Төменгі сатыдағы жануарлар
Келесі тақырыпта моллюскалар тобының өкілдері-бауыраяқтылармен екі жармалылар. Ғылым және білім министрлігі бағдарламасы бауыраяқтылармен таныстыру барысында үлкен прудовикті мысалға келтірді. Қазақстан жерінде кездесетін дала ұлуы мен шырышты ұлу құрылымы талқыланды. Моллюска-лардың бұл түрлері мақтаға, жоңышқаға, бақша және басқа ауыл шаруашылық өсімдіктеріне зиян, сондықтан оқушылардыөмір сүруімен, құрлымымен танысуы тек танымдық ғана емес сонымен қатыр тәжірибелік маңызы зор. Оқушылар моллюскалардың ішкі құрылысының ерекшеліктерін танып өолармен күресу жолдарын біледі.
Екі жармалы тобымен танысу барысында, Қазақстан Республикасы аумағындағы көлдері мен ағысы жәй өзендерінде кездесетін тіссіздер мысалға алынады.
Осы моллюскаларды оқу кеінде, шығу тегі бір екендігін және орналасу өзгешелігін анықтау мақсатында басқа түрлері мен салыстырылады. Буынаяқ-тылартобынаоның түрлері өте көп. Бағдарлама оның мына үш тобын оқуды ұсынады.
Шаян тәрізділер, өрмекші тәрізділер және шыбын-шіркейлер. Шаян тәрізділерді оқу кезінде. Қазақстанның су қоймалары мен өзендерінде кездесетін өзен шаян мысалға алынды. Оның ішкі және сыртқы құрылысы талқыланды. Сонымен қатар кәсіпшілік маңызы бар басқа да ірі және ұсақ шаян тәріздлерге де түсініктеме беріледі.
Зоология курсында, Қазақстанның балық шаруашылығында жем ретінде кеңінен қолданылатын ұсақ шаян мен циклопака тоқталып өткен жөн.
Ғылым және Білім беру Министрлігінің бағдарламасы, өрмекші тәріздес-терге тоқталғанда өрмекші –ала бүйі мысалға алынуды ұсынды. Дегенмен ,өрмекші-ала бүйі Қазақстан аумағында көп кездеспейді, бізде кездесетін тұрлері: шаян, қарақұрт және бүйі. Бұл шаян тәріздестер Қазақстан территор-иясында көп кездеседі, сондықтан оларды көптеген оқушылар біледі. Бұл шаян тәріздестердің уы аңдарға, адамдарға өте қауіпті, сондықтан да бұлар жайлы оқушылардың білуі өте қажет. Әсіресе шаян тәріздестер шаққан алғашқы сәтте көмек көрсете білу өте маңызды. Бұл типтерга кенелер тобы да қажет. Республикамыз аумағында қайталама сүзек ауруын қоздырушы кене және қотыр кенесі кездеседі. Бұл кенелер мен жануарларда кездесуі мүмкін. орта Азия жануарлар дүниесінде кездесетін, өсімдіктер шырынымен қоректенетін өрмекшелі кене арам шөптерден ауыл шаруашылық өсімдіктеріне өтіп, оларды зақымдайды. Кенелер Қазақстан аумағында көп кездесетіндіктен және паразиттік түрде өмір сүретіндіктен зоология курсында оқытылуы тиіс.
Бағдарлама шыбын-шіркейлер тобымен, мамыр қнңызының сыртқы және ішкі құрылысымен бастауды ұсынады. Біздің көз қарасымыз бойынша, республиканың барлық аймағында кездесетін наурыз қоңызын мысалға алған дұрыс. Наурыз қоңызын оқу кезінде оқушыларға оның ортасын көрсетіп, ауыл шаруашылық және сәндік өсімдіктерінің жауы ретінде таныстыру мүмкіндігі көп. Сонымен қатар наурыс қоңызын мысалға алу арқылы оның дамуын, көбеюін қадағалап, метаморфиза құбылысын байқауға болады.
Екі жармалы тобымен танысу барысында, Қазақстан Республикасы аумағындағы көлдері мен ағысы жәй өзендерінде кездесетін тіссіздер мысалға алынады.
Осы моллюскаларды оқу кеінде, шығу тегі бір екендігін және орналасу өзгешелігін анықтау мақсатында басқа түрлері мен салыстырылады. Буынаяқ-тылартобынаоның түрлері өте көп. Бағдарлама оның мына үш тобын оқуды ұсынады.
Шаян тәрізділер, өрмекші тәрізділер және шыбын-шіркейлер. Шаян тәрізділерді оқу кезінде. Қазақстанның су қоймалары мен өзендерінде кездесетін өзен шаян мысалға алынды. Оның ішкі және сыртқы құрылысы талқыланды. Сонымен қатар кәсіпшілік маңызы бар басқа да ірі және ұсақ шаян тәріздлерге де түсініктеме беріледі.
Зоология курсында, Қазақстанның балық шаруашылығында жем ретінде кеңінен қолданылатын ұсақ шаян мен циклопака тоқталып өткен жөн.
Ғылым және Білім беру Министрлігінің бағдарламасы, өрмекші тәріздес-терге тоқталғанда өрмекші –ала бүйі мысалға алынуды ұсынды. Дегенмен ,өрмекші-ала бүйі Қазақстан аумағында көп кездеспейді, бізде кездесетін тұрлері: шаян, қарақұрт және бүйі. Бұл шаян тәріздестер Қазақстан территор-иясында көп кездеседі, сондықтан оларды көптеген оқушылар біледі. Бұл шаян тәріздестердің уы аңдарға, адамдарға өте қауіпті, сондықтан да бұлар жайлы оқушылардың білуі өте қажет. Әсіресе шаян тәріздестер шаққан алғашқы сәтте көмек көрсете білу өте маңызды. Бұл типтерга кенелер тобы да қажет. Республикамыз аумағында қайталама сүзек ауруын қоздырушы кене және қотыр кенесі кездеседі. Бұл кенелер мен жануарларда кездесуі мүмкін. орта Азия жануарлар дүниесінде кездесетін, өсімдіктер шырынымен қоректенетін өрмекшелі кене арам шөптерден ауыл шаруашылық өсімдіктеріне өтіп, оларды зақымдайды. Кенелер Қазақстан аумағында көп кездесетіндіктен және паразиттік түрде өмір сүретіндіктен зоология курсында оқытылуы тиіс.
Бағдарлама шыбын-шіркейлер тобымен, мамыр қнңызының сыртқы және ішкі құрылысымен бастауды ұсынады. Біздің көз қарасымыз бойынша, республиканың барлық аймағында кездесетін наурыз қоңызын мысалға алған дұрыс. Наурыз қоңызын оқу кезінде оқушыларға оның ортасын көрсетіп, ауыл шаруашылық және сәндік өсімдіктерінің жауы ретінде таныстыру мүмкіндігі көп. Сонымен қатар наурыс қоңызын мысалға алу арқылы оның дамуын, көбеюін қадағалап, метаморфиза құбылысын байқауға болады.
Төменгі сатыдағы жануарлар
Келесі тақырыпта моллюскалар тобының өкілдері-бауыраяқтылармен екі жармалылар. Ғылым және білім министрлігі бағдарламасы бауыраяқтылармен таныстыру барысында үлкен прудовикті мысалға келтірді. Қазақстан жерінде кездесетін дала ұлуы мен шырышты ұлу құрылымы талқыланды. Моллюска-лардың бұл түрлері мақтаға, жоңышқаға, бақша және басқа ауыл шаруашылық өсімдіктеріне зиян, сондықтан оқушылардыөмір сүруімен, құрлымымен танысуы тек танымдық ғана емес сонымен қатыр тәжірибелік маңызы зор. Оқушылар моллюскалардың ішкі құрылысының ерекшеліктерін танып өолармен күресу жолдарын біледі.
Екі жармалы тобымен танысу барысында, Қазақстан Республикасы аумағындағы көлдері мен ағысы жәй өзендерінде кездесетін тіссіздер мысалға алынады.
Осы моллюскаларды оқу кеінде, шығу тегі бір екендігін және орналасу өзгешелігін анықтау мақсатында басқа түрлері мен салыстырылады. Буынаяқ-тылартобынаоның түрлері өте көп. Бағдарлама оның мына үш тобын оқуды ұсынады.
Шаян тәрізділер, өрмекші тәрізділер және шыбын-шіркейлер. Шаян тәрізділерді оқу кезінде. Қазақстанның су қоймалары мен өзендерінде кездесетін өзен шаян мысалға алынды. Оның ішкі және сыртқы құрылысы талқыланды. Сонымен қатар кәсіпшілік маңызы бар басқа да ірі және ұсақ шаян тәріздлерге де түсініктеме беріледі.
Зоология курсында, Қазақстанның балық шаруашылығында жем ретінде кеңінен қолданылатын ұсақ шаян мен циклопака тоқталып өткен жөн.
Ғылым және Білім беру Министрлігінің бағдарламасы, өрмекші тәріздес-терге тоқталғанда өрмекші - ала бүйі мысалға алынуды ұсынды. Дегенмен ,өрмекші-ала бүйі Қазақстан аумағында көп кездеспейді, бізде кездесетін тұрлері: шаян, қарақұрт және бүйі. Бұл шаян тәріздестер Қазақстан территор-иясында көп кездеседі, сондықтан оларды көптеген оқушылар біледі. Бұл шаян тәріздестердің уы аңдарға, адамдарға өте қауіпті, сондықтан да бұлар жайлы оқушылардың білуі өте қажет. Әсіресе шаян тәріздестер шаққан алғашқы сәтте көмек көрсете білу өте маңызды. Бұл типтерга кенелер тобы да қажет. Республикамыз аумағында қайталама сүзек ауруын қоздырушы кене және қотыр кенесі кездеседі. Бұл кенелер мен жануарларда кездесуі мүмкін. орта Азия жануарлар дүниесінде кездесетін, өсімдіктер шырынымен қоректенетін өрмекшелі кене арам шөптерден ауыл шаруашылық өсімдіктеріне өтіп, оларды зақымдайды. Кенелер Қазақстан аумағында көп кездесетіндіктен және паразиттік түрде өмір сүретіндіктен зоология курсында оқытылуы тиіс.
Бағдарлама шыбын-шіркейлер тобымен, мамыр қнңызының сыртқы және ішкі құрылысымен бастауды ұсынады. Біздің көз қарасымыз бойынша, республиканың барлық аймағында кездесетін наурыз қоңызын мысалға алған дұрыс. Наурыз қоңызын оқу кезінде оқушыларға оның ортасын көрсетіп, ауыл шаруашылық және сәндік өсімдіктерінің жауы ретінде таныстыру мүмкіндігі көп. Сонымен қатар наурыс қоңызын мысалға алу арқылы оның дамуын, көбеюін қадағалап, метаморфиза құбылысын байқауға болады.
Қазақстан Республикасы аймағында кездесетін, тік қанаттылар отрядының өкілдері оазистік прусин немесе итальяның шегіртке бұрыннан бері мақтаның зиян кесі болып табылады. Тірі қанаттылар мен танысу барысында, олардың толық емес метаморфозасы арқылы дамуын көрсетіп, олардың ауыл шаруашылық химиясы жетістіктері мен авиациясы қолданысына тоқталып өткен дұрыс.
Біздің Республикамыздың табиғат аясында кездесетін өсімдіктер биті (тля), тең қанатталар отрыдына жатады. Жеміс ағаштарында (алма, алмурт) алма битін сүйектілерде (шабдалыда) - шабдалы биті, ал мақтада мақта биті болады. Бұл аталғандар сортын шақпа ауыз аппараты, яғни тұмсығы арқылы өсімдік шырынымен қоректеніп, жылдам көбейеді, өсімдіктерге зиян келтіреді. Биттер қанатты және қанатсыз болып келеді. Қанатты биттер жақын орналасқан басқа өсімдіктерге ауысады. Бит биологиясының білудің ауыл шаруашылық өсімдіктеріне зиян келтіруші биттермен күрес жүргізуде маңызы зор болмақ.
Қазақстан аумағында кездесетін қос қанаттыларды оқу кезінде өлкетану материалдары кеңінен қолданылады. Жарғынаттылар өкілі балды аралар мен құмырсқалар республикамыздың барлық аудандарында кездесетіндіктен, оларды танып-білу оқушылар қызығушылығын арттырады.
Омыртқалаларды оқу, балықтар тобы (класын) талқылаудан басталады. ТМД елдері орта белдеуі мектептерінде бірнеше рет ала бұғасымен танысады. Бұл мысал арқылы балық организімінің морфологиясы анатомиясы және басқа физиологиялық жүйелері, шартты рефлексі оқытылады.
Өзен алабұғасы Қазақстан Республикасында кездеспейтіндіктен, оқушыларға балықтың бқл түрі таныс емес. Республика өзендері мен көлдерінде, су қоймаларында әртүрлі балықтар кездеседі әсіресе сазан мен туқыға бай. Бұл балықтарды еліміздің мектептеріндегі оқушылар жақсы білетіндіктен, балықтар тобын оқуды сазаннан бастау қажет. Сонымен қатар жергілікті мысалды қолдануда, қоршаған ортаға байланысты көрнекті құрал ретінде әр түрлі балықтарды көрсетуге болады. Бұл балықтар көл, су қоймалары, канал балықтары (сазан, туқы) жылдам ағысты тау өзендері балықтары (мартнка) және су түбіндегі балықтар (түркістан лақасы және т.б.).
Жергілікті кәсіпшілік түрлері мен танысуда теңіз, ағын су және тұщы сулардағы балықтарға түсінік берілді. Балықтарды қорғау сұрағын талқылау барысында Республикамызда құрылған тоған шаруашылығы мен Қиыр Шығыстың бағалы балық түрлері бар су қоймалары жайлы айтылады. Бұл су қоймаларында кәсіпшілік маңызы бар толстолобик, ақ амур жыланбас және т.б. түрлері кездеседі.
Толстолбик және ақ амур тек қана тамақ ретінде қолдануға ғана қолданылмайды, сонымен қатар олар жасанды су қоймаларындағы су өсімдіктерінің жайлап кетуіне жол бермейді.
Гамбизия балығы, безгек аумағына қарсы күресте маңызды рөль атқарады. Гамбузия безгек масасы личинкасымен қоректенетіндіктен, оны совет ғалымдары ТМД елдерінде жойылған.
Қос мекенділер тобын оқуда, біздің елімізде көп кездесетін көл құрбақасы мен бақа мысал ретінде ыңғайлы объект. Қазақстан Республикасын-да қос мекенділердің осы түрлері ғана кездеседі.
Жылы, құрғақ климат бауырымен жорғалаушылар үшін ыңғайлы, сондықтан Қазақстан далалары мен шөлейтті жерлері тау етектері ТМД елдері орта белдеуіне қарағанда булар өте көп кездеседі. Ғылым және Білім беру министрлігі ұсынған бағдарламасында, Қазақстан аумағында кездесетін бауырмен жорғалаушылар берілмеген. Сондықтан бұл тақырыптағы ширақ кесірткенің орнына дала ағамасын мысалғы алғын дұрыс. Сонымен қатар үлкен кесіртке-варан, аяқсыз сарықарын сияқты қызықты түрлеріне де жалпы өту қажет.
Улы жыландарды оқығанда эфа, дала сұр жыланын, улы емес жыландардан су жыланын, қара шұбар жыланын мысалға алу ұсынылады. Оқушыларға Қазақстан ғалым герпотологтарының улы жыландардан жүйелі түрде көбейту мақсатындағы жұмыстары жайлы айтылады.
Құстардың сыртқы құрылысымен танысу кезінде Қазақстан елді-мекендерінде кішкене кептер мысал ретінде алынады. Бұл құстар ақпан айының соңы мен наурыз айының басынан бастап ұя салып, жұмыртқа басын шығарып балапандарын қоректендіреді. Бұл құбылыстарды әр оқушының бақылауына мүмкіндіктер бар. Кішкене кептер көп жағдайларда үлкен тұрғын үй балкондарына ұя салады және арнайы жасалынған жәшікшелер олар үшін өте ыңғайлы болмақ. Бұл құс отырықшы құстармен таныстыруда тамаша мысал және балапан басып шығарушы бөдене, тау куры кеклик және фазан сияқты құстармен салыстырып түсіндіріледі.
Бөдене және құр кәсіпшілік маңызы бар құстар және құстар оқушыларға жақсы таныс.
Жыл құстарын өткен кезде, кесіреткеге қарсы күресте маңызы бар, ұзақ, қарлығаш, үйрек т.б. құстарға түсінік беріледі.
Оқушыларға бау-бақшалармен мақталықтарға тигізетін пайдасы бар құстар және оларды қорғау жайлы айту өте маңызды. Сонымен қатар осындай маңызды проблеманы шешу үшін оқушылар не істеу қажет екендігіне де көңіл бөлінеді.
Оқушыларға соңғы жылдары Үнді елінен келген майна-ұзақты мысалға алуға болады және дибергенция құбылысы түсіндіріледі.
Үй құстарымен танысу барысында оларды ыстық климат жағдайында ұстау ерекшелігі және еліміздегі құс шаруашылығы туралы айтылады. Сүтқоректілер тобы өкілдерінің құрылымымен, физиологиялық функцияларымен танысу барысында ТМД елдері орта белдеуінің жануарлар әлемі мүлде өзгеше болғандықтан жергілікті мысалдарға көңіл бөлінеді.
Насекомқоректі жануарлар отрядының салпан құлақ түрі кірпі, европалық түріне қарағанда кішкене болып келеді және ол құрғақ, ыстық климатқа тез бейімделіп ауылшаруашылық эиянкестер личинкаларымен, моллюскаларымен, ұсақ кеміргіштермен, кейде тіпті жыландармен қоректенеді.
Қос қанаттылар отрядын оқуда жарғанат және жирен вечерница мысал ретінде алынады. Жарғанаттар зиян насекомдарды көп мөлшерде жойып, пайда келтіреді.
Кеміргіштер отряды шөл, шөлейт және оазистерге бейімделген әр түрлі өкілдерге бай. Табиғат жағдайына байланысты мынадай әртүрлі кеміргіштер болады: қосаяқ, құмтышқан, саршұнақ, жайра т.б. Бұл кеміргіштер ауылшаруашылық өсімдіктері зиян келтіреді, кей түрлері (тышқан, саршұнақ, атжалман) инфекциялық ауру таратады.
Қоян тәріздестер отрядының, біздің республикамызда кездесетін құм қоян сәндік өсімдіктер плантациясына едәуір зиян келтіреді. Құм қоян ыстық климатқа бейімделген, жүні сұрғылт, артқы аяқтары ұзын, сақ құлақ болып келеді.
Жыртқыштар отрядының өкілдерінің қоршаған ортаға бейімделген ерекшеліктері бар.
Мысық тұқымдасына тоқталу кезінде, биік тауларды мекендейтін күшті де ширақ тау барысына, шөлейт жерлерде кездесетін, құм паранасына түсінік берілді.
Жергілікті жануарлар әлемінің өкілдер төбет тұмсықтары шөл қасқыры, шие бөрі және терісі орташа бағалы қағанқа түлкісі жайлы айтылады. Тау етектерінде, арша, жеміс, жаңғақ ормандарында кездесетін ақтырнақты аю, тұқымдасы Сібір аюына қарағанда кішкене болып келеді.
Жабайы аша тұяқтылар өкілі. Қызыл кітапқа енген джейран және әдемі де шапшаң жабайы елік жайлы оқушыларға айтып өту маңызды. Сонымен бірге бұранда мүйізді және орта азиялық арқарлар жайлы мәлімдеу оқушылар қызығушылығын арттырады.
Жергілікті қаракөл, қазақы қойлары мен ірі қара мал тұқымына көңіл бөлу қажет.
Тақ тұяқтылар отрядына жататын, үй жануарлары есек пен ат шөл жерлерге, және оның аз мөлшері өсімдіктеріне байімделгендіктен еліміздің шаруашылығында көп пайдаланылады.
Біздің Республикамызда, ұзақ уақыт бойы сусыз, қорексіз жүре алатын түйелер, көлік-арба транспорты ретінде қолданылады. Оның арқасындағы өркеші, шөлейт жердегі өмірге бейімделген, май қоры болып табылады.
Сүт қоректілер маңызы мен пайдалы жауарларды қорғау тақырыбын өту кезінде, оқытушы Срдария өзені атырауларын мекендейтін андатра жайлы айтып өтуі қажет. Қазіргі кезде андатра кәсіпшілігі елімізге көп мөлшерде бағалы елтірі беруде.
Қазақстан елінде өсірушілік дамыған және өзінің қорықтары бар. Қара бурыл түлкі мен қара күзен өсіретін аң өсіру шаруашылықтары құрылған.
Жер бетінде жануарлардың таралуы және жауарлар әлемін қорғау тақырыбын өту барысында, оқушылар жер бетіндегі жануарларын көп алуан түрлерімен, әсіресе ТМД елдері жануарлар әлімімен танысады. Алдын-ала Қазақстан аумағында мекендейтін жануарлар жайлы жиналған мәліметтерді, басқа аумақ жануарлар түрлерімен, өмір сүру ортасымен салыстырып түсіндіруде қолданылады.
Зоология курсын оқу нәтижелі болу үшін әртүрлі көрнекті құралдар қолдану қажет. Көрнекті құрал ретінде ұсақ түрі жануарлар, тұлыптар, сұйық препараттар мен микропрепараттар, қабыршақтар коллекциясы сияқты табиғи объектілерді және үлгі-мұляждар, қабырға суреттері, сызбалар мен таблицалар сияқты жасанды түрлері қолданылады.
Табиғи объектілер жеткілікті мөлшерде болған жағдайда оқушының өзіндік жұмысын орындауы үшін оларды тарату материалдары ретінде қолданылады.
Қазақстан мектептерінде, Ғылым және Білім беру Министрлігі ұсынғанөлке тану материалдары енген көрнекті құралдармен қатар жергілікті өлке тану материалдары кеңінен қолданылады.
Ендігі ретте биология оқытушысына, өлке тану материалдары мен көрнекті құралдары қолдану мүмкіндігін көрсететін, бағдарламадағы тақырытардың әр сабақтарына әдістемелік өндірулер беріледі.
Зоология - жануарлар жайындағы ғылым, оның даму тарихы.
Оқушыларды зоолоия ғылымының мазмұнымен таныстыру және оның шығу мен даму адамның қажеттілігіне байланысты екендігін көрсету. Өсімдіктер мен жануарлар арасындағы негізгі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды тауып көрсету.
Құрал-жабдықтар: Табиға құралдар. Тірі табиғат мүйісінен тірі балықтар мен басқа жануарлар. Суретпен бейнелеген құралдар. Құрттар, моллюскалар, насекомдар, балықтар, бауырмен жорғалағыштар, сүт қоректілерді бейнелейтін таблицалар.
Зоология ғылымының анықтамасы. Мұғалім сабақты оқушылардан: қандай биологиялық пәнді оқып бітірдіңдер? Ботаника ғылымы нені зерттейді?-деп сыныпқп сұрақ қоюдан бастайды.
Мұғалім оқушылардан осы сабақтан бастап зоологияны оқып үйренетін-дерің айтады. Мұғалім тақтаға зоология деген сөзді жазды да, оның қазақ тіліндегі мәнін (жануарлар жайындағы ғылым) түсіндіреді.
Өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар жайындағы әңгіме. Мұғалім оқушылардан жануарлардүниесінен өздеріне белгілі өкілдердіатауды талап етеді. Әдетте оқушылардың көпшілігі сүт қоректілер өкілдерін атайды.
Кезекшілер мұғалімнің сұрауы бойынша кутты, молюсканы, балыкты, кусты жэне баска да жануарларды бейнелейтін таблицаларды іледі. Мұғалім тек денесін түк басқан, төрт аяқты аңдар ғана емес, құрттар да, улу да, насекомдар да, балықтар да, құстар да т.б. жануарлар деп аталатындығын түсіндіреді.
Бұдан кейін мұғалым оқушыларға осы алуан түрлі организмдердің арасында қандай ұқсастықтардың болатындағын және не себепті олардың барлығы жануарларда жатқызатынын, жаңа ғана оқып өткен өсімдік организімдерінен бұлардың қандай айырмасы бар екенін ойлауды ұсынады.
Қойылған сұраққа жауап беру үшін оқушылар ең алдымен өсімдіктер мен жануарлардың тірі организімдерге жататындықтарын естеріне түсірулері керек. Демек, өсімдіктер мен жануарлардың қандай белгілері жалпы ортақ екендігін таба білу қажет.
Оқушылар өсімдіктиерге де, жануарларға да ортақ белгілерді атайды да, олардың мұғалім тақтаға: қоректену, тыныс алу, өсу, көбею клетка құрылысы деп жазады.
Одан кейін мұғалім оқушылардан өсімдіктер мен жануарлар арасындағы айырмашылық белгілерді атауды, жасыл өсімдіктер немен және қалай қоректенетініне, жануарлар немен және қалай қоректенетініне жауап берулерін талап етеді.
Оқушылардың жауабынан қоректену процесіне айырма бар екендігі белгілі болады: жасыл өсімдіктер органикалық емес заттармен қоректенеді, олардан хлорофилдің жәрдемімен органикалық заттар түзеді. Жануарлар органикалық емес заттардан органикалық заттар түзе алмайды, олар дайын органикалық заттермен қоректенеді.
Мұғалім оқушылардан өсімдіктердің арасында дайын органикалық заттрмен қоректенетіндері болатынын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Келесі тақырыпта моллюскалар тобының өкілдері-бауыраяқтылармен екі жармалылар. Ғылым және білім министрлігі бағдарламасы бауыраяқтылармен таныстыру барысында үлкен прудовикті мысалға келтірді. Қазақстан жерінде кездесетін дала ұлуы мен шырышты ұлу құрылымы талқыланды. Моллюска-лардың бұл түрлері мақтаға, жоңышқаға, бақша және басқа ауыл шаруашылық өсімдіктеріне зиян, сондықтан оқушылардыөмір сүруімен, құрлымымен танысуы тек танымдық ғана емес сонымен қатыр тәжірибелік маңызы зор. Оқушылар моллюскалардың ішкі құрылысының ерекшеліктерін танып өолармен күресу жолдарын біледі.
Екі жармалы тобымен танысу барысында, Қазақстан Республикасы аумағындағы көлдері мен ағысы жәй өзендерінде кездесетін тіссіздер мысалға алынады.
Осы моллюскаларды оқу кеінде, шығу тегі бір екендігін және орналасу өзгешелігін анықтау мақсатында басқа түрлері мен салыстырылады. Буынаяқ-тылартобынаоның түрлері өте көп. Бағдарлама оның мына үш тобын оқуды ұсынады.
Шаян тәрізділер, өрмекші тәрізділер және шыбын-шіркейлер. Шаян тәрізділерді оқу кезінде. Қазақстанның су қоймалары мен өзендерінде кездесетін өзен шаян мысалға алынды. Оның ішкі және сыртқы құрылысы талқыланды. Сонымен қатар кәсіпшілік маңызы бар басқа да ірі және ұсақ шаян тәріздлерге де түсініктеме беріледі.
Зоология курсында, Қазақстанның балық шаруашылығында жем ретінде кеңінен қолданылатын ұсақ шаян мен циклопака тоқталып өткен жөн.
Ғылым және Білім беру Министрлігінің бағдарламасы, өрмекші тәріздес-терге тоқталғанда өрмекші - ала бүйі мысалға алынуды ұсынды. Дегенмен ,өрмекші-ала бүйі Қазақстан аумағында көп кездеспейді, бізде кездесетін тұрлері: шаян, қарақұрт және бүйі. Бұл шаян тәріздестер Қазақстан территор-иясында көп кездеседі, сондықтан оларды көптеген оқушылар біледі. Бұл шаян тәріздестердің уы аңдарға, адамдарға өте қауіпті, сондықтан да бұлар жайлы оқушылардың білуі өте қажет. Әсіресе шаян тәріздестер шаққан алғашқы сәтте көмек көрсете білу өте маңызды. Бұл типтерга кенелер тобы да қажет. Республикамыз аумағында қайталама сүзек ауруын қоздырушы кене және қотыр кенесі кездеседі. Бұл кенелер мен жануарларда кездесуі мүмкін. орта Азия жануарлар дүниесінде кездесетін, өсімдіктер шырынымен қоректенетін өрмекшелі кене арам шөптерден ауыл шаруашылық өсімдіктеріне өтіп, оларды зақымдайды. Кенелер Қазақстан аумағында көп кездесетіндіктен және паразиттік түрде өмір сүретіндіктен зоология курсында оқытылуы тиіс.
Бағдарлама шыбын-шіркейлер тобымен, мамыр қнңызының сыртқы және ішкі құрылысымен бастауды ұсынады. Біздің көз қарасымыз бойынша, республиканың барлық аймағында кездесетін наурыз қоңызын мысалға алған дұрыс. Наурыз қоңызын оқу кезінде оқушыларға оның ортасын көрсетіп, ауыл шаруашылық және сәндік өсімдіктерінің жауы ретінде таныстыру мүмкіндігі көп. Сонымен қатар наурыс қоңызын мысалға алу арқылы оның дамуын, көбеюін қадағалап, метаморфиза құбылысын байқауға болады.
Қазақстан Республикасы аймағында кездесетін, тік қанаттылар отрядының өкілдері оазистік прусин немесе итальяның шегіртке бұрыннан бері мақтаның зиян кесі болып табылады. Тірі қанаттылар мен танысу барысында, олардың толық емес метаморфозасы арқылы дамуын көрсетіп, олардың ауыл шаруашылық химиясы жетістіктері мен авиациясы қолданысына тоқталып өткен дұрыс.
Біздің Республикамыздың табиғат аясында кездесетін өсімдіктер биті (тля), тең қанатталар отрыдына жатады. Жеміс ағаштарында (алма, алмурт) алма битін сүйектілерде (шабдалыда) - шабдалы биті, ал мақтада мақта биті болады. Бұл аталғандар сортын шақпа ауыз аппараты, яғни тұмсығы арқылы өсімдік шырынымен қоректеніп, жылдам көбейеді, өсімдіктерге зиян келтіреді. Биттер қанатты және қанатсыз болып келеді. Қанатты биттер жақын орналасқан басқа өсімдіктерге ауысады. Бит биологиясының білудің ауыл шаруашылық өсімдіктеріне зиян келтіруші биттермен күрес жүргізуде маңызы зор болмақ.
Қазақстан аумағында кездесетін қос қанаттыларды оқу кезінде өлкетану материалдары кеңінен қолданылады. Жарғынаттылар өкілі балды аралар мен құмырсқалар республикамыздың барлық аудандарында кездесетіндіктен, оларды танып-білу оқушылар қызығушылығын арттырады.
Омыртқалаларды оқу, балықтар тобы (класын) талқылаудан басталады. ТМД елдері орта белдеуі мектептерінде бірнеше рет ала бұғасымен танысады. Бұл мысал арқылы балық организімінің морфологиясы анатомиясы және басқа физиологиялық жүйелері, шартты рефлексі оқытылады.
Өзен алабұғасы Қазақстан Республикасында кездеспейтіндіктен, оқушыларға балықтың бқл түрі таныс емес. Республика өзендері мен көлдерінде, су қоймаларында әртүрлі балықтар кездеседі әсіресе сазан мен туқыға бай. Бұл балықтарды еліміздің мектептеріндегі оқушылар жақсы білетіндіктен, балықтар тобын оқуды сазаннан бастау қажет. Сонымен қатар жергілікті мысалды қолдануда, қоршаған ортаға байланысты көрнекті құрал ретінде әр түрлі балықтарды көрсетуге болады. Бұл балықтар көл, су қоймалары, канал балықтары (сазан, туқы) жылдам ағысты тау өзендері балықтары (мартнка) және су түбіндегі балықтар (түркістан лақасы және т.б.).
Жергілікті кәсіпшілік түрлері мен танысуда теңіз, ағын су және тұщы сулардағы балықтарға түсінік берілді. Балықтарды қорғау сұрағын талқылау барысында Республикамызда құрылған тоған шаруашылығы мен Қиыр Шығыстың бағалы балық түрлері бар су қоймалары жайлы айтылады. Бұл су қоймаларында кәсіпшілік маңызы бар толстолобик, ақ амур жыланбас және т.б. түрлері кездеседі.
Толстолбик және ақ амур тек қана тамақ ретінде қолдануға ғана қолданылмайды, сонымен қатар олар жасанды су қоймаларындағы су өсімдіктерінің жайлап кетуіне жол бермейді.
Гамбизия балығы, безгек аумағына қарсы күресте маңызды рөль атқарады. Гамбузия безгек масасы личинкасымен қоректенетіндіктен, оны совет ғалымдары ТМД елдерінде жойылған.
Қос мекенділер тобын оқуда, біздің елімізде көп кездесетін көл құрбақасы мен бақа мысал ретінде ыңғайлы объект. Қазақстан Республикасын-да қос мекенділердің осы түрлері ғана кездеседі.
Жылы, құрғақ климат бауырымен жорғалаушылар үшін ыңғайлы, сондықтан Қазақстан далалары мен шөлейтті жерлері тау етектері ТМД елдері орта белдеуіне қарағанда булар өте көп кездеседі. Ғылым және Білім беру министрлігі ұсынған бағдарламасында, Қазақстан аумағында кездесетін бауырмен жорғалаушылар берілмеген. Сондықтан бұл тақырыптағы ширақ кесірткенің орнына дала ағамасын мысалғы алғын дұрыс. Сонымен қатар үлкен кесіртке-варан, аяқсыз сарықарын сияқты қызықты түрлеріне де жалпы өту қажет.
Улы жыландарды оқығанда эфа, дала сұр жыланын, улы емес жыландардан су жыланын, қара шұбар жыланын мысалға алу ұсынылады. Оқушыларға Қазақстан ғалым герпотологтарының улы жыландардан жүйелі түрде көбейту мақсатындағы жұмыстары жайлы айтылады.
Құстардың сыртқы құрылысымен танысу кезінде Қазақстан елді-мекендерінде кішкене кептер мысал ретінде алынады. Бұл құстар ақпан айының соңы мен наурыз айының басынан бастап ұя салып, жұмыртқа басын шығарып балапандарын қоректендіреді. Бұл құбылыстарды әр оқушының бақылауына мүмкіндіктер бар. Кішкене кептер көп жағдайларда үлкен тұрғын үй балкондарына ұя салады және арнайы жасалынған жәшікшелер олар үшін өте ыңғайлы болмақ. Бұл құс отырықшы құстармен таныстыруда тамаша мысал және балапан басып шығарушы бөдене, тау куры кеклик және фазан сияқты құстармен салыстырып түсіндіріледі.
Бөдене және құр кәсіпшілік маңызы бар құстар және құстар оқушыларға жақсы таныс.
Жыл құстарын өткен кезде, кесіреткеге қарсы күресте маңызы бар, ұзақ, қарлығаш, үйрек т.б. құстарға түсінік беріледі.
Оқушыларға бау-бақшалармен мақталықтарға тигізетін пайдасы бар құстар және оларды қорғау жайлы айту өте маңызды. Сонымен қатар осындай маңызды проблеманы шешу үшін оқушылар не істеу қажет екендігіне де көңіл бөлінеді.
Оқушыларға соңғы жылдары Үнді елінен келген майна-ұзақты мысалға алуға болады және дибергенция құбылысы түсіндіріледі.
Үй құстарымен танысу барысында оларды ыстық климат жағдайында ұстау ерекшелігі және еліміздегі құс шаруашылығы туралы айтылады. Сүтқоректілер тобы өкілдерінің құрылымымен, физиологиялық функцияларымен танысу барысында ТМД елдері орта белдеуінің жануарлар әлемі мүлде өзгеше болғандықтан жергілікті мысалдарға көңіл бөлінеді.
Насекомқоректі жануарлар отрядының салпан құлақ түрі кірпі, европалық түріне қарағанда кішкене болып келеді және ол құрғақ, ыстық климатқа тез бейімделіп ауылшаруашылық эиянкестер личинкаларымен, моллюскаларымен, ұсақ кеміргіштермен, кейде тіпті жыландармен қоректенеді.
Қос қанаттылар отрядын оқуда жарғанат және жирен вечерница мысал ретінде алынады. Жарғанаттар зиян насекомдарды көп мөлшерде жойып, пайда келтіреді.
Кеміргіштер отряды шөл, шөлейт және оазистерге бейімделген әр түрлі өкілдерге бай. Табиғат жағдайына байланысты мынадай әртүрлі кеміргіштер болады: қосаяқ, құмтышқан, саршұнақ, жайра т.б. Бұл кеміргіштер ауылшаруашылық өсімдіктері зиян келтіреді, кей түрлері (тышқан, саршұнақ, атжалман) инфекциялық ауру таратады.
Қоян тәріздестер отрядының, біздің республикамызда кездесетін құм қоян сәндік өсімдіктер плантациясына едәуір зиян келтіреді. Құм қоян ыстық климатқа бейімделген, жүні сұрғылт, артқы аяқтары ұзын, сақ құлақ болып келеді.
Жыртқыштар отрядының өкілдерінің қоршаған ортаға бейімделген ерекшеліктері бар.
Мысық тұқымдасына тоқталу кезінде, биік тауларды мекендейтін күшті де ширақ тау барысына, шөлейт жерлерде кездесетін, құм паранасына түсінік берілді.
Жергілікті жануарлар әлемінің өкілдер төбет тұмсықтары шөл қасқыры, шие бөрі және терісі орташа бағалы қағанқа түлкісі жайлы айтылады. Тау етектерінде, арша, жеміс, жаңғақ ормандарында кездесетін ақтырнақты аю, тұқымдасы Сібір аюына қарағанда кішкене болып келеді.
Жабайы аша тұяқтылар өкілі. Қызыл кітапқа енген джейран және әдемі де шапшаң жабайы елік жайлы оқушыларға айтып өту маңызды. Сонымен бірге бұранда мүйізді және орта азиялық арқарлар жайлы мәлімдеу оқушылар қызығушылығын арттырады.
Жергілікті қаракөл, қазақы қойлары мен ірі қара мал тұқымына көңіл бөлу қажет.
Тақ тұяқтылар отрядына жататын, үй жануарлары есек пен ат шөл жерлерге, және оның аз мөлшері өсімдіктеріне байімделгендіктен еліміздің шаруашылығында көп пайдаланылады.
Біздің Республикамызда, ұзақ уақыт бойы сусыз, қорексіз жүре алатын түйелер, көлік-арба транспорты ретінде қолданылады. Оның арқасындағы өркеші, шөлейт жердегі өмірге бейімделген, май қоры болып табылады.
Сүт қоректілер маңызы мен пайдалы жауарларды қорғау тақырыбын өту кезінде, оқытушы Срдария өзені атырауларын мекендейтін андатра жайлы айтып өтуі қажет. Қазіргі кезде андатра кәсіпшілігі елімізге көп мөлшерде бағалы елтірі беруде.
Қазақстан елінде өсірушілік дамыған және өзінің қорықтары бар. Қара бурыл түлкі мен қара күзен өсіретін аң өсіру шаруашылықтары құрылған.
Жер бетінде жануарлардың таралуы және жауарлар әлемін қорғау тақырыбын өту барысында, оқушылар жер бетіндегі жануарларын көп алуан түрлерімен, әсіресе ТМД елдері жануарлар әлімімен танысады. Алдын-ала Қазақстан аумағында мекендейтін жануарлар жайлы жиналған мәліметтерді, басқа аумақ жануарлар түрлерімен, өмір сүру ортасымен салыстырып түсіндіруде қолданылады.
Зоология курсын оқу нәтижелі болу үшін әртүрлі көрнекті құралдар қолдану қажет. Көрнекті құрал ретінде ұсақ түрі жануарлар, тұлыптар, сұйық препараттар мен микропрепараттар, қабыршақтар коллекциясы сияқты табиғи объектілерді және үлгі-мұляждар, қабырға суреттері, сызбалар мен таблицалар сияқты жасанды түрлері қолданылады.
Табиғи объектілер жеткілікті мөлшерде болған жағдайда оқушының өзіндік жұмысын орындауы үшін оларды тарату материалдары ретінде қолданылады.
Қазақстан мектептерінде, Ғылым және Білім беру Министрлігі ұсынғанөлке тану материалдары енген көрнекті құралдармен қатар жергілікті өлке тану материалдары кеңінен қолданылады.
Ендігі ретте биология оқытушысына, өлке тану материалдары мен көрнекті құралдары қолдану мүмкіндігін көрсететін, бағдарламадағы тақырытардың әр сабақтарына әдістемелік өндірулер беріледі.
Зоология - жануарлар жайындағы ғылым, оның даму тарихы.
Оқушыларды зоолоия ғылымының мазмұнымен таныстыру және оның шығу мен даму адамның қажеттілігіне байланысты екендігін көрсету. Өсімдіктер мен жануарлар арасындағы негізгі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды тауып көрсету.
Құрал-жабдықтар: Табиға құралдар. Тірі табиғат мүйісінен тірі балықтар мен басқа жануарлар. Суретпен бейнелеген құралдар. Құрттар, моллюскалар, насекомдар, балықтар, бауырмен жорғалағыштар, сүт қоректілерді бейнелейтін таблицалар.
Зоология ғылымының анықтамасы. Мұғалім сабақты оқушылардан: қандай биологиялық пәнді оқып бітірдіңдер? Ботаника ғылымы нені зерттейді?-деп сыныпқп сұрақ қоюдан бастайды.
Мұғалім оқушылардан осы сабақтан бастап зоологияны оқып үйренетін-дерің айтады. Мұғалім тақтаға зоология деген сөзді жазды да, оның қазақ тіліндегі мәнін (жануарлар жайындағы ғылым) түсіндіреді.
Өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар жайындағы әңгіме. Мұғалім оқушылардан жануарлардүниесінен өздеріне белгілі өкілдердіатауды талап етеді. Әдетте оқушылардың көпшілігі сүт қоректілер өкілдерін атайды.
Кезекшілер мұғалімнің сұрауы бойынша кутты, молюсканы, балыкты, кусты жэне баска да жануарларды бейнелейтін таблицаларды іледі. Мұғалім тек денесін түк басқан, төрт аяқты аңдар ғана емес, құрттар да, улу да, насекомдар да, балықтар да, құстар да т.б. жануарлар деп аталатындығын түсіндіреді.
Бұдан кейін мұғалым оқушыларға осы алуан түрлі организмдердің арасында қандай ұқсастықтардың болатындағын және не себепті олардың барлығы жануарларда жатқызатынын, жаңа ғана оқып өткен өсімдік организімдерінен бұлардың қандай айырмасы бар екенін ойлауды ұсынады.
Қойылған сұраққа жауап беру үшін оқушылар ең алдымен өсімдіктер мен жануарлардың тірі организімдерге жататындықтарын естеріне түсірулері керек. Демек, өсімдіктер мен жануарлардың қандай белгілері жалпы ортақ екендігін таба білу қажет.
Оқушылар өсімдіктиерге де, жануарларға да ортақ белгілерді атайды да, олардың мұғалім тақтаға: қоректену, тыныс алу, өсу, көбею клетка құрылысы деп жазады.
Одан кейін мұғалім оқушылардан өсімдіктер мен жануарлар арасындағы айырмашылық белгілерді атауды, жасыл өсімдіктер немен және қалай қоректенетініне, жануарлар немен және қалай қоректенетініне жауап берулерін талап етеді.
Оқушылардың жауабынан қоректену процесіне айырма бар екендігі белгілі болады: жасыл өсімдіктер органикалық емес заттармен қоректенеді, олардан хлорофилдің жәрдемімен органикалық заттар түзеді. Жануарлар органикалық емес заттардан органикалық заттар түзе алмайды, олар дайын органикалық заттермен қоректенеді.
Мұғалім оқушылардан өсімдіктердің арасында дайын органикалық заттрмен қоректенетіндері болатынын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz