Студенттер мен күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Студенттер мен күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1Студенттер мен студент.күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері айқындалуындағы тыныс алу жүйесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Студенттер мен студент.күресшілер дене дайындығының жүйесі ... 10
1.3 Оқытудың кредиттік жүйесі жағдайында жоғары оқу орындарындағы дене шынықтыру сабақтарын өткізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.30
2.1. Ғылыми және ғылыми.әдістемелік әдебиеттер сараптамасы ... ... ... 30
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Дене шынықтыру.спорттық қызметтің инновациялық педагогикалық технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ САРАПТАМАСЫ
3.1 Студенттер мен күресші.студенттердің тыныс алу жүйесі көрсеткіштерінің динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2 Функционалды дайындықты бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Студенттер мен күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1Студенттер мен студент.күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері айқындалуындағы тыныс алу жүйесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Студенттер мен студент.күресшілер дене дайындығының жүйесі ... 10
1.3 Оқытудың кредиттік жүйесі жағдайында жоғары оқу орындарындағы дене шынықтыру сабақтарын өткізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.30
2.1. Ғылыми және ғылыми.әдістемелік әдебиеттер сараптамасы ... ... ... 30
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Дене шынықтыру.спорттық қызметтің инновациялық педагогикалық технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ САРАПТАМАСЫ
3.1 Студенттер мен күресші.студенттердің тыныс алу жүйесі көрсеткіштерінің динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2 Функционалды дайындықты бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Күреспен шұғылданатын студенттердің өзіндік бір ағзасына қойылатын жоғары талаптар болады. Жалпы күрес спорт түрі ретінде жақсы жетілген күшті, ептілікті, арнайы төзімділікті талап етеді. Олай болса, осы дене қасиеттері студенттердің бойынан табылуы қажет.
Сонымен бірге, күрес жекпе-жек спорт түрі болғандықтан онымен шұғылданушы студенттер жалпы жағдайды, қарсыласының іс-әрекетін алдын-ала болжай білуі қажет. Мұның барлығы ағзаның қимыл қызметін қамтамасыз ететін жүйелерге, соның ішінде тыныс алу жүйесінің қызметіне жоғары талаптар қояды.
Күреспен шұғылданатын студенттің шыныққандық деңгейі тікелей оның ағзасының фукнционалды күйіне және тыныс алу жүйесінің көрсеткіштеріне тәуелді. Сондықтан функционалды жүктемлеремен анықталатын осы тыныс алу жүйесінің шыныққандық деңгейі күресші-студенттің қызметті мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Ағза күйінің фукнционалды көрсеткіштерін замана талабына сай құралдармен тіркей білу тек қана жұмысты тездетіп қоймайды, сонымен бірге алынған нәтижелер негізінде нақты тұжырымдама жасауға мүмкіндік береді. Жаттығу тұтас үдеріс болып табылады, ол өз құрамында спорттық жаттығудың теориясы мен әдістемесінде атап көрсетілген дайындықтың 6 негізгі түрін қарастырады: дене, техникалық, тәсілдік, жинақтық, психологиялық және теориялық. Студент-күресшілердің өз ағзасының функционалды мүмкіндігін қадағалап отыруы олардың теориялық білімдерін жетілдіре түседі. Осы мақсатта студент-күресшілер ағзасының функционалды мүмкіндігін спирометрия әдісімен анықтау замана талабына сай әдіс болып есептелінеді [1].
Қазіргі уақытта жаттығу үдерісін жоспарлау дайындықтың әрбір түрінде бөлек іске асырылады, ол бастапқы дайындық топтарынан басталып, жоғары спорттық шеберлік топтарымен аяқталады. Осы топтардағы жаттығу үдерісі дайындықтың әрбір түрі үшін спорттық маусымның кезеңдері мен дәуірлеріне сай қатаң түрде жеке-даралану арқылы жоспарланған жүктемелерге сәйкес жүзеге асырылады. Бұл жердегі функционалды дайындық көрсеткіштерінің маңызы жоғары. Соның бірегейі болып кардиореспираторлық жүйенің көрсеткіштері, соның ішінде тыныс аул жүйесі есептелінеді.
Зерттеу болжамы: Күресші-студенттердің дене қасиеттерін жетілдірудегі олардың физиологиялық күйі шынықтыру жаттығулары мен тапсырмаларын орындауға ықпал етеді деген болжам жасалынды.
Зерттеу нысаны: әл-Фараби атындағы Қазақтың Ұлттық университетінің дене тәрбиесі және спорт кафедрасының күрес секцияларына қатысатын бірінші курсжәне география факультетінің дене шынықтыру пәні бойынша білім алушы бірінші курс студенттері.
Сонымен бірге, күрес жекпе-жек спорт түрі болғандықтан онымен шұғылданушы студенттер жалпы жағдайды, қарсыласының іс-әрекетін алдын-ала болжай білуі қажет. Мұның барлығы ағзаның қимыл қызметін қамтамасыз ететін жүйелерге, соның ішінде тыныс алу жүйесінің қызметіне жоғары талаптар қояды.
Күреспен шұғылданатын студенттің шыныққандық деңгейі тікелей оның ағзасының фукнционалды күйіне және тыныс алу жүйесінің көрсеткіштеріне тәуелді. Сондықтан функционалды жүктемлеремен анықталатын осы тыныс алу жүйесінің шыныққандық деңгейі күресші-студенттің қызметті мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Ағза күйінің фукнционалды көрсеткіштерін замана талабына сай құралдармен тіркей білу тек қана жұмысты тездетіп қоймайды, сонымен бірге алынған нәтижелер негізінде нақты тұжырымдама жасауға мүмкіндік береді. Жаттығу тұтас үдеріс болып табылады, ол өз құрамында спорттық жаттығудың теориясы мен әдістемесінде атап көрсетілген дайындықтың 6 негізгі түрін қарастырады: дене, техникалық, тәсілдік, жинақтық, психологиялық және теориялық. Студент-күресшілердің өз ағзасының функционалды мүмкіндігін қадағалап отыруы олардың теориялық білімдерін жетілдіре түседі. Осы мақсатта студент-күресшілер ағзасының функционалды мүмкіндігін спирометрия әдісімен анықтау замана талабына сай әдіс болып есептелінеді [1].
Қазіргі уақытта жаттығу үдерісін жоспарлау дайындықтың әрбір түрінде бөлек іске асырылады, ол бастапқы дайындық топтарынан басталып, жоғары спорттық шеберлік топтарымен аяқталады. Осы топтардағы жаттығу үдерісі дайындықтың әрбір түрі үшін спорттық маусымның кезеңдері мен дәуірлеріне сай қатаң түрде жеке-даралану арқылы жоспарланған жүктемелерге сәйкес жүзеге асырылады. Бұл жердегі функционалды дайындық көрсеткіштерінің маңызы жоғары. Соның бірегейі болып кардиореспираторлық жүйенің көрсеткіштері, соның ішінде тыныс аул жүйесі есептелінеді.
Зерттеу болжамы: Күресші-студенттердің дене қасиеттерін жетілдірудегі олардың физиологиялық күйі шынықтыру жаттығулары мен тапсырмаларын орындауға ықпал етеді деген болжам жасалынды.
Зерттеу нысаны: әл-Фараби атындағы Қазақтың Ұлттық университетінің дене тәрбиесі және спорт кафедрасының күрес секцияларына қатысатын бірінші курсжәне география факультетінің дене шынықтыру пәні бойынша білім алушы бірінші курс студенттері.
С.Ж. Бұғыбаева. Адам физиологиясы (дәрістер курсының жинағы). Алматы, 2003.165 б.
2. Р.Б. Лесбекова, С.Ж.Бүғыбаева. Спорт физиологиясы (дәрістер курсының жинагы). Алматы, 2006, 109 б.
3. Н.Смайл. Спорт физиологиясы (оқу құралы). Талдықорган, 2008, 145 б.
4. Селье Г. Очерки об адаптоционном синдроме. М., 1960. С.25-28.
5. Меерсон Ф.З. Общий механизм адаптации и профилактики. М., «Медицина», 1973,360 с.
6. Физиология человека (Учебник для и-тов физической культуры. Изд.5-е) Под ред. Н.В. Зимкина. М. «Ф и С» 1975. С.336-349.
7. Солодков А.С., Сологуб Е.Б., Физиология человека. Учебник. Изд. 1 - М.: Олимпия пресс, 2005-528с.
8. Спортивная физиология: Учебник. Под ред. Я.М. Коца. М.: Ф и С .
1986-240.
9. Физиология человека: Учебник. Под ред. В.И. Тхоревского. - М.: Физкультура, образование и наука, 2001.С.325-328
10. Смирнов В.М„ Дубровский В.И., Физиология физического воспитания и спорта. И-ва Владос-пресс, 2002-520-523.
11. Бобков Ю.Г. Виноградов В.М. и др. Фармркологическая коррекция восстановления. М.; ФКиС, 1981
12. Готовцев П.И., Дубровский В.И. Спортсменам о восстановлении. М. ФКиС. 1981
13. Фарфель В.С. Управление движениями в спорте. М.;ФКиС.1975.
208 с.
14. Спортивный отбор. Восков В.М.: Филин В.П. ФиС,1983
15. Морфобиологические исследования в спорте. Губа В.П. Спорт Академия Пресс.200:120б.
16. И.А.Потапов. Основы культуры здоровья. Валеология. - Алматы: 2005,-1346.
17. Спортивная физиология. Учебник для высшых учебных заведений по физической культуре. В.И. Дубровский. - М. Из-во ВЛАДОС, 2005.-462 с.
18. Мозжухин А.С., Зимкин М.В., Давиденко Д.Н. Характеристика функциональных резервов спортсмена. Ленинград. 1980.
19. Невский Я.И. Физиологическая характеристика отдельных видов спорта (учебное пособие) Алматы, 2006.-96 с.
20. Иорданская Ф.А. Оценка специальной реботоспособности спортсменов разных видов спорта. -М.:ФиС,1993. 406.
21. О.С.Елизарова. Физиологияческая характеристика гимнастики. Лекшія для студентов и слушателей факультета усовершенствования. М.,1980. ЗОс.
22. Баранов В.Л., Куренкова И.Г., Казанцев В.А., Харитонов М.А. Исследование функции внешнего дыхания. - СПб.: Элби-СПб., 2002. - 3026.
23. Клемент Р.Ф., Зильбер Н.А. Функционально-диагностические исследования в пульмонологии: Методические рекомендации. - СПб, 1993. -47 6.
24. Больсевич В. К. Физическая активность человека. - М.: Спорт 2004. С. 22-24.
25. Ахмедов К.Б. Жүзу: оқу құралы. - Алматы: Санат, 1997. - 192 с.
26. Коц Я.М. Спортивная физиология. Учебник для институтов физкультуры. - М.: ФиС, 1986. - 503 с.
27. Матвеев Л.П. Теория и методика спорта (авт. кол., ред. Л.П. Матвеев). - М.: РИО ГЦОЛИФК, 1992 (в трех частях). - 221 с.
28. Парпиев О. Адам физиологиясының негіздері. - Алматы: ҚР Жоғары
29. Сатпаева Х.Қ. Адам физиологиясы. Алматы: Білім, 1995. - С. 66-68.
30. Дембо А.Г. Причины и профилактика отклонений в состоянии здоровья спортсменов. - М., 1981. - С. 16-18.
31. Дембо А.Г. Врачебный контроль в спорте. - М.: Медицина, 1988. - С. 21- 23.
32. Ганчар И.Л. Плавание: теория и методика преподавания.- Минск, 1998. - С. 44-47.
33. Давиденко Д.Н. Адаптация и функциональные резервы организма//Вестн. Балт. Акад. СПб., 1998. Вып.20. - С. 24-25.
34. Федоров А.И., Алексеев А.В. Научно-методическое и информационное обеспечение системы комплексного контроля физического состояния юных спортсменов. - Челябинск: УралГАФК, 1998. - С. 34-35.
35. Аулик И.В. Как определить тренированность спортсмена. - М.: ФиС, 1977.-40 с.
36. Карпман В.Л. Характеристика функционального состояния организма спортсменов. Спортивная медицина. -М.: ФиС, 1980, - С. 45.
37. Карпман В.Л., Белоцерковский З.П., Гудков И.А. Тестирование в спортивной медицине. - М.: ФиС, 1988. - 208 с.
38. Дёмин Д.Ф. Врачебный контроль при занятиях ФК. - М.: Физкультура и спорт, 2003. - С. 49.
39. Матвеев Л.П. К теории построения спортивной треішровки Теор. н практ. физ. культ., 1991, № 12, - С. 11 - 20.
40. Платонов В.Н. О «Концепции периодизации спортивной тренировки- и развитии общей теории подготовки спортсменов Теор. и практ. фі'.з. кулы.. 1998, № 8,-С. 23-26,39-46.
41. Семенов Л.А. Определение спортивной пригодности детей и подростков. - М.: Советский спорт, 2005. - С. 69.
42. Коренберг В.Б. Спортивная метрология. - М.: Советский спорт, 2004. - С. 336.
43. Чумаков Е.М. Тактика борца самбиста. М, "Физкультура и спорт", 1976 11,13 6.
44. Шерпилов А.А. Климин В.П. Выносливость борцов. М, "Физкультура и спорт", 1979 23,25 б.
45. Тихвинского С.Б., Хрущева С.В. Детская спортивная медицина. М, "Руководство",1991 62,65 б.
46. Шепилов А.А. Экспериментальное исследование выносливости борцов: Автор. дисс. на соис. учен. степ. канд. пед. наук. - М, 1970 24 б.
47. Чермет К.Д. Двигательная ассиметрия в борьбе дзюдо 'педагогические аспекты): Автор. дисс. на соис. учен. степ. канд. іед. наук. - М, 1984 24 б.
48. Гаткин Е.Я. Самбо для начинающих — М, 000. Издательство Австрель "000" Издательство АСТ, 2001 10 б.
49. Рудман Д.Л. Самбо — М, "Терри — спорт", 2000 18 6.
50. Мездународные правила по борьбе самбо - Калининград: Янтарный сказ", 1999
51. Уткин В.Л. Биомеханические аспекты спортивной техникой. М, "Физкультура и спорт", 1984 127 б.
52. Шульгин Ю.Г. Многолетняя техническая подготовка зрцов: Автореф. дисс. на соиск. учен. степ. канд. пед. наук. — М, >90 37 б.
Жаналин Б. Дүние жүзі мойындаган күрес - Қазақ ілуандары: Тарихи деректі басылым - Алматы, Ер-Дәулет,
53...Маркосян А.А.Вопросы возрастной физиологии .-М.: Просвящение, 1974.- 234с.
54. Белоусова В.В. Воспитание в спорте.- М.: ФиС,1974.- С.8.
55. Козлов Н.И. Как относятся к себе и людям, или практическая психология на каждый день.-М.:Новая школа: АСТ-Пресс,1996.-320с.
56. Виленский М.Я. Формирование физической культуры личности учителя в процессе его профессиональной подготовки: автореф. дисс. ... докт. пед. наук. 13.00.04 – М: ГЦОЛИФК, 1990. - 44 с.
57...Виленский М.Я. Физическая культура в гуманитарном образовательном пространстве вуза //Физ. культ.: восп., образ., тренировка. -1996.- №1.- С. 27-32.
58. Лихачев Б.Т.Воспитательные аспекты обучения. -М.,1982.- 3-5с.
59. Курамшин Ю.Ф. Теория и методика физической культуры .- М.: Советский спорт, 2004. – 464 с.
60. Матвеев Л.П.Теория и методика физической культуры :Учебное пособие для институтов физической культуры. - М.,1991.- С.11-12
61. Холодов Ж.К., Кузнецов В.С.Теория и методика физического воспитания и спорта.- М.: Академия, 2006.- 480 с.
62...Типовая учебная программа .Образование высшее профессиональное. Физическая культура (включая валеологию).-Астана: МОНРК, 2002.- 2-4 с.
63 Лубышева Л.И. Физическая и спортивная культура: содержание, взаимсвязь и диссоциации //Теория и практика физической культуры .- 2002. - №3.- С. 11-14.
2. Р.Б. Лесбекова, С.Ж.Бүғыбаева. Спорт физиологиясы (дәрістер курсының жинагы). Алматы, 2006, 109 б.
3. Н.Смайл. Спорт физиологиясы (оқу құралы). Талдықорган, 2008, 145 б.
4. Селье Г. Очерки об адаптоционном синдроме. М., 1960. С.25-28.
5. Меерсон Ф.З. Общий механизм адаптации и профилактики. М., «Медицина», 1973,360 с.
6. Физиология человека (Учебник для и-тов физической культуры. Изд.5-е) Под ред. Н.В. Зимкина. М. «Ф и С» 1975. С.336-349.
7. Солодков А.С., Сологуб Е.Б., Физиология человека. Учебник. Изд. 1 - М.: Олимпия пресс, 2005-528с.
8. Спортивная физиология: Учебник. Под ред. Я.М. Коца. М.: Ф и С .
1986-240.
9. Физиология человека: Учебник. Под ред. В.И. Тхоревского. - М.: Физкультура, образование и наука, 2001.С.325-328
10. Смирнов В.М„ Дубровский В.И., Физиология физического воспитания и спорта. И-ва Владос-пресс, 2002-520-523.
11. Бобков Ю.Г. Виноградов В.М. и др. Фармркологическая коррекция восстановления. М.; ФКиС, 1981
12. Готовцев П.И., Дубровский В.И. Спортсменам о восстановлении. М. ФКиС. 1981
13. Фарфель В.С. Управление движениями в спорте. М.;ФКиС.1975.
208 с.
14. Спортивный отбор. Восков В.М.: Филин В.П. ФиС,1983
15. Морфобиологические исследования в спорте. Губа В.П. Спорт Академия Пресс.200:120б.
16. И.А.Потапов. Основы культуры здоровья. Валеология. - Алматы: 2005,-1346.
17. Спортивная физиология. Учебник для высшых учебных заведений по физической культуре. В.И. Дубровский. - М. Из-во ВЛАДОС, 2005.-462 с.
18. Мозжухин А.С., Зимкин М.В., Давиденко Д.Н. Характеристика функциональных резервов спортсмена. Ленинград. 1980.
19. Невский Я.И. Физиологическая характеристика отдельных видов спорта (учебное пособие) Алматы, 2006.-96 с.
20. Иорданская Ф.А. Оценка специальной реботоспособности спортсменов разных видов спорта. -М.:ФиС,1993. 406.
21. О.С.Елизарова. Физиологияческая характеристика гимнастики. Лекшія для студентов и слушателей факультета усовершенствования. М.,1980. ЗОс.
22. Баранов В.Л., Куренкова И.Г., Казанцев В.А., Харитонов М.А. Исследование функции внешнего дыхания. - СПб.: Элби-СПб., 2002. - 3026.
23. Клемент Р.Ф., Зильбер Н.А. Функционально-диагностические исследования в пульмонологии: Методические рекомендации. - СПб, 1993. -47 6.
24. Больсевич В. К. Физическая активность человека. - М.: Спорт 2004. С. 22-24.
25. Ахмедов К.Б. Жүзу: оқу құралы. - Алматы: Санат, 1997. - 192 с.
26. Коц Я.М. Спортивная физиология. Учебник для институтов физкультуры. - М.: ФиС, 1986. - 503 с.
27. Матвеев Л.П. Теория и методика спорта (авт. кол., ред. Л.П. Матвеев). - М.: РИО ГЦОЛИФК, 1992 (в трех частях). - 221 с.
28. Парпиев О. Адам физиологиясының негіздері. - Алматы: ҚР Жоғары
29. Сатпаева Х.Қ. Адам физиологиясы. Алматы: Білім, 1995. - С. 66-68.
30. Дембо А.Г. Причины и профилактика отклонений в состоянии здоровья спортсменов. - М., 1981. - С. 16-18.
31. Дембо А.Г. Врачебный контроль в спорте. - М.: Медицина, 1988. - С. 21- 23.
32. Ганчар И.Л. Плавание: теория и методика преподавания.- Минск, 1998. - С. 44-47.
33. Давиденко Д.Н. Адаптация и функциональные резервы организма//Вестн. Балт. Акад. СПб., 1998. Вып.20. - С. 24-25.
34. Федоров А.И., Алексеев А.В. Научно-методическое и информационное обеспечение системы комплексного контроля физического состояния юных спортсменов. - Челябинск: УралГАФК, 1998. - С. 34-35.
35. Аулик И.В. Как определить тренированность спортсмена. - М.: ФиС, 1977.-40 с.
36. Карпман В.Л. Характеристика функционального состояния организма спортсменов. Спортивная медицина. -М.: ФиС, 1980, - С. 45.
37. Карпман В.Л., Белоцерковский З.П., Гудков И.А. Тестирование в спортивной медицине. - М.: ФиС, 1988. - 208 с.
38. Дёмин Д.Ф. Врачебный контроль при занятиях ФК. - М.: Физкультура и спорт, 2003. - С. 49.
39. Матвеев Л.П. К теории построения спортивной треішровки Теор. н практ. физ. культ., 1991, № 12, - С. 11 - 20.
40. Платонов В.Н. О «Концепции периодизации спортивной тренировки- и развитии общей теории подготовки спортсменов Теор. и практ. фі'.з. кулы.. 1998, № 8,-С. 23-26,39-46.
41. Семенов Л.А. Определение спортивной пригодности детей и подростков. - М.: Советский спорт, 2005. - С. 69.
42. Коренберг В.Б. Спортивная метрология. - М.: Советский спорт, 2004. - С. 336.
43. Чумаков Е.М. Тактика борца самбиста. М, "Физкультура и спорт", 1976 11,13 6.
44. Шерпилов А.А. Климин В.П. Выносливость борцов. М, "Физкультура и спорт", 1979 23,25 б.
45. Тихвинского С.Б., Хрущева С.В. Детская спортивная медицина. М, "Руководство",1991 62,65 б.
46. Шепилов А.А. Экспериментальное исследование выносливости борцов: Автор. дисс. на соис. учен. степ. канд. пед. наук. - М, 1970 24 б.
47. Чермет К.Д. Двигательная ассиметрия в борьбе дзюдо 'педагогические аспекты): Автор. дисс. на соис. учен. степ. канд. іед. наук. - М, 1984 24 б.
48. Гаткин Е.Я. Самбо для начинающих — М, 000. Издательство Австрель "000" Издательство АСТ, 2001 10 б.
49. Рудман Д.Л. Самбо — М, "Терри — спорт", 2000 18 6.
50. Мездународные правила по борьбе самбо - Калининград: Янтарный сказ", 1999
51. Уткин В.Л. Биомеханические аспекты спортивной техникой. М, "Физкультура и спорт", 1984 127 б.
52. Шульгин Ю.Г. Многолетняя техническая подготовка зрцов: Автореф. дисс. на соиск. учен. степ. канд. пед. наук. — М, >90 37 б.
Жаналин Б. Дүние жүзі мойындаган күрес - Қазақ ілуандары: Тарихи деректі басылым - Алматы, Ер-Дәулет,
53...Маркосян А.А.Вопросы возрастной физиологии .-М.: Просвящение, 1974.- 234с.
54. Белоусова В.В. Воспитание в спорте.- М.: ФиС,1974.- С.8.
55. Козлов Н.И. Как относятся к себе и людям, или практическая психология на каждый день.-М.:Новая школа: АСТ-Пресс,1996.-320с.
56. Виленский М.Я. Формирование физической культуры личности учителя в процессе его профессиональной подготовки: автореф. дисс. ... докт. пед. наук. 13.00.04 – М: ГЦОЛИФК, 1990. - 44 с.
57...Виленский М.Я. Физическая культура в гуманитарном образовательном пространстве вуза //Физ. культ.: восп., образ., тренировка. -1996.- №1.- С. 27-32.
58. Лихачев Б.Т.Воспитательные аспекты обучения. -М.,1982.- 3-5с.
59. Курамшин Ю.Ф. Теория и методика физической культуры .- М.: Советский спорт, 2004. – 464 с.
60. Матвеев Л.П.Теория и методика физической культуры :Учебное пособие для институтов физической культуры. - М.,1991.- С.11-12
61. Холодов Ж.К., Кузнецов В.С.Теория и методика физического воспитания и спорта.- М.: Академия, 2006.- 480 с.
62...Типовая учебная программа .Образование высшее профессиональное. Физическая культура (включая валеологию).-Астана: МОНРК, 2002.- 2-4 с.
63 Лубышева Л.И. Физическая и спортивная культура: содержание, взаимсвязь и диссоциации //Теория и практика физической культуры .- 2002. - №3.- С. 11-14.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Студенттер мен күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1Студенттер мен студент-күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері айқындалуындағы тыныс алу жүйесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Студенттер мен студент-күресшілер дене дайындығының жүйесі ... 10
1.3 Оқытудың кредиттік жүйесі жағдайында жоғары оқу орындарындағы дене шынықтыру сабақтарын өткізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15
2 ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.30
2.1. Ғылыми және ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы ... ... ... 30
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Дене шынықтыру-спорттық қызметтің инновациялық педагогикалық технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ САРАПТАМАСЫ
3.1 Студенттер мен күресші-студенттердің тыныс алу жүйесі көрсеткіштерінің динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2 Функционалды дайындықты бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...76
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Берілген диссертацияда төмендегідей Мемлекеттік стандарттар қолданылды:
Каталогтық және библиографиялық түсініктемелердегі қысқартылған орыс сөздері және сөз тіркестері ГОСТ 7.12-70.
Мөлшерлерді және шекті ауытқуларды енгізу ГОСТ 2.307-68.
Өлшемдер жүргізуді стандарттау және аттестациялау ГОСТ 8.010-72.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТЖ - тыныс алу жиілігі
ӨТС - өтпенің тіршілік сыйымдылығы
Рдаа - резервтік дем алу ауасының көлемі
Рдша - резервтік дем шығару ауасының көлемі
СТҚ- сыртқы тыныс алу көлемі
ЖДД - Жалпы дене дайындығы
ӘТД - Әдістемелік техникалық дайындық
АҚҚ - Артерияляқ қан қысымы
БЖСМ - Балалар мен жас өспірімдер спорт мектебі
ЖСЖ - Жүрек соғу жиілігі
ОЖЖ - Оқу-жаттығу жиыны
ӨКС - Өкпе көлемінің сыйымдылығы
БДТ - Бақылау дисперстік талдау
КДД - Күресшінің дене дайындығы
АНЫҚТАМАЛАР
Жұмысқа қабілеттілік - адамның уақыт бірлігі ішінде нақты тиімділікпен жұмыстың максималды мүмкін көлемін атқара алу қабілеті.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Тыныс алу жиілігі - бір минут ішіндегі дем алып, шығару саны.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығы - терең дем алып, дем шығарған кезде өкпе арқылы өтетін ауаның көлемі.
Штанге сынамасы - дем алу кідірісінің сынамасы.
Генча сынамасы - дем шығару кідірісінің сынамасы.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұру қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті [2, 230 б.].
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Күреспен шұғылданатын студенттердің өзіндік бір ағзасына қойылатын жоғары талаптар болады. Жалпы күрес спорт түрі ретінде жақсы жетілген күшті, ептілікті, арнайы төзімділікті талап етеді. Олай болса, осы дене қасиеттері студенттердің бойынан табылуы қажет.
Сонымен бірге, күрес жекпе-жек спорт түрі болғандықтан онымен шұғылданушы студенттер жалпы жағдайды, қарсыласының іс-әрекетін алдын-ала болжай білуі қажет. Мұның барлығы ағзаның қимыл қызметін қамтамасыз ететін жүйелерге, соның ішінде тыныс алу жүйесінің қызметіне жоғары талаптар қояды.
Күреспен шұғылданатын студенттің шыныққандық деңгейі тікелей оның ағзасының фукнционалды күйіне және тыныс алу жүйесінің көрсеткіштеріне тәуелді. Сондықтан функционалды жүктемлеремен анықталатын осы тыныс алу жүйесінің шыныққандық деңгейі күресші-студенттің қызметті мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Ағза күйінің фукнционалды көрсеткіштерін замана талабына сай құралдармен тіркей білу тек қана жұмысты тездетіп қоймайды, сонымен бірге алынған нәтижелер негізінде нақты тұжырымдама жасауға мүмкіндік береді. Жаттығу тұтас үдеріс болып табылады, ол өз құрамында спорттық жаттығудың теориясы мен әдістемесінде атап көрсетілген дайындықтың 6 негізгі түрін қарастырады: дене, техникалық, тәсілдік, жинақтық, психологиялық және теориялық. Студент-күресшілердің өз ағзасының функционалды мүмкіндігін қадағалап отыруы олардың теориялық білімдерін жетілдіре түседі. Осы мақсатта студент-күресшілер ағзасының функционалды мүмкіндігін спирометрия әдісімен анықтау замана талабына сай әдіс болып есептелінеді [1].
Қазіргі уақытта жаттығу үдерісін жоспарлау дайындықтың әрбір түрінде бөлек іске асырылады, ол бастапқы дайындық топтарынан басталып, жоғары спорттық шеберлік топтарымен аяқталады. Осы топтардағы жаттығу үдерісі дайындықтың әрбір түрі үшін спорттық маусымның кезеңдері мен дәуірлеріне сай қатаң түрде жеке-даралану арқылы жоспарланған жүктемелерге сәйкес жүзеге асырылады. Бұл жердегі функционалды дайындық көрсеткіштерінің маңызы жоғары. Соның бірегейі болып кардиореспираторлық жүйенің көрсеткіштері, соның ішінде тыныс аул жүйесі есептелінеді.
Зерттеу болжамы: Күресші-студенттердің дене қасиеттерін жетілдірудегі олардың физиологиялық күйі шынықтыру жаттығулары мен тапсырмаларын орындауға ықпал етеді деген болжам жасалынды.
Зерттеу нысаны: әл-Фараби атындағы Қазақтың Ұлттық университетінің дене тәрбиесі және спорт кафедрасының күрес секцияларына қатысатын бірінші курсжәне география факультетінің дене шынықтыру пәні бойынша білім алушы бірінші курс студенттері.
Зерттеу мақсаты: студенттердің және күресші-студенттердің ағзасына берілетін жүктеменің деңгейін оның ағзасының физиологиялық жүйелерінің функционалды көрсеткіштерімен анықтау.
Зерттеу міндеттері.
1. Күресші-студенттердің тыныс алу жүйесінің көрсеткіштерін жаттығуға дейін зерттеу.
2. Тыныс аул жүйесінің көрстекіштерін жаттығу барысында зерттеу.
3. Тыныс алу жүйесі көрсеткіштерінің дене жүктемесі деңгейімен байланысына сараптама жүргізу.
4. Ағзаның функционалды көрсеткіштерін арттыру үшін шынықтыру барысында берілетін дене жүктемесінің тиімді деңгейін айқындау.
5. Студенттердің оқытудың кредиттік жүйесі жағдайында дене шынықтыру сабақтарына деген қызығушылығын анықтайтын технологиялық әдістерге ұсыныс беру.
Зерттеу пәні: күресші-студент ағзасының функционалды қасиеттерін айқындайтын физиологиялық көрсеткіштер.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін келесі зерттеу әдістері пайдаланылды:
- ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге сараптама жүргізу;
- спирометрия әдісінің ұйымдастырылуы;
- дене даярлығын зерттеу әдістерін қарастыру;
- педагогикалық зерттеулер;
Жүргізілген зерттеулердің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: зерттеу материалдары спорт колледждерінің, акдаемияның оқу-жаттығу үдерісінде, күресшілердің дайындығын және спорттық шеберлігін жетілдіру бойынша оқу құралдары мен ұсыныстар құрылуында қолданылады.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СТУДЕНТТЕР МЕН КҮРЕСШІЛЕРДІҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ МҮМКІНДІКТЕРІ
1.1 Студенттер мен күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері айқындалуындағы тыныс алу жүйесінің маңызы.
Берілген тақырып бойынша зерттеу жұмысының басты міндеті жоғары білікті күресші-студенттерді спорттық шеберлікке жетелеуде олардың ағзасының фукнционалды мүмкіндігін жетілдіруге бағытталған жаттығу әрекеті үдерісіндегі жинақталған қосалқы әсер етуді эксперименттік тұрғыдан негіздеу болды.
Спортта жоғары көрсеткіштерге қол жеткізуді тек қана спортшыны дайындықтың түрлі сатыларында дайындаудың нақты жоспарлануы жағдайында өткізу қажет. Спорттық шынығуды тиімді құрудың негізгі талаптарының жалпы теориялық негіздері бірқатар ғалым-мамандардың еңбектерінде келтірілген [2].
Зерттеу жұмысы міндеттерінің шешімін табу тыныс алу жүйесі көрсеткіштері бойынша функционалды дайындықты анықтау бойынша спирометрия әдісін қолдану бойынша жүргізілген эксперименттің барысында өтті.
Ғылыми әдебиеттер сараптамасынан көріп отырғанымыздай, дем алып. дем шығару көкірек қуысының ішкі қабырғааралық еттердің жиырылуы мен кеуде қуысының жоғары-төмен қозғалыстары арқылы жүзеге асырылады. Ағзаның дем алып, дем шығаруы, қан, қан айналым және тыныс алу жүйелерінің қызметі арқылы жүзеге асырылады Жалпы газдардың алмасуы диффузия жолымен жүзеге асады. Диффузия дегеніміз газдардың меншікті қысымы жоғары жақтан төмен жаққа қарай өтуі газдардың алмасуы, жасуша мембранасының екі жағындағы газдардың меншікті қысым айырмашылығына байланысты. Газдардың алмасуына диффузиялық беткей көлемі мен дене температурасы әсер етеді [1, б.5].
Қарқынды дем алып, дем шығарғанда қосымша баспалдақты, кеуде бұғана, үлкен және кіші кеуде бұлшық еттері, омыртқа жотасының жиырылу бұлшық еттері қатысады. Жалпы, дем алуға жиырылу бұлшық еттері қатысады [1, б. 6].
Дені сау ересек адамдарда тыныс алу жиілігі 12-20 ретмин болса, дәрежелі спортшыларда 10 ретмин-тан төмен келеді, Өкпенің тіршілік сыйымдылығы дені сау ересек адамдарда - 4000-4500 мл болса, дәрежелі спортшыларда - 5000-7000 мл, тіпті одан да жоғары [2]. Жалпы ағзаның функциоанлды мүмкіндігін айқындауда тыныс алу жүйесінің маңызы зор болып есептелінеді. Соның ішінде өкпе желденуінің мәні зор. Өкпе желденуі дегеніміз атмосфералық ауа мен өкпе арасындағы газ аламсу үдерісі. Оның қарқыны мен мәні екі түрлі түсінікпен айқындалады. Гипержелдену дегеніміз ағзаның метаболиттік сұранысына қатыссыз тыныс алудың ерікті күшею үдерісі болса, гиперпноэ ағзаның шынайы сұранысымен байланысты тыныс алудың еріксіз күшеюі [1, б.10].
1.2 Студенттер мен студент-күресшілер дене дайындығының жүйесі
Бұл бөлімді біздің зерттеп, осы тарауға қосуымыздың себебі, спортшылардың дене дайындығы жүйесінің мазмұнын ашу, біздің көзқарасымызбен алғанда, көптеген биологиялық құбылыстарды түсіну тәрізді, оқу-жаттығу сабақтары мен жарыстарының жиынтығын көрсететін жаттығу үдерісі жұмысының тиімді негізділігімен байланысты практикалық мақсаттарға да мүмкінідк береді. Дұрыс құрылған спорттық жаттығу барысында жаттығушы техникасы мен тактикасын меңгереді, денелік дамып, моралді-еркіндік қасиетін шыңдайды, тәжірибе және арнайы білім алады.
Біз зерттеген диссертацияда эксперимент жүргізіп және оны жазу үдерісіндегі физиологиялық жүйені денелік жүйені кешенді зерттеу жұмысы, адам ағзасындағы бұлшық ет қызметінің талдауына объективті қарауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, күресші студенттердің дене дайындығының бастапқы кезеңіндегі жаттығу барысында дене жүктемесін қалыптастыруға негізделген. Бізбен қабылданған кешенді негіз ретінде студенттердің және студент-спортшылардың дене дайындығы салаларының мәселесін зерттеуге әдістемелік тәсіл таңдауы болжанды. Ол бізге студент және студент-күресші ағзаларның бірқатар жетекші физиологиялық жүйесінің: тірек-қимыл, жүрек-қантамыр және тыныс алуды табиғи және лабораториялық жағдайда бағалауға мүмкіндік берді. Дайындықтың көптеген түрінің ішіндегі осы бөлімде біз тек дене дайындығын алдық. Сонымен, денелік дайындық термині деп қозғалысты жасай білу, дағдылану және денелік қабілетін дамыту қалыптасу үдерісін түсіну керек (қасиеті), нақты кәсіби шараларда: спорттық, еңбек әскери және т.б. қажетті [3].
Біздің міндетімізге жаралу және қалыптасу тарихын қарастыратын денелік дайындық жүйесі кірмеді. Бірақ, ары қарай әдістемелік және әдістемелік негіздерін анықтау, ерте кездегі түбіртегіне кететін, адамның дене дайындығының тарихына үңілуді талап етеді. Бізге дейін жеткен аса көп емес көздер, мысалы Ертедегі Грекияда атлеттердің денелік дайындығының азды-көпті жүйесін айтуға негіз береді, осыдан Олимпиадалық ойындар туындады. Бір қызығы, заманауи спортта ертедегі гректердің кейбір жаттығу қағидалары қолданылады. Жеңілатлеттерді жаттықтырудың, мысалы, құмда жүгіру жаттығуын, алғаш рет Эллада жүгірушілері қолданған. Спортшы қыздарды ертедегі олимпиадаға дайындау үшін нақты белгілі бір мерзімі болған - 10 ай [3 б.28].
Осылайша, физиологтардың, педагогтардың, психологтардың, спорттық жаттықтырушылардың көптеген зерттеулері көрсеткендей, денелік дайындық үдерісі (ДД) әруақытта мүшелер мен жүйелердің бекуіне бағытталған болып, олардың функционалды мүмкіндіктерінің жоғарылауына, спортшының қимыл-қозғалыс сапасының дамуына (күші, жылдамдығы, төзімділігі, иілгіштігі) бейімдейді. Денелік дайындық жалпы және арнайы болып бөлінеді. Арнайы денелік (АДД) дайындықты екі бөлімге бөлу керек: алдын-алалық және бағытталған арнайы негіз құруға, және негізгі болып, мақсаты - таңдалған спорт түрінің талаптарына пайдаланылатын қимыл сапасының кеңінен дамуы анағұрлым мүмкін [4].
Ары қарай біздің күресшілердің бастапқы жаттықтыру кезеңінде жұмысымыздың құрылуын, жалпы дене дайындығының бір үлкен жаттығу циклы үдерісіне күш бағыттауды, ал кейін соның негізінде арнайы іргетасын құруды жоспарладық, ол қимыл сапасының анағұрлым жоғары деңгейде дамуы үшін база қызметін атқаратын еді. Неғұрлым бірінші саты мықты болса, екіншісі де мықтырақ және биігірек болатынын түсіндік, осылайша қимыл сапасының көп дамуына мүмкіндік береді. Сондықтан біздің практикалық міндетімізді жыл бойы өтетін жаттығуларда денелік жаттығулардың түрлерін, ондағы арнайы денелік дайындық кезінде олардың арасында өзара үйлесімділік болатындай етіп өткізу жоспарланған еді. АДД - ның жоғары сатысына өту кезінде, жалпы денелік дайындық және арнайы негізін қол жеткізілген деңгейді ұстап тұруы қажет [5].
Ең жоғары денелік дайындыққа жету үдерісіндегі үшсатылылық стайерлер, шаңғышы-жарысушы, ескек есуші, конькимен жүгірушілер, велосипед тебушілер, жүзгіштердің жаттығулары кезінде анағұрлым айқын көрсетілді. Ғалымдардың зерттеу материалдарынан, следует, спорттың ұзақ уақыт бойы жұмысында төзімділікті талап ететін циклді сипаттағы барлық түрлерінде, жыл бойғы жаттығулардағы осындай үшсатылылық міндеті болып табылады [6, 7].
Өкінішке орай, спорттың даму жолындағы мықты негізге, жоғары деңгейге жетуге әрекеттене отырып, тірексіз қимыл қасиетін талап ету спорттың басқа түрлерінде қолданылады. Егер ЖДД қабылдауға тұрарлық болса (оның қолданысы әлі жеткіліксіз болса да), онда арнайы негіздің құрылымы көпжағдайда жүзеге аспайды. Егер біздермен талданған еңбектерді салыстырсақ, онда, денелік дайындықтың қалыптасуына бағытталған жаттығу үдерісінің сатылық жолын бақылап шығу мүмкіндігі. Спорттық жаттығудың жоспарлануын және қойылымын толығырақ қарастырамыз [8].
Сонымен, бірінші саты жаттығудың біріңғай қарқындылықта үлкен ауқымымен сипатталады. Әрбір келесі сатыда ауқым азаяды, ал қарқындылық соған сәйкес жоғарылайды. Жаттығу жүктемесі әр саты сайын толығымен ұлғаяды (жарыс алдындағы күндерді есептемесгенде). Бұл, спортшының жетістігін тікелей шешетін, дене қасиеттерін сипаттайтын сондай-ақ дамытатын жаттығуларындағы жаттығу жүктемесінің біртіндеп өзгеруінің негізгі сызбанұсқасы. Басқа жаттығулардағы жүктеме динамикасы (ал кейде міндетті түрде) басқаша болуы мүмкін. Мысалы, осыған дейінгі қол жеткізген жаттығу ауқымының қасиеті мен дағдысын белгілі бір деңгейдегі қалыпта ұстап тұруы, анағұрлым азайған. Әдетте мұндай жаттығулардың қарқындылығы өзгермейді. Бірақ бірінші жаттығулардың қатарында максималды қарқындылық танытпайынша нәтижеге жету мүмкін емес (допты желмен толрытып лақтыру, секіретін жаттығулар) [9].
Денелік дайындықтың әрбір сатысы үшін жаттығудың негізделген кешенін арнайы таңдап алу қажеттігі түсінікті болып отыр. Сондықтан бір сатысының кешенді жаттығулары келесі сатысының жаттығулар кешенімен органикалық байланыста болуы керек. Төменгі сатыдан жоғарғысына өту кезінде бір қасиеттің, бір мүшенің, бір жүйенің дамуындағы сабақтастықты сақтау өте маңызды. Бұл дегеніміз, мысалы, белгілі бір бұлшық ет тобының күшін дамытушы, олардың ауқымын ұлғайтатын және созылғыштығын жақсартатын жаттығулар, осы бұлшық еттердің қызметінің мүмкіндіктерін жоғарылататын жаттығуларымен ауысуы қажет. Өзгерістің мұндай жағдайында, алдыңғы сатыдағы қол жеткізгендер, бұлшық ет күшін одан ары жоғарылату үшін, негіз болады [10].
Спортшының дене дайындығындағы үшсатылылық, жиі жаттығудың бір жылдық циклі бойынша жүзеге асады. Алдыңғы сатылар дайындық, ал үшіншісі - жарыс кезеңіне тура келеді. Ауыспалы кезеңде тек қана ЖДД қалады. Дайындықтың үшсатылы құрылымы бірнеше жылды қамтуы мүмкін. Сонда алғашқы жылдары негізгі көңіл жалпы денелік дайындыққа бөлінеді, содан кейін жыл бойына арнайы негіз құрылады, содан кейін барып 5 -- 6 ай көлемінде қимыл қасиетінің даму деңгейі анағұрлым жоғарыға жетеді. Көпжылдық жоспарда, спортшының жасына, оның дайындығына және спорт түрінің ерекшелігіне байланысты денелік дайындық кезеңі ұзақтығының алуан түрлі нұсқалары болуы мүмкін [11, 12].
Үшсатылылық жаттығудың әрбір жартыжылдық циклінен де болуы мүмкін. Ол барлық жағдайларда орын алуы мүмкін, жаттығу үдерісінде, өте ұзақ емес уақыт бойында да, жетекші қимыл қасиетінің даму деңгейін көтеру қажеттігі туындайды. Айта кету керек, ағза мен жүйелерді нығайту үдерісі олардың функционалды мүмкіндіктері және қимыл қасиетін тәрбиелеу біртіндеп жүретін болғандықтан, болғандықтан да саты саны көп болуы мүмкін, мысалы, төзімділікті төртсатылы тәрбиелеу. Әрбір жағдайда спортшының жекебасылық және спорт түрінің ерекшеліктері осы үдерістің құрылуы мен саты санын анықтауы мүмкін [13,14].
Денелік дайындық әртүрлі жағдайларда өткізілуі мүмкін: үйде, аулада, орманда, саябақта, стадионда, гимнастикалық залда және т.б. Көптеген жаттығуларды, гимнастикалық атқыштарды, тасты, ағаш бұтағын және басқа да қолда бар заттардың көмегімен, арнайы құралдармен жабдықталған орындарсыз да жасауға болады. Осылай, стадиондарда денелік дайындықтар үшін әдетте қосымша құралдар және атқыштар орнатады. Біз практикада жас және ересек спортшылар үшін дайындалуға мүмкіндік беретін, әртүрлі биіктіктегі тұтастай 10 жолақты тұрақты бөрене салма қойылғанын да кездестіреміз [15, 16].
Әдіскерлердің, жаттықтырушылардың, педагогтардың есептеуінше қазіргі кезде қандай да бір қолға түскен затты қолданумен қанағаттану деген болмайды. Сондықтан қазіргі кезде денелік дайындық үшін жаттығатын залдар салынып және жарақтандырылып жатыр. Мынау, ғалымдар мен жаттықтырушылар көргендей залдың жарақтарынаң шамамен тізімі:
ЖДД жаттығулары олардың бағыттылығы және тиімділігі бойынша қанағаттанарлықтай - жанама және тікелей ықпал етіп екі топқа бөлуге болады. Жанама әсердің жаттығулары ағзаның мүшелері және жүйелерінің жұмысқабілеттілігін жоғарылатуға, олардың қызметін реттеудегі қамтамасыз етуге шақырады. Әдетте мұндай жаттығушылықты жоғарылатуға жанама әсер етеді. Мысалы, штангистер, көздегіштер және суға секірушілер үшін кросстар өз-өзінен жоғары салмақ көтеруге, атқышты алыс лақтыруға, секіруді дәл орындауда жалғамсыздық көмектеспейді. Бірақ барлық спортшыларға жаттығудың белгілі бір кезеңінде, жүрек-қантамыр жүйесін нығайтатын, тыныс алу мүшесін жақсартатын, ағзадағы жалпы зат алмасуын жоғарылататын, таңдалған спорт түріндегі үлкен жүктемелерге төзуге мүмкіндік беретін, олардан кейінгі қалпына келу үдерісінің жылдам жүруіне, ширатып шынықтыру кезінде шаршамауға әсер ететіндей айтарлықтай ұзақ жаттығулар өте қажет. Мұндай тиімділікке жалпы күшті, жалпы иілгіштікті, жалпы ептілікті, жалпы шапшаңдық - жаттығуларының көмегімен қол жеткізуге болады, ол арнайы жаттығу үшін спортшыға анағұрлым дайындықпен келуіне көмектеседі [17].
Жалпыдамытатын тікелей әсер ететін жаттығулар спорттың таңдалған түріндегі денелік дайындықты жоғарылатуға тура бағытталған. Олардың көмегімен спорттың таңдалған түрі үшін жалпы негіз құру талаптарына қолданылатын мүшелер мен жүйелерді нығайтады, қызметтік мүмкіндіктерді жоғарылатады, қимыл қасиетін дамытады. Мысалы, көптеген секіру жаттығуларымен лақтырушылар, ауыр атлет, волейболшы, өзінің спорт түріндегі үлкен жұмыс жасайтын аяғының ғана тек сол бұлшық еттерін ғана нығайтады [18].
Тікелей әсер ететін дене жаттығулары, спорттың таңдалған түріндегі бағдары және сипаты бойынша қимылмен және әрекетімен (немесе олардың бөлігімен) ұқсас болуы қажет. Жаттығудың дайындық кезеңінің бастапқы кезінде, екінші кезеңге қарағанда мұндай жаттығулар аз қарқынмен орындалады және ұзаққа созылуымен ерекшеленеді. Оларды көп рет қайталау керек. Тек сол жағдайда ғана әрекеттің, сол және басқа мүше мен жүйенің, бөлек бұлшық ет тобының жақсы нәтижесіне жетуге болады [19].
Практика өткізуші жаттықтырушылар және ғалымдар көптеген жанама әсер жаттығулары жалғаспалы тікелей ықпал ететінін есте ұстауға кеңес береді. Мысалы, волейбол ойыны кезінде ауыр атлеттер, көздеп атқыштар, суға секірушілер көптеген секірулердің жәрдемімен аяқтың бұлшық еттін, спорттың өзінің түрі үшін қажеттідей етіп нығайтады. Және керісінше, тікелей әсер ететін жаттығулар жанама тиімділік беруі мүмкін. Мысалы, спринттерлердің тауға немесе баспалдақ бойынша жоғары қарай көп рет секіру тек қана аяқтың бұлшықетін ғана емес, сонымен бірге қимыл бағдарын және төзімділікті нығайтады. Әрине, әртүрлі жаттығулардағы тікелей және жанама өзара қатынастар әртүрлі болады. Дайындық жаттығуларының тікелей және жанама әсері және спорттың түрі жан-жақты, немесе жалпы, денелік даму міндеттерін толығымен шешеді. Сондықтан да, мұндай жаттығулар жүйесін жалпы, денелік дайындық деп атайды [20].
Айтып өткеніміздей, спорттың түріне қарамастан, сөз жан-жақтылық қағидасы туралы болғанда, барлық жас спортшылар үшін ЖДД шамамен бірдей. Ал дайындығы бар спортшылар үшін ол әруақытта өзіндік болады және қатарға тұрғанда дайындалатындардың тек жекебасылық ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қатар спорт түрінің ерекшеліктерін есепке алады. Зерттеушілердің есептеуінше, мүмкіндіктің барынша ЖДД жаттығулары кезінде осы ерекшеліктерге көбірек сәйкес келетіндей етіп таңдап және орындау керек. Мысалы, иілгіштікке жаттығуды күрескерге күш жүктемесімен жасау, ал кедергілі жүгіруге айналдыру қимылын пайдалану; күшті дамыту үшін жаттығуды барынша жылдам секірушілер орындауы керек, лақтырушыларға одан да жайырақ, көп рет қайталай отырып-есушілер, шаңғышы-жарысушы. Ертеңгілік ден шынықтырудағы жалпыдамытатын және белсенді демалыс үшін жаттығуларды таңдалған мамандық талабына сай алу керек. Мысалы, спорттық ойындар ЖДД және ауыр атлеттер, лақтырушылар үшін, ал баскетбол - боксшылар және күресшілердің белсенді тынығуы үшін көбірек үйлеседі. ЖДД жоспары, жекебасылық жоспар құру үшін негіз ретінде жүргізіледі. Осы кезде ары қарайғы көрсетілген бірқатар жағдайларды есте сақтау керек [21, 22].
Жоспардағы айтылған міндеттер көп дағдайда әр спортшының алдында тұрады, сондықтан оның шешімі барлығы үшін міндетті. Бірақ жаттығушылардың жекебасылық ерекшеліктеріне байланысты бұл міндеттерге бірдей көңіл бөлінбейді. Бірінші кезекте артта қалып жатқан қызметике, спортшының дайындығындағы әлсіз жерін нығайту, денебітімінің кемшілігіне және дененің тіктігіне көңіл бөлейік.
Көрсетілген міндеттерге және спорт түрінің ерекшеліктеріне байланысты бірдей көңіл бөлініп жатқан жоқ. Әрине, мысалы, марафоншыға қарағанда штанга көтерушіде бұлшық ет дамуы, күштің ұлғаюы жаттығуда маңызды орын алады. Бірақ стайерде жалпы төзімділікті ары қарай дамытумен қамтамасыз ететін жаттығулар басымдығы. Сол тәрізді жүрдек гимнасшылар немесе акробаттар сияқты иілгіштік қажет емес екендігі түсінікті [23].
Арнайы денелік дайындық мүшелер мен жүйелерді нығайту, олардың қызмет мүмкіндіктерін жоғарылату, қимыл қасиетін таңдалған спорт түріне қарай дамытуға бағытталған.
Ғалымдардың, жаттықтырушылардың жоғарыда айтылған еңбектеріндегі алдын ала денелік дайындыққа қатысты негізгі жағдайларын қарастырайық. Негізін қалаушы жалпы денелік дайындық, таңдалған спорт түріндегі спортшының жоғары көтерілу негіздерінің функционалды мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Заманауи спорттың деңгейі спортшы ағзасынан тиімділікті, арнайы жоғары функционалды деңгейге жетуін, үлкен жаттығу және жарыс жүктемелерін көтеруін және содан кейінгі тез қалпына келуін талап етеді [24, 25].
Қазіргі таңда күрес кеңінен қол жетерлік спорт түрі екендігіне қарамай, бұл жекпе-жектің күрделі түрі екендігін есепе алу керек. Спорттың осы түрімен айналысу күшті, ептілікті, шапшаңдықты толықтай дамытады.
Шындығына келгенде күресшілердің дене дайындығының көрсеткіштері теңдей деңгейде көрсетілмеген. Осындай жағдай келесі деңгейді болжауға мүмкіндік берді: төмен, орташа, жоғары.
Төмен деңгейі денелік дайындығы төмендегідей сипатталады, күресшілер осы сабаққа оң қатынаста болады, бірақ қимыл қасиетін жетілдіруге қызығушылық танытпайды. Жаңа элементтерге, күрес тәсілдерін ойламай жасайды, дзюдо ережесі мен терминіне көңіл аудармайды [26, 27].
Орташа деңгейі денелік дайындықта студент-күресшілердің мамандануының бастапқы кезеңінде: спортшы жаттығу сабағына жауаппен қарайды, дене қасиетінің жетілу мәнін түсінеді. Ағзаның функционалды мүмкіндіктері жөнінде білімі бар. Жаңа элементтерді сіңіруге ықыласы бар, тәсілдердің дұрыс техникасын игеруге ұмтылады, дзюдо терминдерінің мәніне және ережесіне қызығушылық танытады [28].
Жоғарғы деңгей маманданудың бастапқы кезеңіндегі студенттер мен күресші-студенттер дайындығының жаттығу сабақтарына тұрақты қатынасымен сипатталады. Ептілік пен дағдының жетіктігі айқын көрсетілген, спорттық өмірге үлкен қызығушылық пайда болады. Күресшілердің маманданудың бастапқы кезеңіндегі дене дайындығының құрылымдық-мазмұндық сипаты зерттелетін феноменінің көрсеткіші мен критерилерін анықтау үшін негіз болады [29].
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша құрамы, реттілілік және жүйенің барлық тізбегінің өзара сипаты, сонымен қатар қызметінің сапасы мен тиімділігі соңғы нәтижесімен анықталады. Жаттығу тиімділігінің көрсеткіші деп спортшылардың жоғарғы нәтижеге жетуін есептейміз. Сонымен, олардың әртүрлі әдістері мен үйлесімділігін пайдаланып, физикалық дайындық ұйымдастырудың механизмі ағза қызметінің деңгейін және көп тізбегін қозғау екенін тағы да растауға болады [30].
Спортшының күйін үш параметрмен бағдарлауды ұсынады: психикалық қозу (эмоция), биоэнергетика көрсеткіші (энергетика) және қимыл дағдысының көрсеткіші (қозғалыс). Спортшының жоғары нәтижелі жағдайы деп П.К.Анохин динамикадағы осы үш көрсеткіштің келісушілік деп есептеді [31].
1.3 Оқытудың кредиттік жүйесі жағдайында жоғары оқу орындарындағы дене шынықтыру сабақтарын өткізу ерекшеліктері
Өндіріс салаларындағы денсаулығы жақсы, салауатты өмір салтын ұстанатын, еліміздің мемлекеттік саясатын жүзеге асыруға қабілетті мамандарға деген сұраныс көкейкесті мәселеге айналып отыр. Дене шынықтыру оқытуды, еңбек етуді және кәсіби қызметті қамтамасыз етумен байланысты әлеуметтік қызметке ие [31, б.18, 32 және т.б.]. Дене шынықтыру пәні жоғары оқу орындарында студенттерге гуманитарлық білім берудің бір бөлімі болып табылады және ол түрлі ұйымдастыру іс-шараларының жиынтығымен, ағзаның жалпы және кәсіби-қолданбалы даярлығының құралдарымен, әдістерімен, болашақ маманның жеке басының қасиеттерімен қамтамасыз етіледі. Дене шынықтыру оқыту пәні ретінде мамандар үшін тек қана денсаулықты нығайту және дене мүмкіндіктерін дамыту құралы емес, жеке тұлғаның интеллектуалды, рухани жетілуінің құралы ретінде жалпы және кәсіби мәдениеттің саласы болып табылады.
Дене шынықтыру бойынша оқыту-тәрбиелеу үдерісі жүйелі сипатты болады және мамандарды тәрбиелеу, сауықтыру, кәсіби даярлау үрдістерінен тұрады. Бұл жердегі маңызды мәселелер төмендегідей:
- дүниетанымдылықты, еңбек етуді, денелік, өнегелі, эстетикалық қасиеттерді қалыптастырудың бүтіндігіне бағытталған тәрбие түрлері;
- қимыл белсенділігін ұйымдастыру, гигиеналық және шынықтыру іс-шараларын өткізу;
- зиянды іс-әрекеттерді жою;
- ағзаны психикалық-денелік реттеу, студенттердің психикалық-денелік, ерікті және эмоциялық қасиеттерін жетілдіру;
- шұғылданушылар ағзасының физиологиялық жүйелерін ғылыми-негіздемелі басқару [33].
Дене шынықтырудың МЖМБС гуманитарлық пәні ретіндегі орны оның әлеуметтік маңыздылығын көрсетеді. Дене шынықтырудың гуманитарлық негіздері жан-жақты дамыған адамның жастардың денсаулығына және денесін жетілдіруге тәрбиелейтін мақсаттарын, ұстанымдарын, құнды бағдарларын, педагогикалық міндеттерін ғылыми негізделген оң әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қалыптасуын қамтамсыз етуі қажет.
Дене шынықтыру мазмұнының ерекшеліктері бірқатар жалпы мәдени және арнайы қызметті төменде көрсетілген таңдап алынған кәсіптерді ескере отырып, орындаумен жүзеге асады:
- аурудың алдын алу мақсатымен студенттердің тиімді қимыл белсенділігін қамтамасыз ететін биотолықтырулы;
- жеке тұлғаны жетілдіретін, денсаулықты нығайтатын және кәсіби қызметке дайындайтын жасампаздық;
- студенттерді сыбайлас дене шынықтыру-сауықтыру қызметі ұйымына біріктіретін интегративті-ұйымдастырылулы;
- дене шынықтыру саласында жинақталған білімді меңгеруді қамтамасыз ететін ақпаратты-гедонистік (ақпараттан алған мәліметтерге көңілі толатын) сала;
- студенттердің өзіндік жетілуінде шығармашылық қабілеттерін белсендіретін жобалы-шығармашылық;
- келешек кәсіби қызметте дене шынықтырудың шыныққан тиімділігін жүзеге асыратын жобалы-болжамды;
- студенттердің кәсіби-құнды бағдарлануын қалыптастыру бойынша құнды-бағдарлы;
- студенттердің дене шынықтыру-сауықтыру қызметінде өзара байланысының ерекшеліктерін жүзеге асыратын коммуникативті-реттеуші;
- студенттерді қоғамдық қарым-қатынасқа баулитын әлеуметтендіру.
Бұл талаптарды жүзеге асыру сұранысқа сай оқыту үрдісінің кәсіби-қолданбалы бағыттағы білімділік деңгейін, біліктіліктерін және дағдыларын арттыруды қамтамасыз етуі керек [34].
Дене шынықтыру қызметі қимылды-орындаушы (операциялық механизмдер), танымды, жобалы-мазмұнды және эмоциялық-бағаламалы салаларды қамтитын дене жаттығуларымен байланысты. Дене мәдениеті өзінің дамытушы және қалыптастырушы қызметтерін бірқатар міндеттерді шешумен жүзеге асырады, атап айтқанда:
- денсаулықты нығайту және дене қабілеттерін жан-жақты дамыту негізінде жоғары жұмысқа қабілеттілікті қамтамасыз ету;
- әртүрлі спорт түрлерінің қимыл әрекеттерінің техникасын меңгеру;
- арнайы білімді игеру, дене жаттығуларымен үзбей шұғылдану қажеттігін дамыту;
- таңдап алынған кәсіби сала талаптарына сай қажетті дене даярлығын қамтамасыз ету;
- дене шынықтыру сабақтарының өзіндік түрлерін жүргізу бойынша ұйымдастырулы дағдыларды дамыту [35].
Гуманитарлық циклде Дене шынықтыру пәнін оқытуға кредиттік жүйесінің оқыту жоспары бойынша 450 сағат бөлінген. Бұл 1-4-ші курстарда аптасына 4 сағаттан сабақ өтуге мүмкіндік береді [36].
Жоғары оқу орындарында дене шынықтыру сабақтары 30 апта немесе 7,5 ай бойы жүргізіліп өзара байланысты және бірін-бірі толықтыратын жолдарымен жүзеге асады [37].
Оқу сабақтары жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесінің негізгі саласы бола тұра дәрістер, тәжірибелік, әдістемелік және өзіндік сабақтар түрінде жүргізіледі.
Өзіндік сабақтар дене шынықтырудың жалпы сабақ көлемін арттыруға мүмкіндік береді, денелік жетілу үдерісін жеделдетеді, дене шынықтыруды және спортты студенттердің тұрмыс тіршілігіне және тынығуына енгізудің қосалқы бір жолы болып табылады. Дұрыс ұйымдастырылған өзіндік сабақтар оқыту сабақтарымен біріге дене тәрбиесін жүйелі және тиміді жүргізуге мүмкіндік береді.
МЖМБС сай өзіндік сабақтар сабақтан тыс уақытта оқытушының берген тапсырмасы бойынша немесе секцияларда жүргізіледі. Күн тәртібіндегі дене жаттығулары денсаулықты нығайтуға; ақыл-ой және денелік жұмысқа қабілеттелікті арттыруға; студенттердің оқу, тұрмыс және белсенді тынығу жағдайларын сауықтыруға; дене тәрбиесіне бөлінетін қаржының артуына бағытталған [38].
Студенттерді жоғары оқу орындарында үзбей дене шынықтыруға және спортқа баулу сабақтан бос уақытта өткізілетін сауықтыру және спортты іс-шаралар кезінде, демалыс және мейрам күндері, сауықтыру-спорт кешендерінде, оқыту практикасы барысында жүзеге асады.
Дене шынықтыру пәнінің негізгі мазмұны 2002 жылғы жоғары оқу орындарына арналған мемлекеттік оқу бағдарламасымен реттеліп отырады. Бағдарламаның оқу материалы теориялық және тәжірибелік бөлімдерден тұрады [39]
Бағдарламаның теориялық бөлімінің мазмұны студентердің дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің негіздері бойынша білім алуын қамтиды. Теориялық білім беру дәріс, тәжірибелік сабақтарда сұхбаттасу, сондай-ақ, студенттердің оқу және арнайы әдебиеттерді өз беттерінше оқу жолдарымен жүзеге асады.
Әрбір жоғары оқу орнында әрбір курста дене тәрбиесі бойынша тәжірибелік сабақты жүргізу үшін - даярлық, спорттық және арнайылық сияқты үш оқу бөлімдері жабдықталады.
Әрбір бөлімнің өзінің арнайылығы және міндеттері, осыларға сай ұйымдастырылу түрлері және оқыту әдістері бар. Дәстүрлі әдістер, қағидалар және дене даярлығының тәсілдері жаңа әдістермен, материалды игерумен, оқыту реттілігімен дене жүктемелерінің көлемі мен қарқынына сәйкестеле бірігеді [40].
Студенттерді оқыту бөлімдеріне бөлу оқу жылының басында әрбір курста, әрбір студенттің денсаулық күйін анықтайтын және негізгі, даярлық немесе арнайы медициналық топтардың біріне бөлетін медициналық зерттеулер мен дәрігер қорытындысы негізінде жүргізіледі.
Алғашқы сабақтардың өзінде студенттердің дене шынықтырудан бақылау және нормативті бағдарламаларды тапсыруы негізінде дене және спортты-техникалық даярлық деңгейлері анықталады [19].
Медициналық зерттеу және денелік, спорттық-техникалық даярлықты бақылау нәтижесінде студенттер 12-15 адамнан негізгі, даярлық немесе арнайы медициналық топтардың оқыту бөлімдеріне енгізіледі. Бөлімдердің оқу топтарына бөлу кезінде студенттің жынысы, дене даярлығының деңгейі ескеріледі.
Дәріс курсы 22 сағат (8+8+6) көлемін қамтиды және үш жылдық білім беру мерзіміне есептелген. Ал Ресейде жылына 30 сағаттан беріледі. Бағдарламаның тәжірибелік бөліміне барлық оқу бөлімдерінің оқыту материалы енгізілген [41, 42].
Сабақ мазмұнына төменде көрсетілген бөлімдер енгізілген: гимнастика, жеңіл атлетика, жүзу, шаңғы тебу спорты, туризм, спорттық ойындар. Барлық бөлімдердің тәжірибелік сабақтарының мазмұнына мамандыққа қатысты, әрбір жоғары оқу орнымен анықталатын кәсіби-қолданбалы дене даярлығы бойынша материал енгізіледі.
Оқу бағдарламасы арнайы оқу бөліміне арналған материалдан және спорт түрлері бойынша спорттық жетілудің оқу бөлімдеріне арналған материалдан тұрады [43].
Түрлі оқу бөлімдерінде оқыту-тәрбиелеу үдерісін ұйымдастырудың негізгі ұстанымы студенттердің жынысын, дене даярлығын, денелік және спорттық-техникалық даярлық деңгейін ескере отырып жекелей жүргізіледі.
Сабақ даярлық медициналық тобының студенттеріне негізгі медициналық топтан бөлек жүргізіледі [44].
Бір жылға арналған оқу бағдарламасы ауа-райы және оқыту-спортты база жағдайларын есепке ала түзіледі. Оқыту сабақтары циклдер бойынша ұйымдастырылады. Оның әрқайсысы мазмұны бойынша келесі циклге даярлық күйінде құралады.
Даярлық оқу бөліміндегі оқыту үдерісі студенттердің жан-жақты дене дайындығына және оларда дене шынықтыруға деген қызығушылықты дамытуға бағытталған болуы керек. Тәжірибелік сабақтардың мазмұны барлық оқыту бөлімдеріне міндетті оқу бағдарламасынан, спорттық дағдыларды меңгеруге және студенттердің бойында спортқа деген қызығушылықты туындатуға бағытталған кәсіби-қолданбалы дене даярлығы мен құралдарынан тұрады [45].
Дене қасиеттерін дамыту бойынша сабақ өткізу әдістемесі қимыл дағдыларын меңгерудің талаптарын есепеке ала жүргізіледі. Студенттердің дене шынықтырумен және спортпен үзбей шұғылдану қажеттігі білім алу барысында қалыптасады.
Дене дайындығы бойынша нормативтер тапсырған негізгі медициналық топтың студенттері спорттық жетілу оқу топтарына енгізіледі. Созылмалы ауруы бар студенттер жынысы, ауруының сипаты және ағзасының функционалді мүмкіндіктері ескеріле отырып топталады және 8-15 адамнан оқыту топтарына, одан арнайы оқу бөліміне тіркеледі [46].
Арнайы оқу бөліміндегі дене тәрбиесі денелік дамудағы функционалды ауытқуларды және аурудың зардаптарын жоя отырып, денсаулықты нығайтуға, сондай-ақ, ағзаны шынықтыруға және жұмысқа қабілеттілігін арттыруға бағытталған.
Арнайы медициналық бөлімнің бағдарлама курсы дене тәрбиесі, кәсіби-қолданбалы, дәрігерлік бақылау, өзіндік бақылау әдістемелерін қолдана отырып денсаулықтағы және дене дамуындағы кемшіліктерді жоюға бағытталған. Денсаулық күйі, дене дамуы және оқу үдерісіндегі даярлық күйі жақсарған адамдар дәрігер берген қорытынды және кафедра шешімі негізінде оқу жылының соңында арнайы және даярлық топтарынан келесі медициналық топтарға көшіріледі.
Студенттің дене тәрбиесі болашақ маманның таңдап алған мамандығына орай дене даярлығының кәсіби-қолданбалы құралдарына сай қалыптасады. Оқу сабақтарында қол жетерлік, жекелей жүргізілу, дене жүктемелерін дұрыс мөлшерлеп, бірте-бірте арттыру ұстанымдары сақталынуы қажет. Жалпы және кәсіби-қолданбалы дене даярлығын жүргізгенде ағза мүшелерінің және жүйелерінің қызметіндегі кемістіктерді жою үшін қолданбалы жаттығулардың техникасын меңгеріп, студенттердің функционалді қорларын ескеру қажет [47].
Арнайы бөлімде сауықтыру-қалпына келтіру бағдарымен дене шынықтыру сабағын өткізу студентті даярлық оқу бөліміне көшіруге мүмкіндік береді.
Ауырған кезде немесе басқа да студенттің денсаулық күйі нашарлаған жағдайларда студентті кез келген уақытта арнайы медициналық топқа көшіруге болады [48].
Студенттің денсаулық күйі оқыту-тәрбиелеу үрдісі тиімділігін көрсетеді және оның кәсіби қызметке даярлығын анықтайды. МЖМБС қолдану салауатты өмір салты, денсаулық, денелік даму және болашақ маманның жеке басының дене мәдениетін қалыптастыру мақсатымен дене тәрбиесін тиімді ұйымдастырудың алғы шарты болып табылады [49].
Дене шынықтыру оқытушыларының міндеттері түсініктемелі сұхбаттар жүргізу және өзі дене жаттығуларымен шұғылдану мен инновациялық технологияларды енгізудің үлгісі бола білу.
Қазақстанның жоғары оқу орындарының дене шынықтыру кафедралары 2002 басылымнан шыққан, оқытудың дәстүрлі жүйесіне арналған типтік оқу бағдарламасымен жұмыс істеп келеді, осыған байланысты кредиттік оқыту жүйесін ұйымдастыруды қайта қарастырып, оны Дене шынықтыру пәніне бейімдеу қажет [50].
Оқытудың кредиттік жүйесіне көшуге байланысты, жоғары оқу орындарында дене шынықтыру бойынша оқу үрдісін енгізуді талап ететін жаңа түсініктемелер қабылданған, оларды Дене шынықтыру пәні бойынша жаңа МЖМБС енгізу қажет.
Оқытудың кредиттік жүйесі - оқу үдерісі уақыты аумағында және білім көлемін кредиттер күйінде есепке ала отырып, білім беруді жекелей жүргізу және таңдаулылық негізінде өз бетінше білім алу мен білімді шығармашылық деңгейде меңгеруге бағытталған оқыту жүйесі. Оқу жұмысының еңбек сыйымдылығын есепке алу жүргізілетін материал көлемі бойынша жүзеге асады [51].
Дене шынықтыру пәні бойынша типтік бағдарламаға сай МЖМБС кредиттер емес, оқытудың барлық жылдарына - 450 сағат бөлінген. Ал қазіргі кезде басшылыққа алынып отырған типтік бағдарлама ресми түрде сағаттар көлемін тек 1 және 2 курстарға бөледі, ал бұл дене шынықтыру туралы Заңының орындалмауына әкеп соғады [52].
Кредит (Credit Credit-hour) - білім алушының оқытушының оқу жұмысының жекелей өлшем бірлігі. Бір кредит білім алушының академиялық кезең бойғы бір апта ішіндегі аудиториялық жұмысының 1 академиялық сағатына тең [53].
Оқыту және бақылау іс-шараларының күнтізбесі оқу жылы бойы демалыс күндері (мерекелер) көрсетілген, дене шынықтыру пәні бойынша академиялық күнтізбе (Academic Calendar) [52, 9б.] жылына 30 аптаны құрайды. Жоғары оқу орны таңдап алған үш түрдің бір теориялық білім беру кезеңі - 15 апталық семестр, оны академиялық кезең (Term) [52, 9б.] деп атайды.
Неге осы күнтізбені дене шынықтыру пәніне қолданбасқа? Біріншіден, сабақты жүргізудің жүйелілігі бұзылады, ол тиімді жұмысқа қабілеттілікті сақтаудың міндетті шарты болып табылады, екіншіден, бұл студенттің өздігінше орындайтын жұмысының жаңа бағдарламасын жасауды талап етеді, ал ол жоқтың қасы. Сонда шығатыны, демалысқа берілетін үзіліс уақыты 12 аптаға созылып, 3 айды құрайды, ал бұл мерзім аталған пән үшін мүлде мүмкін емес, өйткені бұл уақыт аралығында қимыл дағдысы жойылады, дене қасиеттері төмендейді, жаңа МЖМБС мұның барлығының алдын алу қажет [54].
Оқу жоспары немесе Curriculum - білім беру деңгейіне сай оқу пәндерінің тізімі мен көлемін, оларды оқыту тәртібін реттейтін негізгі құжат [29, 12б.]. 2002 жылға МЖМБС оқу бағдарламасы тек 2 оқу жылын қамтиды. Жоғары оқу орындарындағы үшінші және төртінші жылдар таңдап алынған спорт түрлерімен өздігінше шұғылдануды қарастырады, әрине мұны студенттердің аз ғана бөлігі ұстанды, өйткені бір ғана спорт залы барлығын қамтамасыз ете алмайды.
Пәннің міндетті құрылымын (Core Sublekts) студенттер сабақ жүргізілуі барысында білім беру бағдарламасы бойынша міндетті түрде өтуі керек [29, 11б.].
Элективті (таңдаулы) оқу пәндері, студенттердің таңдауымен кез келген академиялық кезеңде оқылатын, таңдалынып алынатын құрылымдар (Electives) - [29, 10б.] - бұл термин бұрынғы дәстүрлі оқыту жүйесінде де қолданылған, кредиттік жүйеде де сақталынып қалған.
Белсенді үлестірме материалдары (БҮМ) (Hand-outs) - білім алушының тақырыпты шығармашылық деңгейде, жеңіл меңгеруіне арналған сабақ кезінде үлестірілетін белсенді көрнекілік материалдар (тезистер, дәрістер, сілтемелер, мысалдар, глоссарий, өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар) [29, 9б.]. Дене шынықтыру пәні бойынша көрнекіліктерге - үлгілер, жаттығулардың орындалуы бойынша суреттер, виедокассеталар, жаттығулар жазылған компьютерлік дискілер жатады.
Білім алушылардың оқу бағдарламасын меңгеруінің сандық көрсеткіш деңгейі енгізілген, ол аралық аттестациялау (қорытынды бақылау) нәтижесі бойынша түзіледі және білім алушының оқу бағдарламасын меңгеру дәрежесін көрсетеді, білім алушының академиялық рейтингі (Rating) - [29, 9б.] деп аталады. Студенттің бір семестр ішінде тапсыратын рейтингтер саны - екеу. Студенттердің пән бойынша білімі баллды-пайызды-әріпті мәнді көрсеткіштермен бағаланады (1 кесте).
Кесте 1 - Дене шынықтыру пәніне арналған бағалар көрсеткішінің кестесі
Әріптік жүйемен берілген баға
Балдардың сандық көрсеткіші
%- қ мәні
Дәстүрлі жүйе бойынша баға
A
4,0
95-100
үздік
A-
3,67
90-94
B+
3,33
85-89
жақсы
B
3,0
80-84
B-
2,67
75-79
C+
2,33
70-74
қанағаттанарлық
C
2,0
65-69
C-
1,67
60-64
D+
1,33
55-59
D
1,0
50-54
F
0
0-49
қанағаттанарсыз
Студенттер білімінің бағалама үлгісі
Ескерту: үдерісті бақылау
25-30% - дәстүрлі оқыту жүйесінің үздік бағасына сай
20-24% - дәстүрлі оқыту жүйесінің жақсы бағасына сай
15-19% - дәстүрлі оқыту жүйесінің қанағаттанарлық бағасына сай
14% -дан бастап - дәстүрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Студенттер мен күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1Студенттер мен студент-күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері айқындалуындағы тыныс алу жүйесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Студенттер мен студент-күресшілер дене дайындығының жүйесі ... 10
1.3 Оқытудың кредиттік жүйесі жағдайында жоғары оқу орындарындағы дене шынықтыру сабақтарын өткізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15
2 ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.30
2.1. Ғылыми және ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы ... ... ... 30
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Дене шынықтыру-спорттық қызметтің инновациялық педагогикалық технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ САРАПТАМАСЫ
3.1 Студенттер мен күресші-студенттердің тыныс алу жүйесі көрсеткіштерінің динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2 Функционалды дайындықты бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...76
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Берілген диссертацияда төмендегідей Мемлекеттік стандарттар қолданылды:
Каталогтық және библиографиялық түсініктемелердегі қысқартылған орыс сөздері және сөз тіркестері ГОСТ 7.12-70.
Мөлшерлерді және шекті ауытқуларды енгізу ГОСТ 2.307-68.
Өлшемдер жүргізуді стандарттау және аттестациялау ГОСТ 8.010-72.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТЖ - тыныс алу жиілігі
ӨТС - өтпенің тіршілік сыйымдылығы
Рдаа - резервтік дем алу ауасының көлемі
Рдша - резервтік дем шығару ауасының көлемі
СТҚ- сыртқы тыныс алу көлемі
ЖДД - Жалпы дене дайындығы
ӘТД - Әдістемелік техникалық дайындық
АҚҚ - Артерияляқ қан қысымы
БЖСМ - Балалар мен жас өспірімдер спорт мектебі
ЖСЖ - Жүрек соғу жиілігі
ОЖЖ - Оқу-жаттығу жиыны
ӨКС - Өкпе көлемінің сыйымдылығы
БДТ - Бақылау дисперстік талдау
КДД - Күресшінің дене дайындығы
АНЫҚТАМАЛАР
Жұмысқа қабілеттілік - адамның уақыт бірлігі ішінде нақты тиімділікпен жұмыстың максималды мүмкін көлемін атқара алу қабілеті.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Тыныс алу жиілігі - бір минут ішіндегі дем алып, шығару саны.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығы - терең дем алып, дем шығарған кезде өкпе арқылы өтетін ауаның көлемі.
Штанге сынамасы - дем алу кідірісінің сынамасы.
Генча сынамасы - дем шығару кідірісінің сынамасы.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұру қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті [2, 230 б.].
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Күреспен шұғылданатын студенттердің өзіндік бір ағзасына қойылатын жоғары талаптар болады. Жалпы күрес спорт түрі ретінде жақсы жетілген күшті, ептілікті, арнайы төзімділікті талап етеді. Олай болса, осы дене қасиеттері студенттердің бойынан табылуы қажет.
Сонымен бірге, күрес жекпе-жек спорт түрі болғандықтан онымен шұғылданушы студенттер жалпы жағдайды, қарсыласының іс-әрекетін алдын-ала болжай білуі қажет. Мұның барлығы ағзаның қимыл қызметін қамтамасыз ететін жүйелерге, соның ішінде тыныс алу жүйесінің қызметіне жоғары талаптар қояды.
Күреспен шұғылданатын студенттің шыныққандық деңгейі тікелей оның ағзасының фукнционалды күйіне және тыныс алу жүйесінің көрсеткіштеріне тәуелді. Сондықтан функционалды жүктемлеремен анықталатын осы тыныс алу жүйесінің шыныққандық деңгейі күресші-студенттің қызметті мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Ағза күйінің фукнционалды көрсеткіштерін замана талабына сай құралдармен тіркей білу тек қана жұмысты тездетіп қоймайды, сонымен бірге алынған нәтижелер негізінде нақты тұжырымдама жасауға мүмкіндік береді. Жаттығу тұтас үдеріс болып табылады, ол өз құрамында спорттық жаттығудың теориясы мен әдістемесінде атап көрсетілген дайындықтың 6 негізгі түрін қарастырады: дене, техникалық, тәсілдік, жинақтық, психологиялық және теориялық. Студент-күресшілердің өз ағзасының функционалды мүмкіндігін қадағалап отыруы олардың теориялық білімдерін жетілдіре түседі. Осы мақсатта студент-күресшілер ағзасының функционалды мүмкіндігін спирометрия әдісімен анықтау замана талабына сай әдіс болып есептелінеді [1].
Қазіргі уақытта жаттығу үдерісін жоспарлау дайындықтың әрбір түрінде бөлек іске асырылады, ол бастапқы дайындық топтарынан басталып, жоғары спорттық шеберлік топтарымен аяқталады. Осы топтардағы жаттығу үдерісі дайындықтың әрбір түрі үшін спорттық маусымның кезеңдері мен дәуірлеріне сай қатаң түрде жеке-даралану арқылы жоспарланған жүктемелерге сәйкес жүзеге асырылады. Бұл жердегі функционалды дайындық көрсеткіштерінің маңызы жоғары. Соның бірегейі болып кардиореспираторлық жүйенің көрсеткіштері, соның ішінде тыныс аул жүйесі есептелінеді.
Зерттеу болжамы: Күресші-студенттердің дене қасиеттерін жетілдірудегі олардың физиологиялық күйі шынықтыру жаттығулары мен тапсырмаларын орындауға ықпал етеді деген болжам жасалынды.
Зерттеу нысаны: әл-Фараби атындағы Қазақтың Ұлттық университетінің дене тәрбиесі және спорт кафедрасының күрес секцияларына қатысатын бірінші курсжәне география факультетінің дене шынықтыру пәні бойынша білім алушы бірінші курс студенттері.
Зерттеу мақсаты: студенттердің және күресші-студенттердің ағзасына берілетін жүктеменің деңгейін оның ағзасының физиологиялық жүйелерінің функционалды көрсеткіштерімен анықтау.
Зерттеу міндеттері.
1. Күресші-студенттердің тыныс алу жүйесінің көрсеткіштерін жаттығуға дейін зерттеу.
2. Тыныс аул жүйесінің көрстекіштерін жаттығу барысында зерттеу.
3. Тыныс алу жүйесі көрсеткіштерінің дене жүктемесі деңгейімен байланысына сараптама жүргізу.
4. Ағзаның функционалды көрсеткіштерін арттыру үшін шынықтыру барысында берілетін дене жүктемесінің тиімді деңгейін айқындау.
5. Студенттердің оқытудың кредиттік жүйесі жағдайында дене шынықтыру сабақтарына деген қызығушылығын анықтайтын технологиялық әдістерге ұсыныс беру.
Зерттеу пәні: күресші-студент ағзасының функционалды қасиеттерін айқындайтын физиологиялық көрсеткіштер.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін келесі зерттеу әдістері пайдаланылды:
- ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге сараптама жүргізу;
- спирометрия әдісінің ұйымдастырылуы;
- дене даярлығын зерттеу әдістерін қарастыру;
- педагогикалық зерттеулер;
Жүргізілген зерттеулердің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: зерттеу материалдары спорт колледждерінің, акдаемияның оқу-жаттығу үдерісінде, күресшілердің дайындығын және спорттық шеберлігін жетілдіру бойынша оқу құралдары мен ұсыныстар құрылуында қолданылады.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СТУДЕНТТЕР МЕН КҮРЕСШІЛЕРДІҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ МҮМКІНДІКТЕРІ
1.1 Студенттер мен күресшілердің дене дайындығының функционалды мүмкіндіктері айқындалуындағы тыныс алу жүйесінің маңызы.
Берілген тақырып бойынша зерттеу жұмысының басты міндеті жоғары білікті күресші-студенттерді спорттық шеберлікке жетелеуде олардың ағзасының фукнционалды мүмкіндігін жетілдіруге бағытталған жаттығу әрекеті үдерісіндегі жинақталған қосалқы әсер етуді эксперименттік тұрғыдан негіздеу болды.
Спортта жоғары көрсеткіштерге қол жеткізуді тек қана спортшыны дайындықтың түрлі сатыларында дайындаудың нақты жоспарлануы жағдайында өткізу қажет. Спорттық шынығуды тиімді құрудың негізгі талаптарының жалпы теориялық негіздері бірқатар ғалым-мамандардың еңбектерінде келтірілген [2].
Зерттеу жұмысы міндеттерінің шешімін табу тыныс алу жүйесі көрсеткіштері бойынша функционалды дайындықты анықтау бойынша спирометрия әдісін қолдану бойынша жүргізілген эксперименттің барысында өтті.
Ғылыми әдебиеттер сараптамасынан көріп отырғанымыздай, дем алып. дем шығару көкірек қуысының ішкі қабырғааралық еттердің жиырылуы мен кеуде қуысының жоғары-төмен қозғалыстары арқылы жүзеге асырылады. Ағзаның дем алып, дем шығаруы, қан, қан айналым және тыныс алу жүйелерінің қызметі арқылы жүзеге асырылады Жалпы газдардың алмасуы диффузия жолымен жүзеге асады. Диффузия дегеніміз газдардың меншікті қысымы жоғары жақтан төмен жаққа қарай өтуі газдардың алмасуы, жасуша мембранасының екі жағындағы газдардың меншікті қысым айырмашылығына байланысты. Газдардың алмасуына диффузиялық беткей көлемі мен дене температурасы әсер етеді [1, б.5].
Қарқынды дем алып, дем шығарғанда қосымша баспалдақты, кеуде бұғана, үлкен және кіші кеуде бұлшық еттері, омыртқа жотасының жиырылу бұлшық еттері қатысады. Жалпы, дем алуға жиырылу бұлшық еттері қатысады [1, б. 6].
Дені сау ересек адамдарда тыныс алу жиілігі 12-20 ретмин болса, дәрежелі спортшыларда 10 ретмин-тан төмен келеді, Өкпенің тіршілік сыйымдылығы дені сау ересек адамдарда - 4000-4500 мл болса, дәрежелі спортшыларда - 5000-7000 мл, тіпті одан да жоғары [2]. Жалпы ағзаның функциоанлды мүмкіндігін айқындауда тыныс алу жүйесінің маңызы зор болып есептелінеді. Соның ішінде өкпе желденуінің мәні зор. Өкпе желденуі дегеніміз атмосфералық ауа мен өкпе арасындағы газ аламсу үдерісі. Оның қарқыны мен мәні екі түрлі түсінікпен айқындалады. Гипержелдену дегеніміз ағзаның метаболиттік сұранысына қатыссыз тыныс алудың ерікті күшею үдерісі болса, гиперпноэ ағзаның шынайы сұранысымен байланысты тыныс алудың еріксіз күшеюі [1, б.10].
1.2 Студенттер мен студент-күресшілер дене дайындығының жүйесі
Бұл бөлімді біздің зерттеп, осы тарауға қосуымыздың себебі, спортшылардың дене дайындығы жүйесінің мазмұнын ашу, біздің көзқарасымызбен алғанда, көптеген биологиялық құбылыстарды түсіну тәрізді, оқу-жаттығу сабақтары мен жарыстарының жиынтығын көрсететін жаттығу үдерісі жұмысының тиімді негізділігімен байланысты практикалық мақсаттарға да мүмкінідк береді. Дұрыс құрылған спорттық жаттығу барысында жаттығушы техникасы мен тактикасын меңгереді, денелік дамып, моралді-еркіндік қасиетін шыңдайды, тәжірибе және арнайы білім алады.
Біз зерттеген диссертацияда эксперимент жүргізіп және оны жазу үдерісіндегі физиологиялық жүйені денелік жүйені кешенді зерттеу жұмысы, адам ағзасындағы бұлшық ет қызметінің талдауына объективті қарауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, күресші студенттердің дене дайындығының бастапқы кезеңіндегі жаттығу барысында дене жүктемесін қалыптастыруға негізделген. Бізбен қабылданған кешенді негіз ретінде студенттердің және студент-спортшылардың дене дайындығы салаларының мәселесін зерттеуге әдістемелік тәсіл таңдауы болжанды. Ол бізге студент және студент-күресші ағзаларның бірқатар жетекші физиологиялық жүйесінің: тірек-қимыл, жүрек-қантамыр және тыныс алуды табиғи және лабораториялық жағдайда бағалауға мүмкіндік берді. Дайындықтың көптеген түрінің ішіндегі осы бөлімде біз тек дене дайындығын алдық. Сонымен, денелік дайындық термині деп қозғалысты жасай білу, дағдылану және денелік қабілетін дамыту қалыптасу үдерісін түсіну керек (қасиеті), нақты кәсіби шараларда: спорттық, еңбек әскери және т.б. қажетті [3].
Біздің міндетімізге жаралу және қалыптасу тарихын қарастыратын денелік дайындық жүйесі кірмеді. Бірақ, ары қарай әдістемелік және әдістемелік негіздерін анықтау, ерте кездегі түбіртегіне кететін, адамның дене дайындығының тарихына үңілуді талап етеді. Бізге дейін жеткен аса көп емес көздер, мысалы Ертедегі Грекияда атлеттердің денелік дайындығының азды-көпті жүйесін айтуға негіз береді, осыдан Олимпиадалық ойындар туындады. Бір қызығы, заманауи спортта ертедегі гректердің кейбір жаттығу қағидалары қолданылады. Жеңілатлеттерді жаттықтырудың, мысалы, құмда жүгіру жаттығуын, алғаш рет Эллада жүгірушілері қолданған. Спортшы қыздарды ертедегі олимпиадаға дайындау үшін нақты белгілі бір мерзімі болған - 10 ай [3 б.28].
Осылайша, физиологтардың, педагогтардың, психологтардың, спорттық жаттықтырушылардың көптеген зерттеулері көрсеткендей, денелік дайындық үдерісі (ДД) әруақытта мүшелер мен жүйелердің бекуіне бағытталған болып, олардың функционалды мүмкіндіктерінің жоғарылауына, спортшының қимыл-қозғалыс сапасының дамуына (күші, жылдамдығы, төзімділігі, иілгіштігі) бейімдейді. Денелік дайындық жалпы және арнайы болып бөлінеді. Арнайы денелік (АДД) дайындықты екі бөлімге бөлу керек: алдын-алалық және бағытталған арнайы негіз құруға, және негізгі болып, мақсаты - таңдалған спорт түрінің талаптарына пайдаланылатын қимыл сапасының кеңінен дамуы анағұрлым мүмкін [4].
Ары қарай біздің күресшілердің бастапқы жаттықтыру кезеңінде жұмысымыздың құрылуын, жалпы дене дайындығының бір үлкен жаттығу циклы үдерісіне күш бағыттауды, ал кейін соның негізінде арнайы іргетасын құруды жоспарладық, ол қимыл сапасының анағұрлым жоғары деңгейде дамуы үшін база қызметін атқаратын еді. Неғұрлым бірінші саты мықты болса, екіншісі де мықтырақ және биігірек болатынын түсіндік, осылайша қимыл сапасының көп дамуына мүмкіндік береді. Сондықтан біздің практикалық міндетімізді жыл бойы өтетін жаттығуларда денелік жаттығулардың түрлерін, ондағы арнайы денелік дайындық кезінде олардың арасында өзара үйлесімділік болатындай етіп өткізу жоспарланған еді. АДД - ның жоғары сатысына өту кезінде, жалпы денелік дайындық және арнайы негізін қол жеткізілген деңгейді ұстап тұруы қажет [5].
Ең жоғары денелік дайындыққа жету үдерісіндегі үшсатылылық стайерлер, шаңғышы-жарысушы, ескек есуші, конькимен жүгірушілер, велосипед тебушілер, жүзгіштердің жаттығулары кезінде анағұрлым айқын көрсетілді. Ғалымдардың зерттеу материалдарынан, следует, спорттың ұзақ уақыт бойы жұмысында төзімділікті талап ететін циклді сипаттағы барлық түрлерінде, жыл бойғы жаттығулардағы осындай үшсатылылық міндеті болып табылады [6, 7].
Өкінішке орай, спорттың даму жолындағы мықты негізге, жоғары деңгейге жетуге әрекеттене отырып, тірексіз қимыл қасиетін талап ету спорттың басқа түрлерінде қолданылады. Егер ЖДД қабылдауға тұрарлық болса (оның қолданысы әлі жеткіліксіз болса да), онда арнайы негіздің құрылымы көпжағдайда жүзеге аспайды. Егер біздермен талданған еңбектерді салыстырсақ, онда, денелік дайындықтың қалыптасуына бағытталған жаттығу үдерісінің сатылық жолын бақылап шығу мүмкіндігі. Спорттық жаттығудың жоспарлануын және қойылымын толығырақ қарастырамыз [8].
Сонымен, бірінші саты жаттығудың біріңғай қарқындылықта үлкен ауқымымен сипатталады. Әрбір келесі сатыда ауқым азаяды, ал қарқындылық соған сәйкес жоғарылайды. Жаттығу жүктемесі әр саты сайын толығымен ұлғаяды (жарыс алдындағы күндерді есептемесгенде). Бұл, спортшының жетістігін тікелей шешетін, дене қасиеттерін сипаттайтын сондай-ақ дамытатын жаттығуларындағы жаттығу жүктемесінің біртіндеп өзгеруінің негізгі сызбанұсқасы. Басқа жаттығулардағы жүктеме динамикасы (ал кейде міндетті түрде) басқаша болуы мүмкін. Мысалы, осыған дейінгі қол жеткізген жаттығу ауқымының қасиеті мен дағдысын белгілі бір деңгейдегі қалыпта ұстап тұруы, анағұрлым азайған. Әдетте мұндай жаттығулардың қарқындылығы өзгермейді. Бірақ бірінші жаттығулардың қатарында максималды қарқындылық танытпайынша нәтижеге жету мүмкін емес (допты желмен толрытып лақтыру, секіретін жаттығулар) [9].
Денелік дайындықтың әрбір сатысы үшін жаттығудың негізделген кешенін арнайы таңдап алу қажеттігі түсінікті болып отыр. Сондықтан бір сатысының кешенді жаттығулары келесі сатысының жаттығулар кешенімен органикалық байланыста болуы керек. Төменгі сатыдан жоғарғысына өту кезінде бір қасиеттің, бір мүшенің, бір жүйенің дамуындағы сабақтастықты сақтау өте маңызды. Бұл дегеніміз, мысалы, белгілі бір бұлшық ет тобының күшін дамытушы, олардың ауқымын ұлғайтатын және созылғыштығын жақсартатын жаттығулар, осы бұлшық еттердің қызметінің мүмкіндіктерін жоғарылататын жаттығуларымен ауысуы қажет. Өзгерістің мұндай жағдайында, алдыңғы сатыдағы қол жеткізгендер, бұлшық ет күшін одан ары жоғарылату үшін, негіз болады [10].
Спортшының дене дайындығындағы үшсатылылық, жиі жаттығудың бір жылдық циклі бойынша жүзеге асады. Алдыңғы сатылар дайындық, ал үшіншісі - жарыс кезеңіне тура келеді. Ауыспалы кезеңде тек қана ЖДД қалады. Дайындықтың үшсатылы құрылымы бірнеше жылды қамтуы мүмкін. Сонда алғашқы жылдары негізгі көңіл жалпы денелік дайындыққа бөлінеді, содан кейін жыл бойына арнайы негіз құрылады, содан кейін барып 5 -- 6 ай көлемінде қимыл қасиетінің даму деңгейі анағұрлым жоғарыға жетеді. Көпжылдық жоспарда, спортшының жасына, оның дайындығына және спорт түрінің ерекшелігіне байланысты денелік дайындық кезеңі ұзақтығының алуан түрлі нұсқалары болуы мүмкін [11, 12].
Үшсатылылық жаттығудың әрбір жартыжылдық циклінен де болуы мүмкін. Ол барлық жағдайларда орын алуы мүмкін, жаттығу үдерісінде, өте ұзақ емес уақыт бойында да, жетекші қимыл қасиетінің даму деңгейін көтеру қажеттігі туындайды. Айта кету керек, ағза мен жүйелерді нығайту үдерісі олардың функционалды мүмкіндіктері және қимыл қасиетін тәрбиелеу біртіндеп жүретін болғандықтан, болғандықтан да саты саны көп болуы мүмкін, мысалы, төзімділікті төртсатылы тәрбиелеу. Әрбір жағдайда спортшының жекебасылық және спорт түрінің ерекшеліктері осы үдерістің құрылуы мен саты санын анықтауы мүмкін [13,14].
Денелік дайындық әртүрлі жағдайларда өткізілуі мүмкін: үйде, аулада, орманда, саябақта, стадионда, гимнастикалық залда және т.б. Көптеген жаттығуларды, гимнастикалық атқыштарды, тасты, ағаш бұтағын және басқа да қолда бар заттардың көмегімен, арнайы құралдармен жабдықталған орындарсыз да жасауға болады. Осылай, стадиондарда денелік дайындықтар үшін әдетте қосымша құралдар және атқыштар орнатады. Біз практикада жас және ересек спортшылар үшін дайындалуға мүмкіндік беретін, әртүрлі биіктіктегі тұтастай 10 жолақты тұрақты бөрене салма қойылғанын да кездестіреміз [15, 16].
Әдіскерлердің, жаттықтырушылардың, педагогтардың есептеуінше қазіргі кезде қандай да бір қолға түскен затты қолданумен қанағаттану деген болмайды. Сондықтан қазіргі кезде денелік дайындық үшін жаттығатын залдар салынып және жарақтандырылып жатыр. Мынау, ғалымдар мен жаттықтырушылар көргендей залдың жарақтарынаң шамамен тізімі:
ЖДД жаттығулары олардың бағыттылығы және тиімділігі бойынша қанағаттанарлықтай - жанама және тікелей ықпал етіп екі топқа бөлуге болады. Жанама әсердің жаттығулары ағзаның мүшелері және жүйелерінің жұмысқабілеттілігін жоғарылатуға, олардың қызметін реттеудегі қамтамасыз етуге шақырады. Әдетте мұндай жаттығушылықты жоғарылатуға жанама әсер етеді. Мысалы, штангистер, көздегіштер және суға секірушілер үшін кросстар өз-өзінен жоғары салмақ көтеруге, атқышты алыс лақтыруға, секіруді дәл орындауда жалғамсыздық көмектеспейді. Бірақ барлық спортшыларға жаттығудың белгілі бір кезеңінде, жүрек-қантамыр жүйесін нығайтатын, тыныс алу мүшесін жақсартатын, ағзадағы жалпы зат алмасуын жоғарылататын, таңдалған спорт түріндегі үлкен жүктемелерге төзуге мүмкіндік беретін, олардан кейінгі қалпына келу үдерісінің жылдам жүруіне, ширатып шынықтыру кезінде шаршамауға әсер ететіндей айтарлықтай ұзақ жаттығулар өте қажет. Мұндай тиімділікке жалпы күшті, жалпы иілгіштікті, жалпы ептілікті, жалпы шапшаңдық - жаттығуларының көмегімен қол жеткізуге болады, ол арнайы жаттығу үшін спортшыға анағұрлым дайындықпен келуіне көмектеседі [17].
Жалпыдамытатын тікелей әсер ететін жаттығулар спорттың таңдалған түріндегі денелік дайындықты жоғарылатуға тура бағытталған. Олардың көмегімен спорттың таңдалған түрі үшін жалпы негіз құру талаптарына қолданылатын мүшелер мен жүйелерді нығайтады, қызметтік мүмкіндіктерді жоғарылатады, қимыл қасиетін дамытады. Мысалы, көптеген секіру жаттығуларымен лақтырушылар, ауыр атлет, волейболшы, өзінің спорт түріндегі үлкен жұмыс жасайтын аяғының ғана тек сол бұлшық еттерін ғана нығайтады [18].
Тікелей әсер ететін дене жаттығулары, спорттың таңдалған түріндегі бағдары және сипаты бойынша қимылмен және әрекетімен (немесе олардың бөлігімен) ұқсас болуы қажет. Жаттығудың дайындық кезеңінің бастапқы кезінде, екінші кезеңге қарағанда мұндай жаттығулар аз қарқынмен орындалады және ұзаққа созылуымен ерекшеленеді. Оларды көп рет қайталау керек. Тек сол жағдайда ғана әрекеттің, сол және басқа мүше мен жүйенің, бөлек бұлшық ет тобының жақсы нәтижесіне жетуге болады [19].
Практика өткізуші жаттықтырушылар және ғалымдар көптеген жанама әсер жаттығулары жалғаспалы тікелей ықпал ететінін есте ұстауға кеңес береді. Мысалы, волейбол ойыны кезінде ауыр атлеттер, көздеп атқыштар, суға секірушілер көптеген секірулердің жәрдемімен аяқтың бұлшық еттін, спорттың өзінің түрі үшін қажеттідей етіп нығайтады. Және керісінше, тікелей әсер ететін жаттығулар жанама тиімділік беруі мүмкін. Мысалы, спринттерлердің тауға немесе баспалдақ бойынша жоғары қарай көп рет секіру тек қана аяқтың бұлшықетін ғана емес, сонымен бірге қимыл бағдарын және төзімділікті нығайтады. Әрине, әртүрлі жаттығулардағы тікелей және жанама өзара қатынастар әртүрлі болады. Дайындық жаттығуларының тікелей және жанама әсері және спорттың түрі жан-жақты, немесе жалпы, денелік даму міндеттерін толығымен шешеді. Сондықтан да, мұндай жаттығулар жүйесін жалпы, денелік дайындық деп атайды [20].
Айтып өткеніміздей, спорттың түріне қарамастан, сөз жан-жақтылық қағидасы туралы болғанда, барлық жас спортшылар үшін ЖДД шамамен бірдей. Ал дайындығы бар спортшылар үшін ол әруақытта өзіндік болады және қатарға тұрғанда дайындалатындардың тек жекебасылық ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қатар спорт түрінің ерекшеліктерін есепке алады. Зерттеушілердің есептеуінше, мүмкіндіктің барынша ЖДД жаттығулары кезінде осы ерекшеліктерге көбірек сәйкес келетіндей етіп таңдап және орындау керек. Мысалы, иілгіштікке жаттығуды күрескерге күш жүктемесімен жасау, ал кедергілі жүгіруге айналдыру қимылын пайдалану; күшті дамыту үшін жаттығуды барынша жылдам секірушілер орындауы керек, лақтырушыларға одан да жайырақ, көп рет қайталай отырып-есушілер, шаңғышы-жарысушы. Ертеңгілік ден шынықтырудағы жалпыдамытатын және белсенді демалыс үшін жаттығуларды таңдалған мамандық талабына сай алу керек. Мысалы, спорттық ойындар ЖДД және ауыр атлеттер, лақтырушылар үшін, ал баскетбол - боксшылар және күресшілердің белсенді тынығуы үшін көбірек үйлеседі. ЖДД жоспары, жекебасылық жоспар құру үшін негіз ретінде жүргізіледі. Осы кезде ары қарайғы көрсетілген бірқатар жағдайларды есте сақтау керек [21, 22].
Жоспардағы айтылған міндеттер көп дағдайда әр спортшының алдында тұрады, сондықтан оның шешімі барлығы үшін міндетті. Бірақ жаттығушылардың жекебасылық ерекшеліктеріне байланысты бұл міндеттерге бірдей көңіл бөлінбейді. Бірінші кезекте артта қалып жатқан қызметике, спортшының дайындығындағы әлсіз жерін нығайту, денебітімінің кемшілігіне және дененің тіктігіне көңіл бөлейік.
Көрсетілген міндеттерге және спорт түрінің ерекшеліктеріне байланысты бірдей көңіл бөлініп жатқан жоқ. Әрине, мысалы, марафоншыға қарағанда штанга көтерушіде бұлшық ет дамуы, күштің ұлғаюы жаттығуда маңызды орын алады. Бірақ стайерде жалпы төзімділікті ары қарай дамытумен қамтамасыз ететін жаттығулар басымдығы. Сол тәрізді жүрдек гимнасшылар немесе акробаттар сияқты иілгіштік қажет емес екендігі түсінікті [23].
Арнайы денелік дайындық мүшелер мен жүйелерді нығайту, олардың қызмет мүмкіндіктерін жоғарылату, қимыл қасиетін таңдалған спорт түріне қарай дамытуға бағытталған.
Ғалымдардың, жаттықтырушылардың жоғарыда айтылған еңбектеріндегі алдын ала денелік дайындыққа қатысты негізгі жағдайларын қарастырайық. Негізін қалаушы жалпы денелік дайындық, таңдалған спорт түріндегі спортшының жоғары көтерілу негіздерінің функционалды мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Заманауи спорттың деңгейі спортшы ағзасынан тиімділікті, арнайы жоғары функционалды деңгейге жетуін, үлкен жаттығу және жарыс жүктемелерін көтеруін және содан кейінгі тез қалпына келуін талап етеді [24, 25].
Қазіргі таңда күрес кеңінен қол жетерлік спорт түрі екендігіне қарамай, бұл жекпе-жектің күрделі түрі екендігін есепе алу керек. Спорттың осы түрімен айналысу күшті, ептілікті, шапшаңдықты толықтай дамытады.
Шындығына келгенде күресшілердің дене дайындығының көрсеткіштері теңдей деңгейде көрсетілмеген. Осындай жағдай келесі деңгейді болжауға мүмкіндік берді: төмен, орташа, жоғары.
Төмен деңгейі денелік дайындығы төмендегідей сипатталады, күресшілер осы сабаққа оң қатынаста болады, бірақ қимыл қасиетін жетілдіруге қызығушылық танытпайды. Жаңа элементтерге, күрес тәсілдерін ойламай жасайды, дзюдо ережесі мен терминіне көңіл аудармайды [26, 27].
Орташа деңгейі денелік дайындықта студент-күресшілердің мамандануының бастапқы кезеңінде: спортшы жаттығу сабағына жауаппен қарайды, дене қасиетінің жетілу мәнін түсінеді. Ағзаның функционалды мүмкіндіктері жөнінде білімі бар. Жаңа элементтерді сіңіруге ықыласы бар, тәсілдердің дұрыс техникасын игеруге ұмтылады, дзюдо терминдерінің мәніне және ережесіне қызығушылық танытады [28].
Жоғарғы деңгей маманданудың бастапқы кезеңіндегі студенттер мен күресші-студенттер дайындығының жаттығу сабақтарына тұрақты қатынасымен сипатталады. Ептілік пен дағдының жетіктігі айқын көрсетілген, спорттық өмірге үлкен қызығушылық пайда болады. Күресшілердің маманданудың бастапқы кезеңіндегі дене дайындығының құрылымдық-мазмұндық сипаты зерттелетін феноменінің көрсеткіші мен критерилерін анықтау үшін негіз болады [29].
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша құрамы, реттілілік және жүйенің барлық тізбегінің өзара сипаты, сонымен қатар қызметінің сапасы мен тиімділігі соңғы нәтижесімен анықталады. Жаттығу тиімділігінің көрсеткіші деп спортшылардың жоғарғы нәтижеге жетуін есептейміз. Сонымен, олардың әртүрлі әдістері мен үйлесімділігін пайдаланып, физикалық дайындық ұйымдастырудың механизмі ағза қызметінің деңгейін және көп тізбегін қозғау екенін тағы да растауға болады [30].
Спортшының күйін үш параметрмен бағдарлауды ұсынады: психикалық қозу (эмоция), биоэнергетика көрсеткіші (энергетика) және қимыл дағдысының көрсеткіші (қозғалыс). Спортшының жоғары нәтижелі жағдайы деп П.К.Анохин динамикадағы осы үш көрсеткіштің келісушілік деп есептеді [31].
1.3 Оқытудың кредиттік жүйесі жағдайында жоғары оқу орындарындағы дене шынықтыру сабақтарын өткізу ерекшеліктері
Өндіріс салаларындағы денсаулығы жақсы, салауатты өмір салтын ұстанатын, еліміздің мемлекеттік саясатын жүзеге асыруға қабілетті мамандарға деген сұраныс көкейкесті мәселеге айналып отыр. Дене шынықтыру оқытуды, еңбек етуді және кәсіби қызметті қамтамасыз етумен байланысты әлеуметтік қызметке ие [31, б.18, 32 және т.б.]. Дене шынықтыру пәні жоғары оқу орындарында студенттерге гуманитарлық білім берудің бір бөлімі болып табылады және ол түрлі ұйымдастыру іс-шараларының жиынтығымен, ағзаның жалпы және кәсіби-қолданбалы даярлығының құралдарымен, әдістерімен, болашақ маманның жеке басының қасиеттерімен қамтамасыз етіледі. Дене шынықтыру оқыту пәні ретінде мамандар үшін тек қана денсаулықты нығайту және дене мүмкіндіктерін дамыту құралы емес, жеке тұлғаның интеллектуалды, рухани жетілуінің құралы ретінде жалпы және кәсіби мәдениеттің саласы болып табылады.
Дене шынықтыру бойынша оқыту-тәрбиелеу үдерісі жүйелі сипатты болады және мамандарды тәрбиелеу, сауықтыру, кәсіби даярлау үрдістерінен тұрады. Бұл жердегі маңызды мәселелер төмендегідей:
- дүниетанымдылықты, еңбек етуді, денелік, өнегелі, эстетикалық қасиеттерді қалыптастырудың бүтіндігіне бағытталған тәрбие түрлері;
- қимыл белсенділігін ұйымдастыру, гигиеналық және шынықтыру іс-шараларын өткізу;
- зиянды іс-әрекеттерді жою;
- ағзаны психикалық-денелік реттеу, студенттердің психикалық-денелік, ерікті және эмоциялық қасиеттерін жетілдіру;
- шұғылданушылар ағзасының физиологиялық жүйелерін ғылыми-негіздемелі басқару [33].
Дене шынықтырудың МЖМБС гуманитарлық пәні ретіндегі орны оның әлеуметтік маңыздылығын көрсетеді. Дене шынықтырудың гуманитарлық негіздері жан-жақты дамыған адамның жастардың денсаулығына және денесін жетілдіруге тәрбиелейтін мақсаттарын, ұстанымдарын, құнды бағдарларын, педагогикалық міндеттерін ғылыми негізделген оң әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қалыптасуын қамтамсыз етуі қажет.
Дене шынықтыру мазмұнының ерекшеліктері бірқатар жалпы мәдени және арнайы қызметті төменде көрсетілген таңдап алынған кәсіптерді ескере отырып, орындаумен жүзеге асады:
- аурудың алдын алу мақсатымен студенттердің тиімді қимыл белсенділігін қамтамасыз ететін биотолықтырулы;
- жеке тұлғаны жетілдіретін, денсаулықты нығайтатын және кәсіби қызметке дайындайтын жасампаздық;
- студенттерді сыбайлас дене шынықтыру-сауықтыру қызметі ұйымына біріктіретін интегративті-ұйымдастырылулы;
- дене шынықтыру саласында жинақталған білімді меңгеруді қамтамасыз ететін ақпаратты-гедонистік (ақпараттан алған мәліметтерге көңілі толатын) сала;
- студенттердің өзіндік жетілуінде шығармашылық қабілеттерін белсендіретін жобалы-шығармашылық;
- келешек кәсіби қызметте дене шынықтырудың шыныққан тиімділігін жүзеге асыратын жобалы-болжамды;
- студенттердің кәсіби-құнды бағдарлануын қалыптастыру бойынша құнды-бағдарлы;
- студенттердің дене шынықтыру-сауықтыру қызметінде өзара байланысының ерекшеліктерін жүзеге асыратын коммуникативті-реттеуші;
- студенттерді қоғамдық қарым-қатынасқа баулитын әлеуметтендіру.
Бұл талаптарды жүзеге асыру сұранысқа сай оқыту үрдісінің кәсіби-қолданбалы бағыттағы білімділік деңгейін, біліктіліктерін және дағдыларын арттыруды қамтамасыз етуі керек [34].
Дене шынықтыру қызметі қимылды-орындаушы (операциялық механизмдер), танымды, жобалы-мазмұнды және эмоциялық-бағаламалы салаларды қамтитын дене жаттығуларымен байланысты. Дене мәдениеті өзінің дамытушы және қалыптастырушы қызметтерін бірқатар міндеттерді шешумен жүзеге асырады, атап айтқанда:
- денсаулықты нығайту және дене қабілеттерін жан-жақты дамыту негізінде жоғары жұмысқа қабілеттілікті қамтамасыз ету;
- әртүрлі спорт түрлерінің қимыл әрекеттерінің техникасын меңгеру;
- арнайы білімді игеру, дене жаттығуларымен үзбей шұғылдану қажеттігін дамыту;
- таңдап алынған кәсіби сала талаптарына сай қажетті дене даярлығын қамтамасыз ету;
- дене шынықтыру сабақтарының өзіндік түрлерін жүргізу бойынша ұйымдастырулы дағдыларды дамыту [35].
Гуманитарлық циклде Дене шынықтыру пәнін оқытуға кредиттік жүйесінің оқыту жоспары бойынша 450 сағат бөлінген. Бұл 1-4-ші курстарда аптасына 4 сағаттан сабақ өтуге мүмкіндік береді [36].
Жоғары оқу орындарында дене шынықтыру сабақтары 30 апта немесе 7,5 ай бойы жүргізіліп өзара байланысты және бірін-бірі толықтыратын жолдарымен жүзеге асады [37].
Оқу сабақтары жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесінің негізгі саласы бола тұра дәрістер, тәжірибелік, әдістемелік және өзіндік сабақтар түрінде жүргізіледі.
Өзіндік сабақтар дене шынықтырудың жалпы сабақ көлемін арттыруға мүмкіндік береді, денелік жетілу үдерісін жеделдетеді, дене шынықтыруды және спортты студенттердің тұрмыс тіршілігіне және тынығуына енгізудің қосалқы бір жолы болып табылады. Дұрыс ұйымдастырылған өзіндік сабақтар оқыту сабақтарымен біріге дене тәрбиесін жүйелі және тиміді жүргізуге мүмкіндік береді.
МЖМБС сай өзіндік сабақтар сабақтан тыс уақытта оқытушының берген тапсырмасы бойынша немесе секцияларда жүргізіледі. Күн тәртібіндегі дене жаттығулары денсаулықты нығайтуға; ақыл-ой және денелік жұмысқа қабілеттелікті арттыруға; студенттердің оқу, тұрмыс және белсенді тынығу жағдайларын сауықтыруға; дене тәрбиесіне бөлінетін қаржының артуына бағытталған [38].
Студенттерді жоғары оқу орындарында үзбей дене шынықтыруға және спортқа баулу сабақтан бос уақытта өткізілетін сауықтыру және спортты іс-шаралар кезінде, демалыс және мейрам күндері, сауықтыру-спорт кешендерінде, оқыту практикасы барысында жүзеге асады.
Дене шынықтыру пәнінің негізгі мазмұны 2002 жылғы жоғары оқу орындарына арналған мемлекеттік оқу бағдарламасымен реттеліп отырады. Бағдарламаның оқу материалы теориялық және тәжірибелік бөлімдерден тұрады [39]
Бағдарламаның теориялық бөлімінің мазмұны студентердің дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің негіздері бойынша білім алуын қамтиды. Теориялық білім беру дәріс, тәжірибелік сабақтарда сұхбаттасу, сондай-ақ, студенттердің оқу және арнайы әдебиеттерді өз беттерінше оқу жолдарымен жүзеге асады.
Әрбір жоғары оқу орнында әрбір курста дене тәрбиесі бойынша тәжірибелік сабақты жүргізу үшін - даярлық, спорттық және арнайылық сияқты үш оқу бөлімдері жабдықталады.
Әрбір бөлімнің өзінің арнайылығы және міндеттері, осыларға сай ұйымдастырылу түрлері және оқыту әдістері бар. Дәстүрлі әдістер, қағидалар және дене даярлығының тәсілдері жаңа әдістермен, материалды игерумен, оқыту реттілігімен дене жүктемелерінің көлемі мен қарқынына сәйкестеле бірігеді [40].
Студенттерді оқыту бөлімдеріне бөлу оқу жылының басында әрбір курста, әрбір студенттің денсаулық күйін анықтайтын және негізгі, даярлық немесе арнайы медициналық топтардың біріне бөлетін медициналық зерттеулер мен дәрігер қорытындысы негізінде жүргізіледі.
Алғашқы сабақтардың өзінде студенттердің дене шынықтырудан бақылау және нормативті бағдарламаларды тапсыруы негізінде дене және спортты-техникалық даярлық деңгейлері анықталады [19].
Медициналық зерттеу және денелік, спорттық-техникалық даярлықты бақылау нәтижесінде студенттер 12-15 адамнан негізгі, даярлық немесе арнайы медициналық топтардың оқыту бөлімдеріне енгізіледі. Бөлімдердің оқу топтарына бөлу кезінде студенттің жынысы, дене даярлығының деңгейі ескеріледі.
Дәріс курсы 22 сағат (8+8+6) көлемін қамтиды және үш жылдық білім беру мерзіміне есептелген. Ал Ресейде жылына 30 сағаттан беріледі. Бағдарламаның тәжірибелік бөліміне барлық оқу бөлімдерінің оқыту материалы енгізілген [41, 42].
Сабақ мазмұнына төменде көрсетілген бөлімдер енгізілген: гимнастика, жеңіл атлетика, жүзу, шаңғы тебу спорты, туризм, спорттық ойындар. Барлық бөлімдердің тәжірибелік сабақтарының мазмұнына мамандыққа қатысты, әрбір жоғары оқу орнымен анықталатын кәсіби-қолданбалы дене даярлығы бойынша материал енгізіледі.
Оқу бағдарламасы арнайы оқу бөліміне арналған материалдан және спорт түрлері бойынша спорттық жетілудің оқу бөлімдеріне арналған материалдан тұрады [43].
Түрлі оқу бөлімдерінде оқыту-тәрбиелеу үдерісін ұйымдастырудың негізгі ұстанымы студенттердің жынысын, дене даярлығын, денелік және спорттық-техникалық даярлық деңгейін ескере отырып жекелей жүргізіледі.
Сабақ даярлық медициналық тобының студенттеріне негізгі медициналық топтан бөлек жүргізіледі [44].
Бір жылға арналған оқу бағдарламасы ауа-райы және оқыту-спортты база жағдайларын есепке ала түзіледі. Оқыту сабақтары циклдер бойынша ұйымдастырылады. Оның әрқайсысы мазмұны бойынша келесі циклге даярлық күйінде құралады.
Даярлық оқу бөліміндегі оқыту үдерісі студенттердің жан-жақты дене дайындығына және оларда дене шынықтыруға деген қызығушылықты дамытуға бағытталған болуы керек. Тәжірибелік сабақтардың мазмұны барлық оқыту бөлімдеріне міндетті оқу бағдарламасынан, спорттық дағдыларды меңгеруге және студенттердің бойында спортқа деген қызығушылықты туындатуға бағытталған кәсіби-қолданбалы дене даярлығы мен құралдарынан тұрады [45].
Дене қасиеттерін дамыту бойынша сабақ өткізу әдістемесі қимыл дағдыларын меңгерудің талаптарын есепеке ала жүргізіледі. Студенттердің дене шынықтырумен және спортпен үзбей шұғылдану қажеттігі білім алу барысында қалыптасады.
Дене дайындығы бойынша нормативтер тапсырған негізгі медициналық топтың студенттері спорттық жетілу оқу топтарына енгізіледі. Созылмалы ауруы бар студенттер жынысы, ауруының сипаты және ағзасының функционалді мүмкіндіктері ескеріле отырып топталады және 8-15 адамнан оқыту топтарына, одан арнайы оқу бөліміне тіркеледі [46].
Арнайы оқу бөліміндегі дене тәрбиесі денелік дамудағы функционалды ауытқуларды және аурудың зардаптарын жоя отырып, денсаулықты нығайтуға, сондай-ақ, ағзаны шынықтыруға және жұмысқа қабілеттілігін арттыруға бағытталған.
Арнайы медициналық бөлімнің бағдарлама курсы дене тәрбиесі, кәсіби-қолданбалы, дәрігерлік бақылау, өзіндік бақылау әдістемелерін қолдана отырып денсаулықтағы және дене дамуындағы кемшіліктерді жоюға бағытталған. Денсаулық күйі, дене дамуы және оқу үдерісіндегі даярлық күйі жақсарған адамдар дәрігер берген қорытынды және кафедра шешімі негізінде оқу жылының соңында арнайы және даярлық топтарынан келесі медициналық топтарға көшіріледі.
Студенттің дене тәрбиесі болашақ маманның таңдап алған мамандығына орай дене даярлығының кәсіби-қолданбалы құралдарына сай қалыптасады. Оқу сабақтарында қол жетерлік, жекелей жүргізілу, дене жүктемелерін дұрыс мөлшерлеп, бірте-бірте арттыру ұстанымдары сақталынуы қажет. Жалпы және кәсіби-қолданбалы дене даярлығын жүргізгенде ағза мүшелерінің және жүйелерінің қызметіндегі кемістіктерді жою үшін қолданбалы жаттығулардың техникасын меңгеріп, студенттердің функционалді қорларын ескеру қажет [47].
Арнайы бөлімде сауықтыру-қалпына келтіру бағдарымен дене шынықтыру сабағын өткізу студентті даярлық оқу бөліміне көшіруге мүмкіндік береді.
Ауырған кезде немесе басқа да студенттің денсаулық күйі нашарлаған жағдайларда студентті кез келген уақытта арнайы медициналық топқа көшіруге болады [48].
Студенттің денсаулық күйі оқыту-тәрбиелеу үрдісі тиімділігін көрсетеді және оның кәсіби қызметке даярлығын анықтайды. МЖМБС қолдану салауатты өмір салты, денсаулық, денелік даму және болашақ маманның жеке басының дене мәдениетін қалыптастыру мақсатымен дене тәрбиесін тиімді ұйымдастырудың алғы шарты болып табылады [49].
Дене шынықтыру оқытушыларының міндеттері түсініктемелі сұхбаттар жүргізу және өзі дене жаттығуларымен шұғылдану мен инновациялық технологияларды енгізудің үлгісі бола білу.
Қазақстанның жоғары оқу орындарының дене шынықтыру кафедралары 2002 басылымнан шыққан, оқытудың дәстүрлі жүйесіне арналған типтік оқу бағдарламасымен жұмыс істеп келеді, осыған байланысты кредиттік оқыту жүйесін ұйымдастыруды қайта қарастырып, оны Дене шынықтыру пәніне бейімдеу қажет [50].
Оқытудың кредиттік жүйесіне көшуге байланысты, жоғары оқу орындарында дене шынықтыру бойынша оқу үрдісін енгізуді талап ететін жаңа түсініктемелер қабылданған, оларды Дене шынықтыру пәні бойынша жаңа МЖМБС енгізу қажет.
Оқытудың кредиттік жүйесі - оқу үдерісі уақыты аумағында және білім көлемін кредиттер күйінде есепке ала отырып, білім беруді жекелей жүргізу және таңдаулылық негізінде өз бетінше білім алу мен білімді шығармашылық деңгейде меңгеруге бағытталған оқыту жүйесі. Оқу жұмысының еңбек сыйымдылығын есепке алу жүргізілетін материал көлемі бойынша жүзеге асады [51].
Дене шынықтыру пәні бойынша типтік бағдарламаға сай МЖМБС кредиттер емес, оқытудың барлық жылдарына - 450 сағат бөлінген. Ал қазіргі кезде басшылыққа алынып отырған типтік бағдарлама ресми түрде сағаттар көлемін тек 1 және 2 курстарға бөледі, ал бұл дене шынықтыру туралы Заңының орындалмауына әкеп соғады [52].
Кредит (Credit Credit-hour) - білім алушының оқытушының оқу жұмысының жекелей өлшем бірлігі. Бір кредит білім алушының академиялық кезең бойғы бір апта ішіндегі аудиториялық жұмысының 1 академиялық сағатына тең [53].
Оқыту және бақылау іс-шараларының күнтізбесі оқу жылы бойы демалыс күндері (мерекелер) көрсетілген, дене шынықтыру пәні бойынша академиялық күнтізбе (Academic Calendar) [52, 9б.] жылына 30 аптаны құрайды. Жоғары оқу орны таңдап алған үш түрдің бір теориялық білім беру кезеңі - 15 апталық семестр, оны академиялық кезең (Term) [52, 9б.] деп атайды.
Неге осы күнтізбені дене шынықтыру пәніне қолданбасқа? Біріншіден, сабақты жүргізудің жүйелілігі бұзылады, ол тиімді жұмысқа қабілеттілікті сақтаудың міндетті шарты болып табылады, екіншіден, бұл студенттің өздігінше орындайтын жұмысының жаңа бағдарламасын жасауды талап етеді, ал ол жоқтың қасы. Сонда шығатыны, демалысқа берілетін үзіліс уақыты 12 аптаға созылып, 3 айды құрайды, ал бұл мерзім аталған пән үшін мүлде мүмкін емес, өйткені бұл уақыт аралығында қимыл дағдысы жойылады, дене қасиеттері төмендейді, жаңа МЖМБС мұның барлығының алдын алу қажет [54].
Оқу жоспары немесе Curriculum - білім беру деңгейіне сай оқу пәндерінің тізімі мен көлемін, оларды оқыту тәртібін реттейтін негізгі құжат [29, 12б.]. 2002 жылға МЖМБС оқу бағдарламасы тек 2 оқу жылын қамтиды. Жоғары оқу орындарындағы үшінші және төртінші жылдар таңдап алынған спорт түрлерімен өздігінше шұғылдануды қарастырады, әрине мұны студенттердің аз ғана бөлігі ұстанды, өйткені бір ғана спорт залы барлығын қамтамасыз ете алмайды.
Пәннің міндетті құрылымын (Core Sublekts) студенттер сабақ жүргізілуі барысында білім беру бағдарламасы бойынша міндетті түрде өтуі керек [29, 11б.].
Элективті (таңдаулы) оқу пәндері, студенттердің таңдауымен кез келген академиялық кезеңде оқылатын, таңдалынып алынатын құрылымдар (Electives) - [29, 10б.] - бұл термин бұрынғы дәстүрлі оқыту жүйесінде де қолданылған, кредиттік жүйеде де сақталынып қалған.
Белсенді үлестірме материалдары (БҮМ) (Hand-outs) - білім алушының тақырыпты шығармашылық деңгейде, жеңіл меңгеруіне арналған сабақ кезінде үлестірілетін белсенді көрнекілік материалдар (тезистер, дәрістер, сілтемелер, мысалдар, глоссарий, өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар) [29, 9б.]. Дене шынықтыру пәні бойынша көрнекіліктерге - үлгілер, жаттығулардың орындалуы бойынша суреттер, виедокассеталар, жаттығулар жазылған компьютерлік дискілер жатады.
Білім алушылардың оқу бағдарламасын меңгеруінің сандық көрсеткіш деңгейі енгізілген, ол аралық аттестациялау (қорытынды бақылау) нәтижесі бойынша түзіледі және білім алушының оқу бағдарламасын меңгеру дәрежесін көрсетеді, білім алушының академиялық рейтингі (Rating) - [29, 9б.] деп аталады. Студенттің бір семестр ішінде тапсыратын рейтингтер саны - екеу. Студенттердің пән бойынша білімі баллды-пайызды-әріпті мәнді көрсеткіштермен бағаланады (1 кесте).
Кесте 1 - Дене шынықтыру пәніне арналған бағалар көрсеткішінің кестесі
Әріптік жүйемен берілген баға
Балдардың сандық көрсеткіші
%- қ мәні
Дәстүрлі жүйе бойынша баға
A
4,0
95-100
үздік
A-
3,67
90-94
B+
3,33
85-89
жақсы
B
3,0
80-84
B-
2,67
75-79
C+
2,33
70-74
қанағаттанарлық
C
2,0
65-69
C-
1,67
60-64
D+
1,33
55-59
D
1,0
50-54
F
0
0-49
қанағаттанарсыз
Студенттер білімінің бағалама үлгісі
Ескерту: үдерісті бақылау
25-30% - дәстүрлі оқыту жүйесінің үздік бағасына сай
20-24% - дәстүрлі оқыту жүйесінің жақсы бағасына сай
15-19% - дәстүрлі оқыту жүйесінің қанағаттанарлық бағасына сай
14% -дан бастап - дәстүрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz