Табиғат ресурстарын пайдалану төлемдері
Төлем түрлері мен анықтау ұстанымдары.
Нарық қатынастарына негізделген экономиканың негізін тауар айналымы құрайды. Бұл жағдайда қоғамдық қарым-қатынасқа қатысатын табиғат ресурстары, оның ішінде табиғи ортаның сыйымдылығы, өндіріске, тіршілікке қолайлығы тауарға айналады.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең басты шарты олардың ақылы болып келетіндігі. Өйткені, табиғат ресурстарын пайдалану тегін болса, оларды үнемдеп, ұтымды пайдалануға, табиғатты қорғауға, қорын молайтуға жұмылдыратын экономикалық механизм тудырмайды, мүдде арқылы ынталандырмайды. Ол табиғат ресурстарының ысырабына әкеп соғады.
Табиғат ресурстары жалпыхалықтық (мемлекеттік) меншікте болып, пайдаланушыларға тегін берілген жағдайда үнемдеу нормалары болуына, олардың мемлекет тарапынан үнемі қадағалауына қарамастан, ысырапшылыққа жол берілді. Мысалы, жалпыхалықтық меншікті қолдайтын бұрынғы Кеңес Одағында жалпы өнімнің бір өлшеміне әлемде ең көп мөлшерде табиғат ресурстары жұмсалды.
Сондықтан төлемдерді табиғат ресурстарын ұтымды үнемдеп пайдалануға, табиғатты қорғауға, оның байлықтарын сақтауға, молайтуға жұмылдыратын ең басты экономикалық басқару тетігі деп қарастырамын. Соған қарамастан, төлемдердің қызметін әр түрлі мағынада түсінушілік кездеседі:
1. табиғатты пайдаланудағы арендалық (жалақы), дифференциалдық төлем;
2. табиғат ресурстарының орнын толтыру шығындары;
3. айып төлемдер;
4. табиғат ресурстарын қалпына келтіру шығындары және дифференциалдық рента;
5. кендерді іріктеп өндіргенде, бос жыныстар араластырғанда төленетін айып;
6. пайдалы компоненттерді толық өндірмегені, жоғалтқаны үшін айып төлеу;
7. кендерді өндіру ұқсату технологиясын орындамағанда төленетін айып;
8. табиғат қорғау шығындарын қайтару;
9. табиғи ортаны ластағаны үшін төлем;
10. табиғи ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру;
11. табиғат ресурстарын пайдалану салығы деп атайды.
Енді біреулер төлемдерді бюджетке қаржы жинау көзі деп ұғынады.
Нарық қатынастарына негізделген экономиканың негізін тауар айналымы құрайды. Бұл жағдайда қоғамдық қарым-қатынасқа қатысатын табиғат ресурстары, оның ішінде табиғи ортаның сыйымдылығы, өндіріске, тіршілікке қолайлығы тауарға айналады.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең басты шарты олардың ақылы болып келетіндігі. Өйткені, табиғат ресурстарын пайдалану тегін болса, оларды үнемдеп, ұтымды пайдалануға, табиғатты қорғауға, қорын молайтуға жұмылдыратын экономикалық механизм тудырмайды, мүдде арқылы ынталандырмайды. Ол табиғат ресурстарының ысырабына әкеп соғады.
Табиғат ресурстары жалпыхалықтық (мемлекеттік) меншікте болып, пайдаланушыларға тегін берілген жағдайда үнемдеу нормалары болуына, олардың мемлекет тарапынан үнемі қадағалауына қарамастан, ысырапшылыққа жол берілді. Мысалы, жалпыхалықтық меншікті қолдайтын бұрынғы Кеңес Одағында жалпы өнімнің бір өлшеміне әлемде ең көп мөлшерде табиғат ресурстары жұмсалды.
Сондықтан төлемдерді табиғат ресурстарын ұтымды үнемдеп пайдалануға, табиғатты қорғауға, оның байлықтарын сақтауға, молайтуға жұмылдыратын ең басты экономикалық басқару тетігі деп қарастырамын. Соған қарамастан, төлемдердің қызметін әр түрлі мағынада түсінушілік кездеседі:
1. табиғатты пайдаланудағы арендалық (жалақы), дифференциалдық төлем;
2. табиғат ресурстарының орнын толтыру шығындары;
3. айып төлемдер;
4. табиғат ресурстарын қалпына келтіру шығындары және дифференциалдық рента;
5. кендерді іріктеп өндіргенде, бос жыныстар араластырғанда төленетін айып;
6. пайдалы компоненттерді толық өндірмегені, жоғалтқаны үшін айып төлеу;
7. кендерді өндіру ұқсату технологиясын орындамағанда төленетін айып;
8. табиғат қорғау шығындарын қайтару;
9. табиғи ортаны ластағаны үшін төлем;
10. табиғи ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру;
11. табиғат ресурстарын пайдалану салығы деп атайды.
Енді біреулер төлемдерді бюджетке қаржы жинау көзі деп ұғынады.
ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТӨЛЕМДЕРІ
Төлем түрлері мен анықтау ұстанымдары.
Нарық қатынастарына негізделген экономиканың негізін тауар айналымы
құрайды. Бұл жағдайда қоғамдық қарым-қатынасқа қатысатын табиғат
ресурстары, оның ішінде табиғи ортаның сыйымдылығы, өндіріске, тіршілікке
қолайлығы тауарға айналады.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең басты шарты олардың ақылы
болып келетіндігі. Өйткені, табиғат ресурстарын пайдалану тегін болса,
оларды үнемдеп, ұтымды пайдалануға, табиғатты қорғауға, қорын молайтуға
жұмылдыратын экономикалық механизм тудырмайды, мүдде арқылы
ынталандырмайды. Ол табиғат ресурстарының ысырабына әкеп соғады.
Табиғат ресурстары жалпыхалықтық (мемлекеттік) меншікте болып,
пайдаланушыларға тегін берілген жағдайда үнемдеу нормалары болуына, олардың
мемлекет тарапынан үнемі қадағалауына қарамастан, ысырапшылыққа жол
берілді. Мысалы, жалпыхалықтық меншікті қолдайтын бұрынғы Кеңес Одағында
жалпы өнімнің бір өлшеміне әлемде ең көп мөлшерде табиғат ресурстары
жұмсалды.
Сондықтан төлемдерді табиғат ресурстарын ұтымды үнемдеп пайдалануға,
табиғатты қорғауға, оның байлықтарын сақтауға, молайтуға жұмылдыратын ең
басты экономикалық басқару тетігі деп қарастырамын. Соған қарамастан,
төлемдердің қызметін әр түрлі мағынада түсінушілік кездеседі:
1. табиғатты пайдаланудағы арендалық (жалақы), дифференциалдық төлем;
2. табиғат ресурстарының орнын толтыру шығындары;
3. айып төлемдер;
4. табиғат ресурстарын қалпына келтіру шығындары және дифференциалдық
рента;
5. кендерді іріктеп өндіргенде, бос жыныстар араластырғанда төленетін
айып;
6. пайдалы компоненттерді толық өндірмегені, жоғалтқаны үшін айып төлеу;
7. кендерді өндіру ұқсату технологиясын орындамағанда төленетін айып;
8. табиғат қорғау шығындарын қайтару;
9. табиғи ортаны ластағаны үшін төлем;
10. табиғи ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру;
11. табиғат ресурстарын пайдалану салығы деп атайды.
Енді біреулер төлемдерді бюджетке қаржы жинау көзі деп ұғынады. Осындай
әр түрлі көзқарастың болуына байланысты төлемдердің мағынасын, атқаратын
қызметтерін қарастырып, сұрыптау қажет болады.
Табиғатты пайдалану төлемдері, негізінен, табиғат қорғау, тиімді
пайдалану мақсатында экономикалық ынталандыру үшін қолданылатын басқару
тетігі болып табылады. Олар табиғат қорғау заңдарының іске асырылуын
қамтамасыз етеді және халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға көмегін
тигізеді. Ал, ең негізгі қызметі табиғатты қорғау, тиімді пайдалану
шараларына ынталандыру, жауапкершілікті арттыру болып табылады.
Табиғат ресурстарының түріне байланысты әмбебап пайдаланатын, арнайы
пайдаланатын ресурстарға төлемдер ерекшеленеді. Әмбебап пайдаланатын
ресурстарға жер, су, ауа және т.б. ресурстар жатады. Арнайы пайдаланатындар
– орман, биоресурстар, минералдық шикізаттар.
Экономикалық мағынасына, атқаратын қызметіне қарап төлемдерді:
1. табиғат ресурстарын пайдалану құқығы;
2. табиғат ресурстарын пайдалану;
3. табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсіру;
4. табиғат ресурстарын пайдалануды шектегені үшін;
5. табиғи ортаны қорғау;
6. табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін төлемдер деп сұрыптауға болады.
Табиғат ресурстарын пайдалану құқығы үшін төлемнің негізі табиғат
ресурстарына меншік, иелік құқығы болып табылады. Меншік құқығы осы төлем
арқылы көрініс табады. Меншік иесі өзінің құқығын басқа табиғат
пайдалануыларға жалға немесе иелікке беру арқылы олардан төлемақы алады.
Табиғат ресурстары жалпыхалықтық иелікте болғанда, иелік құқығын олардың
атынан мемлекет атқарады. Табиғатты пайдалану құқығын алушылар
мемлекеттік бюджетке ақы төлейді. Төлемдердің бұл түрінің мөлшері
шығындарға немесе табысқа онша байланысты емес, негізінен, екі жақтың
келісімі бойынша анықталады. Теориялық тұрғыдан меншік иелері төлемдер
арқылы өздерінің (жалпыхалықтық меншік болғанда халықтың) әлеуметтік
жағдайларын қаржыландыруға тырысады. Сондықтан төлем негізін әлеуметтік
шығындар деп алуға болады. Екінші жағынан төлем шамасы табиғат
ресурстарын пайдалану құқығын алушылар өздерінің табыстарының қанша
бөлігін бөлісуге келісетінін көрсетеді. Олар үшін, яғни табиғат
ресурстарын пайдалану құқығы үшін төлем алғашқы өндіріс шығындары болып
табылады. Сондықтан алынатын өнімнің өзіндік құнына қосылады. Сөйтіп, ең
негізгі төлем төлеуші өнімді тұтынушылар болады. Осы тұрғыдан алғанда,
табиғатты пайдалану құқығы үшін төлемнің ең басты қызметі – табиғат
ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру. Осы мақсатта қоғам табиғат
ресурстарынан алынатын өнімдердің бағасын біраз қымбаттатуға мәжбүр
болады және ол табиғат ресурстарын тегін пайдаланудан әлдеқайда тиімді
болады. Мәселен, қосымша шығындар тұрғысынан қарайтын болсақ, төлем
мөлшерін алмастыру шығындарымен анықтауға болады. Егер табиғатты
пайдаланушылар табиғат ресурстарының нақты түріне пайдалану құқығы үшін
төлемнен бас тартса, онда ол оны басқа ресурспен алмастыруына тура
келеді. Осы жаңа ресурсқа жұмсайтын шығын төлемнің баламасы бола алады.
Төлем шамасы балама шығыннан аз болғанда табиғат пайдаланушы, әрине төлем
төлеуге келіседі. Төлемнің шамасына сонымен қатар, елдегі банк процесінің
өсімі, монополиялық рента және т.б. әсер етеді.
Табиғат ресурстарын пайдалану төлемдерінің мөлшері оның құндылығына,
экономикалық бағалану шамасына байланысты болады. Ал, экономикалық
бағалану шамасы дифференциалдық рентаға тікелей тәуелді екенін білеміз.
Дифференциалдық рента өз кезегінде табиғат ресурстарының табиғи
өнімділігінен, пайдалану тиімділігінен туындайды.
Табиғатты пайдалану төлемдерінің негізгі бөлігі болып табылатын
ренталық табиғат ресурстарын пайдаланушылардың қосымша табысының есебінен
төленеді. Сондықтан төлемнің бұл түрі ынталандыру қызметімен қатар,
табиғат ресурстарын пайдаланушыларға біркелкі бәсекелестік жағдай туғызу
қызметін де атқарады. Төлемнің құрамына дифференциалдық рентамен қатар,
табиғат ресурстарын пайдалану төлемі де кіреді. Ол абсолютті рента
негізінде анықталуы мүмкін.
Табиғат ресурстарын пайдалану төлемі ресурстың түрлері бойынша оның
әрбір өлшеміне белгіленеді.
Табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсіру төлемдері
осы мақсаттарға жұмсалған шығындар бойынша анықталады және негізгі
қызметі шығындарды қайтару болып табылады. Төлем шамасы қоғамдық қажетті
шығындармен анықталады. Табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру,
жаңғырту, өсіру және өндіріске даярлау шығындары өндірістік шығындардың
құрамды бөлігі болып табылады. Сондықтан олар өнімнің өзіндік құнына және
бағасына қосылады.
Төлемдердің келесі тобы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтыру
қызметін атқарады. Табиғатқа зиян келтірушілер: жеке азаматтар немесе
заңды тұлғалар зиянның орнын толтыруға, зардабын жоюға міндетті. Осы
төлемдер арқылы ластаушы – төлейді принципі жүзеге асырылады. Бұл
төлемдерді кейде экологиялық төлемдер деп те атайды. Зиянның шамасы
нормалы шамадан аспағанда төлем зиянның орнын толтырады немесе зиянды
болдырмау үшін жұмсалатын шығындарды қайтарады. Нормадан артық шамада
айып төлемдері алынады. Нормалық шамадағы төлемдер өнімдердің өзіндік
құнына қосылады, ал одан артық шамада таза табыстан алынады.
Төлемдер атмосфераға ластаушы заттар шығарғаны, суға ластаушы заттар
төккені және жерге қалдықтарды орналастырғаны үшін алынады. Төлем
нормативі ластауды болдырмау және ластану зардаптарын жою шығындары
бойынша ластаушы заттардың әрбір шартты өлшеміне белгіленеді.
Төлемнің келесі түрі табиғат ресурстарын пайдалану (тиімді пайдалану)
шектелген жағдайда алынбаған (жоғалтқан) табыстың орнын толтыру қызметін
атқарады. Төлем табиғат ресурстарын шектеуші заңды тұлғалардың немесе
жеке азаматтардың шаруашылық пайдасынан алынады. Шектеудің сипатына қарай
төлемдер бір мерзімдік немесе ағымдағы болуы мүмкін. Төлемдердің бұл
түрін қолдану, әсіресеі, әмбебап ресурстар (жер, су) үшін аса маңызды.
Ресурстардың шектеулілігі оларды бір мақсатқа пайдалану үшін екінші
мақсатқа пайдалануды шектейді. Мысалы, ауыл шаруашылығына тиісті жерге
құрылыс салынғанда, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру мүмкіндігі
шектеледі.
Табиғат қорғау заңдары, ережелері, тәртіптері бұзылғанда алынатын
төлемдер айып салу сипатында болады және келтірілген зияннан артық
мөлшерде белгіленеді.
Аталған төлемдерден басқа жер қойнауын кен өндіруден басқа мақсатқа
пайдалану, техногендік минералдық ресурстарды пайдалану және т.б.
төлемдер алынады.
Экономикалық бағытына қарап табиғатты пайдалану төлемдерін: орнын
толтыру, қайтару, алмастыру, компенсациялық ренталық, айып, сыйлық
төлемдері деп бөлуге болады.
Табиғатты пайдалану төлемдерін топтастыру.
Төлем тобы Негізгі Атқаратын Анықтау Төлем көзіТөлем
түрлері қызметтері көрсеткіші аудару
Иелік Пайдалану Табиғат Табиғат Өнімнің Бюджет
(меншік) құқығы үшін ресурстарын ресурстарынанөзіндік
құқығы ұқыпты алынатын өнімқұны
пайдалану, (шикізат)
әлеуметтік-эконоқұны.
микалық даму әлеуметтік
шығындар
Қалпына Геологиялық Табиғат қалпына Өнімнің Табиғат
келтіру барлауға, ресустарын келтіру, өзіндік ты қорғау
табиғи қалпына келтіру,қорғау, өсіруқұны қоры
ресурстарды молықтыру, шығындары
қалпына өсіру, қорғау
келтіруге,
қор аудару
Үлестіру Ренталық Біркелкі ДифференциалдҚосымша Бюджет
төлемдер бәсекелестік ық рента I ренталық немесе
жағдай туғызу, табыс рента
ренталық табысты қоры
алу
Өтем Табиғи Табиғатты қорғауХалық Өнімнің Табиғат
ортаны шығындарын шаруашылық өзіндік ты қорғау
нормалы қайтару зиян құны қоры
ластанғаны
үшін
Табиғатты Мүмкін табыстың Алынбаған Шаруа Бюджет
пайдалануды орнын толтыру табыс шылық немесе
шектегені шығын зиян
үшін дары шеккенге
Айып Табиғи Ысырапқа, Халық Таза табысТабиғат
ортаны ластауға жол шаруашылық ты қорғау
шектен артықбермеу зияндарды қоры
ластағаны еселеп
және табиғи қайтару
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Төлем түрлері мен анықтау ұстанымдары.
Нарық қатынастарына негізделген экономиканың негізін тауар айналымы
құрайды. Бұл жағдайда қоғамдық қарым-қатынасқа қатысатын табиғат
ресурстары, оның ішінде табиғи ортаның сыйымдылығы, өндіріске, тіршілікке
қолайлығы тауарға айналады.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең басты шарты олардың ақылы
болып келетіндігі. Өйткені, табиғат ресурстарын пайдалану тегін болса,
оларды үнемдеп, ұтымды пайдалануға, табиғатты қорғауға, қорын молайтуға
жұмылдыратын экономикалық механизм тудырмайды, мүдде арқылы
ынталандырмайды. Ол табиғат ресурстарының ысырабына әкеп соғады.
Табиғат ресурстары жалпыхалықтық (мемлекеттік) меншікте болып,
пайдаланушыларға тегін берілген жағдайда үнемдеу нормалары болуына, олардың
мемлекет тарапынан үнемі қадағалауына қарамастан, ысырапшылыққа жол
берілді. Мысалы, жалпыхалықтық меншікті қолдайтын бұрынғы Кеңес Одағында
жалпы өнімнің бір өлшеміне әлемде ең көп мөлшерде табиғат ресурстары
жұмсалды.
Сондықтан төлемдерді табиғат ресурстарын ұтымды үнемдеп пайдалануға,
табиғатты қорғауға, оның байлықтарын сақтауға, молайтуға жұмылдыратын ең
басты экономикалық басқару тетігі деп қарастырамын. Соған қарамастан,
төлемдердің қызметін әр түрлі мағынада түсінушілік кездеседі:
1. табиғатты пайдаланудағы арендалық (жалақы), дифференциалдық төлем;
2. табиғат ресурстарының орнын толтыру шығындары;
3. айып төлемдер;
4. табиғат ресурстарын қалпына келтіру шығындары және дифференциалдық
рента;
5. кендерді іріктеп өндіргенде, бос жыныстар араластырғанда төленетін
айып;
6. пайдалы компоненттерді толық өндірмегені, жоғалтқаны үшін айып төлеу;
7. кендерді өндіру ұқсату технологиясын орындамағанда төленетін айып;
8. табиғат қорғау шығындарын қайтару;
9. табиғи ортаны ластағаны үшін төлем;
10. табиғи ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру;
11. табиғат ресурстарын пайдалану салығы деп атайды.
Енді біреулер төлемдерді бюджетке қаржы жинау көзі деп ұғынады. Осындай
әр түрлі көзқарастың болуына байланысты төлемдердің мағынасын, атқаратын
қызметтерін қарастырып, сұрыптау қажет болады.
Табиғатты пайдалану төлемдері, негізінен, табиғат қорғау, тиімді
пайдалану мақсатында экономикалық ынталандыру үшін қолданылатын басқару
тетігі болып табылады. Олар табиғат қорғау заңдарының іске асырылуын
қамтамасыз етеді және халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға көмегін
тигізеді. Ал, ең негізгі қызметі табиғатты қорғау, тиімді пайдалану
шараларына ынталандыру, жауапкершілікті арттыру болып табылады.
Табиғат ресурстарының түріне байланысты әмбебап пайдаланатын, арнайы
пайдаланатын ресурстарға төлемдер ерекшеленеді. Әмбебап пайдаланатын
ресурстарға жер, су, ауа және т.б. ресурстар жатады. Арнайы пайдаланатындар
– орман, биоресурстар, минералдық шикізаттар.
Экономикалық мағынасына, атқаратын қызметіне қарап төлемдерді:
1. табиғат ресурстарын пайдалану құқығы;
2. табиғат ресурстарын пайдалану;
3. табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсіру;
4. табиғат ресурстарын пайдалануды шектегені үшін;
5. табиғи ортаны қорғау;
6. табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін төлемдер деп сұрыптауға болады.
Табиғат ресурстарын пайдалану құқығы үшін төлемнің негізі табиғат
ресурстарына меншік, иелік құқығы болып табылады. Меншік құқығы осы төлем
арқылы көрініс табады. Меншік иесі өзінің құқығын басқа табиғат
пайдалануыларға жалға немесе иелікке беру арқылы олардан төлемақы алады.
Табиғат ресурстары жалпыхалықтық иелікте болғанда, иелік құқығын олардың
атынан мемлекет атқарады. Табиғатты пайдалану құқығын алушылар
мемлекеттік бюджетке ақы төлейді. Төлемдердің бұл түрінің мөлшері
шығындарға немесе табысқа онша байланысты емес, негізінен, екі жақтың
келісімі бойынша анықталады. Теориялық тұрғыдан меншік иелері төлемдер
арқылы өздерінің (жалпыхалықтық меншік болғанда халықтың) әлеуметтік
жағдайларын қаржыландыруға тырысады. Сондықтан төлем негізін әлеуметтік
шығындар деп алуға болады. Екінші жағынан төлем шамасы табиғат
ресурстарын пайдалану құқығын алушылар өздерінің табыстарының қанша
бөлігін бөлісуге келісетінін көрсетеді. Олар үшін, яғни табиғат
ресурстарын пайдалану құқығы үшін төлем алғашқы өндіріс шығындары болып
табылады. Сондықтан алынатын өнімнің өзіндік құнына қосылады. Сөйтіп, ең
негізгі төлем төлеуші өнімді тұтынушылар болады. Осы тұрғыдан алғанда,
табиғатты пайдалану құқығы үшін төлемнің ең басты қызметі – табиғат
ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру. Осы мақсатта қоғам табиғат
ресурстарынан алынатын өнімдердің бағасын біраз қымбаттатуға мәжбүр
болады және ол табиғат ресурстарын тегін пайдаланудан әлдеқайда тиімді
болады. Мәселен, қосымша шығындар тұрғысынан қарайтын болсақ, төлем
мөлшерін алмастыру шығындарымен анықтауға болады. Егер табиғатты
пайдаланушылар табиғат ресурстарының нақты түріне пайдалану құқығы үшін
төлемнен бас тартса, онда ол оны басқа ресурспен алмастыруына тура
келеді. Осы жаңа ресурсқа жұмсайтын шығын төлемнің баламасы бола алады.
Төлем шамасы балама шығыннан аз болғанда табиғат пайдаланушы, әрине төлем
төлеуге келіседі. Төлемнің шамасына сонымен қатар, елдегі банк процесінің
өсімі, монополиялық рента және т.б. әсер етеді.
Табиғат ресурстарын пайдалану төлемдерінің мөлшері оның құндылығына,
экономикалық бағалану шамасына байланысты болады. Ал, экономикалық
бағалану шамасы дифференциалдық рентаға тікелей тәуелді екенін білеміз.
Дифференциалдық рента өз кезегінде табиғат ресурстарының табиғи
өнімділігінен, пайдалану тиімділігінен туындайды.
Табиғатты пайдалану төлемдерінің негізгі бөлігі болып табылатын
ренталық табиғат ресурстарын пайдаланушылардың қосымша табысының есебінен
төленеді. Сондықтан төлемнің бұл түрі ынталандыру қызметімен қатар,
табиғат ресурстарын пайдаланушыларға біркелкі бәсекелестік жағдай туғызу
қызметін де атқарады. Төлемнің құрамына дифференциалдық рентамен қатар,
табиғат ресурстарын пайдалану төлемі де кіреді. Ол абсолютті рента
негізінде анықталуы мүмкін.
Табиғат ресурстарын пайдалану төлемі ресурстың түрлері бойынша оның
әрбір өлшеміне белгіленеді.
Табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсіру төлемдері
осы мақсаттарға жұмсалған шығындар бойынша анықталады және негізгі
қызметі шығындарды қайтару болып табылады. Төлем шамасы қоғамдық қажетті
шығындармен анықталады. Табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру,
жаңғырту, өсіру және өндіріске даярлау шығындары өндірістік шығындардың
құрамды бөлігі болып табылады. Сондықтан олар өнімнің өзіндік құнына және
бағасына қосылады.
Төлемдердің келесі тобы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтыру
қызметін атқарады. Табиғатқа зиян келтірушілер: жеке азаматтар немесе
заңды тұлғалар зиянның орнын толтыруға, зардабын жоюға міндетті. Осы
төлемдер арқылы ластаушы – төлейді принципі жүзеге асырылады. Бұл
төлемдерді кейде экологиялық төлемдер деп те атайды. Зиянның шамасы
нормалы шамадан аспағанда төлем зиянның орнын толтырады немесе зиянды
болдырмау үшін жұмсалатын шығындарды қайтарады. Нормадан артық шамада
айып төлемдері алынады. Нормалық шамадағы төлемдер өнімдердің өзіндік
құнына қосылады, ал одан артық шамада таза табыстан алынады.
Төлемдер атмосфераға ластаушы заттар шығарғаны, суға ластаушы заттар
төккені және жерге қалдықтарды орналастырғаны үшін алынады. Төлем
нормативі ластауды болдырмау және ластану зардаптарын жою шығындары
бойынша ластаушы заттардың әрбір шартты өлшеміне белгіленеді.
Төлемнің келесі түрі табиғат ресурстарын пайдалану (тиімді пайдалану)
шектелген жағдайда алынбаған (жоғалтқан) табыстың орнын толтыру қызметін
атқарады. Төлем табиғат ресурстарын шектеуші заңды тұлғалардың немесе
жеке азаматтардың шаруашылық пайдасынан алынады. Шектеудің сипатына қарай
төлемдер бір мерзімдік немесе ағымдағы болуы мүмкін. Төлемдердің бұл
түрін қолдану, әсіресеі, әмбебап ресурстар (жер, су) үшін аса маңызды.
Ресурстардың шектеулілігі оларды бір мақсатқа пайдалану үшін екінші
мақсатқа пайдалануды шектейді. Мысалы, ауыл шаруашылығына тиісті жерге
құрылыс салынғанда, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру мүмкіндігі
шектеледі.
Табиғат қорғау заңдары, ережелері, тәртіптері бұзылғанда алынатын
төлемдер айып салу сипатында болады және келтірілген зияннан артық
мөлшерде белгіленеді.
Аталған төлемдерден басқа жер қойнауын кен өндіруден басқа мақсатқа
пайдалану, техногендік минералдық ресурстарды пайдалану және т.б.
төлемдер алынады.
Экономикалық бағытына қарап табиғатты пайдалану төлемдерін: орнын
толтыру, қайтару, алмастыру, компенсациялық ренталық, айып, сыйлық
төлемдері деп бөлуге болады.
Табиғатты пайдалану төлемдерін топтастыру.
Төлем тобы Негізгі Атқаратын Анықтау Төлем көзіТөлем
түрлері қызметтері көрсеткіші аудару
Иелік Пайдалану Табиғат Табиғат Өнімнің Бюджет
(меншік) құқығы үшін ресурстарын ресурстарынанөзіндік
құқығы ұқыпты алынатын өнімқұны
пайдалану, (шикізат)
әлеуметтік-эконоқұны.
микалық даму әлеуметтік
шығындар
Қалпына Геологиялық Табиғат қалпына Өнімнің Табиғат
келтіру барлауға, ресустарын келтіру, өзіндік ты қорғау
табиғи қалпына келтіру,қорғау, өсіруқұны қоры
ресурстарды молықтыру, шығындары
қалпына өсіру, қорғау
келтіруге,
қор аудару
Үлестіру Ренталық Біркелкі ДифференциалдҚосымша Бюджет
төлемдер бәсекелестік ық рента I ренталық немесе
жағдай туғызу, табыс рента
ренталық табысты қоры
алу
Өтем Табиғи Табиғатты қорғауХалық Өнімнің Табиғат
ортаны шығындарын шаруашылық өзіндік ты қорғау
нормалы қайтару зиян құны қоры
ластанғаны
үшін
Табиғатты Мүмкін табыстың Алынбаған Шаруа Бюджет
пайдалануды орнын толтыру табыс шылық немесе
шектегені шығын зиян
үшін дары шеккенге
Айып Табиғи Ысырапқа, Халық Таза табысТабиғат
ортаны ластауға жол шаруашылық ты қорғау
шектен артықбермеу зияндарды қоры
ластағаны еселеп
және табиғи қайтару
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz