Сақтандыру нарығының теориялық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру: мәні, қызметі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан территориясындағы сақтандыру нарығының құрылуы ... ... ... ... .12
1.3 Сақтандыру нарығының институционалдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстанда сақтандыру нарығының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 «Номад Иншуранс» сақтандыру компаниясы акционерлік қоғамына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3 «Номад Иншуранс» АҚ сақтандыру компаниясы қызметіне талдау ... ... ..50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығының даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Қазақстан Республикасы бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.3 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығын жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру: мәні, қызметі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан территориясындағы сақтандыру нарығының құрылуы ... ... ... ... .12
1.3 Сақтандыру нарығының институционалдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстанда сақтандыру нарығының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 «Номад Иншуранс» сақтандыру компаниясы акционерлік қоғамына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3 «Номад Иншуранс» АҚ сақтандыру компаниясы қызметіне талдау ... ... ..50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығының даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Қазақстан Республикасы бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.3 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығын жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
Диплом жұмысының зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда сақтандыру қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында рыноктық әдістермен экономиканы басқарудың негізгі құралы болып табылады. Сақтандыру механизмдерінің ерекшелігі тек қана кәсіпорындар мен азаматтардың мүлкін сақтау ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің макроэкономикалық мәселелерін шешу секілді қызметтерді атқару болып табылады. Сондықтан, рыноктық шаруашылығы дамыған мемлекеттерде сақтандыру әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешудегі экономиканың стратегиялық секторы болып отыр. Қазақстанда жеке меншіктің дамуымен бірге сақтандырудың да рөлі өсуде, алайда отандық сақтандыру қызметінің халыққа және кәсіпкерлерге көрсетіп отырған сақтандыру қызметтерінің көлемі тар, тиімділігі аз болып отыр. Сақтандыру рыногындағы компаниялардың тұрақты дамуына қарамастан, отандық сақтандыру жүйесінің дамуы төменгі деңгейде қалуда. Оған дәлел сақтандыру сыйлықақыларының республикалық ЖІӨ-ге шаққандағы үлесі 2012 жылы 1,5% құрап отыр. Дамыған мемлекеттерде бұл көрсеткіш 8-12% құрайды. Сол себепті апаттардың алдын алуға, халыққа әлеуметтік жәрдем көрсету бойынша елеулі мемлекеттік шығындар жұмсауға тура келуде. Сақтандыру қызметі өзіндік ерекшелігімен ерекшеленеді. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдай халықаралық стандарттарға сай және қарқынды дамыған сақтандыру қызметін дамытуды қамтамасыз ететін біртұтас сақтандыру жүйесін құруды талап етеді. Сақтандыру секторы қалыпты дамымай мемлекеттің тұрақты дамуы туралы айту қиын. Сақтандыру қызметі рыногының жеткіліксіз дамуы сақтандыру компанияларына келетін капиталдың аздығынан болып отыр, ол өз кезегінде сақтандыруға деген ынталандырудың жетіспеушілігінен, соның ішінде өмірді сақтандыруға, халықтың отандық қаржы ұйымдарына деген сенімділігінің төмендігі, әсіресе ұзақ мерзімді салымдар жасауға көп халықтың сенбеуінде болып отыр. Сақтандыру рыногының дамымай қалғандығын және оның Қазақстандағы институционалдық аяқталмағандығы мемлекеттік мәселе болып отыр, егер осы мәселені мемлекет шешсе сақтандыру қызметі рыногы экономикалық өсудің маңызды тұрақты факторы болар еді [1].
Отандық сақтандыру қызметі рыногының дамуын тежеп отырған негізгі себептер тек сақтандыру қызметін ұсыну тәжірибесінің жеткіліксіздігінде ғана емес, сонымен бірге халықтың өмір сүру деңгейінің төмендігі мен төлемқабілеті бар кәсіпорындардың санының аздығында болып отыр. Осы себептер сақтандыру қызметінің потенциалын анықтап және құру механизмдерін жетілдіруге бағытталған және болашақтағы тенденцияларын қорытындылайтын зерттеулердің жоқтығынан болып отыр. Осы себептер тақырыптың өзектілігін ашады.
Отандық сақтандыру қызметі рыногының дамуын тежеп отырған негізгі себептер тек сақтандыру қызметін ұсыну тәжірибесінің жеткіліксіздігінде ғана емес, сонымен бірге халықтың өмір сүру деңгейінің төмендігі мен төлемқабілеті бар кәсіпорындардың санының аздығында болып отыр. Осы себептер сақтандыру қызметінің потенциалын анықтап және құру механизмдерін жетілдіруге бағытталған және болашақтағы тенденцияларын қорытындылайтын зерттеулердің жоқтығынан болып отыр. Осы себептер тақырыптың өзектілігін ашады.
1 Джемпеисова, Г.И. Сақтандыру: оқу құралы / Г.И. Джемпеисова, О.Н. Чикунов, С, Н 2010.- 255, [1] б
2 Г.И.Маянлаева Теория и практика страхового дела (в схемах, таблицах). Алматы, 2005.
3 Алтынбекұлы Қ., Өсербайұлы С.Ө Сақтандыру оқу құралы Алматы, 2006- 70б.
4 2009–2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногын дамыту бағдарламмасы. 27.11.2011 ж., №491
5 2009-2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногын дамыту Бағдарламасы. 01.07.2011 ж., №729
6 Арзаева М.Ж. Сақтандыру нарығы: қазіргі кездегі жағдайы және қызмет ету мәселелері//Ғаламдық экономикалық үдерістердің тұрақсыздығы жағдайындағы инновациялық даму. Алматы, 2010 - 151-154б.
7 «Номад Иншуранс» ресми сайты: www.icn.kz
8 Тайбек Ж.Қ., Жаркимбекова К.С. ҚР сақтандыру қызметінің даму қажеттілігі, ерекшелігі және тиімділігі// Оңтүстік Қазақстан ғылым мен білімі Алматы, 2010. №7(86)-41-44б
9 «Страховое дело» журналы, Страховое дело, Алматы. 2007 . №2 – 65б.
10 Лукинов «Функционирование единого страхового рынка ЕС». Журнал «Страховое ревю», №6, 2011 ж.
11 Савинский, Богатенков «Особенности страхования в КНР». Журнал «Страховое дело». №7, 2011 ж.
12 Жуйриков К.К. Бизнес и страхование. – Алматы, 2005 ж.
13 Никулина Н. Н Страхование: теория и практика. . М., ЮНИТИ – ДАНА, 2007.
14 Тронин Ю.Н. Основы страхового бизнеса - М.: Альфа – Пресс, 2006
15 Веселовский М.Я. Страховой сервис. Учебное пособие. – М., Альфа – М., ИНФРА – М, 2007.
16 Павлюченко В.Г. Страхование. Оқу құралы – М., ИНФРА – М, 2007.
17 Грищенко Н.Б. Основы страховой деятельности: Оқу құралы – М: Финансы и статистика, 2006.
18 О.В. Малкова Страхование в системе международных экономических отношений. Оқу құралы: Ростов н/Д: Феникс, 2007.-188с.
19 Маянлаева Г.И. Сақтандыру ісінің теориясы және тәжірибесі. Алматы, 2011 189б
20 Ұлттық банк ресми сайты: www.nationalbank.kz
21 Жуйриков К., Назарчук И. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт оқу құралы. Алматы, 2009 - 374б.
22 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Алматы, 2005 – 561б.
23 Гостенко Л.Н. Страхования. Алматы, 2003 - 260б
24 ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау Комитетінің статистикалық мәліметтері 2011- 2012.
25 О.В. Малкова Страхование в системе международных экономических отношений. Оқу құралы: Ростов н/Д: Феникс, 2007.-188с.
26 Маянлаева Г.И. Организация страхового дела в Республике Казахстан. Алматы: 2000 ж.
27 Қазақстан Республкасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты». 2012 жыл 14 желтоқсан.
2 Г.И.Маянлаева Теория и практика страхового дела (в схемах, таблицах). Алматы, 2005.
3 Алтынбекұлы Қ., Өсербайұлы С.Ө Сақтандыру оқу құралы Алматы, 2006- 70б.
4 2009–2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногын дамыту бағдарламмасы. 27.11.2011 ж., №491
5 2009-2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногын дамыту Бағдарламасы. 01.07.2011 ж., №729
6 Арзаева М.Ж. Сақтандыру нарығы: қазіргі кездегі жағдайы және қызмет ету мәселелері//Ғаламдық экономикалық үдерістердің тұрақсыздығы жағдайындағы инновациялық даму. Алматы, 2010 - 151-154б.
7 «Номад Иншуранс» ресми сайты: www.icn.kz
8 Тайбек Ж.Қ., Жаркимбекова К.С. ҚР сақтандыру қызметінің даму қажеттілігі, ерекшелігі және тиімділігі// Оңтүстік Қазақстан ғылым мен білімі Алматы, 2010. №7(86)-41-44б
9 «Страховое дело» журналы, Страховое дело, Алматы. 2007 . №2 – 65б.
10 Лукинов «Функционирование единого страхового рынка ЕС». Журнал «Страховое ревю», №6, 2011 ж.
11 Савинский, Богатенков «Особенности страхования в КНР». Журнал «Страховое дело». №7, 2011 ж.
12 Жуйриков К.К. Бизнес и страхование. – Алматы, 2005 ж.
13 Никулина Н. Н Страхование: теория и практика. . М., ЮНИТИ – ДАНА, 2007.
14 Тронин Ю.Н. Основы страхового бизнеса - М.: Альфа – Пресс, 2006
15 Веселовский М.Я. Страховой сервис. Учебное пособие. – М., Альфа – М., ИНФРА – М, 2007.
16 Павлюченко В.Г. Страхование. Оқу құралы – М., ИНФРА – М, 2007.
17 Грищенко Н.Б. Основы страховой деятельности: Оқу құралы – М: Финансы и статистика, 2006.
18 О.В. Малкова Страхование в системе международных экономических отношений. Оқу құралы: Ростов н/Д: Феникс, 2007.-188с.
19 Маянлаева Г.И. Сақтандыру ісінің теориясы және тәжірибесі. Алматы, 2011 189б
20 Ұлттық банк ресми сайты: www.nationalbank.kz
21 Жуйриков К., Назарчук И. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт оқу құралы. Алматы, 2009 - 374б.
22 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Алматы, 2005 – 561б.
23 Гостенко Л.Н. Страхования. Алматы, 2003 - 260б
24 ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау Комитетінің статистикалық мәліметтері 2011- 2012.
25 О.В. Малкова Страхование в системе международных экономических отношений. Оқу құралы: Ростов н/Д: Феникс, 2007.-188с.
26 Маянлаева Г.И. Организация страхового дела в Республике Казахстан. Алматы: 2000 ж.
27 Қазақстан Республкасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты». 2012 жыл 14 желтоқсан.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру: мәні, қызметі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан территориясындағы сақтандыру нарығының құрылуы ... ... ... ... .12
1.3 Сақтандыру нарығының институционалдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстанда сақтандыру нарығының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ...3 0
2.2 Номад Иншуранс сақтандыру компаниясы акционерлік қоғамына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.3 Номад Иншуранс АҚ сақтандыру компаниясы қызметіне талдау ... ... ..50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығының даму мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Қазақстан Республикасы бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.3 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығын жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 89
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда сақтандыру қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында рыноктық әдістермен экономиканы басқарудың негізгі құралы болып табылады. Сақтандыру механизмдерінің ерекшелігі тек қана кәсіпорындар мен азаматтардың мүлкін сақтау ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің макроэкономикалық мәселелерін шешу секілді қызметтерді атқару болып табылады. Сондықтан, рыноктық шаруашылығы дамыған мемлекеттерде сақтандыру әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешудегі экономиканың стратегиялық секторы болып отыр. Қазақстанда жеке меншіктің дамуымен бірге сақтандырудың да рөлі өсуде, алайда отандық сақтандыру қызметінің халыққа және кәсіпкерлерге көрсетіп отырған сақтандыру қызметтерінің көлемі тар, тиімділігі аз болып отыр. Сақтандыру рыногындағы компаниялардың тұрақты дамуына қарамастан, отандық сақтандыру жүйесінің дамуы төменгі деңгейде қалуда. Оған дәлел сақтандыру сыйлықақыларының республикалық ЖІӨ-ге шаққандағы үлесі 2012 жылы 1,5% құрап отыр. Дамыған мемлекеттерде бұл көрсеткіш 8-12% құрайды. Сол себепті апаттардың алдын алуға, халыққа әлеуметтік жәрдем көрсету бойынша елеулі мемлекеттік шығындар жұмсауға тура келуде. Сақтандыру қызметі өзіндік ерекшелігімен ерекшеленеді. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдай халықаралық стандарттарға сай және қарқынды дамыған сақтандыру қызметін дамытуды қамтамасыз ететін біртұтас сақтандыру жүйесін құруды талап етеді. Сақтандыру секторы қалыпты дамымай мемлекеттің тұрақты дамуы туралы айту қиын. Сақтандыру қызметі рыногының жеткіліксіз дамуы сақтандыру компанияларына келетін капиталдың аздығынан болып отыр, ол өз кезегінде сақтандыруға деген ынталандырудың жетіспеушілігінен, соның ішінде өмірді сақтандыруға, халықтың отандық қаржы ұйымдарына деген сенімділігінің төмендігі, әсіресе ұзақ мерзімді салымдар жасауға көп халықтың сенбеуінде болып отыр. Сақтандыру рыногының дамымай қалғандығын және оның Қазақстандағы институционалдық аяқталмағандығы мемлекеттік мәселе болып отыр, егер осы мәселені мемлекет шешсе сақтандыру қызметі рыногы экономикалық өсудің маңызды тұрақты факторы болар еді [1].
Отандық сақтандыру қызметі рыногының дамуын тежеп отырған негізгі себептер тек сақтандыру қызметін ұсыну тәжірибесінің жеткіліксіздігінде ғана емес, сонымен бірге халықтың өмір сүру деңгейінің төмендігі мен төлемқабілеті бар кәсіпорындардың санының аздығында болып отыр. Осы себептер сақтандыру қызметінің потенциалын анықтап және құру механизмдерін жетілдіруге бағытталған және болашақтағы тенденцияларын қорытындылайтын зерттеулердің жоқтығынан болып отыр. Осы себептер тақырыптың өзектілігін ашады.
Диплом жұмысының зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық табиғатын және теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы сақтандыру қызметінің қалыптасу жағдайына талдау, сонымен қатар экономиканың даму сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- бәсекелестік ортадағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні мен оның жіктемесін нақтылау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесінің даму эволюциясына баға беру;
- сақтандыру нарығының институционалдық құрылымына сипаттамасын беру;
- қазіргі жағдайдағы сақтандыру қызметін ұйымдастырудың басымды бағыттарын айқындап, оның даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- сақтандыру қызметіне әсер етуші тәуекелдердің табиғатын зерттеп, оларды басқару әдістерін нақтылау;
- шетел тәжірибесіне сүйене отырып, сақтандыру қызметінің артықшылықтарын қалыптастырушы стратегияларды белгілеп, отандық тәжірибемен ұштастыру.
Зерттеу пәні - бәсекелестік орта жағдайындағы Қазақстан Республикасы сақтандыру қызметінің ұйымдастырушылық және экономикалық аспектілері болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Комитетінің мәліметтері, осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру: мәні, қызметі және түрлері
Сақтандыру дегенiмiз, сақтандыру ұйымы өз активтерi есебiнен жүзеге асыратын сақтандыру төлемi арқылы сақтандыру шартында белгiленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүдделерiн мүлiктiк жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешенi.
Сақтандыру қызметi - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкiлеттi мемлекеттiк органның лицензиясы негiзiнде жүзеге асырылатын қызметi [2,57б.].
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2000 жылғы 18 желтоқсан N 126-II қабылданды.
Сақтандыру нарығы - бұл ерекше әлеуметтік орта, кең ұғымда, сақтандыру өнімін (сақтандыру куәлігін- полисін) сатып алу- сату жөніндегі экономикалық қатынастардың жиынтығы. Сонымен қатар сақтандыру нарығы деп сақтандырушы мен сақтанушының нарықта кездесетін орнын айтуымызға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні - белгілі бір сақтандыру жағдайы туындағанда сақтанған жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүддесін қорғау үшін өздері төлеген ақшадан орнын толтыруы.
Сақтандырудың мәнін анықтай келе, келесідей функцияларын атап айтуымызға болады:
- реттеуші - нарық мемлекеттік реттеуге бағынады;
- коммерциялық - сақтандыру операцияларын орындауға байланысты табыс әкеледі;
- бағалық- сақтандыру компаниялары қызметіне баға орнатуды қамтамасыз етеді;
- сенімділік- сақтандыру операциялары жағымсыз жағдай туындағанда олардың алдын- алу сенімділігімен қамтамасыз етеді;
Сақтандыру қызметiн ұйымдастыру және мемлекеттiк реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыру үшiн сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге бөлiнедi. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметi "өмiрдi сақтандыру" саласы және "жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмiрдi сақтандыру саласы ерiктi сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды:
1) өмiрдi сақтандыру - сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзiмi бiткенге дейiн немесе сақтандыру шартында белгiленген жасқа дейiн өмiр сүрген жағдайда сақтандыру төлемiн жүзеге асыруды көздейтiн жеке сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
2) аннуитеттiк сақтандыру- сақтандырылушы белгiлi бiр жасқа жеткен, еңбек ету қабiлетiн (жасына байланысты, мүгедектiгiне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуiне немесе одан айрылуына әкелiп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрiнде кезең-кезеңiмен сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн жеке сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
Жалпы сақтандыру саласы ерiктi сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру - сақтандырылушы жазатайым жағдайдың немесе ауырудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсiптiк жағынан) қабiлетiн (толық немесе iшiнара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтiрiлген жағдайларда оның қосымша шығыстарын тiркелген сомада не iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемiн жүзеге асыру көзделетiн жеке сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
2) медициналық сақтандыру - сақтандырылушының медицина мекемесiнен медициналық сақтандыру бағдарламасына енгiзiлген медициналық қызмет көрсетулердi сұраған жолданымдарынан туындаған шығыстарын iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн жеке сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
3) автомобиль көлiгiн сақтандыру;
4) темiр жол көлiгiн сақтандыру;
5) әуе көлiгiн сақтандыру;
6) су көлiгiн сақтандыру;
Көлiк құралдарын сақтандыру, көлiк құралын иеленуге, пайдалануға, оған билiк етуге байланысты адамдардың мүлiктiк мүдделерiне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның iшiнде айдап немесе ұрлап әкетiлуi салдарынан келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
7) жүктердi сақтандыру - жүктердi иеленуге, пайдалануға, оған билiк етуге байланысты адамдардың мүлiктiк мүдделерiне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның iшiнде жүктердiң тасымалдану әдiсiне қарамастан жоғалып кетуi салдарынан келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
8) кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыру - Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 810-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
9) автомобиль көлiгi иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру - үшiншi тұлғаға өзi көлiк құралдарын пайдалануға байланысты келтiрген зиянын өтеу мiндетiне байланысты тұлғаның мүлiктiк мүдделерiне келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
10) темiр жол көлiгi иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
11) әуе көлiгi иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
12) су көлiгi иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру; .Көлiк құралдары иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру, үшiншi тұлғаға өзi көлiк құралдарын пайдалануға байланысты келтiрген зиянын өтеу мiндетiне байланысты тұлғаның мүлiктiк мүдделерiне келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
13) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру - көлiк құралдарын тасымалдаушы ретiнде өзi пайдалануына байланысты үшiншi тұлғаға келтiрiлген зиянын өтеу мiндеттемесiмен байланысты тұлғаның мүлiктiк мүдделерiне келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
Сақтандыру қызметі ұлттық экономиканың маңызды саласы және тәуекелден қаржылық қорғау институты ретінде әрдайым дамып келеді.
1 Сақтандыру қызметін ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік мәселелерінің негіздері: - экономиканың қорғаушы саласы ретіндегі сақтандыру қызметінің экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны, мәні зерттеліне отырып, оның қазіргі заманғы Қазақстан экономикасындағы рөлі мен артықшылықтары, белгілері, үрдісі зерделенді; экономиканың қорғаушы саласы ретіндегі сақтандыру қызметінің жүйелік ұғымдары мен өзара байланыстары, атқаратын қызметтері зерттелініп, жалпы құрылымдық негіздері жіктелінді; сақтандыру саласындағы әртүрлі ғалымдардың ойлары зерделенді. Рыноктық экономика жағдайында тәуекелдікті тиімді басқарудың негізгі әдісі сақтандыру қызметі болып табылады. Сақтандыруда өндіріс, айналым, материалдық игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамдар арасында қалыптасатын белгілі экономикалық қатынастар іске асады. Ол барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер мен қоғам мүшелеріне шығындарын өтеуде кепілдік береді, яғни көптеген тұлғалар арасында бөлу арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына алған шығындарын өтеу әдісі ретінде көрініс береді.
Сақтандыру қызметі - бұл қаржылық тұрақтылықты және төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету мақсатында қаржы рыногында пайда алу үшін қордың уақытша бос қаражаттарын пайдалану және дәстүрлі мәміле аясында сақтандыру оқиғаларының туындауы себебінен болған зияндарды қайтару жағдайында, заңды тұлға тарапынан кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың салымдарын (сақтандыру сыйлықақылары) мәміле есебінен төлеу бойынша сақтандыру қорын құруға негізделген кәсіпкерліктің ерекше түрін көрсететін сақтандыру қызметінің қатысушылары арасындағы ерекше тұйықталған қатынастар жиынтығы [3,320б.].
Экономикалық категория ретінде сақтандыру - сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы, яғни мүліктің бір бөлігі сақтандыру сыйақысы ретінде (ақшалай немесе натуралды үлгіде) бір субъектіден екінші субъектіге сақтандыру төлемі түрінде сақтандыру оқиғасы туындаған кезде қайтарым жағдайына беріледі.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің бірінші сатысы азаматтардың, кәсіпорындардың, мемлекеттік институттардың ерікті және міндетті сақтандыру тізбесі бойынша сақтандыру қорғанысы қызметін сатып ала отырып, нетто-табыстан сақтандырушыларға төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының есебінен, сақтандыру қорларын құру арқылы сақтандыру қорғанысын қамтамасыз етеді. Бұл сақтандыру қызметін сатып алу- сату сатысы.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің екінші сатысы - сақтандыру қорларын құру және тарату. Бұл сатыда сақтандырушылар біруақытта сақтандыру қорларын құра отырып, оларды сақтандыру тарифтерінде, бизнес-жоспарда көрсетілген бағыттар бойынша, мемлекеттік нормативтерге (мысалы, сақтандыру қорларын құру және орналастыру ережесіне сәйкес) сай таратады. Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің үшінші сатысы - сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру жолымен, нақты зардап шеккен сақтанушыларға жоғалтуларын өтеп беру үшін сақтандыру қорын пайдалану арқылы сақтандыру қорғанысының жекелей жүзеге асуымен байланысты. Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің төртінші сатысы - сақтандыру төлемдерінің сақтанушылардың ие болу, басқару, қолдануымен байланысты мүліктік қызығушылығын, олардың үшінші тұлға алдындағы жауапкершілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етуімен байланысты. Жоғарыда айтылған тұжырымдарды талдай келе, біз сақтандыру қызметі терминіне қатысты үш категорияны береміз. Біріншіден, бұл қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қызығушылықтарды қорғау тәсілі болып табылады. Екіншіден, сақтандыру қызметі - қоғамдық қатынастар жүйесінің ажырамас бөлшегі болады. Үшіншіден, сақтандыру қызметі - бизнес түрі болып табылады. Қазақстандағы мемлекеттік сақтандыруды қадағалау жүйесі әрекет етуші заңдарға сүйенеді, оған жалпы құқықтық актілер, арнайы сақтандыру заңнамалары және ведомстволық нормативтік құжаттар кіреді. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу ұлттық сақтандыру жүйесінің дамуын және экономиканың сақтандыру секторын әсерлі бақылауды қамтамасыз етеді. Бүгінгі таңда Қазақстанда сақтандыру қызметі саласын реттейтін тиімді құрал сақтандыру заңы бар. Алайда, экономиканың бұл саласы халықаралық стандарттар мен қағидаларды қолдана отырып, табысты жетілдіруді қажет етеді. Осы орайда, отандық сақтандыру заңнамаларын тиімді, тұрақты сақтандыру қызметін дамытуға көмек көрсету әрекеттері мен қолдауға, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттердің қадағалау органдарымен келешектегі ынтымақтастықты дамытуға бағытталған халықаралық талаптарға сәйкестендіруді қамтамасыз ету қажет. Сақтандыру ұйымдарының қызметін қадағалау және реттеу жүйесін жетілдіру мақсатында компанияның тәуекелдерін анықтауға мүмкіндік беретін реттеу механизмдері мен жаңа тәсілдерін әзірлеу қажет. Шетелдерде сақтандыру институты әлеуметтік-экономикалық жүйенің негізгі құрамдасы ретінде өте жақсы дамыған, ал біздің елдегі осы саланың жағдайы қарқынды дамытуды талап етеді. Осыған орай сақтандыру жүйесін қарқынды дамытудың жолы сақтандырушылар мен сақтандыру ұйымдарының салық салу жүйесін жетілдіру болып табылады.
Сақтандыру компанияларының қызметі белгісіздікке негізделетінін назарға ала отырып, сақтандыру компаниясына оның ағымдағы және күтілетін болашақ қаржылық жағдайын көрсететін мүмкін болатын жағдайларды ескеру керек. Осыған орай бүгінгі күні сақтандыру ұйымдарының тәуекелділікті басқару жүйесін құру мәселесі өзекті болып табылады.
0.2 . Қазақстан территориясындағы сақтандыру нарығының құрылуы
Сақтық рыногы - сақтық қызметтеріне сұраным мен ұсынымды қалыптастыру сферасы; сақтық қызметтерін ұсынатын әр түрлі сақтық ұйымдарының, сонымен бірге сақтық қорғауды қажет ететін заңи және жеке тұлғалар арасындағы қатынастарды білдіреді. Сақтық рыногында клиенттерді және олардың қосымша ақшаларын сақтық қорларына тарту үшін тәуелсіз сақтық ұйымдарының арасында бәсеке пайда болады.
Сақтандыру, табыс (пайда) алу мақсатымен коммерцияның шектес сфераларына қаражаттарды инвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі сақтық ісі ретінде елестетіледі.
Сақтық рыногы дегеніміз ақша қатынастарының сферасы, онда сатып алу-сату объектісі ерекше тауар - сақтық қызмет болып табылады және оған деген ұсыным мен сұраным қалыптасады.
Рыноктық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасындағы сақтық қызметінің монополиясы өзгерді, сақтандыру кеңістігі едәуір кеңейді, сақтық қызметнің кең спектрін ұсынатын мемлекеттік емес акционерлік сақтық компаниялары, кәсіпорындар, корпорациялар, меншіктің түрлі нысандарының қоғамдары пайда болды. Олардың қызмет сферасы сақтандырудың тәуекелдік түрлерін де: биржалық мәмілелерді, жүктерді, кредиттерді, коммерциялық, құқықтық және басқа айрықшалықты тәуекелдерді(валюталық бағамның өзгеруі, ереуілдер кезінде кәсіпорынның тұрып қалуы, соғыс қимылдары, жұмыссыздық, экологиялық тәуекелдерді және т.б.) сақтандыруды керіктіреді.
Қазақстанда сақтық ұйымдары шет елде инвестицияларды және экспорттық кредиттерді төлемеу тәуекелдігінен сақтық қорларға қатыспайды. Осыған байланысты, республиканың экспорттық мүмкіндіктері өсуінің жекеше сақтық ұйымдарының капиталдану қарқынан озық қарқынын ескере отырып, отандық инвесторлар мен экспортшыларды сыртқы қауіп-қатерден қорғау саласында мамандырылған корпарацияны құру және оның жұмыс істеуі өте деркезділік болып табылады.
Экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтық корпорациясы Қазақстан Республикасының даму институттарының бірі болып табылады, оның негізгі мақсаты - 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыруға жәрдемдесу. Корпорацияның орнықты қызметін қамтамасыз ету үшін 7,7 млрд. теңге мөлшерінде жарғылық капиталы қалыптастырылған. Қоғамның бірден-бір акционері мемлекет болып табылады. Корпорация қызметінің негізгі бағыты - бұл сатып алушылардың дәрменсіздігімен және сыртқы саяси, тәуекелдіктермен байланысты зияндарды сақтық қорғауды қамтамасыз ету. Корпорация экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыруды (қайта сақтандыруды) жүзеге асырады, сақтық төлемдерін төлейді және контрагенттерден өтеуді алады. Өз қызметтерінде корпорация сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын кәсіпорындар мен ұйымдарға экспорттық кредиттер мен инвестициялық сақтандырумен байланысты мәселелер бойынша консультациялық, маркетингтік және ақпараттық қызметтер көрсетуді жоспарлайды.
Корпорация жоспарлайтын тәуекелдерді сақтандыру шеңберіне мыналар кіреді: алушының дәрменсіздігі, өзара келісімшартты орындауға қатысушы импортер (реципиент) елінің немесе үшінші ел үкіметтрі тарапынан экспортерге немесе инвесторға қатысты дискриминациялық сипаттағы шешімдер, іс-әрекеттер (әрекетсіздіктер); импортер (реципиент) елі үкіметтерінің шетелдік валютамен операцияларды жүзеге асыруға, валютаны айырбастауға шектеу енгізуі; экспроприациялау, мемлекет меншігіне айналдыру, тәркілеу; революциялар, қоғамдық тәртіпсіздіктер, соғыстар және т.с.с.
Сақтық ұйымы бола отырып, корпорация Сақтық қызметі туралы заңға сәйкес іс-әрекет етуге міндетті. Осыған байланысты сақтандырудың немесе қайта сақтандырудың жеке келісімшарты бойынша сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының міндеттемелердің ең жоғары көлемі меншікті капитал мен сақтық резервтерінің 10%-ын құрайды. Тәуекелді сақтандыруға корпорация алатын көлемдердің әлуетін көбейту мақсатымен, сондай-ақ алапаттық сипаттағы уақиғалар кезінде төлем қабілетсіздігі тәуекелдігін болдырмау үшін жетекші халықаралық қайта сақтандыру ұйымдарында тәуекелдерді ішінара қайта сақтандыру практикасы жүзеге асырылады.
Сақтық келісімшарттарын жасауға және сақтық операцияларының нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өзара іс-қимылы сақтық рыногында жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы сақтық рыногының қатысушылары мыналар болып табылады:сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы; сақтық брокері; сақтық агенті; сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы; актуарий; уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор); өзара сақтандыру қоғамы; сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге заңи және жеке тұлғалар.
Сақтық қызметі сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады; бұл қызметтен басқа ол қызметтің мынадай түрлерін: инвестициялық қызметті; өмірді сақтандыру саласында қызметті жүзеге асыратын тиісті жинақтаушы сақтық келісімшартында көзделген сатып алу сомасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтық ұйымы үшін); сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды; ақпарат берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтық ісі және сақтық қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды; бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған (сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы үшін) немесе оның қарамағына сақтандыру келісімшарттарын жасауға байланысты келіп түскен (сақтық ұйымы үшін) мүлікті сатуды немесе жалға беруді; сақтық қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетуді; сақтық (қайта сақтандыру) саласында мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында оқуды ұйымдастыру мен жүргізуді; сақтық агенті ретінде сақтық делдалы болуды; консорциум немесе жай серіктестік құруға қатысуға, сақтық ұйымдары арасындағы не сақтық ұйымдары мен ассистанс қызметін көрсететін өзге заңи тұлғалар арасындағы бірлескен қызмет туралы келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын ассистансты; сақтық төлемдеріне кепілдік беру жүйесіне қатысу шеңберінде Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде көзделген қызметті жүзеге асыруға құқылы.
Сақтық қызметін жүзеге асыруға мынадай жалпы талаптар қойылады.
Сақтық(қайта сақтандыру) ұйымы сақтық қызметін (қайта сақтандыру жөніндегі қызметті) жүзеге асыру құқығына лицензиясы, сақтандырудың белгілі бір түрі бойынша жүзеге асырудың жалпы талаптарын айқындайтын сақтандыру ережелері және ішкі ережелер болғанда ғана сақтық қызметін жүзеге асыруға құқылы.
Сақтық(қайта сақтандыру) ұйымының ішкі ережелері:
1) сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы бөлімшелерінің құрылымын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін;
2) ішкі аудит қызметінің және басқа да тұрақты жұмыс істейтін органдардың
құрылымын, мүшелерінің санын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін;
3)сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының техникалық (сақтандыру),
инвестициялық, кредиттік, операциялық, рыноктық және басқа да тәуекелдерді басқару жүйесін;
4)құрылымдық бөлімшелер басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
5)сақтық(қайта сақтандыру) ұйымының лауазымды тұлғалары мен
жұмыскерлері оның атынан және оның есебінен мәмілелерді жүзеге асырған кезде солардың өкілеттіктерін айқындауға тиіс.
Сақтандыру ережелерін және сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының ішкі ережелерін директорлар кеңесі бекітеді. Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы өз штатында актуарийі болмаса, сақтық қызметін жүзеге асыруға құқылы емес.
Сақтық ұйымдары таратылған жағдайда сақтық ұйымдары, сақтанушыларға (сақтандырылушыларға, пайда алушыларға) сақтық төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қор құруға құқылы. Жұртқа мәлім, Сақтық төлемақыларын кепілдендіру қоры құрылған.
Мемлекет Қазақстан Республикасының Үкімет арқылы ғана сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшысы және акционері бола алады.
Жарғылық капиталының 50 пайызынан астамы мемлекетке тиесілі ұйымдар сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарының құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды.
Мемлекет өзі құрылтайшысы немесе акционері болып табылатын сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының міндеттемелері бойынша, егер Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде өзгеше көзделмесе, оның жарғылық капиталына салған қаражаты шегінде жауапты болады.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы міндетті түрде мынадай алқалық органдар құра алады: директорлар кеңесі - басқару органы; басқарма - атқарушы орган; тексеру комиссиясы -- бақылау органы.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшылары мен акционерлері сатып алатын акцияларына ақшаны тек қана ұлттық валютамен төлеуге міндетті.
Құрылатын сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының жарғылық капиталының ең аз мөлшерін оның құрылтайшылары оны мемлекеттік тіркеуден өткізген кезге дейін толық төлеуге тиіс.
Сақтандыру саласындағы мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері мыналар болып табылады: Қазақстан Республикасында тұрақты сақтық жүйесін жасау мен қолдау және ұлттық сақтық рыногының инфрақұрылымын қалыптастыру; сақтық рыногын реттеу және сақтық қызметін қадағалау; сақтандырудың негіздерін заңдармен баянды ету, міндетті сақтандыру түрлерін, халықаралық сақтандыру жүйесіне Қазақстан Республикасының қатысу қағидаттарын белгілеу; сақтанушылардың, сақтандырушылардың және пайда алушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау.
Сақтандыру сферасындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды, сақтық рыногындағы істің жайына мемлекеттік бақылау жасауды қамтамасыз етуді қоса, уәкілетті орган және мемлекеттің өзге органдары өз құзыры шегінде жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде тікелей көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарының сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы мен сақтық брокерінің сақтық қызметіне араласуына тиым салынады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес сақтық рыногын реттеу және сақтық қызметін қадағалау жөніндегі функциялар мен өкілеттікті уәкілетті мемлекеттік орган жүзеге асырады.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының және шоғырландырылған негізде қадағалауды жүзеге асыратын тұлғалардың төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын қадағалау уәкілетті орган белгілеген пруденциялық нормативтердің және сақталуға міндетті өзге нормалар мен лимиттердің орындалуын немесе сақталуын бақылау арқылы жүргізіледі.
Пруденциялық нормативтерді уәкілетті орган белгілейді және оларды:
1) жарғылық капиталдың ең аз мөлшері,
2) кепілдік қорының ең аз мөлшері;
3) төлем қабілеттігі маржасының ең аз мөлшері;
4) төлем қабілеттігі маржасының және кепілдік қорының жеткілікті нормативі;
5) жоғары өтімді активтердің жеткілікті нормативі
6) активтерді әртараптандыру нормативі құрайды.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандырудың немесе қайта сақтандырудың жекелеген келісімшарттары бойынша міндеттемелерінің ең көп көлемі өз капиталы мен сақтық резервтері сомасының 10 пайызынан аспауы керек.
Сақтандырудың және қайта сақтандырудың қолданылып жүрген келісімшарттары бойынша қабылдаған міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету үшін сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының актуарий есептеген көлемде қалыптасқан сақтық резервтерінің болуы міндетті.
Сақтық резервтерінің қаражаты тек қана сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының қолданылып жүрген сақтандыру келісімшарттары бойынша өз міндеттемелерін орындауға байланысты сақтық төлемдерін жүзеге асыруға арналған.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымына санкцияларды уәкілетті орган не сот қолданады: уәкілетті орган санкциялар ретінде мынадай шаралар қолдануға: айыппұл салуға; лицензияның қолданылуын тоқтата тұруға; лицензияны кері қайтарып алуға; сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарының акцияларын оның акционерлерінен мәжбүрлеп сатып алу туралы шешім қабылдауға және оларды жаңа инвесторларға сатуға құқылы.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы өз қызметінің жыл сайынға міндетті аудитін жүргізіп отырады. Жыл қорытындысы бойынша жасалынған аудиторлық қорытынды сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының жылдық қаржы есептемесінің ажырағысыз бөлігі болып табылады.
Негізгі сақтық қызметінен алатын сақтандырушының табысы сақтық төлемдерімен және өзге сақтық қызметінен алынған табыстар мен шығыстардың (сақтық сомаларды төлеу және сақтық ісін ұйымдастыру және оның материалдық базасын жасау жөніндегі шығыстардың орнын толтыру, еңбекке ақы төлеу шығыстары, сақтық қорларына аударылатын аударымдар) айырмасы ретінде анықталады. Кәсіпкерлік қызметтен алынатын табыс қызметтің осы түрлеріне белгіленген ережелерге сәйкес салық салынатын табыс резервтік қорларға аударылған аударымдардың сомасына азайтылатынын ескере отырып есептеп шығарылады.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты - мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногын қалыптастыру.
Қазіргі заманғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызметі рыногын сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуді және кезең-кезеңімен іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынадай міндеттерді шешу көзделінген:
- әлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың қағидаттарын нақтылау;
- сақтандырудың қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін нақтылау;
- сақтық рыногының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның қатысушыларының - сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтық брокері, сақтық агенті, сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы, актуарий, уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор), өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге заңи және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
- халықаралық стандарттарды ескере отырып, сақтық қадаға-лаудың жүйесін ұйымдастыру;
- сақтық және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығы мен төлем қабілеттігі бойынша талаптарды күшейту;
- осы заманғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
- сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтық жүйені дұрыс ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған.
Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік бюджеттің табиғи-техногендік сипаттағы көлденең шығыстарды өтеу бөлігіндегі салмақты азайтуға; рыноктық экономика қағидаттарында сақтандыру арқылы (зейнетақы қорланымдарын, еңбек қабілеттілігінен айырылуы немесе асыраушысы қайтыс болуына байланысты, жұмыссыздыққа байланысты берілетін жәрдемақыларды, медициналық шығыстарды төлеу) әлеуметтік қамсыздандырудың (қамтамасыз етудің) жекелеген проблемаларын шешуге; халықтың, жеке ұйымдардың жинақ ақшасын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тартуға мүмкіндік береді.
Азаматтардың ақшасымен операцияларды жүзеге асыратын банктер мен жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі сияқты сақтық ұйымдарының қызметі де белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген сенімінің деңгейіне байланысты.
Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде, заңнамалық базаны, мемлекеттік салық-бюджет және ақша-кредит саясатын жетілдіруге, сақтық қызметін қадағалау сапасы мен сақтық ұйымдары жұмысының сенімділігіне байланысты болады.
Қазіргі заманғы сақтық рыногының толыққанды жұмыс істеуі сонымен қатар актуарийлерлер (сақтық міндеттемелерінің экономикалық-математикалық есеп-қисабы саласындағы мамандар) институтын енгізуді, уәкілетті аудиторлар мен басқа да мамандарға қойылатын тиісті талаптарды қажет етеді.
Қазақстанның сақтық рыногы қалыптасу стадиясында тұр: экономикалық және құқықтық негіздемелері бойынша (ұзақ дағдарыс, жетілмеген заңнамалық база) ол дүниежүзілік деңгейден айтарлықтай арта қалып келеді. Дамыған рыноктық қатынастары бар елдерде сақтық қызметтер көрсетудің ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал Қазақстанда ол небәрі 40 түрін қамтиды. Жеке басты сақтандырудың және азаматтардың мүлкін сақтандырудың көптеген түрлері нашар дамыған, бұл халықтың табысының төмен болып отырған деңгейіне байланысты.
Дүниежүзілік тәжірибе сақтық ісі бизнестің кең таралған және пайдалы сферасы екендігін дәлелдеп отыр, ал қуатты сақтық компаниялары өзінің қызметін шектес салаларына әртараптандыра отырып, негізгі және қаржылық орнықты рыноктық құрылым бола отырып, рыноктық экономикада тұрақты жайғасымдарды алып отыр.
Ерекше сақтық қатынастарын, сақтық қызметінің рыногын дамыту, азаматтар мен заңи тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау Сақтық қызметі туралы Қазақстан Республикасы заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық банктің сақтық қадағалау департаменті нормативтік актілерімен реттеліп отырады.
Қазіргі кезде Қазақстанның сақтық рыногы қатысушыларының ассоциациясы құрылған. Ассоциацияның негізгі міндеттері Қазақстан Республикасының сақтық рыногын дамытудың қолайлы жағдайларын жасау және халықтың сақтық мәдениетінің деңгейін арттыру болып табылады.
Сақтандыру саласындағы нарықтық қатынастар жүйесі Қазақстанда бірнеше жылдан астам өмір сүруде. Осы кезең ішінде сақтандыру қызметтерінің қалыптасуы, жоғарғы қарқынды дамумен сипатталады.
Сақтандыру нарығының дамуын 4 кезеңге бөлуге болады.
Сақтандыру қорларының индустриясының дамуының бірінші кезеңі 1994-1998 жылдарды айтуға болады. Бұл кезең сақтандыру қызметін жүзеге асыруға мемлекеттің монополиялығымен, сақтандыру қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің жоқтығымен сипатталады.
Сақтандыру ұйымдарын ашудың жеңілдетілген тәртібі, оны ішінде жарғылық капиталдың мардымсыз мөлшері, олардың қызметі үшін қолайлы жағдай қалыптастыру Қазақстанда ''сақтандыру бум''-ның пайда болуының себептері болды. Егер, 1991 жылдың соңында тіркелген сақтандыру ұйымдарының саны біреулеп саналса, онда олардың саны 500-дан аса болды.
Осы заңның оң әсерлеріне заңды және нормативтік деңгейде жете дайындамау, алдымен, осы бизнесті жүзеге асыруға отандық кәсіпкерлерге қызығушылық тудырмаған сақтандыру және сақтандыру ісі жөнінде арнайы заң күші бар актінің толық жоқтығын атап кетуге болады.
Атап айтқанда, сақтандыру ісін жүзеге асыратын ұйымдарға талаптардың төмен деңгейін бөліп көрсеткен жөн. Мысалы, сақтандыру ісін кез келген тұлға (оның ішінде шет ел тұлғасы да) жүзеге асыра алатын еді. Жоғарыда аталған заңға сай жарғылық капитал мөлшері 100,0 мың. рублден кем болмауы тиіс еді.
Сақтандыру компанияларының қызметінің негативті аспектілеріне салықтық реттеудің кемшіліктерін жатқызуға болады. Атап айтсақ, сақтандыру төлемдерін төлеуге жұмсалатын шығындарды кәсіпорындар шығындарға, ал сақтандыру сомалары мен сақтандырушылар алған сақтандыру өтемдері табыс ретінде қарастырылмады және табыс салығы салынбады. Бұл сақтандыру ұйымдарының бір бөлігі сақтандыру бизнесін тек салық салудан жалтару үшін сақтандыру ісімен айналыспауына әкелді. Басқа жағынан, көптеген сақтандыру ұйымдарының сақтандыру ісін жүзеге асыруға қажетті жағдайлары және технологиясы болмады.
Сонымен қатар, олардың өзіне алған міндеттемесінің меншікті активтер мөлшерінен асып кету фактілері бірнеше рет тіркелді.
Заңдардағы кемшіліктерді жою үшін 1993 жылдың сәуірінде ''Сақтандыру туралы'' Заңға Қазақстанда сақтандыру қызметін шетел азаматтарының және заңды тұлғаларының жүзеге асыруына тиым салуға қатысты түзету енгізілді.
Сақтандыру қызметін жүзеге асыруға сақтық жеңілдіктер қатаң болды.
Атап айтқанда, сақтандыру компаниялары міндетті сақтандыру жөнінде төлемдерді өндіріс шығындарына ғана жатқызды.
Сонымен, сақтандыру қызметінің институттарының қалыптасуының бірінші кезеңі бір жағынан, мемлекеттің осы бизнес түрін заңды реттеу талпыныстарымен, екінші жағынан сақтандыру компанияларының заңсыз табыстарды тарту үшін өз істерінде отандық заңдардағы ағаттықты белсенді пайдалануымен сипатталады.
Екінші кезең болып 1994-1998 жылдарды жатқызуға болады. 1994 жылдың 16 сәуірінен бастап ''Сақтандыру нарығын қалыптастыру және дамыту жөнінде ұйымдастырушылық -құқықтық шаралар туралы'' Қазақсан Республикасының Президентінің Жарлығына сай сақтандыру бизнесін мемлекеттік реттеудің жүйесі қаплыптасты. Алғаш рет мемлекеттік реттеудің орталықтандырылған органы құрамында сақтандыру департаменті құрылған Қаржы министрлігі анықталды.
Жоғарыда аталған жарлыққа сай сақтандыру компаниясы сақтандыру қызметін жүргізу құқығын алу үшін 2,0 млн. теңгеден кем емес және қайта сақтандыруға 20,0 млн. теңгеден кем емес мөлшерде ақшалай нысанда төленген жарғылық капиталы болуы тиіс. Осы жарлықтың оң мезеттеріне сақтандыру компанияларының басқа қызметпен айналысуына тиым салу, жеке келісім-шарт бойынша максималды жауапкершілікті шектеулер енгізу және басқалары болды. 1995 жылдың соңында сақтандыру ұйымдарының саны 53 болды.
Сақтандыру заңын әрі қарай жетілдірудің қажеттіліктері 1995 жылы ''Сақтандыру туралы'' заңның қабылдануына стимул болды. Заңмен сақтандыру ұйымдарының қызметінің тұрақтылығын едәуір көтерген. Сақтандыру компанияларының жарғылық капиталы 40,0 мың айлық есептік көрсеткіш құруы тиіс талап күшейтілді.
Сақтандыру индустриясының даму кезеңіне 1996 жылдың 25 маусымда 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығын дамытудың бірінші Бағдарламасының қабылдануы болды.
Сақтандыру индустриясының дамуының түбегейлі кезеңі болып, үшінші кезеңге шартты жатқызуға болатын 1998-2000 жылдар болды. Атап айтқанда, 1998 жылдың 30 маусымында қабылданған №3986 ''Мемлекеттік басқару органдарын оптималдаудың шаралары туралы'' Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығын жатқызуға болады.
Осы жарлықпен сақтандыру қадағалау органы қызметтері Қаржы министрлігінен Ұлттық Банкке берілді.
Реттеу органы қызметін Ұлттық банкке берген мезетте сақтандыру нарығы қаржы нарығының артта қалған сегменті болып табылады.
1999 жылы сақтандыру заңдарына сақтандыру ұйымдарының қызметі нормативтерін реттеу жөніндегі Ұлттық Банк құқықтарын кеңейтетін түзету енгізілді. Атап айтқанда, Ұлттық Банкке сақтандыру ұйымдарын құруға, оларды міндетті қайта ұйымдастыруға және таратуға рұқсат беру құқығы берілді. Алғаш рет пруденциальды нормативтер, бухгалтерлік есеп-қисаптың жаңа нысандары, сақтандыру ұйымдарында басшылық қызметке үміткер тұлғаларға талаптар енгізілді.
Сақтандыру қызметіндегі құқықтық инфрақұрылымындағы ең маңызды өзгерістердің бірі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің ерекше бөлігін және 2000 жылдың соңында ''Сақтандыру қызметі'' және ''Сақтандыру және сақтандыру қызметінің мәселелері жөнінде Қазақстан Республикасының кейбір заң күші бар актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы'' заңдарының енгізуді жатқызуға болады.
Осы заңдармен құрылтайшылардың қаржылық жағдайын тексеруді жүзеге асыруға болатыны анықталды.
Осы кезеңнің ерекшелігіне қазақстандық сақтандыру ұйымдарының сақтандыру қоржынын әртараптандыру жөнінде талаптарды енгізу болды.
Ұлттық Банк 2005 жылдан бастап нормативтер мен әкімшілік құқық бұзу жөнінде Қазақстан Республикасының жаңа Кодексінде қарастырылған сақтандыру ұйымдарына санкцияларды реттеу жөнінде қосымша өкілеттіліктерге ие болды.
Сақтандыру индустриясының дамуының төртінші кезеңіне Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен бекітілген 2000-2002 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында сақтандыру қызметін дамыту мемлекеттік Бағдарламаның қабылданған кезеңін жатқызуға болады. Сақтандыру рыногын дамытудағы негізгі перспективалар Қазақстан Республикасындағы сақтандыру дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламамен анықталған болатын. Бұл бағдарламаны мақсаты - мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделерін қорғау құралы болып табылатын қазіргі және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру, мемлекеттік әлеуметтік саясатының құраушыларының бірі ретінде тиімді сақтандыру жүйесін қалыптастыру болып табылған. Бағдарламаның орындалуында Ұлттық Банкке, сонымен қатар құзіретіне сақтандыру мәселерін шешу кіретін бірқатар министрліктер мен басқа да мемлекеттік органдарға зор мән берілді.
Бағдарламамен сақтандыру нарығының сенімділігін қамтамасыз ету жөнінде шаралар қарастырылды, олардың қаржылық тұрақтылығына және төлем қабілеттілік деңгейіне талап күшейтілді, өмірді, зейнет ақыны, сақтандырудың және сақтандырудың басқа түрлерін ұзақ мерзімді сақтандыруды дамыту жөнінде шаралар белгіленді.
Тұтыну бағалары деңгейімен сақтандыру кірістердің өсу қарқынының тұрақты артуы соңғы үш жылдың ерекше белгісі болып отыр.
Сірә, бүгінгідей Қазақстанға экономикалық өзгерістер жүріп жатса керек. Қоғам экономиканың дамыуындағы нарықтық механизміне орны мен ролін жан-жақты ойлауға келіп отыр. Қоғамдық түсінікте инфрақұрылымның ажырамайтын элементі ретіндегі сақтандырудың қажеттілік ой белсендірек енгізілуде. Өндірістің дамуына мемлекеттік ықшам салаларының күрт таралуы мен материалдық игіліктің үлестірілуі, жекешелендіру мен меншіктері акционерлендіру, болып жатқан банкроттықтың шаруашылық жүргізудегі жағымсыз қорытындысы нәтижесінде қауіпті және нақты бәсеке кезіндегі тәуекелдігі мен жауапкершілікке алу, өз бетінше шаруашылық жүргізуші көптеген орасан зор субьектілердің пайда болуы бұл процестің алғы шарттары болып табылады.
Сөйтіп, тәуекелдік факторларынан қажетті кепілдемені қамтамасыз етуге үндеген сақтандырушылардың қызметтерінде экономикалық кеңістік құрала бастайды. Бұған біздің еліміздегі сақтандыру ісін монополизациялау мүмкіндік туғызады.
Қазақстанда қазіргі уақытта мемлекетпен реттіліп, мәдениеттендірілген сақтандыруы рыногы қалыптасуда. Сақтандыру қызметтерінің мол тізбесін ұсынған жүздеген жаңа сақтандыру компаниялар құрылуда және әрекеттер жасау басталуда. Бұл процесс көпшіліктің толық түрде әділетті байқағанындай азапты, қиын және бір қатарлы ұзақ жүріп жатыр. Біздің еліміздегі ерікті сақтандыру тәрбиесінің ұзақ мерзімді болмауы, мемлекеттік көздерден барлық төтенше шығындардың орнын толықтыру керектігіне шаурашылық жасаушы субьектілерді дағдыландырды.
Сақтандыру ісіне, қайшылықтардың барлық жиынтығы, экономикалық механизмнің даму тенденциялары мен проблемалары ойдағыдай бейнеленеді. Ғалымдардың ғылыми теориялары мен сақтандыру ісі мамандарының талдаулары жұмыс жасаушы сақтандыру компанияларының қызметкерлері мен жаңа ұйымдастырушылар сақтандыруды ұйымдастыруға концептуалды жаңа ыңғай қажеттігін, сақтандырудың ролі мен принципті бағаларының орнын, оның функциялары мен мақсатты бағыттарын қазіргі уақытта ешқашан болмағандай айғақтайды. Бұрынғы КСРО-ның мемлекеттік сақтандыру қызметкерлерінің өрісі жасанды шектелген сипат алып жүргенде , атап айтқанда авторлардың көпшілігі экономикалық механизмдегі сақтандырудың орны мен ролін бағаламаушылық себебін түсіндіретін мол экономикалық мүдделердің қозғалмаған тұжырымына авторлардың көпшілігі келіп отыр.
Бүкіл мәдениеттендірілген дүние жүзі жұмыс жасап отырған экономикалық механизмдерді пайдалануға сақтандыру рыногына қайта оралуға қажеттілікті қоғамдық даму логикасы ескерту жасап отыр. Сонымен, пайда болған реттеуші сақтандыру құқықтық қатынастар заңнамаларының базасының барлығы ерекше мағынаға ие болып отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағында сақтандыруды 35 сақтандыру компаниялары жүзеге асырып отыр.
90- шы жылдары нарық талаптарына бейімделуге, өз қызметі мен мемлекеттік сақтандыру органдарының жұмысының кемістіктерін жетілдіруге дербес коммерциялық сақтандыру ұйымдарын құрудың белсенді процессі өрбіді. Алайда олардың басым көпшілігінің күні бүгінге дейін қажетті көлемдегі резервтік ақша қоры жоқ, сақтандыру келісмі- шарты бойынша өздеріне қабылдаған міндеттерін орындау кепілдігін барлық уақытта толық қамтамасыз ете алмайды, әрі негізінен ішінара сақтандырумен және жоғары пайдасы бар жеке бөлек тәуекелді сақтандырумен айналысады.
Сақтандыру рыногының қалыптасуы айтарлықтай дәрежеде стихиялы сипат алып жүр, әрі көпшілік жағдайда сақтандырушылардың мүдделері мен құқықтарын қорғау тиісті түрде қамтамасыз етілмеген.
Сақтандыру рыногында жұмыс істеуші барлық фирмаларын сақтандыру операцияларының сипаты бойынша, олардың ұйымдық-құқықтық байланыссыз түрінде қарамастан екі ттопқа бөлуге болады. Біріншісі: сақтандыру түрлерінің шамалысына болар-болмас жүргізуге бейімделген сақтандырушылар. Көпшілік сақтандыру қоғамдарының жарнамаларында айрықша атап көрсетілгендей, олар жасаған келісім- шарттардың ірі портфелін жинап алуға ұмтыла отырып "Сақтандырудың барлық түрлерін" жүргізеді. Екінші топ: сақтандыру операциясының шектеулі жиынтығына мамандандырылған сақтандыру қоғамдары.
Бұл, мысалы: медициналық сақтандыру қоғамдары және тағы басқалары.
Денсаулық адам өміріндегі ең зор байлық. Бірақ адамдар оған сырқат бойын алып, мазалай бастаған кезде ғана назар аударады. Біздің мемлекетіміз мемлекеттік бағдарламаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру: мәні, қызметі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан территориясындағы сақтандыру нарығының құрылуы ... ... ... ... .12
1.3 Сақтандыру нарығының институционалдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстанда сақтандыру нарығының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ...3 0
2.2 Номад Иншуранс сақтандыру компаниясы акционерлік қоғамына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.3 Номад Иншуранс АҚ сақтандыру компаниясы қызметіне талдау ... ... ..50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығының даму мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Қазақстан Республикасы бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.3 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығын жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 89
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда сақтандыру қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында рыноктық әдістермен экономиканы басқарудың негізгі құралы болып табылады. Сақтандыру механизмдерінің ерекшелігі тек қана кәсіпорындар мен азаматтардың мүлкін сақтау ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің макроэкономикалық мәселелерін шешу секілді қызметтерді атқару болып табылады. Сондықтан, рыноктық шаруашылығы дамыған мемлекеттерде сақтандыру әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешудегі экономиканың стратегиялық секторы болып отыр. Қазақстанда жеке меншіктің дамуымен бірге сақтандырудың да рөлі өсуде, алайда отандық сақтандыру қызметінің халыққа және кәсіпкерлерге көрсетіп отырған сақтандыру қызметтерінің көлемі тар, тиімділігі аз болып отыр. Сақтандыру рыногындағы компаниялардың тұрақты дамуына қарамастан, отандық сақтандыру жүйесінің дамуы төменгі деңгейде қалуда. Оған дәлел сақтандыру сыйлықақыларының республикалық ЖІӨ-ге шаққандағы үлесі 2012 жылы 1,5% құрап отыр. Дамыған мемлекеттерде бұл көрсеткіш 8-12% құрайды. Сол себепті апаттардың алдын алуға, халыққа әлеуметтік жәрдем көрсету бойынша елеулі мемлекеттік шығындар жұмсауға тура келуде. Сақтандыру қызметі өзіндік ерекшелігімен ерекшеленеді. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдай халықаралық стандарттарға сай және қарқынды дамыған сақтандыру қызметін дамытуды қамтамасыз ететін біртұтас сақтандыру жүйесін құруды талап етеді. Сақтандыру секторы қалыпты дамымай мемлекеттің тұрақты дамуы туралы айту қиын. Сақтандыру қызметі рыногының жеткіліксіз дамуы сақтандыру компанияларына келетін капиталдың аздығынан болып отыр, ол өз кезегінде сақтандыруға деген ынталандырудың жетіспеушілігінен, соның ішінде өмірді сақтандыруға, халықтың отандық қаржы ұйымдарына деген сенімділігінің төмендігі, әсіресе ұзақ мерзімді салымдар жасауға көп халықтың сенбеуінде болып отыр. Сақтандыру рыногының дамымай қалғандығын және оның Қазақстандағы институционалдық аяқталмағандығы мемлекеттік мәселе болып отыр, егер осы мәселені мемлекет шешсе сақтандыру қызметі рыногы экономикалық өсудің маңызды тұрақты факторы болар еді [1].
Отандық сақтандыру қызметі рыногының дамуын тежеп отырған негізгі себептер тек сақтандыру қызметін ұсыну тәжірибесінің жеткіліксіздігінде ғана емес, сонымен бірге халықтың өмір сүру деңгейінің төмендігі мен төлемқабілеті бар кәсіпорындардың санының аздығында болып отыр. Осы себептер сақтандыру қызметінің потенциалын анықтап және құру механизмдерін жетілдіруге бағытталған және болашақтағы тенденцияларын қорытындылайтын зерттеулердің жоқтығынан болып отыр. Осы себептер тақырыптың өзектілігін ашады.
Диплом жұмысының зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық табиғатын және теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы сақтандыру қызметінің қалыптасу жағдайына талдау, сонымен қатар экономиканың даму сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- бәсекелестік ортадағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні мен оның жіктемесін нақтылау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесінің даму эволюциясына баға беру;
- сақтандыру нарығының институционалдық құрылымына сипаттамасын беру;
- қазіргі жағдайдағы сақтандыру қызметін ұйымдастырудың басымды бағыттарын айқындап, оның даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- сақтандыру қызметіне әсер етуші тәуекелдердің табиғатын зерттеп, оларды басқару әдістерін нақтылау;
- шетел тәжірибесіне сүйене отырып, сақтандыру қызметінің артықшылықтарын қалыптастырушы стратегияларды белгілеп, отандық тәжірибемен ұштастыру.
Зерттеу пәні - бәсекелестік орта жағдайындағы Қазақстан Республикасы сақтандыру қызметінің ұйымдастырушылық және экономикалық аспектілері болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Комитетінің мәліметтері, осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру: мәні, қызметі және түрлері
Сақтандыру дегенiмiз, сақтандыру ұйымы өз активтерi есебiнен жүзеге асыратын сақтандыру төлемi арқылы сақтандыру шартында белгiленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүдделерiн мүлiктiк жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешенi.
Сақтандыру қызметi - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкiлеттi мемлекеттiк органның лицензиясы негiзiнде жүзеге асырылатын қызметi [2,57б.].
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2000 жылғы 18 желтоқсан N 126-II қабылданды.
Сақтандыру нарығы - бұл ерекше әлеуметтік орта, кең ұғымда, сақтандыру өнімін (сақтандыру куәлігін- полисін) сатып алу- сату жөніндегі экономикалық қатынастардың жиынтығы. Сонымен қатар сақтандыру нарығы деп сақтандырушы мен сақтанушының нарықта кездесетін орнын айтуымызға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні - белгілі бір сақтандыру жағдайы туындағанда сақтанған жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүддесін қорғау үшін өздері төлеген ақшадан орнын толтыруы.
Сақтандырудың мәнін анықтай келе, келесідей функцияларын атап айтуымызға болады:
- реттеуші - нарық мемлекеттік реттеуге бағынады;
- коммерциялық - сақтандыру операцияларын орындауға байланысты табыс әкеледі;
- бағалық- сақтандыру компаниялары қызметіне баға орнатуды қамтамасыз етеді;
- сенімділік- сақтандыру операциялары жағымсыз жағдай туындағанда олардың алдын- алу сенімділігімен қамтамасыз етеді;
Сақтандыру қызметiн ұйымдастыру және мемлекеттiк реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыру үшiн сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге бөлiнедi. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметi "өмiрдi сақтандыру" саласы және "жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмiрдi сақтандыру саласы ерiктi сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды:
1) өмiрдi сақтандыру - сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзiмi бiткенге дейiн немесе сақтандыру шартында белгiленген жасқа дейiн өмiр сүрген жағдайда сақтандыру төлемiн жүзеге асыруды көздейтiн жеке сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
2) аннуитеттiк сақтандыру- сақтандырылушы белгiлi бiр жасқа жеткен, еңбек ету қабiлетiн (жасына байланысты, мүгедектiгiне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуiне немесе одан айрылуына әкелiп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрiнде кезең-кезеңiмен сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн жеке сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
Жалпы сақтандыру саласы ерiктi сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру - сақтандырылушы жазатайым жағдайдың немесе ауырудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсiптiк жағынан) қабiлетiн (толық немесе iшiнара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтiрiлген жағдайларда оның қосымша шығыстарын тiркелген сомада не iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемiн жүзеге асыру көзделетiн жеке сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
2) медициналық сақтандыру - сақтандырылушының медицина мекемесiнен медициналық сақтандыру бағдарламасына енгiзiлген медициналық қызмет көрсетулердi сұраған жолданымдарынан туындаған шығыстарын iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн жеке сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
3) автомобиль көлiгiн сақтандыру;
4) темiр жол көлiгiн сақтандыру;
5) әуе көлiгiн сақтандыру;
6) су көлiгiн сақтандыру;
Көлiк құралдарын сақтандыру, көлiк құралын иеленуге, пайдалануға, оған билiк етуге байланысты адамдардың мүлiктiк мүдделерiне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның iшiнде айдап немесе ұрлап әкетiлуi салдарынан келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
7) жүктердi сақтандыру - жүктердi иеленуге, пайдалануға, оған билiк етуге байланысты адамдардың мүлiктiк мүдделерiне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның iшiнде жүктердiң тасымалдану әдiсiне қарамастан жоғалып кетуi салдарынан келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
8) кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыру - Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 810-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
9) автомобиль көлiгi иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру - үшiншi тұлғаға өзi көлiк құралдарын пайдалануға байланысты келтiрген зиянын өтеу мiндетiне байланысты тұлғаның мүлiктiк мүдделерiне келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
10) темiр жол көлiгi иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
11) әуе көлiгi иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
12) су көлiгi иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру; .Көлiк құралдары иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру, үшiншi тұлғаға өзi көлiк құралдарын пайдалануға байланысты келтiрген зиянын өтеу мiндетiне байланысты тұлғаның мүлiктiк мүдделерiне келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
13) тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру - көлiк құралдарын тасымалдаушы ретiнде өзi пайдалануына байланысты үшiншi тұлғаға келтiрiлген зиянын өтеу мiндеттемесiмен байланысты тұлғаның мүлiктiк мүдделерiне келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
Сақтандыру қызметі ұлттық экономиканың маңызды саласы және тәуекелден қаржылық қорғау институты ретінде әрдайым дамып келеді.
1 Сақтандыру қызметін ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік мәселелерінің негіздері: - экономиканың қорғаушы саласы ретіндегі сақтандыру қызметінің экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны, мәні зерттеліне отырып, оның қазіргі заманғы Қазақстан экономикасындағы рөлі мен артықшылықтары, белгілері, үрдісі зерделенді; экономиканың қорғаушы саласы ретіндегі сақтандыру қызметінің жүйелік ұғымдары мен өзара байланыстары, атқаратын қызметтері зерттелініп, жалпы құрылымдық негіздері жіктелінді; сақтандыру саласындағы әртүрлі ғалымдардың ойлары зерделенді. Рыноктық экономика жағдайында тәуекелдікті тиімді басқарудың негізгі әдісі сақтандыру қызметі болып табылады. Сақтандыруда өндіріс, айналым, материалдық игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамдар арасында қалыптасатын белгілі экономикалық қатынастар іске асады. Ол барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер мен қоғам мүшелеріне шығындарын өтеуде кепілдік береді, яғни көптеген тұлғалар арасында бөлу арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына алған шығындарын өтеу әдісі ретінде көрініс береді.
Сақтандыру қызметі - бұл қаржылық тұрақтылықты және төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету мақсатында қаржы рыногында пайда алу үшін қордың уақытша бос қаражаттарын пайдалану және дәстүрлі мәміле аясында сақтандыру оқиғаларының туындауы себебінен болған зияндарды қайтару жағдайында, заңды тұлға тарапынан кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың салымдарын (сақтандыру сыйлықақылары) мәміле есебінен төлеу бойынша сақтандыру қорын құруға негізделген кәсіпкерліктің ерекше түрін көрсететін сақтандыру қызметінің қатысушылары арасындағы ерекше тұйықталған қатынастар жиынтығы [3,320б.].
Экономикалық категория ретінде сақтандыру - сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы, яғни мүліктің бір бөлігі сақтандыру сыйақысы ретінде (ақшалай немесе натуралды үлгіде) бір субъектіден екінші субъектіге сақтандыру төлемі түрінде сақтандыру оқиғасы туындаған кезде қайтарым жағдайына беріледі.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің бірінші сатысы азаматтардың, кәсіпорындардың, мемлекеттік институттардың ерікті және міндетті сақтандыру тізбесі бойынша сақтандыру қорғанысы қызметін сатып ала отырып, нетто-табыстан сақтандырушыларға төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының есебінен, сақтандыру қорларын құру арқылы сақтандыру қорғанысын қамтамасыз етеді. Бұл сақтандыру қызметін сатып алу- сату сатысы.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің екінші сатысы - сақтандыру қорларын құру және тарату. Бұл сатыда сақтандырушылар біруақытта сақтандыру қорларын құра отырып, оларды сақтандыру тарифтерінде, бизнес-жоспарда көрсетілген бағыттар бойынша, мемлекеттік нормативтерге (мысалы, сақтандыру қорларын құру және орналастыру ережесіне сәйкес) сай таратады. Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің үшінші сатысы - сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру жолымен, нақты зардап шеккен сақтанушыларға жоғалтуларын өтеп беру үшін сақтандыру қорын пайдалану арқылы сақтандыру қорғанысының жекелей жүзеге асуымен байланысты. Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің төртінші сатысы - сақтандыру төлемдерінің сақтанушылардың ие болу, басқару, қолдануымен байланысты мүліктік қызығушылығын, олардың үшінші тұлға алдындағы жауапкершілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етуімен байланысты. Жоғарыда айтылған тұжырымдарды талдай келе, біз сақтандыру қызметі терминіне қатысты үш категорияны береміз. Біріншіден, бұл қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қызығушылықтарды қорғау тәсілі болып табылады. Екіншіден, сақтандыру қызметі - қоғамдық қатынастар жүйесінің ажырамас бөлшегі болады. Үшіншіден, сақтандыру қызметі - бизнес түрі болып табылады. Қазақстандағы мемлекеттік сақтандыруды қадағалау жүйесі әрекет етуші заңдарға сүйенеді, оған жалпы құқықтық актілер, арнайы сақтандыру заңнамалары және ведомстволық нормативтік құжаттар кіреді. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу ұлттық сақтандыру жүйесінің дамуын және экономиканың сақтандыру секторын әсерлі бақылауды қамтамасыз етеді. Бүгінгі таңда Қазақстанда сақтандыру қызметі саласын реттейтін тиімді құрал сақтандыру заңы бар. Алайда, экономиканың бұл саласы халықаралық стандарттар мен қағидаларды қолдана отырып, табысты жетілдіруді қажет етеді. Осы орайда, отандық сақтандыру заңнамаларын тиімді, тұрақты сақтандыру қызметін дамытуға көмек көрсету әрекеттері мен қолдауға, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттердің қадағалау органдарымен келешектегі ынтымақтастықты дамытуға бағытталған халықаралық талаптарға сәйкестендіруді қамтамасыз ету қажет. Сақтандыру ұйымдарының қызметін қадағалау және реттеу жүйесін жетілдіру мақсатында компанияның тәуекелдерін анықтауға мүмкіндік беретін реттеу механизмдері мен жаңа тәсілдерін әзірлеу қажет. Шетелдерде сақтандыру институты әлеуметтік-экономикалық жүйенің негізгі құрамдасы ретінде өте жақсы дамыған, ал біздің елдегі осы саланың жағдайы қарқынды дамытуды талап етеді. Осыған орай сақтандыру жүйесін қарқынды дамытудың жолы сақтандырушылар мен сақтандыру ұйымдарының салық салу жүйесін жетілдіру болып табылады.
Сақтандыру компанияларының қызметі белгісіздікке негізделетінін назарға ала отырып, сақтандыру компаниясына оның ағымдағы және күтілетін болашақ қаржылық жағдайын көрсететін мүмкін болатын жағдайларды ескеру керек. Осыған орай бүгінгі күні сақтандыру ұйымдарының тәуекелділікті басқару жүйесін құру мәселесі өзекті болып табылады.
0.2 . Қазақстан территориясындағы сақтандыру нарығының құрылуы
Сақтық рыногы - сақтық қызметтеріне сұраным мен ұсынымды қалыптастыру сферасы; сақтық қызметтерін ұсынатын әр түрлі сақтық ұйымдарының, сонымен бірге сақтық қорғауды қажет ететін заңи және жеке тұлғалар арасындағы қатынастарды білдіреді. Сақтық рыногында клиенттерді және олардың қосымша ақшаларын сақтық қорларына тарту үшін тәуелсіз сақтық ұйымдарының арасында бәсеке пайда болады.
Сақтандыру, табыс (пайда) алу мақсатымен коммерцияның шектес сфераларына қаражаттарды инвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі сақтық ісі ретінде елестетіледі.
Сақтық рыногы дегеніміз ақша қатынастарының сферасы, онда сатып алу-сату объектісі ерекше тауар - сақтық қызмет болып табылады және оған деген ұсыным мен сұраным қалыптасады.
Рыноктық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасындағы сақтық қызметінің монополиясы өзгерді, сақтандыру кеңістігі едәуір кеңейді, сақтық қызметнің кең спектрін ұсынатын мемлекеттік емес акционерлік сақтық компаниялары, кәсіпорындар, корпорациялар, меншіктің түрлі нысандарының қоғамдары пайда болды. Олардың қызмет сферасы сақтандырудың тәуекелдік түрлерін де: биржалық мәмілелерді, жүктерді, кредиттерді, коммерциялық, құқықтық және басқа айрықшалықты тәуекелдерді(валюталық бағамның өзгеруі, ереуілдер кезінде кәсіпорынның тұрып қалуы, соғыс қимылдары, жұмыссыздық, экологиялық тәуекелдерді және т.б.) сақтандыруды керіктіреді.
Қазақстанда сақтық ұйымдары шет елде инвестицияларды және экспорттық кредиттерді төлемеу тәуекелдігінен сақтық қорларға қатыспайды. Осыған байланысты, республиканың экспорттық мүмкіндіктері өсуінің жекеше сақтық ұйымдарының капиталдану қарқынан озық қарқынын ескере отырып, отандық инвесторлар мен экспортшыларды сыртқы қауіп-қатерден қорғау саласында мамандырылған корпарацияны құру және оның жұмыс істеуі өте деркезділік болып табылады.
Экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтық корпорациясы Қазақстан Республикасының даму институттарының бірі болып табылады, оның негізгі мақсаты - 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыруға жәрдемдесу. Корпорацияның орнықты қызметін қамтамасыз ету үшін 7,7 млрд. теңге мөлшерінде жарғылық капиталы қалыптастырылған. Қоғамның бірден-бір акционері мемлекет болып табылады. Корпорация қызметінің негізгі бағыты - бұл сатып алушылардың дәрменсіздігімен және сыртқы саяси, тәуекелдіктермен байланысты зияндарды сақтық қорғауды қамтамасыз ету. Корпорация экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыруды (қайта сақтандыруды) жүзеге асырады, сақтық төлемдерін төлейді және контрагенттерден өтеуді алады. Өз қызметтерінде корпорация сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын кәсіпорындар мен ұйымдарға экспорттық кредиттер мен инвестициялық сақтандырумен байланысты мәселелер бойынша консультациялық, маркетингтік және ақпараттық қызметтер көрсетуді жоспарлайды.
Корпорация жоспарлайтын тәуекелдерді сақтандыру шеңберіне мыналар кіреді: алушының дәрменсіздігі, өзара келісімшартты орындауға қатысушы импортер (реципиент) елінің немесе үшінші ел үкіметтрі тарапынан экспортерге немесе инвесторға қатысты дискриминациялық сипаттағы шешімдер, іс-әрекеттер (әрекетсіздіктер); импортер (реципиент) елі үкіметтерінің шетелдік валютамен операцияларды жүзеге асыруға, валютаны айырбастауға шектеу енгізуі; экспроприациялау, мемлекет меншігіне айналдыру, тәркілеу; революциялар, қоғамдық тәртіпсіздіктер, соғыстар және т.с.с.
Сақтық ұйымы бола отырып, корпорация Сақтық қызметі туралы заңға сәйкес іс-әрекет етуге міндетті. Осыған байланысты сақтандырудың немесе қайта сақтандырудың жеке келісімшарты бойынша сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының міндеттемелердің ең жоғары көлемі меншікті капитал мен сақтық резервтерінің 10%-ын құрайды. Тәуекелді сақтандыруға корпорация алатын көлемдердің әлуетін көбейту мақсатымен, сондай-ақ алапаттық сипаттағы уақиғалар кезінде төлем қабілетсіздігі тәуекелдігін болдырмау үшін жетекші халықаралық қайта сақтандыру ұйымдарында тәуекелдерді ішінара қайта сақтандыру практикасы жүзеге асырылады.
Сақтық келісімшарттарын жасауға және сақтық операцияларының нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өзара іс-қимылы сақтық рыногында жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы сақтық рыногының қатысушылары мыналар болып табылады:сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы; сақтық брокері; сақтық агенті; сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы; актуарий; уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор); өзара сақтандыру қоғамы; сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге заңи және жеке тұлғалар.
Сақтық қызметі сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады; бұл қызметтен басқа ол қызметтің мынадай түрлерін: инвестициялық қызметті; өмірді сақтандыру саласында қызметті жүзеге асыратын тиісті жинақтаушы сақтық келісімшартында көзделген сатып алу сомасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтық ұйымы үшін); сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды; ақпарат берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтық ісі және сақтық қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды; бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған (сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы үшін) немесе оның қарамағына сақтандыру келісімшарттарын жасауға байланысты келіп түскен (сақтық ұйымы үшін) мүлікті сатуды немесе жалға беруді; сақтық қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетуді; сақтық (қайта сақтандыру) саласында мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында оқуды ұйымдастыру мен жүргізуді; сақтық агенті ретінде сақтық делдалы болуды; консорциум немесе жай серіктестік құруға қатысуға, сақтық ұйымдары арасындағы не сақтық ұйымдары мен ассистанс қызметін көрсететін өзге заңи тұлғалар арасындағы бірлескен қызмет туралы келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын ассистансты; сақтық төлемдеріне кепілдік беру жүйесіне қатысу шеңберінде Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде көзделген қызметті жүзеге асыруға құқылы.
Сақтық қызметін жүзеге асыруға мынадай жалпы талаптар қойылады.
Сақтық(қайта сақтандыру) ұйымы сақтық қызметін (қайта сақтандыру жөніндегі қызметті) жүзеге асыру құқығына лицензиясы, сақтандырудың белгілі бір түрі бойынша жүзеге асырудың жалпы талаптарын айқындайтын сақтандыру ережелері және ішкі ережелер болғанда ғана сақтық қызметін жүзеге асыруға құқылы.
Сақтық(қайта сақтандыру) ұйымының ішкі ережелері:
1) сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы бөлімшелерінің құрылымын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін;
2) ішкі аудит қызметінің және басқа да тұрақты жұмыс істейтін органдардың
құрылымын, мүшелерінің санын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін;
3)сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының техникалық (сақтандыру),
инвестициялық, кредиттік, операциялық, рыноктық және басқа да тәуекелдерді басқару жүйесін;
4)құрылымдық бөлімшелер басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
5)сақтық(қайта сақтандыру) ұйымының лауазымды тұлғалары мен
жұмыскерлері оның атынан және оның есебінен мәмілелерді жүзеге асырған кезде солардың өкілеттіктерін айқындауға тиіс.
Сақтандыру ережелерін және сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының ішкі ережелерін директорлар кеңесі бекітеді. Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы өз штатында актуарийі болмаса, сақтық қызметін жүзеге асыруға құқылы емес.
Сақтық ұйымдары таратылған жағдайда сақтық ұйымдары, сақтанушыларға (сақтандырылушыларға, пайда алушыларға) сақтық төлемдерін жүзеге асыруға кепілдік беретін қор құруға құқылы. Жұртқа мәлім, Сақтық төлемақыларын кепілдендіру қоры құрылған.
Мемлекет Қазақстан Республикасының Үкімет арқылы ғана сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшысы және акционері бола алады.
Жарғылық капиталының 50 пайызынан астамы мемлекетке тиесілі ұйымдар сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарының құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды.
Мемлекет өзі құрылтайшысы немесе акционері болып табылатын сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының міндеттемелері бойынша, егер Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде өзгеше көзделмесе, оның жарғылық капиталына салған қаражаты шегінде жауапты болады.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы міндетті түрде мынадай алқалық органдар құра алады: директорлар кеңесі - басқару органы; басқарма - атқарушы орган; тексеру комиссиясы -- бақылау органы.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшылары мен акционерлері сатып алатын акцияларына ақшаны тек қана ұлттық валютамен төлеуге міндетті.
Құрылатын сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының жарғылық капиталының ең аз мөлшерін оның құрылтайшылары оны мемлекеттік тіркеуден өткізген кезге дейін толық төлеуге тиіс.
Сақтандыру саласындағы мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері мыналар болып табылады: Қазақстан Республикасында тұрақты сақтық жүйесін жасау мен қолдау және ұлттық сақтық рыногының инфрақұрылымын қалыптастыру; сақтық рыногын реттеу және сақтық қызметін қадағалау; сақтандырудың негіздерін заңдармен баянды ету, міндетті сақтандыру түрлерін, халықаралық сақтандыру жүйесіне Қазақстан Республикасының қатысу қағидаттарын белгілеу; сақтанушылардың, сақтандырушылардың және пайда алушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау.
Сақтандыру сферасындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды, сақтық рыногындағы істің жайына мемлекеттік бақылау жасауды қамтамасыз етуді қоса, уәкілетті орган және мемлекеттің өзге органдары өз құзыры шегінде жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде тікелей көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарының сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы мен сақтық брокерінің сақтық қызметіне араласуына тиым салынады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес сақтық рыногын реттеу және сақтық қызметін қадағалау жөніндегі функциялар мен өкілеттікті уәкілетті мемлекеттік орган жүзеге асырады.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының және шоғырландырылған негізде қадағалауды жүзеге асыратын тұлғалардың төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын қадағалау уәкілетті орган белгілеген пруденциялық нормативтердің және сақталуға міндетті өзге нормалар мен лимиттердің орындалуын немесе сақталуын бақылау арқылы жүргізіледі.
Пруденциялық нормативтерді уәкілетті орган белгілейді және оларды:
1) жарғылық капиталдың ең аз мөлшері,
2) кепілдік қорының ең аз мөлшері;
3) төлем қабілеттігі маржасының ең аз мөлшері;
4) төлем қабілеттігі маржасының және кепілдік қорының жеткілікті нормативі;
5) жоғары өтімді активтердің жеткілікті нормативі
6) активтерді әртараптандыру нормативі құрайды.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандырудың немесе қайта сақтандырудың жекелеген келісімшарттары бойынша міндеттемелерінің ең көп көлемі өз капиталы мен сақтық резервтері сомасының 10 пайызынан аспауы керек.
Сақтандырудың және қайта сақтандырудың қолданылып жүрген келісімшарттары бойынша қабылдаған міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету үшін сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының актуарий есептеген көлемде қалыптасқан сақтық резервтерінің болуы міндетті.
Сақтық резервтерінің қаражаты тек қана сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының қолданылып жүрген сақтандыру келісімшарттары бойынша өз міндеттемелерін орындауға байланысты сақтық төлемдерін жүзеге асыруға арналған.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымына санкцияларды уәкілетті орган не сот қолданады: уәкілетті орган санкциялар ретінде мынадай шаралар қолдануға: айыппұл салуға; лицензияның қолданылуын тоқтата тұруға; лицензияны кері қайтарып алуға; сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарының акцияларын оның акционерлерінен мәжбүрлеп сатып алу туралы шешім қабылдауға және оларды жаңа инвесторларға сатуға құқылы.
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы өз қызметінің жыл сайынға міндетті аудитін жүргізіп отырады. Жыл қорытындысы бойынша жасалынған аудиторлық қорытынды сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының жылдық қаржы есептемесінің ажырағысыз бөлігі болып табылады.
Негізгі сақтық қызметінен алатын сақтандырушының табысы сақтық төлемдерімен және өзге сақтық қызметінен алынған табыстар мен шығыстардың (сақтық сомаларды төлеу және сақтық ісін ұйымдастыру және оның материалдық базасын жасау жөніндегі шығыстардың орнын толтыру, еңбекке ақы төлеу шығыстары, сақтық қорларына аударылатын аударымдар) айырмасы ретінде анықталады. Кәсіпкерлік қызметтен алынатын табыс қызметтің осы түрлеріне белгіленген ережелерге сәйкес салық салынатын табыс резервтік қорларға аударылған аударымдардың сомасына азайтылатынын ескере отырып есептеп шығарылады.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты - мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногын қалыптастыру.
Қазіргі заманғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызметі рыногын сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуді және кезең-кезеңімен іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынадай міндеттерді шешу көзделінген:
- әлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың қағидаттарын нақтылау;
- сақтандырудың қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін нақтылау;
- сақтық рыногының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның қатысушыларының - сақтық (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтық брокері, сақтық агенті, сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы, актуарий, уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор), өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге заңи және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
- халықаралық стандарттарды ескере отырып, сақтық қадаға-лаудың жүйесін ұйымдастыру;
- сақтық және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығы мен төлем қабілеттігі бойынша талаптарды күшейту;
- осы заманғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
- сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтық жүйені дұрыс ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған.
Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік бюджеттің табиғи-техногендік сипаттағы көлденең шығыстарды өтеу бөлігіндегі салмақты азайтуға; рыноктық экономика қағидаттарында сақтандыру арқылы (зейнетақы қорланымдарын, еңбек қабілеттілігінен айырылуы немесе асыраушысы қайтыс болуына байланысты, жұмыссыздыққа байланысты берілетін жәрдемақыларды, медициналық шығыстарды төлеу) әлеуметтік қамсыздандырудың (қамтамасыз етудің) жекелеген проблемаларын шешуге; халықтың, жеке ұйымдардың жинақ ақшасын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тартуға мүмкіндік береді.
Азаматтардың ақшасымен операцияларды жүзеге асыратын банктер мен жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі сияқты сақтық ұйымдарының қызметі де белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген сенімінің деңгейіне байланысты.
Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде, заңнамалық базаны, мемлекеттік салық-бюджет және ақша-кредит саясатын жетілдіруге, сақтық қызметін қадағалау сапасы мен сақтық ұйымдары жұмысының сенімділігіне байланысты болады.
Қазіргі заманғы сақтық рыногының толыққанды жұмыс істеуі сонымен қатар актуарийлерлер (сақтық міндеттемелерінің экономикалық-математикалық есеп-қисабы саласындағы мамандар) институтын енгізуді, уәкілетті аудиторлар мен басқа да мамандарға қойылатын тиісті талаптарды қажет етеді.
Қазақстанның сақтық рыногы қалыптасу стадиясында тұр: экономикалық және құқықтық негіздемелері бойынша (ұзақ дағдарыс, жетілмеген заңнамалық база) ол дүниежүзілік деңгейден айтарлықтай арта қалып келеді. Дамыған рыноктық қатынастары бар елдерде сақтық қызметтер көрсетудің ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал Қазақстанда ол небәрі 40 түрін қамтиды. Жеке басты сақтандырудың және азаматтардың мүлкін сақтандырудың көптеген түрлері нашар дамыған, бұл халықтың табысының төмен болып отырған деңгейіне байланысты.
Дүниежүзілік тәжірибе сақтық ісі бизнестің кең таралған және пайдалы сферасы екендігін дәлелдеп отыр, ал қуатты сақтық компаниялары өзінің қызметін шектес салаларына әртараптандыра отырып, негізгі және қаржылық орнықты рыноктық құрылым бола отырып, рыноктық экономикада тұрақты жайғасымдарды алып отыр.
Ерекше сақтық қатынастарын, сақтық қызметінің рыногын дамыту, азаматтар мен заңи тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау Сақтық қызметі туралы Қазақстан Республикасы заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық банктің сақтық қадағалау департаменті нормативтік актілерімен реттеліп отырады.
Қазіргі кезде Қазақстанның сақтық рыногы қатысушыларының ассоциациясы құрылған. Ассоциацияның негізгі міндеттері Қазақстан Республикасының сақтық рыногын дамытудың қолайлы жағдайларын жасау және халықтың сақтық мәдениетінің деңгейін арттыру болып табылады.
Сақтандыру саласындағы нарықтық қатынастар жүйесі Қазақстанда бірнеше жылдан астам өмір сүруде. Осы кезең ішінде сақтандыру қызметтерінің қалыптасуы, жоғарғы қарқынды дамумен сипатталады.
Сақтандыру нарығының дамуын 4 кезеңге бөлуге болады.
Сақтандыру қорларының индустриясының дамуының бірінші кезеңі 1994-1998 жылдарды айтуға болады. Бұл кезең сақтандыру қызметін жүзеге асыруға мемлекеттің монополиялығымен, сақтандыру қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің жоқтығымен сипатталады.
Сақтандыру ұйымдарын ашудың жеңілдетілген тәртібі, оны ішінде жарғылық капиталдың мардымсыз мөлшері, олардың қызметі үшін қолайлы жағдай қалыптастыру Қазақстанда ''сақтандыру бум''-ның пайда болуының себептері болды. Егер, 1991 жылдың соңында тіркелген сақтандыру ұйымдарының саны біреулеп саналса, онда олардың саны 500-дан аса болды.
Осы заңның оң әсерлеріне заңды және нормативтік деңгейде жете дайындамау, алдымен, осы бизнесті жүзеге асыруға отандық кәсіпкерлерге қызығушылық тудырмаған сақтандыру және сақтандыру ісі жөнінде арнайы заң күші бар актінің толық жоқтығын атап кетуге болады.
Атап айтқанда, сақтандыру ісін жүзеге асыратын ұйымдарға талаптардың төмен деңгейін бөліп көрсеткен жөн. Мысалы, сақтандыру ісін кез келген тұлға (оның ішінде шет ел тұлғасы да) жүзеге асыра алатын еді. Жоғарыда аталған заңға сай жарғылық капитал мөлшері 100,0 мың. рублден кем болмауы тиіс еді.
Сақтандыру компанияларының қызметінің негативті аспектілеріне салықтық реттеудің кемшіліктерін жатқызуға болады. Атап айтсақ, сақтандыру төлемдерін төлеуге жұмсалатын шығындарды кәсіпорындар шығындарға, ал сақтандыру сомалары мен сақтандырушылар алған сақтандыру өтемдері табыс ретінде қарастырылмады және табыс салығы салынбады. Бұл сақтандыру ұйымдарының бір бөлігі сақтандыру бизнесін тек салық салудан жалтару үшін сақтандыру ісімен айналыспауына әкелді. Басқа жағынан, көптеген сақтандыру ұйымдарының сақтандыру ісін жүзеге асыруға қажетті жағдайлары және технологиясы болмады.
Сонымен қатар, олардың өзіне алған міндеттемесінің меншікті активтер мөлшерінен асып кету фактілері бірнеше рет тіркелді.
Заңдардағы кемшіліктерді жою үшін 1993 жылдың сәуірінде ''Сақтандыру туралы'' Заңға Қазақстанда сақтандыру қызметін шетел азаматтарының және заңды тұлғаларының жүзеге асыруына тиым салуға қатысты түзету енгізілді.
Сақтандыру қызметін жүзеге асыруға сақтық жеңілдіктер қатаң болды.
Атап айтқанда, сақтандыру компаниялары міндетті сақтандыру жөнінде төлемдерді өндіріс шығындарына ғана жатқызды.
Сонымен, сақтандыру қызметінің институттарының қалыптасуының бірінші кезеңі бір жағынан, мемлекеттің осы бизнес түрін заңды реттеу талпыныстарымен, екінші жағынан сақтандыру компанияларының заңсыз табыстарды тарту үшін өз істерінде отандық заңдардағы ағаттықты белсенді пайдалануымен сипатталады.
Екінші кезең болып 1994-1998 жылдарды жатқызуға болады. 1994 жылдың 16 сәуірінен бастап ''Сақтандыру нарығын қалыптастыру және дамыту жөнінде ұйымдастырушылық -құқықтық шаралар туралы'' Қазақсан Республикасының Президентінің Жарлығына сай сақтандыру бизнесін мемлекеттік реттеудің жүйесі қаплыптасты. Алғаш рет мемлекеттік реттеудің орталықтандырылған органы құрамында сақтандыру департаменті құрылған Қаржы министрлігі анықталды.
Жоғарыда аталған жарлыққа сай сақтандыру компаниясы сақтандыру қызметін жүргізу құқығын алу үшін 2,0 млн. теңгеден кем емес және қайта сақтандыруға 20,0 млн. теңгеден кем емес мөлшерде ақшалай нысанда төленген жарғылық капиталы болуы тиіс. Осы жарлықтың оң мезеттеріне сақтандыру компанияларының басқа қызметпен айналысуына тиым салу, жеке келісім-шарт бойынша максималды жауапкершілікті шектеулер енгізу және басқалары болды. 1995 жылдың соңында сақтандыру ұйымдарының саны 53 болды.
Сақтандыру заңын әрі қарай жетілдірудің қажеттіліктері 1995 жылы ''Сақтандыру туралы'' заңның қабылдануына стимул болды. Заңмен сақтандыру ұйымдарының қызметінің тұрақтылығын едәуір көтерген. Сақтандыру компанияларының жарғылық капиталы 40,0 мың айлық есептік көрсеткіш құруы тиіс талап күшейтілді.
Сақтандыру индустриясының даму кезеңіне 1996 жылдың 25 маусымда 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығын дамытудың бірінші Бағдарламасының қабылдануы болды.
Сақтандыру индустриясының дамуының түбегейлі кезеңі болып, үшінші кезеңге шартты жатқызуға болатын 1998-2000 жылдар болды. Атап айтқанда, 1998 жылдың 30 маусымында қабылданған №3986 ''Мемлекеттік басқару органдарын оптималдаудың шаралары туралы'' Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығын жатқызуға болады.
Осы жарлықпен сақтандыру қадағалау органы қызметтері Қаржы министрлігінен Ұлттық Банкке берілді.
Реттеу органы қызметін Ұлттық банкке берген мезетте сақтандыру нарығы қаржы нарығының артта қалған сегменті болып табылады.
1999 жылы сақтандыру заңдарына сақтандыру ұйымдарының қызметі нормативтерін реттеу жөніндегі Ұлттық Банк құқықтарын кеңейтетін түзету енгізілді. Атап айтқанда, Ұлттық Банкке сақтандыру ұйымдарын құруға, оларды міндетті қайта ұйымдастыруға және таратуға рұқсат беру құқығы берілді. Алғаш рет пруденциальды нормативтер, бухгалтерлік есеп-қисаптың жаңа нысандары, сақтандыру ұйымдарында басшылық қызметке үміткер тұлғаларға талаптар енгізілді.
Сақтандыру қызметіндегі құқықтық инфрақұрылымындағы ең маңызды өзгерістердің бірі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің ерекше бөлігін және 2000 жылдың соңында ''Сақтандыру қызметі'' және ''Сақтандыру және сақтандыру қызметінің мәселелері жөнінде Қазақстан Республикасының кейбір заң күші бар актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы'' заңдарының енгізуді жатқызуға болады.
Осы заңдармен құрылтайшылардың қаржылық жағдайын тексеруді жүзеге асыруға болатыны анықталды.
Осы кезеңнің ерекшелігіне қазақстандық сақтандыру ұйымдарының сақтандыру қоржынын әртараптандыру жөнінде талаптарды енгізу болды.
Ұлттық Банк 2005 жылдан бастап нормативтер мен әкімшілік құқық бұзу жөнінде Қазақстан Республикасының жаңа Кодексінде қарастырылған сақтандыру ұйымдарына санкцияларды реттеу жөнінде қосымша өкілеттіліктерге ие болды.
Сақтандыру индустриясының дамуының төртінші кезеңіне Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен бекітілген 2000-2002 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында сақтандыру қызметін дамыту мемлекеттік Бағдарламаның қабылданған кезеңін жатқызуға болады. Сақтандыру рыногын дамытудағы негізгі перспективалар Қазақстан Республикасындағы сақтандыру дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламамен анықталған болатын. Бұл бағдарламаны мақсаты - мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделерін қорғау құралы болып табылатын қазіргі және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру, мемлекеттік әлеуметтік саясатының құраушыларының бірі ретінде тиімді сақтандыру жүйесін қалыптастыру болып табылған. Бағдарламаның орындалуында Ұлттық Банкке, сонымен қатар құзіретіне сақтандыру мәселерін шешу кіретін бірқатар министрліктер мен басқа да мемлекеттік органдарға зор мән берілді.
Бағдарламамен сақтандыру нарығының сенімділігін қамтамасыз ету жөнінде шаралар қарастырылды, олардың қаржылық тұрақтылығына және төлем қабілеттілік деңгейіне талап күшейтілді, өмірді, зейнет ақыны, сақтандырудың және сақтандырудың басқа түрлерін ұзақ мерзімді сақтандыруды дамыту жөнінде шаралар белгіленді.
Тұтыну бағалары деңгейімен сақтандыру кірістердің өсу қарқынының тұрақты артуы соңғы үш жылдың ерекше белгісі болып отыр.
Сірә, бүгінгідей Қазақстанға экономикалық өзгерістер жүріп жатса керек. Қоғам экономиканың дамыуындағы нарықтық механизміне орны мен ролін жан-жақты ойлауға келіп отыр. Қоғамдық түсінікте инфрақұрылымның ажырамайтын элементі ретіндегі сақтандырудың қажеттілік ой белсендірек енгізілуде. Өндірістің дамуына мемлекеттік ықшам салаларының күрт таралуы мен материалдық игіліктің үлестірілуі, жекешелендіру мен меншіктері акционерлендіру, болып жатқан банкроттықтың шаруашылық жүргізудегі жағымсыз қорытындысы нәтижесінде қауіпті және нақты бәсеке кезіндегі тәуекелдігі мен жауапкершілікке алу, өз бетінше шаруашылық жүргізуші көптеген орасан зор субьектілердің пайда болуы бұл процестің алғы шарттары болып табылады.
Сөйтіп, тәуекелдік факторларынан қажетті кепілдемені қамтамасыз етуге үндеген сақтандырушылардың қызметтерінде экономикалық кеңістік құрала бастайды. Бұған біздің еліміздегі сақтандыру ісін монополизациялау мүмкіндік туғызады.
Қазақстанда қазіргі уақытта мемлекетпен реттіліп, мәдениеттендірілген сақтандыруы рыногы қалыптасуда. Сақтандыру қызметтерінің мол тізбесін ұсынған жүздеген жаңа сақтандыру компаниялар құрылуда және әрекеттер жасау басталуда. Бұл процесс көпшіліктің толық түрде әділетті байқағанындай азапты, қиын және бір қатарлы ұзақ жүріп жатыр. Біздің еліміздегі ерікті сақтандыру тәрбиесінің ұзақ мерзімді болмауы, мемлекеттік көздерден барлық төтенше шығындардың орнын толықтыру керектігіне шаурашылық жасаушы субьектілерді дағдыландырды.
Сақтандыру ісіне, қайшылықтардың барлық жиынтығы, экономикалық механизмнің даму тенденциялары мен проблемалары ойдағыдай бейнеленеді. Ғалымдардың ғылыми теориялары мен сақтандыру ісі мамандарының талдаулары жұмыс жасаушы сақтандыру компанияларының қызметкерлері мен жаңа ұйымдастырушылар сақтандыруды ұйымдастыруға концептуалды жаңа ыңғай қажеттігін, сақтандырудың ролі мен принципті бағаларының орнын, оның функциялары мен мақсатты бағыттарын қазіргі уақытта ешқашан болмағандай айғақтайды. Бұрынғы КСРО-ның мемлекеттік сақтандыру қызметкерлерінің өрісі жасанды шектелген сипат алып жүргенде , атап айтқанда авторлардың көпшілігі экономикалық механизмдегі сақтандырудың орны мен ролін бағаламаушылық себебін түсіндіретін мол экономикалық мүдделердің қозғалмаған тұжырымына авторлардың көпшілігі келіп отыр.
Бүкіл мәдениеттендірілген дүние жүзі жұмыс жасап отырған экономикалық механизмдерді пайдалануға сақтандыру рыногына қайта оралуға қажеттілікті қоғамдық даму логикасы ескерту жасап отыр. Сонымен, пайда болған реттеуші сақтандыру құқықтық қатынастар заңнамаларының базасының барлығы ерекше мағынаға ие болып отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағында сақтандыруды 35 сақтандыру компаниялары жүзеге асырып отыр.
90- шы жылдары нарық талаптарына бейімделуге, өз қызметі мен мемлекеттік сақтандыру органдарының жұмысының кемістіктерін жетілдіруге дербес коммерциялық сақтандыру ұйымдарын құрудың белсенді процессі өрбіді. Алайда олардың басым көпшілігінің күні бүгінге дейін қажетті көлемдегі резервтік ақша қоры жоқ, сақтандыру келісмі- шарты бойынша өздеріне қабылдаған міндеттерін орындау кепілдігін барлық уақытта толық қамтамасыз ете алмайды, әрі негізінен ішінара сақтандырумен және жоғары пайдасы бар жеке бөлек тәуекелді сақтандырумен айналысады.
Сақтандыру рыногының қалыптасуы айтарлықтай дәрежеде стихиялы сипат алып жүр, әрі көпшілік жағдайда сақтандырушылардың мүдделері мен құқықтарын қорғау тиісті түрде қамтамасыз етілмеген.
Сақтандыру рыногында жұмыс істеуші барлық фирмаларын сақтандыру операцияларының сипаты бойынша, олардың ұйымдық-құқықтық байланыссыз түрінде қарамастан екі ттопқа бөлуге болады. Біріншісі: сақтандыру түрлерінің шамалысына болар-болмас жүргізуге бейімделген сақтандырушылар. Көпшілік сақтандыру қоғамдарының жарнамаларында айрықша атап көрсетілгендей, олар жасаған келісім- шарттардың ірі портфелін жинап алуға ұмтыла отырып "Сақтандырудың барлық түрлерін" жүргізеді. Екінші топ: сақтандыру операциясының шектеулі жиынтығына мамандандырылған сақтандыру қоғамдары.
Бұл, мысалы: медициналық сақтандыру қоғамдары және тағы басқалары.
Денсаулық адам өміріндегі ең зор байлық. Бірақ адамдар оған сырқат бойын алып, мазалай бастаған кезде ғана назар аударады. Біздің мемлекетіміз мемлекеттік бағдарламаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz