Ұлттық қордың қалыптастырылуы мен пайдаланылуының тиімді перспективаларын анықтау
Зерттелімнің өзектілігі. Қазіргі таңда қазақстан экономикасының жағдайы елеулi дәрежеде табиғи ресурстар секторындағы ахуалмен анықталады. Республикалық бюджет түсiмдерiнiң табиғи ресурстардан болып отырған қазiргі тәуелдiлiгі Қазақстанның болашағына байланысты бiрқатар мәселелердi мемлекет алдына қояды. Бiрiншiден, бұл табиғи байлықтардың қайта толмайтынына байланысты оларды пайдалануды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл мемлекеттік кiрiстер мен шығыстар көлемiнiң табиғи ресурстарға деген әлемдiк бағаның күрт әрi алдын ала болжанбаған ауытқуларына тәуелдiлiгін төмендету мәселесi.
Қазақстанның Ұлттық қоры бiрiншiдене елдiң қайта жаңғырмайтын ресурстарынан түсетiн табыстарды қазiргi және болашақ ұрпақтардың бiркелкi пайдалануы үшiн, екiншiден осы табыстарды болашақта бiзге тұрақты кiрiс әкелетiн қаржы активтерiне конвертациялау үшiн құрылғанын білеміз. Осы себепті қазіргі таңда Ұлттық қордың қалыптасыру мен пайдаланудың ерекшеліктерін, пайдалану перспективаларын, қорды барынша халық пайдасына жұмыс істету өзекті мәселеге айналып отыр.
Елбасы қор құру туралы шешім қабылдау кезін¬де әлемдегі барлық мұнай қорларының тәжіри¬белерін зерттеп шыққанын еске алады. Соңғы 40 жылда осындай тұрақтандырғыш-жинақтаушы қорлар әлемнің көптеген елдерінде құрылған. Мұндай қорды Бразилия - кофеден, Чили - мыс рудасынан жинаса, Венесуэла, Сауд Арабиясы, Ливия, Оман, Иран, Кувейт, Америка Құрама Штаты Аляска, Канада провинциясы Альберта - мұнай мен газдан түскен табысты жинақтапты.
Аталмыш қорлардың қызметін зерттеу бары¬сын¬да Қазақстан Президенті оларды еліміздің ерек¬шеліктерін ескере отырып, жүзеге асыру тетіктерін ойластырғанын еске алады. Мысал үшін, Кувейт 50-ші жылдары ірі көмірсутегі кеніштерінің ашылуымен өзінің жалпы резервтік қорын 1960 жылдың өзінде-ақ құруға мүмкіндік алды. Кейінгі жылдары Кувейт экономикасына барлық мемлекеттік инвестициялар аталмыш қор есебінен жасалды.
Қор құру төңірегіндегі идея жұртшылық тарапынан ә дегеннен қолдау таппағаны былай тұрсын, оның қарсыластарының дауыстары да қатты шыға бастады. Президент оларға әдеттегідей дәйекті ұстанымдарын қарсы қоятын. Сонымен бірге Елбасы әділетті сын-ескертулерге де зейін қойғанын жасырмайды. Мысалы, қорды құруға қарсы болғандар оның активтерін шетелдерде орналастырғанда ғана, ол шетелдің экономикасын инвестициялау болып шығады, ал Қазақстанның өзі де инвестициялауға мұқтаж емес пе деген дәйектерді алға тартты.
Дипломдық жұмысты орындаудағы негізгі мақсат экономиканың тиімді дамуы мен оның тұрақтылығын қамтамасыз етудегі мемлекеттің қаржылық ресурстарының маңызы мен Ұлттық қордың қызметтерін, қалыптасуы мен пайдалану мәселесін талдау болып табылады.
Қазақстанның Ұлттық қоры бiрiншiдене елдiң қайта жаңғырмайтын ресурстарынан түсетiн табыстарды қазiргi және болашақ ұрпақтардың бiркелкi пайдалануы үшiн, екiншiден осы табыстарды болашақта бiзге тұрақты кiрiс әкелетiн қаржы активтерiне конвертациялау үшiн құрылғанын білеміз. Осы себепті қазіргі таңда Ұлттық қордың қалыптасыру мен пайдаланудың ерекшеліктерін, пайдалану перспективаларын, қорды барынша халық пайдасына жұмыс істету өзекті мәселеге айналып отыр.
Елбасы қор құру туралы шешім қабылдау кезін¬де әлемдегі барлық мұнай қорларының тәжіри¬белерін зерттеп шыққанын еске алады. Соңғы 40 жылда осындай тұрақтандырғыш-жинақтаушы қорлар әлемнің көптеген елдерінде құрылған. Мұндай қорды Бразилия - кофеден, Чили - мыс рудасынан жинаса, Венесуэла, Сауд Арабиясы, Ливия, Оман, Иран, Кувейт, Америка Құрама Штаты Аляска, Канада провинциясы Альберта - мұнай мен газдан түскен табысты жинақтапты.
Аталмыш қорлардың қызметін зерттеу бары¬сын¬да Қазақстан Президенті оларды еліміздің ерек¬шеліктерін ескере отырып, жүзеге асыру тетіктерін ойластырғанын еске алады. Мысал үшін, Кувейт 50-ші жылдары ірі көмірсутегі кеніштерінің ашылуымен өзінің жалпы резервтік қорын 1960 жылдың өзінде-ақ құруға мүмкіндік алды. Кейінгі жылдары Кувейт экономикасына барлық мемлекеттік инвестициялар аталмыш қор есебінен жасалды.
Қор құру төңірегіндегі идея жұртшылық тарапынан ә дегеннен қолдау таппағаны былай тұрсын, оның қарсыластарының дауыстары да қатты шыға бастады. Президент оларға әдеттегідей дәйекті ұстанымдарын қарсы қоятын. Сонымен бірге Елбасы әділетті сын-ескертулерге де зейін қойғанын жасырмайды. Мысалы, қорды құруға қарсы болғандар оның активтерін шетелдерде орналастырғанда ғана, ол шетелдің экономикасын инвестициялау болып шығады, ал Қазақстанның өзі де инвестициялауға мұқтаж емес пе деген дәйектерді алға тартты.
Дипломдық жұмысты орындаудағы негізгі мақсат экономиканың тиімді дамуы мен оның тұрақтылығын қамтамасыз етудегі мемлекеттің қаржылық ресурстарының маңызы мен Ұлттық қордың қызметтерін, қалыптасуы мен пайдалану мәселесін талдау болып табылады.
1. Б.С.Өтебаев «Мемлекеттік бюджет» Оқулық. Алматы,2006 жыл,293-296б.б
2. Смағұлова Р.С., Мәдіханова К.Ә. және басқалары. Қаржы, ақша айналысы және несие. Оқу құралы. – Алматы:Экономика баспасы, 2008.
3. Жақсыбеков Д.С. Қазақстандық кәсіпорындардағы салық салу, салық есебі мен есептілігін ұйымдастыру. Оқу құралы. – Алматы: Экономика баспасы, 2008.
4.С.Қ Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, Мельников В.Д. «Қаржы» Оқулық, --Алматы: 2011ж. Экономика баспасы
5.Бердалиев К.Б., Саткалиева Т.С., Сейтказиева А. және басқалары. Инновациялық менеджмент. Оқу құралы. – Алматы: Экономика баспасы, 2010ж.
6.С.М. Өмірбаев. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Астана: «Сарыарқа» ЖҚ, 2007.-488с.
7. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры туралы» ҚР Президентінің №402 Жарлығы, 23 тамыз, 2000 жыл
8. «2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Үкіметінің орта мерзімдік фискальдық саясаты» ҚР Үкіметінің № 918 Қаулысы, 31 тамыз, 2007жыл.
9. Проблемы и перспективы Национального фонда Республики Казахстан Материалы исследования/Под редакцией С.М. Злотникова – Алматы: ОФ «Транспаренси Казахстан», 2004. -128 с
10. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың жəне пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған Тұжырымдамасы туралы» ҚР Президентінің № 1641 Жарлығы, 1 қыркүйек, 2005 жыл.
11. ҚР Ұлттық банкінің жылдық есебі, 2001-2007 жылдар, http://www.nationalbank.kz
12. 2008 жылғы 2 маусымдағы «Қазақстанның шикізат секторынан түскен табысты қалыптастыру мен оны пайдалану мониторингісі» атты Дөңгелек үстел материалдары, Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы, Алматы, 2008 жыл, 27 бет.
13. М. Махмұтова. Каспий аймағы елдеріндегі Бюджет процессі: Қазақстан мен Əзірбайжан тəжірибесі //Policy Studies, № 2(07), 2005 жыл, 8 бет.
14. Р. Стейнер, М. Махмұтова «Мұнайды өндіруден түскен табысты сақтау: Аляска мен Қазақстанның тəжірибесі» // Policy Studies, № 4(9), 2005 жыл, - 41-44 бб.
15. International Monetary Fund (2004), Republic of Kazakhstan: Selected Issues. Country Report №.04.362, November 2004. – 37-39 бб.
16. Қазақстан Республикасының «2007 жылға арналған Республикалық
бюджет туралы» Заң. 8 желтоқсан, 2006 жыл (2007 жылы 5 шілдеде № 273-III Заңға енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып).
17. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан азаматтарының тұрмысын жақсартуды арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Жолдауы.
18. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығы
19. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының кейбiр мәселелерi туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 29 қаңтар № 543 Жарлығы.
20. Қазақстан Республикасы Бюджет кодексі (2007 жылы 21 шілдеде енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып).
21. «Қазақстан Республикасының Бюджет кодексi» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексi
Пайдаланылған сайттар тізімі:
22. www.nationalbank.kz ҚР Ұлттық банкінің сайты
23. www.nationalfund.kz ҚР Ұлттық қорының сайты
24. www.minfi n.kz ҚР Қаржы министрлігінің сайты
25. www.minplan.kz ҚР Экономика мен бюджеттік жоспарлау министрлігінің
сайты
2. Смағұлова Р.С., Мәдіханова К.Ә. және басқалары. Қаржы, ақша айналысы және несие. Оқу құралы. – Алматы:Экономика баспасы, 2008.
3. Жақсыбеков Д.С. Қазақстандық кәсіпорындардағы салық салу, салық есебі мен есептілігін ұйымдастыру. Оқу құралы. – Алматы: Экономика баспасы, 2008.
4.С.Қ Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, Мельников В.Д. «Қаржы» Оқулық, --Алматы: 2011ж. Экономика баспасы
5.Бердалиев К.Б., Саткалиева Т.С., Сейтказиева А. және басқалары. Инновациялық менеджмент. Оқу құралы. – Алматы: Экономика баспасы, 2010ж.
6.С.М. Өмірбаев. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Астана: «Сарыарқа» ЖҚ, 2007.-488с.
7. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры туралы» ҚР Президентінің №402 Жарлығы, 23 тамыз, 2000 жыл
8. «2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Үкіметінің орта мерзімдік фискальдық саясаты» ҚР Үкіметінің № 918 Қаулысы, 31 тамыз, 2007жыл.
9. Проблемы и перспективы Национального фонда Республики Казахстан Материалы исследования/Под редакцией С.М. Злотникова – Алматы: ОФ «Транспаренси Казахстан», 2004. -128 с
10. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың жəне пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған Тұжырымдамасы туралы» ҚР Президентінің № 1641 Жарлығы, 1 қыркүйек, 2005 жыл.
11. ҚР Ұлттық банкінің жылдық есебі, 2001-2007 жылдар, http://www.nationalbank.kz
12. 2008 жылғы 2 маусымдағы «Қазақстанның шикізат секторынан түскен табысты қалыптастыру мен оны пайдалану мониторингісі» атты Дөңгелек үстел материалдары, Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы, Алматы, 2008 жыл, 27 бет.
13. М. Махмұтова. Каспий аймағы елдеріндегі Бюджет процессі: Қазақстан мен Əзірбайжан тəжірибесі //Policy Studies, № 2(07), 2005 жыл, 8 бет.
14. Р. Стейнер, М. Махмұтова «Мұнайды өндіруден түскен табысты сақтау: Аляска мен Қазақстанның тəжірибесі» // Policy Studies, № 4(9), 2005 жыл, - 41-44 бб.
15. International Monetary Fund (2004), Republic of Kazakhstan: Selected Issues. Country Report №.04.362, November 2004. – 37-39 бб.
16. Қазақстан Республикасының «2007 жылға арналған Республикалық
бюджет туралы» Заң. 8 желтоқсан, 2006 жыл (2007 жылы 5 шілдеде № 273-III Заңға енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып).
17. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан азаматтарының тұрмысын жақсартуды арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Жолдауы.
18. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығы
19. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының кейбiр мәселелерi туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 29 қаңтар № 543 Жарлығы.
20. Қазақстан Республикасы Бюджет кодексі (2007 жылы 21 шілдеде енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып).
21. «Қазақстан Республикасының Бюджет кодексi» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексi
Пайдаланылған сайттар тізімі:
22. www.nationalbank.kz ҚР Ұлттық банкінің сайты
23. www.nationalfund.kz ҚР Ұлттық қорының сайты
24. www.minfi n.kz ҚР Қаржы министрлігінің сайты
25. www.minplan.kz ҚР Экономика мен бюджеттік жоспарлау министрлігінің
сайты
Кіріспе
Зерттелімнің өзектілігі. Қазіргі таңда қазақстан экономикасының жағдайы елеулi дәрежеде табиғи ресурстар секторындағы ахуалмен анықталады. Республикалық бюджет түсiмдерiнiң табиғи ресурстардан болып отырған қазiргі тәуелдiлiгі Қазақстанның болашағына байланысты бiрқатар мәселелердi мемлекет алдына қояды. Бiрiншiден, бұл табиғи байлықтардың қайта толмайтынына байланысты оларды пайдалануды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл мемлекеттік кiрiстер мен шығыстар көлемiнiң табиғи ресурстарға деген әлемдiк бағаның күрт әрi алдын ала болжанбаған ауытқуларына тәуелдiлiгін төмендету мәселесi.
Қазақстанның Ұлттық қоры бiрiншiдене елдiң қайта жаңғырмайтын ресурстарынан түсетiн табыстарды қазiргi және болашақ ұрпақтардың бiркелкi пайдалануы үшiн, екiншiден осы табыстарды болашақта бiзге тұрақты кiрiс әкелетiн қаржы активтерiне конвертациялау үшiн құрылғанын білеміз. Осы себепті қазіргі таңда Ұлттық қордың қалыптасыру мен пайдаланудың ерекшеліктерін, пайдалану перспективаларын, қорды барынша халық пайдасына жұмыс істету өзекті мәселеге айналып отыр.
Елбасы қор құру туралы шешім қабылдау кезін - де әлемдегі барлық мұнай қорларының тәжіри - белерін зерттеп шыққанын еске алады. Соңғы 40 жылда осындай тұрақтандырғыш-жинақтаушы қорлар әлемнің көптеген елдерінде құрылған. Мұндай қорды Бразилия - кофеден, Чили - мыс рудасынан жинаса, Венесуэла, Сауд Арабиясы, Ливия, Оман, Иран, Кувейт, Америка Құрама Штаты Аляска, Канада провинциясы Альберта - мұнай мен газдан түскен табысты жинақтапты.
Аталмыш қорлардың қызметін зерттеу бары - сын - да Қазақстан Президенті оларды еліміздің ерек - шеліктерін ескере отырып, жүзеге асыру тетіктерін ойластырғанын еске алады. Мысал үшін, Кувейт 50-ші жылдары ірі көмірсутегі кеніштерінің ашылуымен өзінің жалпы резервтік қорын 1960 жылдың өзінде-ақ құруға мүмкіндік алды. Кейінгі жылдары Кувейт экономикасына барлық мемлекеттік инвестициялар аталмыш қор есебінен жасалды.
Қор құру төңірегіндегі идея жұртшылық тарапынан ә дегеннен қолдау таппағаны былай тұрсын, оның қарсыластарының дауыстары да қатты шыға бастады. Президент оларға әдеттегідей дәйекті ұстанымдарын қарсы қоятын. Сонымен бірге Елбасы әділетті сын-ескертулерге де зейін қойғанын жасырмайды. Мысалы, қорды құруға қарсы болғандар оның активтерін шетелдерде орналастырғанда ғана, ол шетелдің экономикасын инвестициялау болып шығады, ал Қазақстанның өзі де инвестициялауға мұқтаж емес пе деген дәйектерді алға тартты.
Дипломдық жұмысты орындаудағы негізгі мақсат экономиканың тиімді дамуы мен оның тұрақтылығын қамтамасыз етудегі мемлекеттің қаржылық ресурстарының маңызы мен Ұлттық қордың қызметтерін, қалыптасуы мен пайдалану мәселесін талдау болып табылады.
Осы мақсатты орындау барысында мына төмендегі мiндеттер қарастырылды:
Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану жөніндегі есепті талдау;
Ұлттық қорды қалыртастырудың және пайдаланудың қағидаттарын анықтау;
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының кірістері мен шығыстарын құқықтық реттеуін талдау.
Зерттелімнің объекті. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және оны дұрыс қалыптастыру және тиімді пайдалану мәселелері.
Зерттелімнің пәні ретінде еліміздің Ұлттық қорының деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер алынды.
Зерттелімнің теоретикалық және әдістемелік негізі ретінде Ұлттық қорды басқаруға қатысты шешімдер мен қордың көздерін қалыптастырған отандық және шетел ғалым-экономистердің еңбектері алынды. Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша мәселелерді зерттеу барысында ашық ақпарат көздері мен беделді ұйымдардың жарияланған баяндамалары, Қ.Р. Бюджет Кодексі,Қ.Р. Президенті Н.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдаулары мен басқадай материалдар негізге алынды.
Дипломдық жұмыстағы ғылыми жаңалық - Ұлттық қордың қалыптастырылуы мен пайдаланылуының тиімді перспективаларын анықтау болып табылады.
Жұмыстың мазмұны мен құрылымы дипломдық жұмыс кіріспеден, тақырыптың теориялық және практикалық жақтарын толық қамтитын үш бөлімнен, қорытындыдын және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақарабының көкейтестілігі негізделіп, жұмыстың мақсаттары мен міндеттері қарастырылған. Бірінші тарауда Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының теориялық аспектілері зерделеніп, оның қалыптасу тарихы қысқаша қарастырылып, мазмұны және мәні ашылған.
Жұмыстың екінші тарауында Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын қалыптастыруға және пайдалануға талдау жасалынған, сонымен бірге осы тарауда Ұлттық қорды қалыптастырдың мен пайдаланылудың қағидаттары қарастырылып, қордың кірістері мен шығыстарына егжей-тегжейлі талдау жасалынған.
Үшінші тарау түгелдей Ұлттық қор шығыстарына арналып, олардың дағдарысқа байланысты рөлі талданған.
1. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының теориялық негіздері
0.1 Ұлттық қордың қалыптасу тарихы
Қазақстан экономикасының жағдайы елеулi дәрежеде табиғи ресурстар секторындағы ахуалмен анықталады. Республикалық бюджет түсiмдерiнiң табиғи ресурстардан болып отырған қазiргі тәуелдiлiгі Қазақстанның болашағына байланысты бiрқатар мәселелердi мемлекет алдына қояды. Бiрiншiден, бұл табиғи байлықтардың қайта толмайтынына байланысты оларды пайдалануды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл мемлекеттік кiрiстер мен шығыстар көлемiнiң табиғи ресурстарға деген әлемдiк бағаның күрт әрi алдын ала болжанбаған ауытқуларына тәуелдiлiгін төмендету мәселесi. Осы мәселелердi шешу үшiн "Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылғы 23 тамыздағы N 402 Жарлығымен Ұлттық қор құрылды.
Стратегиялық жоспарлау агенттігінің төрағасы Қайрат Келимбетов Ұлттық қор құру турасында былай де қорыта айтты:
Тұрақтандыру қорын құру туралы мәселе сонау 1997 жылдан бастап айтыла бастады. Бірақ 1998 жылдағы экономикалық дағдарыс және мұнайға деген әлемдік бағаның төмендеуі себебінен Қазақстанның көмірсутек шикізатын сатудан түсетін пайда күрт төмендеді. Пайданың асып түскен бөлігін сақтау мәселесі актуальды емес болды. Қазіргі жағдай біршама өзгерді. Біріншіден мұнайға баға өсті, екіншіден Каспий теңізіндегі мұнай қорының көптігі жатыр. Бұл дегеніміз жақын арада Қазақстанға мұнай сатудан түсетін пайда өсуі мүмкін
1997 жылдың көктемінде Стратегиялық ресурстарды бақылау агенттігінің төрағасы Ғалымжан Жақиянов елде Үкіметке бағынбайтын екінші бюджет құру туралы ой пікір тастады. 1997 жылдың шілде айында ол Қазақстан голланд дертіне шалдығуы мүмкін деген мәлімдеме жасады. Зейнетақы мен жалақыны төлеуге, бюджет тапшылығын жабуға және әлеуметтік салаларды дамытуға бюджет қаражаттарының жеткіліксіз болу себебінен, голланд дерті турасында әңгіме қозғау орынсыз болып көрінді.
Қорды құру идеясын даярлаушылардың пікірі бойынша, ол тікелей мемлекет басшысына бағынатын және премьер министргеде Ұлттық банккеде бағынбайтын арнайы жетекшілер кеңесімен басқарылатын болды. Қорды құру авторларының ойынша, дәл сол жетекшілер кеңесі, мемлекеттік инвестицияларды реттеу, экспорттан түскен табыстың бір бөлігін шет елге жіберу, мұнай табуды қадағалау, жеке секторды қаржыландыру, тіпті шетел консультанттарының гонорарларын қадағалау жұмыстарымен айналысу керек деп ойлады. Ғалымжан Жақияновтың сөзіне сүйенсек ел президенті Нұрсұлтан Әбішұлы қорды құру идеясын мақұлдап, осыған байланысты нормативтік актілерді дайярлауды тапсырды.
Қорды құру идеясын сынағандардың қатарында сол уақыттағы парламент мәжілісінің төрағасы, атақты экономист Марат Оспанов болды. Оспанов мырза қорды құру идеясын сынауға сол кездегі қызметіне байланысты мәжбүр болды. Өйткені іс жүзінде сөз парламент қадағалауында болмайтын бюджеттен тыс қор құру жайында болып жатты.
1997 - 1998 жылдардағы мұнайға деген бағаның күрт түсуіне байланысты белгілі себептерге байланысты ел басшылығы тарапынан бюджеттен тыс қорды құру мәселесі қозғалмады, есесіне шетел шоттарында елдің құпия резервтік қоры ашылды. Ол қорға роялти, бонустар, үлкен мұнай-газ проектілерінен түскен мемлекеттік үлестер және тағы басқа қаражаттар түсіп отты. Болашақ ұрпақ үшін ойластырылған жинақтаушы қорын құру тек 2000 жылдан бастап қана жаңа қарқынмен ойластырыла бастады, және ол кезде мұнай бағасыда біршама өскен болатын. Осы уақытта қор құру идеясын дамытушылар қатарына ел президентінің өзі де кіріп кетті. Ол кей кездерде шетел шоттарындағы құпия қордың бар екенін ашық айта бастады. Шын мәнінде ел басының қор құру керектігіне жасаған экономикалық дәлелдемесі жеткіліксіз болды.
Қор құрылып, біршама уақыт өткеннен кейін нақты айтсақ 2002 жылы қорға шетел шоттарындағы құпия қордан Ұлттық қорға үлкен айдарымдар жасалды. Осы қаражаттар сол уақыттағы премьер-министр Иманғали Тасмағанбетов мырзаның парламентте сөйлеген сөзінен кейін аударыла бастады. Қаражаттар Қаржы Министрлігінен құпия шоттардан екі траншпен 212,6 млн. доллар көлемінде түсті. Жалпы сәуір айының қортындысы бойынша қорға 296 млн. АҚШ доллары көлемінде қаражаттар түсті. Қорыта келгенде сәуір айының аяғында Ұлттық қордың активтері 9,1 % - ға өсіп, 1 млдр. 606,8 млн долларды құрады. Үкімет тарапынан құпия шоттардағы ақша қаражаттарының қалмағаны туралы ресми мәлімдеме берілмеді. Ұлттық қор ақшалары және қорға аударылған қаражаттар шет елдің қай банкінде сақталғаны турасында ақпарат құпия түрінді қалды. Ұлттық банк бұл құпияны жариялаудан бас тартты. Шет елдердегі құпия қордың заңдылығы туралы Қазақстанның жоғарғы шенеуніктерінің бірі Ұлттық банк төрағасы Григори Марченконың келесі түсініктемесін келтіруге болады:
Экономист және банкир ретінде айтатыным осы экономикалық шешім сол уақыттағы ең дұрыс шешім болып табылды, бірақ саяси және құқықтық себептерге байланысты басқаша дайындалды. Экономикалық мінге байланысты бұл Ұлттық қорды құрумен құпия шот арасында еш айырмашылық жоқ. Сондықтан біз Ұлттық банк бұл құпия шоттарға еш қатысымыз жоқ екендігін айтамыз. Құпия шоттардағы қалған ақша қаражаттарын Ұлттық қорға аударылуы дұрыс шешім деп ойлаймын.
2006 жылғы 01 тамызға Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының активтері он миллиард АҚШ долларынан асып түсті және 10 205,44 млн. АҚШ долларын құрады.
Құрылған уақыттан бері Қорға 1362,6 млрд. теңге түсті. Қор түсімдерінің негізгі үлесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тізбе бойынша шикізат секторы ұйымдарынан түсетін жоспардан тыс түсімдер - 889,0 млрд. теңгені және Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге түсімдер мен кірістер - 280,8 млрд. теңгені құрады. Қорды басқарудан алынатын инвестициялық кірістер - 53,1 млрд. теңгені құрады.
Қорды басқаруға байланысты шығыстарды жабуға және республикалық және жергілікті бюджеттердің шығынын өтеуге 9,6 млрд. теңге, оның ішінде республикалық және жергілікті бюджетердің шығынын өтеуге 7,5 млрд. теңге, ал Қорды басқаруға байланысты шығыстарды жабуға 2,1 млрд. теңге жұмсалды.
2006 жылғы 1 шілдеден бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығына сәйкес Қордың жинақтауларын қалыптастырудың жаңа әдісіне көшу жүзеге асырылды.
Қазіргі уақытта күнсайынғы негізде Қорға мұнай секторы кәсіпорындарынан түсетін тікелей салықтардың, республикалық меншiктегі және тау-кен өндiру салаларына жататын мемлекеттік мүлiктi жекешелендiруден және ауыл шаруашылығына арналған жер учаскелерiн сатудан түскен түсiмдерді Қорға аудару жүргізіледі. Ағымдағы жылдың 1 шілдесінен бастап 31 шілдесін қоса алғанда Қорға 75,8 млрд. теңге аударылды.
Сонымен, өткен 2006 жылы Ұлттық қор 699 миллиард теңгеге көбейді. Оның 197-сі мұнайсыз жиналған ақша болса, тұжырымдама жүзеге асырыла бастаған 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап мұнайдың табысы мемлекеттік бюджеттен бөлініп, Ұлттық қор 502 миллиард теңгеге көбейтіліпті. Әйтсе де, бұл болашақ ұрпақтардың мүддесіне сақталып отырған қор бүгінгі ұрпақтың тамағынан жырылып отыр деген сөз емес. Бұл тұрғыда, Әр жылы республикалық бюджетке Ұлттық қордан кепілдемелі трансферт жұмылдырылатын болады.
2006 жылы Ұлттық қордан республикалық бюджетке 76,6 миллиард теңге сомасында кепілдемелі трансферт бөлінген. Алайда бюджеттік жоспардың толық жүзеге аспай, 100 миллион теңге игерілмей қалуы салдарынан бюджеттің кіріс бөлігі жоспарды 109,8 пайызға асыра орындалып, ол ақша мемлекеттің бүгінгі тіршілігіне жұмсалған жоқ. 76,6 миллиард теңге Ұлттық қорда қалды. Жалпы, бұл жай мамандардың айтуынша, мемлекеттік бюджеттің шын мәнінде, мұнайға тәуелсіз бола бастағанын көрсетеді.
Елімізде мұнай саласында жұмыс істейтін 55 кәсіпорын болса, енді соның бәрі баяғы бюджеттік кірісін Ұлттық қорға аударып отырады. Демек, Ұлттық қор жыл сайын бұрынғыдан гөрі еселеп өсе түсуі мүмкін.
Әрине, ақша жүрген жерде лаң жүреді. Қызығушылық та, сұрақ та көп болады.
Ұлттық қорды құру моделі ретінде ресми түрде барлық қорлар қаралғаны туралы мәлімделеді. Үкіметтің мәлімдемесіне сүйенсек Ұлттық қордың негізгі моделі ретінде Норвегниялық Мұнай қоры алынды. Қазақстанның ресми тұлғаларының мәлімдемесіне сүйенсек Новегиялық мұнай қорының модель ретінде таңдалуы бірнеше себептерге байланысты болған, олардың ішіндегі ең негізгілері Норвегия мұнай қоры инвестицияларның жоғарғы қаржылық көрсеткіштері және инвестициялық стратегиясының жақсы құрастырылғанын да айта кету керек. Бір жағынан Ұлттық қордың моделін таңдау кең қауым алдында жария түрде талқыланбай, жоғарғы шенеуніктер шеңберінде шешіліп жатты. Сонымен қатар, шикізат қорларын сатудан түскен жоғарғы пайданы сол уақытында Ұлттық қорға құйып отырылуы және халықтың табысының өсу шегі долларлық эквивалентке шаққанда тұрақтануына байланысты, болашақта әлеуметтік қызметтерді төлей алатындығын есептеу мүмкіндігі болмаған жағдайда Қазақстандағы әлеуметтік проблемалар қалай шешілетіні қызықтырады.
Екінші жағынан басқа елдердегі мұнай экспортынан түсетін жоғарғы пайданы қолданылуы бір жақты ғана көрсетілуде. Ол елдер Норвегиядан қарағанда Қазақстанға әлеуметтік мәселелерді шешу, экономиканы дамыту бағыттылығы, қоғамдық дәрежені көтеру жағынана жақынырақ. Мысалы Венесэланың мұнай қорын құру тәжрибесіде негатвті көрсетілуде. Себеп, мұнайдан түскен жоғарғы пайданың венесужлалық жастардың шет елдерде оқуына инвестициялау, елдегі Ориноко өзенінің айналасындағы депресивті аудандарды дамыту сәтсіздіктерімен түсіндіріледі. 70 жылдардағы мұнайдан пайда ала алмағаны тағы бар. Бірақ екінші жағынан Венесуэланың тарихи тәжрибесіде маңызды нәтиже.
Мексика және Нигерия мемлекеттерінің тәжрибесіне көңіл аз бөлінді. Себебі, бұл елдердің халықаралық мұнай ұйымдарын қарыздарының өсіп кетуіне әкеп соққан, мұнай сатудан түскен жоғарғы пайданы мақсатсыз жұмсауымен түсіндіріледі. Бірақ Мексикадағы заманға сай өндірістерінің қатты дамуы, әсіресе АҚШ пен шекералас өңірлерінде қалыптастырылған өнеркісіп аймақтар, жақсы дамыған мұнай ұйымдары еленбей қалды.
Ирандағы 50 жылдардағы шахтық режимнің өзінде құрылған мұнайдан түскен пайданың 70 пайызы салынып отыратын жоспарлы ұйымның құрылуына да көңіл аз бөлінді. Шахтың тақтан кетіп орнына Үкімет басына исламдық қожа-молдалықтың келуімен де бұл ұйым кейбір өзгерістемен өз жұмысын ары қарай жалғастырды. АҚШ тың экономкалық қоршауына қалуына қарамастан ирандықтардың мұнай пайдасын өз өндірістерін дамытуы көңіл аудартады. Иран экономикасын көптеп инвестициялау практика жүзінде Қазақстанға айтылғандай ұлттық валютаның құлдырауына әкеліп соқпады.
Араб елдерінің ішіндегі Сауд Аравиясы мен Ливия мемлекеттерінің арнай құрылған ұйымсыз мұнайдан түскен пайдана қорландыру тәжрибесіне де көңіл аз бөлінді. Бірақ Қазақстанның Ұлттық қордың жұмыс істеу процесі осы елдерге ұқсайды. Өйткені Ұлттық қор тек қана Қаржы министрлігінің Ұлттық банктегі шоты ғана болып табылады. Айырмашылығы Ұлттық қор қаражаттарының көп бөлігін бекітілген жарнакіріспен құнды қағаздарға салды, ал арабтар болса қаражаттарды бекітілген жарнакіріссіз жылжымайтын мүлікке салды. Қазақстанның 90 жылдардағы құрылған шет елдегі құпия шоты бар Ұлттық қоры, Кувейттегі Қаржы министрлерінің бірі құрған алғашқы қорына ұқсайды. Қазақстан Үкіметінің мақсаты Кувейт мемлекетінің Үкіметінің мақсаты секілді ақша қаражаттарының жұмсалып кетуіне тосқауыл қою ғана болатын. 70 жылдарда болашақ ұрпақ үшін құрылып барлық мұнайдан түскен пайданың 10 пайызын қорландыру кәзіргі Қазақстанның Ұлттық қорының функциясына ұқсайды. Бірақ инвестициялауларында айырмашылық бар, кувейттіктер арабтар секілді шет елдегі үлкен үлкен компаниялардың басқару пакетіндегі акцияларды алукға тырысады, немесе жылжымайтын мүлікті толық басқаруға тырысады мысалы курорттық комплекстерді алу. Осыған қоса кувейттіктерде әлемнің ең үлкен қаржы орталығы болып табылатын Лондон қаласын өздерінің штаб-пәтері бар. 80 жылдардағы құрылған Норвегияның мұнай қорына қарағанда Кувейттік қор өзін жақсы жағынан көрсетіп ұсына алды.
Америкалық штаты Аляска мен Канадалық Альберт провинциясының қор құру және оның жұмыс істеу әдістерін Қазақстанға қолданатын болсақ, ол Астанадан қорды Қаржы министрлігі емес жергілікті басшылықтың басқаруын талап ететін еді. Бұл әрине унитарлы Қазақстан үшін қолайсыз болатын еді. Екінші жағынан егер қаржылық логикаға сүйенетін болсақ Ұлттық қордың бір бөлігін орны толтырылмайтын ресурстарды өндіріп экспорттайтын елді мекендердің мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін қорландыру дұрысырақ болатын еді. Сонымен қатар өндірілген табиғи ресурстардан кейін бюджетке үлкен жүк болатын еді.
Менің ойымша егер Қазақстан үкіметі аймақтар үшін ақша қаражаттарды сонымен қатар Ұлттық қордың құралдарын орталықтандырмайтын шешім қабылдаса, ең дұрыс модель ретінде аймақтық қорла Канада провинциясы Альберт қорының жұмыс істеу әдісін алып пайдалану дұрысырақ болады. Әрине ол америкалық Аляска штатының қорына қарағанда біршама жол береді. Өйткені екуіде сол 70 жылдарда құрылып, 1976 - 1987 жылдары олардың активтері 8 млрд. долларды құрады, бірақ Канада провинциясы Альберт қоры сол қалпында қалып, ал Америка штаты Аляска қорының активтері 30 млрд. жетті. Бұл Альберт қорының активтернің төмен болуының себептерінің бірі ретінде ақша қаражаттарының әлеуметтік проблемаларды шешуге, қоғамдық парктер, больницалар салу болып табылады. Бірақ қазіргі таңда ешкім Альберт провинциясының қорын сәтсіз құрылған қор деп айта алмайды.
Бір қызығы Қазақстан Ұлттық қорын құру үшін қолданылған қандай модельдер турасында ой пікірлер әр - түрлі. Мысалы бұрынғы вице-министр Даниал Ахметовтың Алматы қаласында болған Еуразилық экономикалық саммитінде айтылған сөздеріне қарасақ қазақстандық Ұлттық қордың моделі ретінде норвегиялық қормен қатар, Чили, Кувейт, Кения секілді елдердің қор үлгілері алынғаны белгілі болады.
Стратегиялық жоспарлау агенттігінің төрағасы орнында болған Қайрат Келимбетовтың айтқан созіне сүйенсек Ұлттық қордың ең жақсы моделі ретінді Новегия, америка штаты Аляска, Кувейт қорларын құру тәжрибелері тиімді болды.9
0.2 Ұлттық қордың мақсаты, міндеттері, мазмұны мен мәні
Бізге Ұлттық қордың Қазақстан Республикасының Президентінің 2000 жылдың 23 тамызындағы №402 жарлығымен құрылғаны белгілі. Қордың басты екі мақсаты бар. Біріншіден, Қорды құру мақсаты елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету және болашақ ұрпақтар үшін қаржы жинақтау (жинақтау функциялары) болып табылады. Екіншіден, қолайсыз сыртқы факторлар ықпалына тәуелділігін азайту үшін құрылған болатын.
Жарлық бойынша
Ұлттық қордың негізгі мiндеттерi экономикадан басы артық мұнай долларын шығару және теңге бағамына және инфляцияға қысымды тежеу, сондай-ақ табиғи ресурстарды пайдалануды оңтайлы жоспарлау арқылы макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады.
Жинақтау мен пайдалану транспарентті болуы тиiс, мұның өзi қойылған мақсаттарға қол жеткiзу кезiнде Ұлттық қордың ойдағыдай жұмыс iстеуiнiң кепiлi болып табылады.
Ұлттық қордың кіріс көздерінің есебінен жүзеге асырылады:
* бір жолғы (республикалық меншiктегi және тау-кен өндiру мен ұқсату салаларындағы мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiру, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерiн сату);
* түсiмдер көлемi бойынша тұрақты емес (мұнай секторының түсiмдерi) кiрiстер көзi есебiнен жүзеге асырылуы тиiс, оның мөлшерi едәуiр шекте ауытқуы мүмкiн, ол осымен Қазақстанның бюджет саясатына елеулi ықпал жасайды.
Қаражаттарды пайдаланудың мынадай бағыттары айқындалуда:
* -республикалық бюджетке тұрақтанған трансферт;
* -сыртқы қарыздарды өтеу;
* -экологиялық бағдарламаларды қаржыландыру; инвестициялық кірістердің бір бөлігін халық арасында бөлу.
Ұлттық қордың қызметін жетілдіру мақсатында Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасы қабылданған. Соған сәйкес 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап Ұлттық қорды жиынтықталған бюджет түрінде құру әдісі іске асырыла бастады. Бұл жалпы, мемлекетті мұнай қаржысына тәуелсіз ету мақсатында қолға алынған, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын бақылап отырған сыртқы бақылау. Сонда да ел ішінде Ұлттық қордың қызметіне ел ішіндегі баға берулер біркелкі емес. Мысалы, кейбір саяси партиялар мен қозғалыстардың өкілдері Ұлттық қордың жұмыс істеу принциптері туралы мәселе көтеріп, қордың активтерін еліміздің барлық азаматтарына тең қылып бөліп беруді ұсынды. Әрине, мұндай шешімнің аяғы валюта рыногының тұрақсыздығына және инфляцияның ырықтан шығуына соқтырар еді. Ұлттық қордың болуы еліміздің экономикасын әртараптандыру бойынша өте маңызды рөл атқарады. Егер валютадан түскен барлық пайда экономикаға түсіп жатса, теңгені долларға тұрақтандыру жылдамдылығы жоғары болар еді, мүмкін, доллардың бағамы 80-100 теңге деңгейінде болар ма еді? Бұл экспортқа шығарылатын шикізаттан басқа, бүкіл отандық өндірістің жетілуіне әкелер еді. Айтып кететін жәйт, қордың ең көп ақша шығаратын шығыны - шетелдік басқарушыларға төленетін комиссиондық сыйақы. Басқаруға шығатын негізгі қордың төмендеуі осы жерде жатыр.Осыдан сұрақ туындайды бүкіл әлем бойынша басқарушылардың қызметі өте қымбат болып тұрған кезде, Ұлттық қордың қаржысын басқару қаншалықты тиімді?
Бұл - өте үлкен проблема: мемлекет үшін не маңыздырақ - қордың сақталуы ма немесе оның пайда түсіргені ме? Біздің ойымызша, Ұлттық қордың активтерін басқарудың басты мақсаты - Ұлттық қордың активтерін қандай валютаға болсын сатылу қабілеттілігін және негізгі соманы сақтау болып табылады. Бұл - Ұлттық қордың түсімділігі, АҚШ долларына шаққандағы доллардың инфляция көрсеткішінен асып түсуі деген сөз. Ұлттық банк Ұлттық қордың активтерін басқарушы ретінде бұл міндетті орындады. Өткен 5 жылдың 3 жылында Ұлттық қордың түсімділігі АҚШ-тағы инфляцияның көрсеткішінен жоғары болды. 2002 жылы акциялар рыногының құлдырауы (интернеттік акциялардың жойылуы) нәтижесінде Ұлттық қорды басқару нәтижесі кері көрсеткішті берді (минус 0,43 пайыз), шынайы түсімділік минус 2,02 пайыз болды. 2005 жылы да шынайы түсімділік кері нәтиже берді (минус 0,1 пайыз). Қалған жылдарда оң көрсеткіштер болды - 2001 жылы 0,03 пайыздан 2003 жылы 6,42 пайызға жетті. Пайда түсіру, сөз жоқ, өте маңызды шарт. Одан бұрын, бұл Ұлттық қорды басқарушылардың екінші мақсаты болып табылады. Ұлттық қор қаржысының басым бөлігі бағалы қағаздарға, соның ішінде бағасы біресе қымбаттап, біресе түсетін акцияларға салынғандықтан, халықаралық тәжірибеде біркелкі көрсеткіштер пайдаланылады. Өте мол түсімділік жылдық салыстырмалық пайыздармен өлшенбейді, ол пайданың белгіленген эталондық индекстерден асып түсуімен өлшенеді.
Елдің бюджет жүйесіне республикалық, жергілікті және төтенше бюджеттермен қатар Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры да кіреді. Бюджет кодексінде берілген анықтама бойынша ҚР Үкіметінің Ұлттық банктегі шотында жиналатын материалдық емес активтерден басқа қаржы активтер Ұлттық қорды құрайды.
Ұлттық қор елдің тұрақты әлеуметтік - экономикалық дамуын қамтамасыз ету, экономиканың шикізаттық салалардан тәуелділігі мен қолайсыз сыртқы факторлар әсерінен төмендету мақсатпен құрылған. Бұл қордың тағы бір маңызды арнауы болып бірқатар қоғамдық мұқтаждықтарды қаржыландыру үшін мемлекетке қажетті қаржы активтері мен басқа да мүліктерді қорландыру болып табылады.
Мемлекеттің қаржы жүйесіндегі Ұлттық қордың рөлі мен мәні оның атқаратын функциялары бойынша да көріністе. Ұлттық қор жинақтаушы және тұрақтаушы функцияларды іске асырады. Бірінші функциясы арқылы негізінде экономикалық шикізаттық секторы түсімдерінің белгіленген бөлігінен құрайтын қаржы активтерін қорландыруды қамтамасыз етеді. Екінші функциясы шикізаттық ресурстардың әлемдік бағалары конъюктурасының мемлекеттік қаржылар ахуалына әсерін тегістеуді қамтамасыз етеді.
Ұлттық қор құралдарының негізгі қайнар көздері ретінде республикалық және жергілікті бюджеттерден бөлінетін ресми трансферттер, сондай - ақ осы қорды басқарудан түсетін инвестициялар табыстар қарастырылады. Республикалық бюджет арқылы ресми трансферттер келесідей анықталады
Шикізаттық сектор субъектілерінің нақты түсімдері мен олардың бекітілген жылдық көлемдері аралығындағы айырмасы мөлшерінде;
Шикізат табы мен өңдеу салаларына жататын мемлекеттік мүліктерді жекешелендіруден түскен түсімдер мөлшерінде;
Шикізаттық сектор субъектілері түсімдерінің жоспарлы сомаларының 10 пайыз мөлшерінде.
Жергілкті бюджеттер бойынша ресми трансферттер көлемі ауылшарушылық арнаудығы жерлерді сатудан түскен түсімдер мөлшерінде анықталады.
Ұлттық қорды тиімді басқару мақсатпен Қазақстан Республикасының Президенті маңында кеңесші орган - Ұлттық қорды басқару жөніндегі кеңес құрылады. Бұл орган қорды тиімді пайдалану мен оның құралдарын қаржы активтеріне жайғастыру бойынша ұсыныстар жасайды. Осы кеңесті құру мен құрамын анықтап, оның ережелерін бекітетін ел Президенті.
Кеңес келесі функцияларды атқарады:
Қорды қалыптастыру мен пайдаланудың тиімділігін ұлғайту жөніндегі ұсыныстар жасайды және дәйектейді;
Қорды пайдалану бағыттары мен көлемдері жөніндегі ұсыныстар қарастырады және жасайды;
Қорды жайғастыру үшін рұқсатталған қаржы активтер мен басқа да мүліктер тізбесі жөніндегі ұсыныстар жасайды;
Қазақстан Республикасының Үкіметі қорды басқару кезінде мына өкілеттіктерді жүзеге асырады:
1. Есептемені жасау ережелерін, ақшаны қорға, есепке алу және оны пайдалану тәртібін әзірлеп бекітеді.
2. Ұлттық банкпен бірлесіп ақпараттық материалдардың және қорды басқару мен байланысты қызмет бойынша қаржылық есептеменің графигін жасап, бекітеді;
3. Президентке қордың қалыптастырылу және пайдаланылуы туралы есепті және Парламентке қорды қалыптастыру және пайдалану жөніндегі ақпаратты ұсынуды қамтамасыз етеді;
4. Қордың жыл сайынғы сыртқы аудитін жүргізуді қамтамасыз етеді;
5. Қорды қалыптастыру мен пайдаланудың бухгалтерлік есебін қамтамасыз етеді;
6. Қордың қызметімен байланысты өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады
Қорды сенімгерлік басқаруды Ұлттық банк пен Үкімет арасында жасалынған сенімгерлік басқару туралы шарт негізінде Ұлттық банк жүзеге асырады.
1. Қорды оның бір бөлігін сыртқы басқарушының басқаруға беруді қоса дербес инвестициялау;
2. Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудың ережелерін әзірлеп, дербес инвестициялау;
3. Үкімет қорды сенімгерлікпен басқарудың нәтижелері туралы есепті ұсыну;
4. Сенімгерлік басқару туралы ережелер мен шартта қарастырылған өзге өкілеттіктер.
Қорды тиімді сенімгерлік басқаруды қамтамасыз ету мақстаында Ұлттық банктің шешімімен арнаулы лауазымды тұлғаны (Ұлттық банк төрағасының орынбасарынан төмен емес деңгейде) - өкілетті өкілді анықтайды, оның өкілеттігіне Ұлттық банктің атынан қорды сенімгерлік басқару жөнінде шешімдерді оперативті қабылдау кіреді.
Қазақстан Республикасының өкіметі мен Ұлттық банк қорды басқару мәселелері бойынша болжамды іс - әрекеттер мен қол жеткен нәтижелер туралы бір - біріне ақпарат беріп отыруға міндетті.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың жаңа тәсілдерін айқындау міндеті осы тұрғыдан қойылған, олар әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыс кезеңінде өзінің пәрменділігін көрсеткен, жүргізіліп жатқан жинақтау саясатының қисынды жалғасы болады.
Жаңа тұжырымдамада алғашқы тұжырымдаманы іске асырудан алынған оң нәтижелері сақталған. Негізгі мақсаты болашақ ұрпаққа арналған жинақтарды ұлғайту және Ұлттық қордың қаражатын жинақтауды үкіметтік қарызалумен алмастыруды болдырмау болып табылады.
Бюджеттің және Ұлттық қордың теңгерімділігі жөніндегі саясат осы он жылдықтың соңына ІЖӨ-нің 3%-ынан артық болмауға тиіс мұнайлық емес тапшылықты азайтуға, сондай-ақ кейіннен тек даму бюджетін қаржыландыруға көше отырып, Ұлттық қордың қаражатын ағымдағы шығыстарғы жұмысауды қысқартуға бағытталатын болады.
Жоғарыда айтылған тәсілдерді ескере отырып, 2020 жылға Ұлттық қордың қаражаты 90 миллиард АҚШ долларына дейін өсуі тиіс, бұл ІЖӨ-нің кемінде 30 %-ын құрайды. Тұтас алғанда, осы тұжырымдамада көрсетілген шараларды іске асыру республикалық бюджеттің тұрақтылығын одан ары қолдануға, экономиканы әртараптандыруға және мұнайлық кірістерді ұрпақтар арасында қайта бөлуге ықпал ететін болады.
Үкіметтің Ұлттық банктегі шотында шоғырландырылатын, қаржылық активтер түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге мүлік түріндегі мемлекет активтері Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады. Ұлттық қор мемлекеттің қорланымдарын қалыптастыру, сонымен бірге әлемдік бағалардың жағдаятына республикалық және жергілікті бюджеттердің тәуелділігін төмендету мақсатында жасалынады. Ол қаржылық активтерді және өзге мүліктерді жинақтау жолымен мемлекеттің тұрақты әлеуметтік-экономика - лық дамуын қамтамасыз етуге, экономиканың мұнай секторына тәуелділігін және қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталармен жүргізіледі, ал оның операциялары бойынша есепке алу мен есептеме ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды Ұлттық банк пен Үкімет арасында жасасылатын сенімгерлік басқару туралы келісімшарттың негізінде Ұлттық банк жүзеге асырады.
Тұтас алғанда, Ұлттық қор қаражатын бөлудің ашықтығына қол жеткізу үшін олар ел экономикасына республикалық бюджет арқылы ғана жіберілетін болды.
Ішкі нарықтағы ақша ұсынымы шамадан тыс болған жағдайда инфляцияның өсуіне жол бермеу үшін, сондай-ақ табиғат ресурстарын экспорттаудан түсетін кірістердің Қазақстан экономикасының басқа секторларының дамуына кері әсерін жою мақсатында Ұлттық қорда өзге де түсімдер шоғырландырылуы мүмкін. Ұлттық қордың ең жоғарғы мөлшері шектелмейтін болады.
Үкіметтің Ұлттық банктегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржы активі түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі активтерді Қазақстанның Ұлттық қоры болып табылады..
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталарымен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен есептемесі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жеке және заңи тұлғаларға кредит беруге және міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету ретінде пайдалануға болмайды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының есебінен Республикалық бюджеттің шығынын өтеу оның атқарылуы барысында Қазақстан республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңестің келісімен қаржы жылының қорытындылары бойынша Қазақстан Республикасының Парламентінде республикалық бюджетті нақтыламай-ақ жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының есебінен республикалық бюджетке берілетін нысаналы трансферттердің көлемі тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі.
Активтерді Ұлттық қорға есептеу және Ұлттық қорды пайдалану тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы жылдық есеп және аудит жүргізудің нәтижелері туралы ақпарат бұқаралық ақпарат құралдарына жариялануы тиіс.
Ұлтық қорға қойылған міндеттерді тиімді іске асыру мақсатында, жағымды әлемдік тәжірибені ескере отырып, теңгерімді бюджет әдісі әзірленеді.
Бюджет түсімдерінің елеулі бөлігі табиғи ресурстардың экспортынан түскен түсімдер есебінен қалыптасатын және қолайсыз конъюнктура жылдарындағы шығыстарды қаржыландыруға арналған тұрақтандыру қорлары мен болашақ ұрпақ қорлары басқа елдерде же жұмыс істейді. Қазақстанда Ұлттық қорды құру кезінде шетелдік (әсіресе норвегиялық әдіске сүйене) тәжірибе пайдаланылды[2].
Қазақстанда 2000 жылдан бастап әлемдік қаржы нарығындағы қолайлы конъюнктураға байланысты республикалық бюджетке табиғи ресурстарды өндіруге байланысты төлемдердің түсімі айтарлықтай өсті. Сонымен қатар, көмірсутегін қазақстандық экспорттаушылардыңі экспорттық түсімдерінің арта түсіп отырған мөлшері тенгенің айырбас бағамын, сондай-ақ инфляцияға да қысымды күшейтеді. Бұл өз кезегінде отандық тауар өндірушілер өнімдерінің бағалық бәсекеге қабілеттілігін төмендетуге әкеп соқтырады және де отандвқ өндірушілердің қаржылық нәтижелеріне қолайсыз әсер етеді.
Яғни Қазақстанның Ұлттық қорын қалыптастыру болашақ ұрпақ үшін қорланымды және елдің экономикасын келеңсіз факторлардан қорғау үшін қаржы резервтерін шоғырландырады. Сөйтіп, Ұлттық қор екі функция орындайды: жинақтаушы және тұрақтандырушы функциялары. Жинақтаушы функция қаржы активтерінің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануын қамтамасыз етеді. Жинақтаушы функциясымен қатар Қор қаражаттарының қалыптасуы мен пайдаланылуының қолданып жүрген тетігі ағымдағы экономиканың жағдайына тұрақтандыру ықпал етеді. Тұрақтандырушы функция шикізат ресурстарына әлемдік бағаның конъюнктурасына республикалық бюджеттің тәуелділігін төмендетуге арналған. Қордың тұрақтандырушы функциясын іске асыру мемлекеттік бюджетті орта мерзімді жоспарлауға көшуге мүмкіндік береді.
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталармен жүргізіледі. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен есептемесі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының жағдайы елеулi дәрежеде табиғи ресурстар секторындағы ахуалмен анықталады. Республикалық бюджет түсiмдерiнiң табиғи ресурстардан болып отырған қазiргі тәуелдiлiгі Қазақстанның болашағына байланысты бiрқатар мәселелердi мемлекет алдына қояды. Бiрiншiден, бұл табиғи байлықтардың қайта толмайтынына байланысты оларды пайдалануды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл мемлекеттік кiрiстер мен шығыстар көлемiнiң табиғи ресурстарға деген әлемдiк бағаның күрт әрi алдын ала болжанбаған ауытқуларына тәуелдiлiгін төмендету мәселесi.
Осы мәселелердi шешу үшiн "Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылғы 23 тамыздағы N402 Жарлығымен Ұлттық қор құрылды. Бюджет түсiмдерiнiң елеулi бөлiгі табиғи ресурстардың экспортынан түскен түсiмдер есебiнен қалыптасатын және қолайсыз конъюнктура жылдарындағы шығыстарды қаржыландыруға арналған тұрақтандыру қорлары мен болашақ ұрпақ қорлары басқа елдерде де жұмыс iстейдi. Қазақстанда Ұлттық қорды құру кезiнде шетелдiк осы тәжiрибе пайдаланылды. [4].
Қазiргі уақытта әлемде тұрақтандыру немесе жинақ қорлары бар онға тарта ел бар. Мұндай қорлардың қаражаты түсiмдерi кiрiстердiң негізгі баптарын құрайтын табиғи ресурстардың белгiлi бiр түрлерiне бағаның ауытқуына байланысты қолайсыз кезеңдерде бюджет шығыстарын қаржыландыру үшiн немесе сыртқы борышты өтеу үшiн, сондай-ақ басқа мақсаттарға пайдаланылуы мүмкiн. Экспорттың шикiзатқа мамандануы орын алған бiрсыпыра мемлекеттердiң тәжiрибесi бюджеттерi әлемдiк баға конъюнктурасының ықпалына ұшырауға бейiм елдер үкiметтерiнiң басы артық түсiмдердi жинақтау үшiн шикiзатқа бағаның қымбаттауы кезеңiн пайдаланып қалу мүмкiндігі бар екенiн көрсетедi. Мұндай қорларды құрудың жағымды жақтары:
oo баға конъюнктурасына тәуелдi табиғи ресурстар секторынан республикалық бюджетке түсетiн түсiмдер мен республикалық бюджет шығыстары арасындағы өзара байланысты барынша азайту;
oo қолайсыз конъюнктура бағасы кезеңдерiнде мемлекеттің қаржылық мiндеттемелерiн қолдау үшiн қолайлы конъюнктура бағалары кезеңдерiне қаражат жинақтау;
oo болашақ ұрпақтың мұқтажын қамтамасыз ету үшiн қайта толмайтын табиғи ресурстарды сатудан түскен қаражатты жинақтау;
oo валютаның басы артық түсуi нәтижесiнде монетарлық өлшемдерге жасалатын шамадан тыс қысымды болдырмау үшiн ақша массасын залалсыздандыру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2010 жылғы қаңтардағы Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкiндiктерi атты Қазақстан халқына Жолдауында дағдарыстан кейiнгi дамуға дайындалуға, индустрияландыру арқылы әртараптандыруды жеделдету және адами капиталдың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру есебiнен экономиканың орнықты өсуiн қамтамасыз етуге бағытталған Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейiнгi Стратегиялық даму жоспарын және Қазақстан Республикасының үдемелi индустриялық-инновациялық дамуының 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру шеңберiнде мемлекеттiң одан әрi даму басымдықтары айқындалған болатын[13].
2007 жылы Ұлттық қорды қалыптастыру Тұжырымдамада қарастырылған принциптер бойынша жүзеге асырылды.
Ресурстарды пайдаланғаны үшін түскен түсімдерді мұқият талдау, бонустардың 17,5 млрд. теңгеге, роялтилердің 27,8 млрд. теңгеге өсетіні, бірақ, үстеме пайдаға салынатын салық 13,1 млрд. теңгеге кемитіні жоспарланғанын көрсетті.
Мұндай қомақты өсім, Бюджет кодексінде мұнай табыстары деген ұғымның кеңеюімен түсіндіруге болады. Егер бұрын мұндай ұғымға, өңделмеген мұнай мен газ конденсатын өндіріп, сатумен айналысатын компаниялардан түсетін түсімдер кірсе, ендігі жерде - өңделмеген мұнай мен газ конденсатын өндіріп, сатуға, мұнай операцияларына (барлау жұмыстарын қоса алғанда) қатысты барлық түсімдер кіреді. Осыған байланысты Ұлттық қорға салық төлеуші кəсіпорындардың тізімі 55-ке дейін өсті (4 қосымшаны қараныз).
2007 жылғы 18 маусымдағы ҚР Ұлттық Банкінің деректеріне сəйкес, Ұлттық қордың активтері 17 млрд. доллардан (немесе 2,2 трлн. теңгеден) асып түсті. Жылдың басынан бастап Ұлттық қорға 439,3 млрд. теңге түсті, оның ішінде 436,5 млрд. теңге - мұнай секторындағы кəсіпорындардан (бекітілген тізім бойынша) түскен тікелей салық түсімдері. Бюджеттің даму бағдарламасының шығындарын жабу үшін республикалық бюджетке Ұлттық қордан 106,0 млрд. теңге кепілдік берілген трансферт аударылды. 2007 жылы трансферттің толық көлемі 301,7 млрд. теңгені құрайды. Бұдан əрі жыл сайынғы трансфертті тек қана инвестициялық табыстар деңгейінде анықтау жоспарланып отыр. [7]
Ұлттық қордың кепілдік берілген трансфертін не нəрсеге жұмсау жоспарланып отыр? 2007 жылға арналған республикалық бюджеттің қосымшасында бюджеттік жобаларды (бағдарламаларды) жүзеге асыруға жəне заңды тұлғалардың жарғылық қорын қалыптастыруға (ұлғайтуға) бағытталған бюджеттік бағдарламаларға бөлінген даму бағдарламаларының ұзыннан ұзақ тізімі берілген. Тұтас алғанда, Ұлттық қордың кепілдік берілген трансферті, дəл неге жұмсалатыны нақтыланбаған, бірақ осы бағдарламаларды қаржыландыру қарастырылған. 2006 жылғы 1 тамызға Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының активтері он миллиард АҚШ долларынан асып түсті және 10 205,44 млн. АҚШ долларын құрады. Құрылған уақыттан бері Қорға 1362,6 млрд. теңге түсті. Қор түсімдерінің негізгі үлесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тізбе бойынша шикізат секторы ұйымдарынан түсетін жоспардан тыс түсімдер - 889,0 млрд. теңгені және Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге түсімдер мен кірістер - 280,8 млрд. теңгені құрады. Қорды басқарудан алынатын инвестициялық кірістер - 53,1 млрд. теңгені құрады. Қорды басқаруға байланысты шығыстарды жабуға және республикалық және жергілікті бюджеттердің шығынын өтеуге 9,6 млрд. теңге, оның ішінде республикалық және жергілікті бюджетердің шығынын өтеуге 7,5 млрд. теңге, ал Қорды басқаруға байланысты шығыстарды жабуға 2,1 млрд. теңге жұмсалды. 2006 жылғы 1 шілдеден бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығына сәйкес Қордың жинақтауларын қалыптастырудың жаңа әдісіне көшу жүзеге асырылды. [6]
Қазіргі уақытта күнсайынғы негізде Қорға мұнай секторы кәсіпорындарынан түсетін тікелей салықтардың, республикалық меншiктегі және тау-кен өндiру салаларына жататын мемлекеттік мүлiктi жекешелендiруден және ауыл шаруашылығына арналған жер учаскелерiн сатудан түскен түсiмдерді Қорға аудару жүргізіледі. Ағымдағы жылдың 1 шілдесінен бастап 31 шілдесін қоса алғанда Қорға 75,8 млрд. теңге аударылды.
Бүгінгі таңда Ұлттық қор жинақтарын қалыптастырудың және оның активтерiн басқарудың қолданыстағы тетігіндегі негізгі проблемалар мыналар болып табылады: шикізат секторы ұйымдарынан түсетiн салықтық түсiмдер бойынша республикалық бюджеттi жоспарлау кезiнде бағаны анықтау тетiгi үнемi нақты көрiнiстi көрсете бермейдi. Болжамданған "базалық" баға (баррель үшiн 19 АҚШ доллары) республикалық бюджетте қалдырылатын және Ұлттық қорға жiберiлетiн шикiзат секторы ұйымдарынан алынатын салықтардың оңтайлы бөлiнуiн белгілемейдi. Оның үстiне, "базалық" бағаны ескере отырып есептелген республикалық бюджетке есептеулердiң мөлшерi сату көлемiн өзгертуге, амортизациялық аударымдарға және салық салынатын пайдаға әсер ететiн өзге де жағдайларға байланысты өзгеруi мүмкiн. Осыған байланысты республикалық бюджетке түсетiн мұнай түсiмдерiнiң жыл сайынғы көлемiне қатысты тұрақтылық болмайды; ұлттық қор жинақтауын қалыптастырудың тұрақты әдiснамасының болмауы.
Қазақстан Республикасының Yкiметi Ұлттық қорды қалыптастыратын шикiзат секторы ұйымдарының тiзбесiн бекiттi, ол кәсiпорындарды тiзбеге енгізу және одан шығару бойынша бiрнеше рет өзгерiстерге ұшырады. Бұл факт Ұлттық қорға аударылатын түсiмдер мөлшерiн айқындаудың тұрақты болмайтынын көрсетедi. Бұл ретте, тiзбе басынан-ақ және қазiр де мұнай секторының барлық кәсiпорындарын қамтымайды. Республикалық бюджетті жоспарлау және атқару кезiнде кiрiс бөлiгiне салық бiр кәсiпорындар бойынша базалық орта бағаны ескере отырып, тiзбеге енгiзiлмеген басқа кәсiпорындар бойынша iс жүзiнде қалыптасқан баға бойынша түседi. Ұлттық қордың жұмыс iстеуiнiң жоғарыда көрсетiлген проблемаларын шешу қажеттiлiгiн ескере отырып, қор жинақтауды қалыптастырудың одан әрi оңтайлы жолын және оның активтерiн басқарудың тиiмдi әдiстерiн айқындау қажет етiледі. Сонымен, өткен 2007 жылы Ұлттық қор 699 миллиард теңгеге көбейді. Оның 197-сі мұнайсыз жиналған ақша болса, тұжырымдама жүзеге асырыла ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттелімнің өзектілігі. Қазіргі таңда қазақстан экономикасының жағдайы елеулi дәрежеде табиғи ресурстар секторындағы ахуалмен анықталады. Республикалық бюджет түсiмдерiнiң табиғи ресурстардан болып отырған қазiргі тәуелдiлiгі Қазақстанның болашағына байланысты бiрқатар мәселелердi мемлекет алдына қояды. Бiрiншiден, бұл табиғи байлықтардың қайта толмайтынына байланысты оларды пайдалануды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл мемлекеттік кiрiстер мен шығыстар көлемiнiң табиғи ресурстарға деген әлемдiк бағаның күрт әрi алдын ала болжанбаған ауытқуларына тәуелдiлiгін төмендету мәселесi.
Қазақстанның Ұлттық қоры бiрiншiдене елдiң қайта жаңғырмайтын ресурстарынан түсетiн табыстарды қазiргi және болашақ ұрпақтардың бiркелкi пайдалануы үшiн, екiншiден осы табыстарды болашақта бiзге тұрақты кiрiс әкелетiн қаржы активтерiне конвертациялау үшiн құрылғанын білеміз. Осы себепті қазіргі таңда Ұлттық қордың қалыптасыру мен пайдаланудың ерекшеліктерін, пайдалану перспективаларын, қорды барынша халық пайдасына жұмыс істету өзекті мәселеге айналып отыр.
Елбасы қор құру туралы шешім қабылдау кезін - де әлемдегі барлық мұнай қорларының тәжіри - белерін зерттеп шыққанын еске алады. Соңғы 40 жылда осындай тұрақтандырғыш-жинақтаушы қорлар әлемнің көптеген елдерінде құрылған. Мұндай қорды Бразилия - кофеден, Чили - мыс рудасынан жинаса, Венесуэла, Сауд Арабиясы, Ливия, Оман, Иран, Кувейт, Америка Құрама Штаты Аляска, Канада провинциясы Альберта - мұнай мен газдан түскен табысты жинақтапты.
Аталмыш қорлардың қызметін зерттеу бары - сын - да Қазақстан Президенті оларды еліміздің ерек - шеліктерін ескере отырып, жүзеге асыру тетіктерін ойластырғанын еске алады. Мысал үшін, Кувейт 50-ші жылдары ірі көмірсутегі кеніштерінің ашылуымен өзінің жалпы резервтік қорын 1960 жылдың өзінде-ақ құруға мүмкіндік алды. Кейінгі жылдары Кувейт экономикасына барлық мемлекеттік инвестициялар аталмыш қор есебінен жасалды.
Қор құру төңірегіндегі идея жұртшылық тарапынан ә дегеннен қолдау таппағаны былай тұрсын, оның қарсыластарының дауыстары да қатты шыға бастады. Президент оларға әдеттегідей дәйекті ұстанымдарын қарсы қоятын. Сонымен бірге Елбасы әділетті сын-ескертулерге де зейін қойғанын жасырмайды. Мысалы, қорды құруға қарсы болғандар оның активтерін шетелдерде орналастырғанда ғана, ол шетелдің экономикасын инвестициялау болып шығады, ал Қазақстанның өзі де инвестициялауға мұқтаж емес пе деген дәйектерді алға тартты.
Дипломдық жұмысты орындаудағы негізгі мақсат экономиканың тиімді дамуы мен оның тұрақтылығын қамтамасыз етудегі мемлекеттің қаржылық ресурстарының маңызы мен Ұлттық қордың қызметтерін, қалыптасуы мен пайдалану мәселесін талдау болып табылады.
Осы мақсатты орындау барысында мына төмендегі мiндеттер қарастырылды:
Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану жөніндегі есепті талдау;
Ұлттық қорды қалыртастырудың және пайдаланудың қағидаттарын анықтау;
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының кірістері мен шығыстарын құқықтық реттеуін талдау.
Зерттелімнің объекті. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және оны дұрыс қалыптастыру және тиімді пайдалану мәселелері.
Зерттелімнің пәні ретінде еліміздің Ұлттық қорының деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер алынды.
Зерттелімнің теоретикалық және әдістемелік негізі ретінде Ұлттық қорды басқаруға қатысты шешімдер мен қордың көздерін қалыптастырған отандық және шетел ғалым-экономистердің еңбектері алынды. Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша мәселелерді зерттеу барысында ашық ақпарат көздері мен беделді ұйымдардың жарияланған баяндамалары, Қ.Р. Бюджет Кодексі,Қ.Р. Президенті Н.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдаулары мен басқадай материалдар негізге алынды.
Дипломдық жұмыстағы ғылыми жаңалық - Ұлттық қордың қалыптастырылуы мен пайдаланылуының тиімді перспективаларын анықтау болып табылады.
Жұмыстың мазмұны мен құрылымы дипломдық жұмыс кіріспеден, тақырыптың теориялық және практикалық жақтарын толық қамтитын үш бөлімнен, қорытындыдын және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақарабының көкейтестілігі негізделіп, жұмыстың мақсаттары мен міндеттері қарастырылған. Бірінші тарауда Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының теориялық аспектілері зерделеніп, оның қалыптасу тарихы қысқаша қарастырылып, мазмұны және мәні ашылған.
Жұмыстың екінші тарауында Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын қалыптастыруға және пайдалануға талдау жасалынған, сонымен бірге осы тарауда Ұлттық қорды қалыптастырдың мен пайдаланылудың қағидаттары қарастырылып, қордың кірістері мен шығыстарына егжей-тегжейлі талдау жасалынған.
Үшінші тарау түгелдей Ұлттық қор шығыстарына арналып, олардың дағдарысқа байланысты рөлі талданған.
1. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының теориялық негіздері
0.1 Ұлттық қордың қалыптасу тарихы
Қазақстан экономикасының жағдайы елеулi дәрежеде табиғи ресурстар секторындағы ахуалмен анықталады. Республикалық бюджет түсiмдерiнiң табиғи ресурстардан болып отырған қазiргі тәуелдiлiгі Қазақстанның болашағына байланысты бiрқатар мәселелердi мемлекет алдына қояды. Бiрiншiден, бұл табиғи байлықтардың қайта толмайтынына байланысты оларды пайдалануды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл мемлекеттік кiрiстер мен шығыстар көлемiнiң табиғи ресурстарға деген әлемдiк бағаның күрт әрi алдын ала болжанбаған ауытқуларына тәуелдiлiгін төмендету мәселесi. Осы мәселелердi шешу үшiн "Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылғы 23 тамыздағы N 402 Жарлығымен Ұлттық қор құрылды.
Стратегиялық жоспарлау агенттігінің төрағасы Қайрат Келимбетов Ұлттық қор құру турасында былай де қорыта айтты:
Тұрақтандыру қорын құру туралы мәселе сонау 1997 жылдан бастап айтыла бастады. Бірақ 1998 жылдағы экономикалық дағдарыс және мұнайға деген әлемдік бағаның төмендеуі себебінен Қазақстанның көмірсутек шикізатын сатудан түсетін пайда күрт төмендеді. Пайданың асып түскен бөлігін сақтау мәселесі актуальды емес болды. Қазіргі жағдай біршама өзгерді. Біріншіден мұнайға баға өсті, екіншіден Каспий теңізіндегі мұнай қорының көптігі жатыр. Бұл дегеніміз жақын арада Қазақстанға мұнай сатудан түсетін пайда өсуі мүмкін
1997 жылдың көктемінде Стратегиялық ресурстарды бақылау агенттігінің төрағасы Ғалымжан Жақиянов елде Үкіметке бағынбайтын екінші бюджет құру туралы ой пікір тастады. 1997 жылдың шілде айында ол Қазақстан голланд дертіне шалдығуы мүмкін деген мәлімдеме жасады. Зейнетақы мен жалақыны төлеуге, бюджет тапшылығын жабуға және әлеуметтік салаларды дамытуға бюджет қаражаттарының жеткіліксіз болу себебінен, голланд дерті турасында әңгіме қозғау орынсыз болып көрінді.
Қорды құру идеясын даярлаушылардың пікірі бойынша, ол тікелей мемлекет басшысына бағынатын және премьер министргеде Ұлттық банккеде бағынбайтын арнайы жетекшілер кеңесімен басқарылатын болды. Қорды құру авторларының ойынша, дәл сол жетекшілер кеңесі, мемлекеттік инвестицияларды реттеу, экспорттан түскен табыстың бір бөлігін шет елге жіберу, мұнай табуды қадағалау, жеке секторды қаржыландыру, тіпті шетел консультанттарының гонорарларын қадағалау жұмыстарымен айналысу керек деп ойлады. Ғалымжан Жақияновтың сөзіне сүйенсек ел президенті Нұрсұлтан Әбішұлы қорды құру идеясын мақұлдап, осыған байланысты нормативтік актілерді дайярлауды тапсырды.
Қорды құру идеясын сынағандардың қатарында сол уақыттағы парламент мәжілісінің төрағасы, атақты экономист Марат Оспанов болды. Оспанов мырза қорды құру идеясын сынауға сол кездегі қызметіне байланысты мәжбүр болды. Өйткені іс жүзінде сөз парламент қадағалауында болмайтын бюджеттен тыс қор құру жайында болып жатты.
1997 - 1998 жылдардағы мұнайға деген бағаның күрт түсуіне байланысты белгілі себептерге байланысты ел басшылығы тарапынан бюджеттен тыс қорды құру мәселесі қозғалмады, есесіне шетел шоттарында елдің құпия резервтік қоры ашылды. Ол қорға роялти, бонустар, үлкен мұнай-газ проектілерінен түскен мемлекеттік үлестер және тағы басқа қаражаттар түсіп отты. Болашақ ұрпақ үшін ойластырылған жинақтаушы қорын құру тек 2000 жылдан бастап қана жаңа қарқынмен ойластырыла бастады, және ол кезде мұнай бағасыда біршама өскен болатын. Осы уақытта қор құру идеясын дамытушылар қатарына ел президентінің өзі де кіріп кетті. Ол кей кездерде шетел шоттарындағы құпия қордың бар екенін ашық айта бастады. Шын мәнінде ел басының қор құру керектігіне жасаған экономикалық дәлелдемесі жеткіліксіз болды.
Қор құрылып, біршама уақыт өткеннен кейін нақты айтсақ 2002 жылы қорға шетел шоттарындағы құпия қордан Ұлттық қорға үлкен айдарымдар жасалды. Осы қаражаттар сол уақыттағы премьер-министр Иманғали Тасмағанбетов мырзаның парламентте сөйлеген сөзінен кейін аударыла бастады. Қаражаттар Қаржы Министрлігінен құпия шоттардан екі траншпен 212,6 млн. доллар көлемінде түсті. Жалпы сәуір айының қортындысы бойынша қорға 296 млн. АҚШ доллары көлемінде қаражаттар түсті. Қорыта келгенде сәуір айының аяғында Ұлттық қордың активтері 9,1 % - ға өсіп, 1 млдр. 606,8 млн долларды құрады. Үкімет тарапынан құпия шоттардағы ақша қаражаттарының қалмағаны туралы ресми мәлімдеме берілмеді. Ұлттық қор ақшалары және қорға аударылған қаражаттар шет елдің қай банкінде сақталғаны турасында ақпарат құпия түрінді қалды. Ұлттық банк бұл құпияны жариялаудан бас тартты. Шет елдердегі құпия қордың заңдылығы туралы Қазақстанның жоғарғы шенеуніктерінің бірі Ұлттық банк төрағасы Григори Марченконың келесі түсініктемесін келтіруге болады:
Экономист және банкир ретінде айтатыным осы экономикалық шешім сол уақыттағы ең дұрыс шешім болып табылды, бірақ саяси және құқықтық себептерге байланысты басқаша дайындалды. Экономикалық мінге байланысты бұл Ұлттық қорды құрумен құпия шот арасында еш айырмашылық жоқ. Сондықтан біз Ұлттық банк бұл құпия шоттарға еш қатысымыз жоқ екендігін айтамыз. Құпия шоттардағы қалған ақша қаражаттарын Ұлттық қорға аударылуы дұрыс шешім деп ойлаймын.
2006 жылғы 01 тамызға Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының активтері он миллиард АҚШ долларынан асып түсті және 10 205,44 млн. АҚШ долларын құрады.
Құрылған уақыттан бері Қорға 1362,6 млрд. теңге түсті. Қор түсімдерінің негізгі үлесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тізбе бойынша шикізат секторы ұйымдарынан түсетін жоспардан тыс түсімдер - 889,0 млрд. теңгені және Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге түсімдер мен кірістер - 280,8 млрд. теңгені құрады. Қорды басқарудан алынатын инвестициялық кірістер - 53,1 млрд. теңгені құрады.
Қорды басқаруға байланысты шығыстарды жабуға және республикалық және жергілікті бюджеттердің шығынын өтеуге 9,6 млрд. теңге, оның ішінде республикалық және жергілікті бюджетердің шығынын өтеуге 7,5 млрд. теңге, ал Қорды басқаруға байланысты шығыстарды жабуға 2,1 млрд. теңге жұмсалды.
2006 жылғы 1 шілдеден бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығына сәйкес Қордың жинақтауларын қалыптастырудың жаңа әдісіне көшу жүзеге асырылды.
Қазіргі уақытта күнсайынғы негізде Қорға мұнай секторы кәсіпорындарынан түсетін тікелей салықтардың, республикалық меншiктегі және тау-кен өндiру салаларына жататын мемлекеттік мүлiктi жекешелендiруден және ауыл шаруашылығына арналған жер учаскелерiн сатудан түскен түсiмдерді Қорға аудару жүргізіледі. Ағымдағы жылдың 1 шілдесінен бастап 31 шілдесін қоса алғанда Қорға 75,8 млрд. теңге аударылды.
Сонымен, өткен 2006 жылы Ұлттық қор 699 миллиард теңгеге көбейді. Оның 197-сі мұнайсыз жиналған ақша болса, тұжырымдама жүзеге асырыла бастаған 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап мұнайдың табысы мемлекеттік бюджеттен бөлініп, Ұлттық қор 502 миллиард теңгеге көбейтіліпті. Әйтсе де, бұл болашақ ұрпақтардың мүддесіне сақталып отырған қор бүгінгі ұрпақтың тамағынан жырылып отыр деген сөз емес. Бұл тұрғыда, Әр жылы республикалық бюджетке Ұлттық қордан кепілдемелі трансферт жұмылдырылатын болады.
2006 жылы Ұлттық қордан республикалық бюджетке 76,6 миллиард теңге сомасында кепілдемелі трансферт бөлінген. Алайда бюджеттік жоспардың толық жүзеге аспай, 100 миллион теңге игерілмей қалуы салдарынан бюджеттің кіріс бөлігі жоспарды 109,8 пайызға асыра орындалып, ол ақша мемлекеттің бүгінгі тіршілігіне жұмсалған жоқ. 76,6 миллиард теңге Ұлттық қорда қалды. Жалпы, бұл жай мамандардың айтуынша, мемлекеттік бюджеттің шын мәнінде, мұнайға тәуелсіз бола бастағанын көрсетеді.
Елімізде мұнай саласында жұмыс істейтін 55 кәсіпорын болса, енді соның бәрі баяғы бюджеттік кірісін Ұлттық қорға аударып отырады. Демек, Ұлттық қор жыл сайын бұрынғыдан гөрі еселеп өсе түсуі мүмкін.
Әрине, ақша жүрген жерде лаң жүреді. Қызығушылық та, сұрақ та көп болады.
Ұлттық қорды құру моделі ретінде ресми түрде барлық қорлар қаралғаны туралы мәлімделеді. Үкіметтің мәлімдемесіне сүйенсек Ұлттық қордың негізгі моделі ретінде Норвегниялық Мұнай қоры алынды. Қазақстанның ресми тұлғаларының мәлімдемесіне сүйенсек Новегиялық мұнай қорының модель ретінде таңдалуы бірнеше себептерге байланысты болған, олардың ішіндегі ең негізгілері Норвегия мұнай қоры инвестицияларның жоғарғы қаржылық көрсеткіштері және инвестициялық стратегиясының жақсы құрастырылғанын да айта кету керек. Бір жағынан Ұлттық қордың моделін таңдау кең қауым алдында жария түрде талқыланбай, жоғарғы шенеуніктер шеңберінде шешіліп жатты. Сонымен қатар, шикізат қорларын сатудан түскен жоғарғы пайданы сол уақытында Ұлттық қорға құйып отырылуы және халықтың табысының өсу шегі долларлық эквивалентке шаққанда тұрақтануына байланысты, болашақта әлеуметтік қызметтерді төлей алатындығын есептеу мүмкіндігі болмаған жағдайда Қазақстандағы әлеуметтік проблемалар қалай шешілетіні қызықтырады.
Екінші жағынан басқа елдердегі мұнай экспортынан түсетін жоғарғы пайданы қолданылуы бір жақты ғана көрсетілуде. Ол елдер Норвегиядан қарағанда Қазақстанға әлеуметтік мәселелерді шешу, экономиканы дамыту бағыттылығы, қоғамдық дәрежені көтеру жағынана жақынырақ. Мысалы Венесэланың мұнай қорын құру тәжрибесіде негатвті көрсетілуде. Себеп, мұнайдан түскен жоғарғы пайданың венесужлалық жастардың шет елдерде оқуына инвестициялау, елдегі Ориноко өзенінің айналасындағы депресивті аудандарды дамыту сәтсіздіктерімен түсіндіріледі. 70 жылдардағы мұнайдан пайда ала алмағаны тағы бар. Бірақ екінші жағынан Венесуэланың тарихи тәжрибесіде маңызды нәтиже.
Мексика және Нигерия мемлекеттерінің тәжрибесіне көңіл аз бөлінді. Себебі, бұл елдердің халықаралық мұнай ұйымдарын қарыздарының өсіп кетуіне әкеп соққан, мұнай сатудан түскен жоғарғы пайданы мақсатсыз жұмсауымен түсіндіріледі. Бірақ Мексикадағы заманға сай өндірістерінің қатты дамуы, әсіресе АҚШ пен шекералас өңірлерінде қалыптастырылған өнеркісіп аймақтар, жақсы дамыған мұнай ұйымдары еленбей қалды.
Ирандағы 50 жылдардағы шахтық режимнің өзінде құрылған мұнайдан түскен пайданың 70 пайызы салынып отыратын жоспарлы ұйымның құрылуына да көңіл аз бөлінді. Шахтың тақтан кетіп орнына Үкімет басына исламдық қожа-молдалықтың келуімен де бұл ұйым кейбір өзгерістемен өз жұмысын ары қарай жалғастырды. АҚШ тың экономкалық қоршауына қалуына қарамастан ирандықтардың мұнай пайдасын өз өндірістерін дамытуы көңіл аудартады. Иран экономикасын көптеп инвестициялау практика жүзінде Қазақстанға айтылғандай ұлттық валютаның құлдырауына әкеліп соқпады.
Араб елдерінің ішіндегі Сауд Аравиясы мен Ливия мемлекеттерінің арнай құрылған ұйымсыз мұнайдан түскен пайдана қорландыру тәжрибесіне де көңіл аз бөлінді. Бірақ Қазақстанның Ұлттық қордың жұмыс істеу процесі осы елдерге ұқсайды. Өйткені Ұлттық қор тек қана Қаржы министрлігінің Ұлттық банктегі шоты ғана болып табылады. Айырмашылығы Ұлттық қор қаражаттарының көп бөлігін бекітілген жарнакіріспен құнды қағаздарға салды, ал арабтар болса қаражаттарды бекітілген жарнакіріссіз жылжымайтын мүлікке салды. Қазақстанның 90 жылдардағы құрылған шет елдегі құпия шоты бар Ұлттық қоры, Кувейттегі Қаржы министрлерінің бірі құрған алғашқы қорына ұқсайды. Қазақстан Үкіметінің мақсаты Кувейт мемлекетінің Үкіметінің мақсаты секілді ақша қаражаттарының жұмсалып кетуіне тосқауыл қою ғана болатын. 70 жылдарда болашақ ұрпақ үшін құрылып барлық мұнайдан түскен пайданың 10 пайызын қорландыру кәзіргі Қазақстанның Ұлттық қорының функциясына ұқсайды. Бірақ инвестициялауларында айырмашылық бар, кувейттіктер арабтар секілді шет елдегі үлкен үлкен компаниялардың басқару пакетіндегі акцияларды алукға тырысады, немесе жылжымайтын мүлікті толық басқаруға тырысады мысалы курорттық комплекстерді алу. Осыған қоса кувейттіктерде әлемнің ең үлкен қаржы орталығы болып табылатын Лондон қаласын өздерінің штаб-пәтері бар. 80 жылдардағы құрылған Норвегияның мұнай қорына қарағанда Кувейттік қор өзін жақсы жағынан көрсетіп ұсына алды.
Америкалық штаты Аляска мен Канадалық Альберт провинциясының қор құру және оның жұмыс істеу әдістерін Қазақстанға қолданатын болсақ, ол Астанадан қорды Қаржы министрлігі емес жергілікті басшылықтың басқаруын талап ететін еді. Бұл әрине унитарлы Қазақстан үшін қолайсыз болатын еді. Екінші жағынан егер қаржылық логикаға сүйенетін болсақ Ұлттық қордың бір бөлігін орны толтырылмайтын ресурстарды өндіріп экспорттайтын елді мекендердің мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін қорландыру дұрысырақ болатын еді. Сонымен қатар өндірілген табиғи ресурстардан кейін бюджетке үлкен жүк болатын еді.
Менің ойымша егер Қазақстан үкіметі аймақтар үшін ақша қаражаттарды сонымен қатар Ұлттық қордың құралдарын орталықтандырмайтын шешім қабылдаса, ең дұрыс модель ретінде аймақтық қорла Канада провинциясы Альберт қорының жұмыс істеу әдісін алып пайдалану дұрысырақ болады. Әрине ол америкалық Аляска штатының қорына қарағанда біршама жол береді. Өйткені екуіде сол 70 жылдарда құрылып, 1976 - 1987 жылдары олардың активтері 8 млрд. долларды құрады, бірақ Канада провинциясы Альберт қоры сол қалпында қалып, ал Америка штаты Аляска қорының активтері 30 млрд. жетті. Бұл Альберт қорының активтернің төмен болуының себептерінің бірі ретінде ақша қаражаттарының әлеуметтік проблемаларды шешуге, қоғамдық парктер, больницалар салу болып табылады. Бірақ қазіргі таңда ешкім Альберт провинциясының қорын сәтсіз құрылған қор деп айта алмайды.
Бір қызығы Қазақстан Ұлттық қорын құру үшін қолданылған қандай модельдер турасында ой пікірлер әр - түрлі. Мысалы бұрынғы вице-министр Даниал Ахметовтың Алматы қаласында болған Еуразилық экономикалық саммитінде айтылған сөздеріне қарасақ қазақстандық Ұлттық қордың моделі ретінде норвегиялық қормен қатар, Чили, Кувейт, Кения секілді елдердің қор үлгілері алынғаны белгілі болады.
Стратегиялық жоспарлау агенттігінің төрағасы орнында болған Қайрат Келимбетовтың айтқан созіне сүйенсек Ұлттық қордың ең жақсы моделі ретінді Новегия, америка штаты Аляска, Кувейт қорларын құру тәжрибелері тиімді болды.9
0.2 Ұлттық қордың мақсаты, міндеттері, мазмұны мен мәні
Бізге Ұлттық қордың Қазақстан Республикасының Президентінің 2000 жылдың 23 тамызындағы №402 жарлығымен құрылғаны белгілі. Қордың басты екі мақсаты бар. Біріншіден, Қорды құру мақсаты елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету және болашақ ұрпақтар үшін қаржы жинақтау (жинақтау функциялары) болып табылады. Екіншіден, қолайсыз сыртқы факторлар ықпалына тәуелділігін азайту үшін құрылған болатын.
Жарлық бойынша
Ұлттық қордың негізгі мiндеттерi экономикадан басы артық мұнай долларын шығару және теңге бағамына және инфляцияға қысымды тежеу, сондай-ақ табиғи ресурстарды пайдалануды оңтайлы жоспарлау арқылы макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады.
Жинақтау мен пайдалану транспарентті болуы тиiс, мұның өзi қойылған мақсаттарға қол жеткiзу кезiнде Ұлттық қордың ойдағыдай жұмыс iстеуiнiң кепiлi болып табылады.
Ұлттық қордың кіріс көздерінің есебінен жүзеге асырылады:
* бір жолғы (республикалық меншiктегi және тау-кен өндiру мен ұқсату салаларындағы мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiру, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерiн сату);
* түсiмдер көлемi бойынша тұрақты емес (мұнай секторының түсiмдерi) кiрiстер көзi есебiнен жүзеге асырылуы тиiс, оның мөлшерi едәуiр шекте ауытқуы мүмкiн, ол осымен Қазақстанның бюджет саясатына елеулi ықпал жасайды.
Қаражаттарды пайдаланудың мынадай бағыттары айқындалуда:
* -республикалық бюджетке тұрақтанған трансферт;
* -сыртқы қарыздарды өтеу;
* -экологиялық бағдарламаларды қаржыландыру; инвестициялық кірістердің бір бөлігін халық арасында бөлу.
Ұлттық қордың қызметін жетілдіру мақсатында Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасы қабылданған. Соған сәйкес 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап Ұлттық қорды жиынтықталған бюджет түрінде құру әдісі іске асырыла бастады. Бұл жалпы, мемлекетті мұнай қаржысына тәуелсіз ету мақсатында қолға алынған, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын бақылап отырған сыртқы бақылау. Сонда да ел ішінде Ұлттық қордың қызметіне ел ішіндегі баға берулер біркелкі емес. Мысалы, кейбір саяси партиялар мен қозғалыстардың өкілдері Ұлттық қордың жұмыс істеу принциптері туралы мәселе көтеріп, қордың активтерін еліміздің барлық азаматтарына тең қылып бөліп беруді ұсынды. Әрине, мұндай шешімнің аяғы валюта рыногының тұрақсыздығына және инфляцияның ырықтан шығуына соқтырар еді. Ұлттық қордың болуы еліміздің экономикасын әртараптандыру бойынша өте маңызды рөл атқарады. Егер валютадан түскен барлық пайда экономикаға түсіп жатса, теңгені долларға тұрақтандыру жылдамдылығы жоғары болар еді, мүмкін, доллардың бағамы 80-100 теңге деңгейінде болар ма еді? Бұл экспортқа шығарылатын шикізаттан басқа, бүкіл отандық өндірістің жетілуіне әкелер еді. Айтып кететін жәйт, қордың ең көп ақша шығаратын шығыны - шетелдік басқарушыларға төленетін комиссиондық сыйақы. Басқаруға шығатын негізгі қордың төмендеуі осы жерде жатыр.Осыдан сұрақ туындайды бүкіл әлем бойынша басқарушылардың қызметі өте қымбат болып тұрған кезде, Ұлттық қордың қаржысын басқару қаншалықты тиімді?
Бұл - өте үлкен проблема: мемлекет үшін не маңыздырақ - қордың сақталуы ма немесе оның пайда түсіргені ме? Біздің ойымызша, Ұлттық қордың активтерін басқарудың басты мақсаты - Ұлттық қордың активтерін қандай валютаға болсын сатылу қабілеттілігін және негізгі соманы сақтау болып табылады. Бұл - Ұлттық қордың түсімділігі, АҚШ долларына шаққандағы доллардың инфляция көрсеткішінен асып түсуі деген сөз. Ұлттық банк Ұлттық қордың активтерін басқарушы ретінде бұл міндетті орындады. Өткен 5 жылдың 3 жылында Ұлттық қордың түсімділігі АҚШ-тағы инфляцияның көрсеткішінен жоғары болды. 2002 жылы акциялар рыногының құлдырауы (интернеттік акциялардың жойылуы) нәтижесінде Ұлттық қорды басқару нәтижесі кері көрсеткішті берді (минус 0,43 пайыз), шынайы түсімділік минус 2,02 пайыз болды. 2005 жылы да шынайы түсімділік кері нәтиже берді (минус 0,1 пайыз). Қалған жылдарда оң көрсеткіштер болды - 2001 жылы 0,03 пайыздан 2003 жылы 6,42 пайызға жетті. Пайда түсіру, сөз жоқ, өте маңызды шарт. Одан бұрын, бұл Ұлттық қорды басқарушылардың екінші мақсаты болып табылады. Ұлттық қор қаржысының басым бөлігі бағалы қағаздарға, соның ішінде бағасы біресе қымбаттап, біресе түсетін акцияларға салынғандықтан, халықаралық тәжірибеде біркелкі көрсеткіштер пайдаланылады. Өте мол түсімділік жылдық салыстырмалық пайыздармен өлшенбейді, ол пайданың белгіленген эталондық индекстерден асып түсуімен өлшенеді.
Елдің бюджет жүйесіне республикалық, жергілікті және төтенше бюджеттермен қатар Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры да кіреді. Бюджет кодексінде берілген анықтама бойынша ҚР Үкіметінің Ұлттық банктегі шотында жиналатын материалдық емес активтерден басқа қаржы активтер Ұлттық қорды құрайды.
Ұлттық қор елдің тұрақты әлеуметтік - экономикалық дамуын қамтамасыз ету, экономиканың шикізаттық салалардан тәуелділігі мен қолайсыз сыртқы факторлар әсерінен төмендету мақсатпен құрылған. Бұл қордың тағы бір маңызды арнауы болып бірқатар қоғамдық мұқтаждықтарды қаржыландыру үшін мемлекетке қажетті қаржы активтері мен басқа да мүліктерді қорландыру болып табылады.
Мемлекеттің қаржы жүйесіндегі Ұлттық қордың рөлі мен мәні оның атқаратын функциялары бойынша да көріністе. Ұлттық қор жинақтаушы және тұрақтаушы функцияларды іске асырады. Бірінші функциясы арқылы негізінде экономикалық шикізаттық секторы түсімдерінің белгіленген бөлігінен құрайтын қаржы активтерін қорландыруды қамтамасыз етеді. Екінші функциясы шикізаттық ресурстардың әлемдік бағалары конъюктурасының мемлекеттік қаржылар ахуалына әсерін тегістеуді қамтамасыз етеді.
Ұлттық қор құралдарының негізгі қайнар көздері ретінде республикалық және жергілікті бюджеттерден бөлінетін ресми трансферттер, сондай - ақ осы қорды басқарудан түсетін инвестициялар табыстар қарастырылады. Республикалық бюджет арқылы ресми трансферттер келесідей анықталады
Шикізаттық сектор субъектілерінің нақты түсімдері мен олардың бекітілген жылдық көлемдері аралығындағы айырмасы мөлшерінде;
Шикізат табы мен өңдеу салаларына жататын мемлекеттік мүліктерді жекешелендіруден түскен түсімдер мөлшерінде;
Шикізаттық сектор субъектілері түсімдерінің жоспарлы сомаларының 10 пайыз мөлшерінде.
Жергілкті бюджеттер бойынша ресми трансферттер көлемі ауылшарушылық арнаудығы жерлерді сатудан түскен түсімдер мөлшерінде анықталады.
Ұлттық қорды тиімді басқару мақсатпен Қазақстан Республикасының Президенті маңында кеңесші орган - Ұлттық қорды басқару жөніндегі кеңес құрылады. Бұл орган қорды тиімді пайдалану мен оның құралдарын қаржы активтеріне жайғастыру бойынша ұсыныстар жасайды. Осы кеңесті құру мен құрамын анықтап, оның ережелерін бекітетін ел Президенті.
Кеңес келесі функцияларды атқарады:
Қорды қалыптастыру мен пайдаланудың тиімділігін ұлғайту жөніндегі ұсыныстар жасайды және дәйектейді;
Қорды пайдалану бағыттары мен көлемдері жөніндегі ұсыныстар қарастырады және жасайды;
Қорды жайғастыру үшін рұқсатталған қаржы активтер мен басқа да мүліктер тізбесі жөніндегі ұсыныстар жасайды;
Қазақстан Республикасының Үкіметі қорды басқару кезінде мына өкілеттіктерді жүзеге асырады:
1. Есептемені жасау ережелерін, ақшаны қорға, есепке алу және оны пайдалану тәртібін әзірлеп бекітеді.
2. Ұлттық банкпен бірлесіп ақпараттық материалдардың және қорды басқару мен байланысты қызмет бойынша қаржылық есептеменің графигін жасап, бекітеді;
3. Президентке қордың қалыптастырылу және пайдаланылуы туралы есепті және Парламентке қорды қалыптастыру және пайдалану жөніндегі ақпаратты ұсынуды қамтамасыз етеді;
4. Қордың жыл сайынғы сыртқы аудитін жүргізуді қамтамасыз етеді;
5. Қорды қалыптастыру мен пайдаланудың бухгалтерлік есебін қамтамасыз етеді;
6. Қордың қызметімен байланысты өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады
Қорды сенімгерлік басқаруды Ұлттық банк пен Үкімет арасында жасалынған сенімгерлік басқару туралы шарт негізінде Ұлттық банк жүзеге асырады.
1. Қорды оның бір бөлігін сыртқы басқарушының басқаруға беруді қоса дербес инвестициялау;
2. Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудың ережелерін әзірлеп, дербес инвестициялау;
3. Үкімет қорды сенімгерлікпен басқарудың нәтижелері туралы есепті ұсыну;
4. Сенімгерлік басқару туралы ережелер мен шартта қарастырылған өзге өкілеттіктер.
Қорды тиімді сенімгерлік басқаруды қамтамасыз ету мақстаында Ұлттық банктің шешімімен арнаулы лауазымды тұлғаны (Ұлттық банк төрағасының орынбасарынан төмен емес деңгейде) - өкілетті өкілді анықтайды, оның өкілеттігіне Ұлттық банктің атынан қорды сенімгерлік басқару жөнінде шешімдерді оперативті қабылдау кіреді.
Қазақстан Республикасының өкіметі мен Ұлттық банк қорды басқару мәселелері бойынша болжамды іс - әрекеттер мен қол жеткен нәтижелер туралы бір - біріне ақпарат беріп отыруға міндетті.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың жаңа тәсілдерін айқындау міндеті осы тұрғыдан қойылған, олар әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыс кезеңінде өзінің пәрменділігін көрсеткен, жүргізіліп жатқан жинақтау саясатының қисынды жалғасы болады.
Жаңа тұжырымдамада алғашқы тұжырымдаманы іске асырудан алынған оң нәтижелері сақталған. Негізгі мақсаты болашақ ұрпаққа арналған жинақтарды ұлғайту және Ұлттық қордың қаражатын жинақтауды үкіметтік қарызалумен алмастыруды болдырмау болып табылады.
Бюджеттің және Ұлттық қордың теңгерімділігі жөніндегі саясат осы он жылдықтың соңына ІЖӨ-нің 3%-ынан артық болмауға тиіс мұнайлық емес тапшылықты азайтуға, сондай-ақ кейіннен тек даму бюджетін қаржыландыруға көше отырып, Ұлттық қордың қаражатын ағымдағы шығыстарғы жұмысауды қысқартуға бағытталатын болады.
Жоғарыда айтылған тәсілдерді ескере отырып, 2020 жылға Ұлттық қордың қаражаты 90 миллиард АҚШ долларына дейін өсуі тиіс, бұл ІЖӨ-нің кемінде 30 %-ын құрайды. Тұтас алғанда, осы тұжырымдамада көрсетілген шараларды іске асыру республикалық бюджеттің тұрақтылығын одан ары қолдануға, экономиканы әртараптандыруға және мұнайлық кірістерді ұрпақтар арасында қайта бөлуге ықпал ететін болады.
Үкіметтің Ұлттық банктегі шотында шоғырландырылатын, қаржылық активтер түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге мүлік түріндегі мемлекет активтері Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады. Ұлттық қор мемлекеттің қорланымдарын қалыптастыру, сонымен бірге әлемдік бағалардың жағдаятына республикалық және жергілікті бюджеттердің тәуелділігін төмендету мақсатында жасалынады. Ол қаржылық активтерді және өзге мүліктерді жинақтау жолымен мемлекеттің тұрақты әлеуметтік-экономика - лық дамуын қамтамасыз етуге, экономиканың мұнай секторына тәуелділігін және қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталармен жүргізіледі, ал оның операциялары бойынша есепке алу мен есептеме ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды Ұлттық банк пен Үкімет арасында жасасылатын сенімгерлік басқару туралы келісімшарттың негізінде Ұлттық банк жүзеге асырады.
Тұтас алғанда, Ұлттық қор қаражатын бөлудің ашықтығына қол жеткізу үшін олар ел экономикасына республикалық бюджет арқылы ғана жіберілетін болды.
Ішкі нарықтағы ақша ұсынымы шамадан тыс болған жағдайда инфляцияның өсуіне жол бермеу үшін, сондай-ақ табиғат ресурстарын экспорттаудан түсетін кірістердің Қазақстан экономикасының басқа секторларының дамуына кері әсерін жою мақсатында Ұлттық қорда өзге де түсімдер шоғырландырылуы мүмкін. Ұлттық қордың ең жоғарғы мөлшері шектелмейтін болады.
Үкіметтің Ұлттық банктегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржы активі түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі активтерді Қазақстанның Ұлттық қоры болып табылады..
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталарымен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен есептемесі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жеке және заңи тұлғаларға кредит беруге және міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету ретінде пайдалануға болмайды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының есебінен Республикалық бюджеттің шығынын өтеу оның атқарылуы барысында Қазақстан республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңестің келісімен қаржы жылының қорытындылары бойынша Қазақстан Республикасының Парламентінде республикалық бюджетті нақтыламай-ақ жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының есебінен республикалық бюджетке берілетін нысаналы трансферттердің көлемі тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі.
Активтерді Ұлттық қорға есептеу және Ұлттық қорды пайдалану тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы жылдық есеп және аудит жүргізудің нәтижелері туралы ақпарат бұқаралық ақпарат құралдарына жариялануы тиіс.
Ұлтық қорға қойылған міндеттерді тиімді іске асыру мақсатында, жағымды әлемдік тәжірибені ескере отырып, теңгерімді бюджет әдісі әзірленеді.
Бюджет түсімдерінің елеулі бөлігі табиғи ресурстардың экспортынан түскен түсімдер есебінен қалыптасатын және қолайсыз конъюнктура жылдарындағы шығыстарды қаржыландыруға арналған тұрақтандыру қорлары мен болашақ ұрпақ қорлары басқа елдерде же жұмыс істейді. Қазақстанда Ұлттық қорды құру кезінде шетелдік (әсіресе норвегиялық әдіске сүйене) тәжірибе пайдаланылды[2].
Қазақстанда 2000 жылдан бастап әлемдік қаржы нарығындағы қолайлы конъюнктураға байланысты республикалық бюджетке табиғи ресурстарды өндіруге байланысты төлемдердің түсімі айтарлықтай өсті. Сонымен қатар, көмірсутегін қазақстандық экспорттаушылардыңі экспорттық түсімдерінің арта түсіп отырған мөлшері тенгенің айырбас бағамын, сондай-ақ инфляцияға да қысымды күшейтеді. Бұл өз кезегінде отандық тауар өндірушілер өнімдерінің бағалық бәсекеге қабілеттілігін төмендетуге әкеп соқтырады және де отандвқ өндірушілердің қаржылық нәтижелеріне қолайсыз әсер етеді.
Яғни Қазақстанның Ұлттық қорын қалыптастыру болашақ ұрпақ үшін қорланымды және елдің экономикасын келеңсіз факторлардан қорғау үшін қаржы резервтерін шоғырландырады. Сөйтіп, Ұлттық қор екі функция орындайды: жинақтаушы және тұрақтандырушы функциялары. Жинақтаушы функция қаржы активтерінің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануын қамтамасыз етеді. Жинақтаушы функциясымен қатар Қор қаражаттарының қалыптасуы мен пайдаланылуының қолданып жүрген тетігі ағымдағы экономиканың жағдайына тұрақтандыру ықпал етеді. Тұрақтандырушы функция шикізат ресурстарына әлемдік бағаның конъюнктурасына республикалық бюджеттің тәуелділігін төмендетуге арналған. Қордың тұрақтандырушы функциясын іске асыру мемлекеттік бюджетті орта мерзімді жоспарлауға көшуге мүмкіндік береді.
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталармен жүргізіледі. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен есептемесі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының жағдайы елеулi дәрежеде табиғи ресурстар секторындағы ахуалмен анықталады. Республикалық бюджет түсiмдерiнiң табиғи ресурстардан болып отырған қазiргі тәуелдiлiгі Қазақстанның болашағына байланысты бiрқатар мәселелердi мемлекет алдына қояды. Бiрiншiден, бұл табиғи байлықтардың қайта толмайтынына байланысты оларды пайдалануды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл мемлекеттік кiрiстер мен шығыстар көлемiнiң табиғи ресурстарға деген әлемдiк бағаның күрт әрi алдын ала болжанбаған ауытқуларына тәуелдiлiгін төмендету мәселесi.
Осы мәселелердi шешу үшiн "Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылғы 23 тамыздағы N402 Жарлығымен Ұлттық қор құрылды. Бюджет түсiмдерiнiң елеулi бөлiгі табиғи ресурстардың экспортынан түскен түсiмдер есебiнен қалыптасатын және қолайсыз конъюнктура жылдарындағы шығыстарды қаржыландыруға арналған тұрақтандыру қорлары мен болашақ ұрпақ қорлары басқа елдерде де жұмыс iстейдi. Қазақстанда Ұлттық қорды құру кезiнде шетелдiк осы тәжiрибе пайдаланылды. [4].
Қазiргі уақытта әлемде тұрақтандыру немесе жинақ қорлары бар онға тарта ел бар. Мұндай қорлардың қаражаты түсiмдерi кiрiстердiң негізгі баптарын құрайтын табиғи ресурстардың белгiлi бiр түрлерiне бағаның ауытқуына байланысты қолайсыз кезеңдерде бюджет шығыстарын қаржыландыру үшiн немесе сыртқы борышты өтеу үшiн, сондай-ақ басқа мақсаттарға пайдаланылуы мүмкiн. Экспорттың шикiзатқа мамандануы орын алған бiрсыпыра мемлекеттердiң тәжiрибесi бюджеттерi әлемдiк баға конъюнктурасының ықпалына ұшырауға бейiм елдер үкiметтерiнiң басы артық түсiмдердi жинақтау үшiн шикiзатқа бағаның қымбаттауы кезеңiн пайдаланып қалу мүмкiндігі бар екенiн көрсетедi. Мұндай қорларды құрудың жағымды жақтары:
oo баға конъюнктурасына тәуелдi табиғи ресурстар секторынан республикалық бюджетке түсетiн түсiмдер мен республикалық бюджет шығыстары арасындағы өзара байланысты барынша азайту;
oo қолайсыз конъюнктура бағасы кезеңдерiнде мемлекеттің қаржылық мiндеттемелерiн қолдау үшiн қолайлы конъюнктура бағалары кезеңдерiне қаражат жинақтау;
oo болашақ ұрпақтың мұқтажын қамтамасыз ету үшiн қайта толмайтын табиғи ресурстарды сатудан түскен қаражатты жинақтау;
oo валютаның басы артық түсуi нәтижесiнде монетарлық өлшемдерге жасалатын шамадан тыс қысымды болдырмау үшiн ақша массасын залалсыздандыру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2010 жылғы қаңтардағы Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкiндiктерi атты Қазақстан халқына Жолдауында дағдарыстан кейiнгi дамуға дайындалуға, индустрияландыру арқылы әртараптандыруды жеделдету және адами капиталдың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру есебiнен экономиканың орнықты өсуiн қамтамасыз етуге бағытталған Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейiнгi Стратегиялық даму жоспарын және Қазақстан Республикасының үдемелi индустриялық-инновациялық дамуының 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру шеңберiнде мемлекеттiң одан әрi даму басымдықтары айқындалған болатын[13].
2007 жылы Ұлттық қорды қалыптастыру Тұжырымдамада қарастырылған принциптер бойынша жүзеге асырылды.
Ресурстарды пайдаланғаны үшін түскен түсімдерді мұқият талдау, бонустардың 17,5 млрд. теңгеге, роялтилердің 27,8 млрд. теңгеге өсетіні, бірақ, үстеме пайдаға салынатын салық 13,1 млрд. теңгеге кемитіні жоспарланғанын көрсетті.
Мұндай қомақты өсім, Бюджет кодексінде мұнай табыстары деген ұғымның кеңеюімен түсіндіруге болады. Егер бұрын мұндай ұғымға, өңделмеген мұнай мен газ конденсатын өндіріп, сатумен айналысатын компаниялардан түсетін түсімдер кірсе, ендігі жерде - өңделмеген мұнай мен газ конденсатын өндіріп, сатуға, мұнай операцияларына (барлау жұмыстарын қоса алғанда) қатысты барлық түсімдер кіреді. Осыған байланысты Ұлттық қорға салық төлеуші кəсіпорындардың тізімі 55-ке дейін өсті (4 қосымшаны қараныз).
2007 жылғы 18 маусымдағы ҚР Ұлттық Банкінің деректеріне сəйкес, Ұлттық қордың активтері 17 млрд. доллардан (немесе 2,2 трлн. теңгеден) асып түсті. Жылдың басынан бастап Ұлттық қорға 439,3 млрд. теңге түсті, оның ішінде 436,5 млрд. теңге - мұнай секторындағы кəсіпорындардан (бекітілген тізім бойынша) түскен тікелей салық түсімдері. Бюджеттің даму бағдарламасының шығындарын жабу үшін республикалық бюджетке Ұлттық қордан 106,0 млрд. теңге кепілдік берілген трансферт аударылды. 2007 жылы трансферттің толық көлемі 301,7 млрд. теңгені құрайды. Бұдан əрі жыл сайынғы трансфертті тек қана инвестициялық табыстар деңгейінде анықтау жоспарланып отыр. [7]
Ұлттық қордың кепілдік берілген трансфертін не нəрсеге жұмсау жоспарланып отыр? 2007 жылға арналған республикалық бюджеттің қосымшасында бюджеттік жобаларды (бағдарламаларды) жүзеге асыруға жəне заңды тұлғалардың жарғылық қорын қалыптастыруға (ұлғайтуға) бағытталған бюджеттік бағдарламаларға бөлінген даму бағдарламаларының ұзыннан ұзақ тізімі берілген. Тұтас алғанда, Ұлттық қордың кепілдік берілген трансферті, дəл неге жұмсалатыны нақтыланбаған, бірақ осы бағдарламаларды қаржыландыру қарастырылған. 2006 жылғы 1 тамызға Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының активтері он миллиард АҚШ долларынан асып түсті және 10 205,44 млн. АҚШ долларын құрады. Құрылған уақыттан бері Қорға 1362,6 млрд. теңге түсті. Қор түсімдерінің негізгі үлесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тізбе бойынша шикізат секторы ұйымдарынан түсетін жоспардан тыс түсімдер - 889,0 млрд. теңгені және Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге түсімдер мен кірістер - 280,8 млрд. теңгені құрады. Қорды басқарудан алынатын инвестициялық кірістер - 53,1 млрд. теңгені құрады. Қорды басқаруға байланысты шығыстарды жабуға және республикалық және жергілікті бюджеттердің шығынын өтеуге 9,6 млрд. теңге, оның ішінде республикалық және жергілікті бюджетердің шығынын өтеуге 7,5 млрд. теңге, ал Қорды басқаруға байланысты шығыстарды жабуға 2,1 млрд. теңге жұмсалды. 2006 жылғы 1 шілдеден бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығына сәйкес Қордың жинақтауларын қалыптастырудың жаңа әдісіне көшу жүзеге асырылды. [6]
Қазіргі уақытта күнсайынғы негізде Қорға мұнай секторы кәсіпорындарынан түсетін тікелей салықтардың, республикалық меншiктегі және тау-кен өндiру салаларына жататын мемлекеттік мүлiктi жекешелендiруден және ауыл шаруашылығына арналған жер учаскелерiн сатудан түскен түсiмдерді Қорға аудару жүргізіледі. Ағымдағы жылдың 1 шілдесінен бастап 31 шілдесін қоса алғанда Қорға 75,8 млрд. теңге аударылды.
Бүгінгі таңда Ұлттық қор жинақтарын қалыптастырудың және оның активтерiн басқарудың қолданыстағы тетігіндегі негізгі проблемалар мыналар болып табылады: шикізат секторы ұйымдарынан түсетiн салықтық түсiмдер бойынша республикалық бюджеттi жоспарлау кезiнде бағаны анықтау тетiгi үнемi нақты көрiнiстi көрсете бермейдi. Болжамданған "базалық" баға (баррель үшiн 19 АҚШ доллары) республикалық бюджетте қалдырылатын және Ұлттық қорға жiберiлетiн шикiзат секторы ұйымдарынан алынатын салықтардың оңтайлы бөлiнуiн белгілемейдi. Оның үстiне, "базалық" бағаны ескере отырып есептелген республикалық бюджетке есептеулердiң мөлшерi сату көлемiн өзгертуге, амортизациялық аударымдарға және салық салынатын пайдаға әсер ететiн өзге де жағдайларға байланысты өзгеруi мүмкiн. Осыған байланысты республикалық бюджетке түсетiн мұнай түсiмдерiнiң жыл сайынғы көлемiне қатысты тұрақтылық болмайды; ұлттық қор жинақтауын қалыптастырудың тұрақты әдiснамасының болмауы.
Қазақстан Республикасының Yкiметi Ұлттық қорды қалыптастыратын шикiзат секторы ұйымдарының тiзбесiн бекiттi, ол кәсiпорындарды тiзбеге енгізу және одан шығару бойынша бiрнеше рет өзгерiстерге ұшырады. Бұл факт Ұлттық қорға аударылатын түсiмдер мөлшерiн айқындаудың тұрақты болмайтынын көрсетедi. Бұл ретте, тiзбе басынан-ақ және қазiр де мұнай секторының барлық кәсiпорындарын қамтымайды. Республикалық бюджетті жоспарлау және атқару кезiнде кiрiс бөлiгiне салық бiр кәсiпорындар бойынша базалық орта бағаны ескере отырып, тiзбеге енгiзiлмеген басқа кәсiпорындар бойынша iс жүзiнде қалыптасқан баға бойынша түседi. Ұлттық қордың жұмыс iстеуiнiң жоғарыда көрсетiлген проблемаларын шешу қажеттiлiгiн ескере отырып, қор жинақтауды қалыптастырудың одан әрi оңтайлы жолын және оның активтерiн басқарудың тиiмдi әдiстерiн айқындау қажет етiледі. Сонымен, өткен 2007 жылы Ұлттық қор 699 миллиард теңгеге көбейді. Оның 197-сі мұнайсыз жиналған ақша болса, тұжырымдама жүзеге асырыла ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz