Қазақстан Республикасынның қылмыстық саясаттың түсінігі және сипаттамасы

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан халқын қылмыстан сақтандыру мәселесін тереңірек зерттеу - елімізді құқықтық мемлекет ретінде қалыптастыру жолындағы басты міндеттердің бірі. Зерттеу жұмысында қылмыстан сақтандыру саласындағы мемлекеттің қылмыстық саясатының түсінігі мен сипаты, қылмыстан сақтандырудың құқықтық жайы мен қылмыстан сақтандыру шараларының түрлері мен жүйелену негіздері талқыланып, заң нормаларын жетілдіруге байланысты ұсыныстар енгізіліп, әлеуметтік басқарудың ерекше түріне жататын қылмыстан сақтандыруға құқықтық талдау жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан мемлекетінің алдында тұрған маңызды мәселенің бірі – мемлекеттің саяси бағытын қылмысқа қарсы күресте нақты анықтап, жеткілікті нәтижеге қол жеткізу болып отырғандығы белгілі. Егемендік алғаннан соң, тәуелсіз мемлекет талаптарына сай қылмыстық саясаттың басқа түрдегі ұтымды бағыттарын анықтау мемлекеттік дәрежедегі қажеттілік екендігі байқалды. Мемлекет басшысының жыл сайынғы халыққа жолдаулары, қолданыстағы заң актілері, азаматтардың құқықтық мемлекет құруға талпыныстары - Қазақстан Республикасын шын мәніндегі адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы мен бүтіндігін қамтамасыз ететін мемлекетке айналдырары сөзсіз.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы тамыздың 30 жұлдызында бүкіл халықтық Референдум арқылы қабылданған Ата Заңымыздың 1- бабында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп көрсетілген [1]. Осы бап талаптарын көздей жүргізілген саясат мемлекет басшылығының - қылмыстық саясатқа қатысты ұстанып отырған бағытын көрсетеді.
Жалпы саясат- мемлекет тағдырын шешуге қатысты саяси сипаттағы әрекеттердің жиынтығы десек, мемлекеттің қылмыстық саясатты ізгілендіру сипатында жасап отырғандығы мемлекеттің қылмыстық саясаттағы бағыты десек, онда қылмыстық саясат - дегеніміз қылмысқа қарсы күресте оны жою мен жолын кесуге бағытталған әрекеттердің жиынтығы деген түсінікті ұсынамыз. Осы себепті де қылмыстық сақтандыру мәселелеріне қатысты ғылыми зерттеулердің өзектілігі - байыпты көзқарас пен терең зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстан сақтандырудың келелі мәселелеріне қатысты ғылыми зерттеудің деңгейі төмендегі жағдайлармен дәйектеледі. Жалпы алғанда қылмыстың алдын – алу мен сақтандыруға, қылмыстық саясаттың өзекті мәселелеріне қатысты жалпықұқықтық және жалпытеориялық методологиялық, танымдық негіздерін көрсететін көптеген маңызды ғылыми жұмыстар жазылды.
Қылмыстық саясат пен қылмыстан сақтандырудың методологиялық негіздері К. Маркс, Ф. Энгельс, В.И. Ленин, А. Фейербахтың еңбектерінде көрініс тауып, ол ұзақ жылдар бойы Кеңестік ғалымдар зерттеуінің ғылыми өрісін жасап келді.
Қылмыстық саясаттың жалпықұқықтық және қылмыстан сақтандырудың жеке мәселелерін дамытудағы Кеңес Одағы мен Ресей Федерациясының А.А. Пионтковский, А. А. Герцензон, В. Н. Кудрявцев, Ю.М. Антонян, Н.Ф. Кузнецова, И. М. Гальперин, В.И. Курляндский, С.В. Бородин, А.И. Долгова, В.Е. Эминов, С.М. Иншаков сынды ғалымдарының ғылыми еңбектерінің құнды тұстары мұқият зерттелінді.
Сонымен қатар отандық ғалымдардан осы саладағы құнды еңбектердің авторлары: Р.Е. Джансараева, А.Н. Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, Ғ.Ы. Баймурзин, Ү.С. Жекебаев, И.И. Рогов, Қ.Ә. Бегалиев, Е.О.Алауханов, Ә.Х.Миндағұлов, Б.Ж.Жүнісов, Ә.А.Темірбеков, Д.С. Чукмаитов, С.С. Молдабаев, З.О. Ашитов, Н.М.Әбдіров, Г.Р.Рүстемова, О.Н. Тлепбергенов сынды ғалымдардың сүбелі көзқарастары әлі де тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатының басты бағыты ретіндегі қылмыстан сақтандырудың теориялық мәселелерін кешенді түрде зерттеу, қылмыстан сақтандыру шараларының түрлерін жүйелеу және олардың құқықтық табиғатын анықтау, сондай-ақ қолданыстағы заңнаманы жетілдіру үшін қолайлы ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу керек:
- Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатындағы қылмыстан сақтандырудың құқықтық сипаты мен ерекшеліктерін көрсету;
- қылмыстан сақтандырудың мазмұны пен қылмыстылықтың себептері мен жағдайларын анықтайтын қылмыстық саясаттың объективті және субъективті факторларының мәнін ашу;
- Қылмыстан сақтандыру жаңа толыққанды түсінігін қалыптастыру мен сақтандыру шараларының түрлері мен жүйелеріне талдау жасау, сақтандыруға қатысты құқық қорғау органдарының міндеттері мен өкілеттіктерінің маңызын тереңірек қарастыру;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатындағы қылмыстан сақтандырудың негізгі міндеттеріне: ұйымдастырушылық, әкімшілік, жазалау, ғылыми – идеологиялық, нормативті болжаудың өзіндік әдістерін қолдана отырып, адам мен азаматтың өнегелі өмір салтын, қауіпсіздігін қалыптастыру мен қамтамасыз етуді жатады.
2. Қылмыстан саясаттағы қылмыстан сақтандыруды жүзеге асырушы субъектілерінің негізгі міндеттеріне: маңызды құқықтық-әкімшілік күшке ие органдар, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтық қоғамның өзге де институттарының қылмысқа қарсы күрестегі бірлігін қамтамасыз ету жатады.
3. Қазақстан Республикасының қылмыстан сақтандыру саласындағы қылмыстық саясатының негізгі мазмұнын: қоғам мүшесінің әлеуметтік – саяси, рухани қызметінің жиынтығын, объективті фактор ретіндегі қоғамдық дамудың заңдылығын толықтай құқықтық қамтамасыз ету мен қорғаудың қазіргі жағдайы анықтайды.
Зерттеудің әдістемелік негізіне – диалектикалық әдіс, жалпы ғылыми, сондай – ақ жеке қолданбалы әдістерді қолдана отырып құқықтық құбылыстарды ғылыми зерттеу жатады. Диссертант сонымен қатар тақырыптың зерттеу деңгейіне байланысты қағидаларына, тарихи, логикалық – салыстырмалы құқықтық, жүйелік тәсілге, сараптамалық бағалауға, эмпирикалық – статистикалық талдауға зор көңіл бөледі.
Зерттеудің ғылыми – теориялық базасын зерттеу пәніне тікелей қатысты жоғарыда аталған ғалымдардың ғылыми еңбектері құрайды.
Зерттеудің нысаны – тәуелсіз Қазақстанның қылмыстық саясатындағы қылмыстан сақтандыру шараларын жүзеге асыру саласында туындаған құқықтық, әлеуметтік қатынастар.
Зерттеу пәні – Қылмыстық саясат саласындағы қылмыстан сақтандырудың түсінігі, ролі, сақтандыру шараларының дамуы, түрлері, қылмыстан сақтандырудың әлеуметтік рөлі және қылмыстан сақтандырудағы стратегиялық мақсатты қатынастар.
Зерттеудің деректік базасын – отандық және шетелдік заңи – нормативті қайнар көздер, құқық қорғау органдарының архивтік құжаттары, статистикалық деректемелер, анықтамалар, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған құқық қорғау органдарының жұмыс қорытындысын көрсететін деректер, Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2001-2009 жылдардағы еліміздің әр түрлі аймақтарында қаралған қылмыстық істер бойынша жарияланған материалдары мен Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы мен оның аумақтық органдарының мәліметтері және Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігінің шолулары мен хабарламалары құрайды.

ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз. 1995 ж. «Юрист» Алматы. 2009 ж.
2. Назарбаев Н.А. Рынок и социально- экономические развитие (науч.ред. А.В. Бочурин, А.Т. Спицын – М.: Экономика, 1994.- 495 с.
3. Джансараева.Р.Е. Предупреждение преступности- главное направление современной уголовной политики Республики Казахстан. Материалы международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы борьбы с преступностью на современном этапе» посвященной 50-летию доктора юрид.наук, профессора Е.О.Алауханова. 7 июнь 2008 г. (отв.ред.Е.И.Қайыржанов - Алматы: Қазақ Университеті. 2008. – 286 с.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. түсініктеме. Ред. басқарған Сапарғалиев.Ғ. – Ауд. Бақтыгерейұлы.С. Алматы: « Жеті Жарғы», 1999.– 424 б.
5. Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. Монография. – Алматы: ТОО «Аян Эдет», 1998.- 156 с.
6. Загородников Н.И. Советская уголовная политика и деятельность органов внутренних дел. М, 1979.- 100 с.
7. Чаадаев С.Г. Уголовная политика и преступность: проблемы, пути решения: (Пособие для слушателей народных университетов) .- М.: Знание, 1991.– 112 с.
8. Қылмыс көрсеткіштері нені меңзейді? Заң газеті № 183 (1606)) 1желтоқсан 2009 ж.
9. Ағыбаев.А.Н. Адам, қоғам, мемлекет мүддесінің қорғаушысы.
« Қылмыстық және қылмыстық атқару кодекстеріне он жыл: нәтижелері мен болашағы» атты халықаралық ғылыми конференция материалдар жинағы. 21-22 маусым 2007 ж. – Алматы: Қазақ Университеті, 2007. - 198 б.
10. Загородников Н.И. Советская уголовная политика и деятельность органов внутренних дел. М.,1979. - 100с.
11. «Судья робот болмауы керек» Заң газеті. № 147 (1570) 29 қыркүйек 2009 ж.
12. «Құқықтық қоғамды қалай құрамыз?» Заң газеті. № 147 (1570) 29 қыркүйек 2009 ж.
13. Смагулов.А.А.. Нигматулин.А.Ю. Противодействие легализации незаконных доходов от коррупционной деятельности. «Қылмыстық және қылмыстық атқару кодекстеріне он жыл: нәтижелері мен болашағы» атты халыраралық ғылыми конференция материалдар жинағы. 21-22 маусым 2007 ж.- Алматы: Қазақ Университеті, 2007. - 198 б.
14. Әпенов.С. Қылмысқа қатысушылықтан сақтандырудың тиімділігі жөнінде. Предупреждение преступности № 1 (25) 2009 г.
15. Абиканов.Е. Организационно- правовые меры профилактики профессиональной преступности. Предупреждение преступности. № 3 (27). 2009 г.
16. Алауханов Е. Қылмыстан қорғануға бола ма? – Алматы: «Қазығұрт» баспасы, 2005.- 144 б.
17. Қазақстан Республикасының Қылмыстық- атқару құқығы: оқу құралы.- Алматы: Жеті Жарғы, 2002. - 256 бет.
18. Труды по правоведению ХV. Актуальные вопросы уголовного права, криминологии, уголовного процесса и криминалистики. TARTU 1972. – 152 с.
19. Направления уголовной политики в борьбе с преступностью межвузовский сборник научных трудов. Свердловск 1986 г. -133 с.
20. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауы.- Алматы: ЮРИСТ, 2009.- 24 б.
21. Исмаилов И.А. Преступность и уголовная политика (актуальные проблемы организации борьбы с преступностью).- Б.: Азернешр, 1990.- 306 с.
22. Алауханов.Е.О. Сыбайлас жемқорлықпен күрес: теория және практика: оқулық /- Алматы: Заң әдебиеті, 2009.- 240 б.
23. Алауханов.Е., Бахаутдинов.А., Мустекенов.Т,. Азаптау: қылмыстық- құқықтық және криминологиялық аспектілері: Монография- Алматы, ҚазАқпарат, 2008.- 236 б.
24. Жатканбаева А.Е. Теоретические проблемы конституционно- правового обеспечения информационной безопасности в Республике Казахстан. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук. Алматы, 2009.
25.Эминов.В.Е. Социальный и нравственно- психологический причинные комплексы преступности. LEX RUSSICA. № 6. 2006 декабрь. Научные труды МГЮА.
26. Загородников Н.И. Советская уголовная политика и деятельность органов внутренних дел. М, 1979.- 100 с.
27.Әпенов.С.М. Қылмысты квалификациялаудың ғылыми негіздері. Оқулық, Алматы:- «Заң әдебиеті», 2006 ж. 332- бет
28. Алауханов Е., Садыков А. Право подозреваемого (обвиняемого) и подсудимого на профессиональную защиту. Монография. - Алматы, 2009.-248 с.
29.Направления уголовной политики в борьбе с преступностью межвузовский сборник научных трудов. Свердловск 1986 г. -133 с.
30.Алауханов Е. Ажиметова З. Кәмелетке толмағандардың зорлық істеу арқылы жасаған қылмыстылығы (кылмыстық құқықтық және криминологиялық аспектілер) Монография, -Алматы, ҚазАқпарат, 2008 – 221б.
31. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 28 тамыздағы «Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясатының тұжырымдамасы туралы № 858 жарлығы . Қазақстан Республикасы Президентінің ресми веб-сайты: www.akorda.kz.
32. Гасанов.Э.Г. Борьба с наркотической преступностую : Международный и сравнительно-правовой аспекты – М. ; Учебно- консультационный центр «ЮрИнфор», 2000г, - 209 с.
33.Дагель П.С. Проблемы советской уголовной политики. Издательство Дальневосточного Университета. 1982 г. – 124 стр.
34. Алауханов.Е. Қарамырза.Ж Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез құлқы және оның алдын алу мәселелері. Монография –Алматы, ҚазАқпарат, 2008 - 254 б.
35. Абдиров Н.М. Бороться - значит предупреждать. Предупреждение
преступности. Криминологический журнал №1. 2001 г. 11-14 с,
36. Козаченко.И. Уголовная метроправовая гносеология: понятие и содержание. Предупреждение преступностью №1 (25) 2009 г. 22-25 с.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫННЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ САЯСАТТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Қазақстан Республикасының қазіргі қылмыстық саясатының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...6
1.2 Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатының
негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .16

2 ҚЫЛМЫСТАН САҚТАНДЫРУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІ, ТҮРЛЕРІ,
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...35

2.1 Қылмыстық құқық - қылмыстан сақтандыруды жүзеге асыру
механизмі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Қылмыстық заңның қылмыстан сақтандырудағы маңызы ... ... ... ... .40
2.3 Құқық қорғау органдарының қызметі – қылмыстан сақтандыруды жүзеге
асыру механизмі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.4 Құқықтық тәрбие – қылмыстық сақтандыруды жүзеге асырушы маңызды
механизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан халқын қылмыстан сақтандыру
мәселесін тереңірек зерттеу - елімізді құқықтық мемлекет ретінде
қалыптастыру жолындағы басты міндеттердің бірі. Зерттеу жұмысында қылмыстан
сақтандыру саласындағы мемлекеттің қылмыстық саясатының түсінігі мен
сипаты, қылмыстан сақтандырудың құқықтық жайы мен қылмыстан сақтандыру
шараларының түрлері мен жүйелену негіздері талқыланып, заң нормаларын
жетілдіруге байланысты ұсыныстар енгізіліп, әлеуметтік басқарудың ерекше
түріне жататын қылмыстан сақтандыруға құқықтық талдау жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан мемлекетінің алдында тұрған
маңызды мәселенің бірі – мемлекеттің саяси бағытын қылмысқа қарсы күресте
нақты анықтап, жеткілікті нәтижеге қол жеткізу болып отырғандығы белгілі.
Егемендік алғаннан соң, тәуелсіз мемлекет талаптарына сай қылмыстық
саясаттың басқа түрдегі ұтымды бағыттарын анықтау мемлекеттік дәрежедегі
қажеттілік екендігі байқалды. Мемлекет басшысының жыл сайынғы халыққа
жолдаулары, қолданыстағы заң актілері, азаматтардың құқықтық мемлекет
құруға талпыныстары - Қазақстан Республикасын шын мәніндегі адам мен азамат
құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы мен бүтіндігін қамтамасыз ететін
мемлекетке айналдырары сөзсіз.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы тамыздың 30 жұлдызында бүкіл
халықтық Референдум арқылы қабылданған Ата Заңымыздың 1- бабында:
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген [1]. Осы
бап талаптарын көздей жүргізілген саясат мемлекет басшылығының - қылмыстық
саясатқа қатысты ұстанып отырған бағытын көрсетеді.
Жалпы саясат- мемлекет тағдырын шешуге қатысты саяси сипаттағы
әрекеттердің жиынтығы десек, мемлекеттің қылмыстық саясатты ізгілендіру
сипатында жасап отырғандығы мемлекеттің қылмыстық саясаттағы бағыты десек,
онда қылмыстық саясат - дегеніміз қылмысқа қарсы күресте оны жою мен жолын
кесуге бағытталған әрекеттердің жиынтығы деген түсінікті ұсынамыз. Осы
себепті де қылмыстық сақтандыру мәселелеріне қатысты ғылыми зерттеулердің
өзектілігі - байыпты көзқарас пен терең зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстан сақтандырудың келелі
мәселелеріне қатысты ғылыми зерттеудің деңгейі төмендегі жағдайлармен
дәйектеледі. Жалпы алғанда қылмыстың алдын – алу мен сақтандыруға,
қылмыстық саясаттың өзекті мәселелеріне қатысты жалпықұқықтық және
жалпытеориялық методологиялық, танымдық негіздерін көрсететін көптеген
маңызды ғылыми жұмыстар жазылды.
Қылмыстық саясат пен қылмыстан сақтандырудың методологиялық негіздері
К. Маркс, Ф. Энгельс, В.И. Ленин, А. Фейербахтың еңбектерінде көрініс
тауып, ол ұзақ жылдар бойы Кеңестік ғалымдар зерттеуінің ғылыми өрісін
жасап келді.
Қылмыстық саясаттың жалпықұқықтық және қылмыстан сақтандырудың жеке
мәселелерін дамытудағы Кеңес Одағы мен Ресей Федерациясының А.А.
Пионтковский, А. А. Герцензон, В. Н. Кудрявцев, Ю.М. Антонян, Н.Ф.
Кузнецова, И. М. Гальперин, В.И. Курляндский, С.В. Бородин, А.И. Долгова,
В.Е. Эминов, С.М. Иншаков сынды ғалымдарының ғылыми еңбектерінің құнды
тұстары мұқият зерттелінді.
Сонымен қатар отандық ғалымдардан осы саладағы құнды еңбектердің
авторлары: Р.Е. Джансараева, А.Н. Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, Ғ.Ы. Баймурзин,
Ү.С. Жекебаев, И.И. Рогов, Қ.Ә. Бегалиев, Е.О.Алауханов, Ә.Х.Миндағұлов,
Б.Ж.Жүнісов, Ә.А.Темірбеков, Д.С. Чукмаитов, С.С. Молдабаев, З.О. Ашитов,
Н.М.Әбдіров, Г.Р.Рүстемова, О.Н. Тлепбергенов сынды ғалымдардың сүбелі
көзқарастары әлі де тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты -
Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатының басты бағыты ретіндегі
қылмыстан сақтандырудың теориялық мәселелерін кешенді түрде зерттеу,
қылмыстан сақтандыру шараларының түрлерін жүйелеу және олардың құқықтық
табиғатын анықтау, сондай-ақ қолданыстағы заңнаманы жетілдіру үшін қолайлы
ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу керек:
- Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатындағы қылмыстан
сақтандырудың құқықтық сипаты мен ерекшеліктерін көрсету;
- қылмыстан сақтандырудың мазмұны пен қылмыстылықтың себептері мен
жағдайларын анықтайтын қылмыстық саясаттың объективті және субъективті
факторларының мәнін ашу;
- Қылмыстан сақтандыру жаңа толыққанды түсінігін қалыптастыру мен
сақтандыру шараларының түрлері мен жүйелеріне талдау жасау, сақтандыруға
қатысты құқық қорғау органдарының міндеттері мен өкілеттіктерінің маңызын
тереңірек қарастыру;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатындағы қылмыстан
сақтандырудың негізгі міндеттеріне: ұйымдастырушылық, әкімшілік,
жазалау, ғылыми – идеологиялық, нормативті болжаудың өзіндік
әдістерін қолдана отырып, адам мен азаматтың өнегелі өмір салтын,
қауіпсіздігін қалыптастыру мен қамтамасыз етуді жатады.
2. Қылмыстан саясаттағы қылмыстан сақтандыруды жүзеге асырушы
субъектілерінің негізгі міндеттеріне: маңызды құқықтық-әкімшілік
күшке ие органдар, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтық қоғамның
өзге де институттарының қылмысқа қарсы күрестегі бірлігін
қамтамасыз ету жатады.
3. Қазақстан Республикасының қылмыстан сақтандыру саласындағы
қылмыстық саясатының негізгі мазмұнын: қоғам мүшесінің әлеуметтік – саяси,
рухани қызметінің жиынтығын, объективті фактор ретіндегі қоғамдық дамудың
заңдылығын толықтай құқықтық қамтамасыз ету мен қорғаудың қазіргі жағдайы
анықтайды.
Зерттеудің әдістемелік негізіне – диалектикалық әдіс, жалпы ғылыми,
сондай – ақ жеке қолданбалы әдістерді қолдана отырып құқықтық құбылыстарды
ғылыми зерттеу жатады. Диссертант сонымен қатар тақырыптың зерттеу
деңгейіне байланысты қағидаларына, тарихи, логикалық – салыстырмалы
құқықтық, жүйелік тәсілге, сараптамалық бағалауға, эмпирикалық –
статистикалық талдауға зор көңіл бөледі.
Зерттеудің ғылыми – теориялық базасын зерттеу пәніне тікелей қатысты
жоғарыда аталған ғалымдардың ғылыми еңбектері құрайды.
Зерттеудің нысаны – тәуелсіз Қазақстанның қылмыстық саясатындағы
қылмыстан сақтандыру шараларын жүзеге асыру саласында туындаған құқықтық,
әлеуметтік қатынастар.
Зерттеу пәні – Қылмыстық саясат саласындағы қылмыстан сақтандырудың
түсінігі, ролі, сақтандыру шараларының дамуы, түрлері, қылмыстан
сақтандырудың әлеуметтік рөлі және қылмыстан сақтандырудағы стратегиялық
мақсатты қатынастар.
Зерттеудің деректік базасын – отандық және шетелдік заңи –
нормативті қайнар көздер, құқық қорғау органдарының архивтік құжаттары,
статистикалық деректемелер, анықтамалар, бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланған құқық қорғау органдарының жұмыс қорытындысын көрсететін
деректер, Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2001-2009 жылдардағы
еліміздің әр түрлі аймақтарында қаралған қылмыстық істер бойынша
жарияланған материалдары мен Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы мен
оның аумақтық органдарының мәліметтері және Қазақстан Республикасының Ішкі
істер министрлігінің шолулары мен хабарламалары құрайды.

1. Қазақстан Республикасындағы қылмыстық саясаттың түсінігі және
сипаттамасы.

1.1 Қазақстан Республикасының қазіргі қылмыстық саясатының түсінігі.
Көріп отырғанымыздай біздің мемлекеттегі қылмыстық саясаттың бағыты
ізгілендіру тұрғысынан жүргізілуде. Бұлай істеудің өз заңдылығы да бар.
Қазақстан Республикасы өз Конституциясына сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтарын, олардың заңды мүдделерін басқа да игіліктерін жоғары
дәрежеде қорғайтын мемлекет болып табылады. Біздің бұндай жетістікке
жетуімізге, мемлекет экономикасының басқа мемлекеттерімен салыстырғанда
бірқалыпты даму деңгейін қалыптастырғандығымызды мемлекеттің басқару
нысанына байланысты Президенттік екендігімен де байланыстыруға да болады.
Сонымен қатар көптеген ғылыми жұмыстарға зерттеу жүргізудің нәтижесі
–зерттеліп отырған қылмыстық саясат проблемасы тұрғысынан белгілі –бір
деңгейде ой қорытып, мазмұны мен маңыздылығы жағынан оқуға тұрарлық ғылыми
жұмыстың жазылуына өз септігін тигізеді деп бағалауға болады. Елімізде
қалыптасқан саяси тұрақтылық, ұлтаралық татулық, қоғамдық келісімнің жоғары
деңгейін жоғары да көрсеткен жағдайға байланыстырып көрсетсек артықшылығы
болмас. Мемлекет басшысы жоғары лауазымды адам ретінде мемлекеттің өзекті
мәселелерін шешу кезінде өзекті роль атқарады. Конституцияның 40 –бабының
өзі мемлекеттегі қылмыстық саясаттың бастауы кім екендігін көрсетіп қана
қоймай, аталмыш саясатты жүргізудің идеясы мен жоспарларының қайнар
көздерін де белгілеп беріп отыр.
Қылмыстық саясатты зерттеу кезінде қылмыс ұғымына анықтама беру,
сонымен қатар бұл құбылыстың мәнін ашып көрсетудің маңызы зор. Негізінде
қылмысқа анықтама берудің екі жолы бар:формальді және материалдық. Бұл екі
түрі қылмыс ұғымының мәнін ашуға көмектеседі. Бұл жерде материалдық жолы
арқылы қылмыстың түсінігін алу өте тиімді жол болып табылады. Қылмыстың
белгілеріне:қоғамға қауіптілік, заңға қайшылық, айыптылығы, жазаланатындығы
жатады.Кейбір авторлар қылмыстың белгілеріне моральға қарсылықты да
жатқызады.
Ұйымдасқан қылмыс мемлекеттің экономикалық дамуына кедергі келтіріп
қана қоймай, мерзімдік дағдарыстың негізгі себебі болуда. Сонымен қатар
нарық реформасының басталуы мен оған халықтың бой үйрету үдерісінің
ұзаққа созылуы, заңсыз баюды, рейдерлік әрекеттер мен басқа да жаңа заман
қылмыстарын туындатты. Алайда, нарыққа өту халықтың әлеуметтік таңдауына
қайшы келмейді. Нарық бүкіл қоғамның ізгілік жағдайымен біріккен кезде ғана
адамдар қажеттілігін қанағаттандыру мен олардың игіліктерінің әділетті
бөлінуінің, құқықтардың сақталуы мен демократияның нығаюын қамтамасыз ете
алады деп көрсетті ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев [2,31.б]. 1991 –95 жылдар
аралығындағы рэкет проблемасы, одан кейінгі сыбайлас жемқорлық,басқа да
түрлі қылмыстар елдің еңсесін түсіріп қана қоймай, бюджет қазынасына
қаншама қаржының түспей қалуына әкеліп соқты. Бұл мемлекет дамуына кедергі
келтірген жағдайдың бір жағы болса, екінші кезекте орталықтандырылған
жоспарлау жүйесінен құтылу мен экономикалық прогрестерді жаңа бағытқа қою
мәселерін шешу Президент мойнына жүктелгені белгілі. Мемлекеттің басқа
мемлекеттер арасында абырой жинап, бекемді беделге ие болуы үшін ішкі
саясат проблемаларымен қоса сыртқы саясат проблемасын жүргізу,халықтың
әлеуметтік жағдайын шешу, қоғамдағы қалыптасқан қылмыстық ахуалды төмендету
мәселелері 1991-1997 жылдар аралығында шешілуі кезек күттірместен тұрған
өткір мәселелер еді. Бүгінгі қалыптасып отырған жағдай деңгейі – күшті
Президенттік биліктің арқасында келгенін ашық айту керек. Президенттің
қылмыстық саясат саласындағы реформаны қолға алмастан бұрын сот жүйесіне
назар аударып, баса көңіл бөлгенін дамыған құқықтық мемлекеттердегі сот
жүйесінің орнын көре білгенімен түсіндіруге болады. Осы жерде ҚР
Конституциясының 76 –бабын келтіре кетейік:
1. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
оның мақсат –міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен
заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге
де нормативті құқықтық актілерінің, халық аралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды.
2. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де
нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде
туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
3. Соттар шешімдері мен үкімдері өзге де қаулыларының Республиканың
бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Бұл жерде бұл бапты келтіре кетуіміздің өзіндік себебі бар. Құқықтық
мемлекет құруға бағыт алған біздің қоғамымызда шағым мен талап –арыздарды
сотқа емес, Президентке жазу сияқты теріс үрдіс қалыптасқан. Осы ірі
сипаттағы құқықтық білместіктен туындайтын кемшіліктерді жою үшін шұғыл
түрде Республикадағы сот билігінің беделін көтеру керек болды. Бұл
бағыттағы істерге соңғы кездегі сот жүйесіндегі ірі реформаларды жатқызуға
болады. Ал, Президент лауазымының мәні –күнделікті тұрмыстық сипаттағы
дауларды шешуден емес, Республика көлеміндегі, халықаралық аренадағы саяси
мәні бар құбылыстарда маңызды рольді иеленуімен ерекшеленеді. Жалпы
құқықтық мемлекет ұғымы өте кең түсінік. Заң ғылымында құқықтық мемлекеттің
тоқталған түсінігі жоқ. Бұл бір жағынан дұрыс та, өйткені ғылымның шексіз
екендігі мәлім. Құқықтық мемлекеттік идеясы мен мұраттарын жаппай тарату
қазіргі уақыттың құбылысы болды, адамдар бұл құбылыспен мемлекеттік және
қоғамдық өмірдің демократияландыру перспективасын, әділдік пен
адамгершіліктің жетістіктерін байланыстыруда. Бұл ойдан түйеріміз –құқықтық
мемлекетттің құрылуы мен жұмыс істеуі –бұл адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды басты мақсат ретінде қойған мемлекет үшін қалыпты
құбылыс. Мемлекетіміздегі қылмыстық саясат “бір құқық бұзушылық үшін
ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды.”
ережесімен жүргізілуде. Жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін,
азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын
нашарлататын заңдардың кері күші болмайтын жағдайды қылмыстық топтар мен
қандай да бір қылмыс жасаған адамдарға берілген жеңілдік немесе
жауапкершіліктен құтылып кетудің жағдайы деп қарастырмай, қайта біздің
қылмыстық саясаттың ізгілендіру қағидасына жұмыс істейтініндігіне дәлел
ретінде ұсынуға болады. ҚР Конституциясының 1- бабында көрсетілген
Республика қызметінің түбегейлі қағидаларын Республика қызметінің қылмыстық
саясат саласындағы да қағидалары ретінде қарастыруға болады. Себебі аталмыш
қағидалардың көздеген мақсаттары мен мүдделері арасында үлкен көлемдегі
айырмашылық жоқ. Ал қылмыстық саясаттың салалық қағидаларын кейінірек
қарастыратын боламыз.
Қазақстан Республикасының көп векторлы саясат түрін таңдап алғандығының
дұрыстығы практикалық және теориялық тұрғыдан да дәлелденді. Бұлай
айтуымызға себеп мемлекетіміздің аумағында ұлтаралық қақтығыстардың
болмауы, сыртқы саяси қатынастарда көп мемлекеттермен достық қарым
–қатынастарымыздың дамуы, ТМД мемлекеттерімен салыстырғанда даму мен
тұрақтылықтың жоғары деңгейін көрсетуіміз болып отыр. 130 –дан астам ұлттың
өкілдері тұратын мемлекетіміздің саясатты жүргізудің басқа түрін таңдап
алуының ешбір тұрғыдан өзін -өзі ақтап алмайтындығы белгілі еді. Республика
заңнамаларына зерттеу жасаған адам біздің көпшілік заңнамаларымыздың Ресей
мемлекетінің заңнамаларына қарайланып жасалғанын көреді. Ал кейбір
мәселелерде заң қабылдауда біздің басқа көрші мемлекеттердің алдын орап
кететіндігімізді жоққа шығаруға болмайды. Мысалы: Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес туралы заң кешігіп қабылданса да мемлекеттегі бой бермей
кеткен сыбайлас жемқорлықпен күресте бірталай нәтижеге жеткізгені ақиқат.
Аталған заңның қолданылу аясына қатысты бірыңғай деңгейде болуы немесе осы
заң қармағына шабақтардың ғана түсіп қалмай, ірі лауазым иелерін де қамтуы
халықтың бұл күреске деген ықыласын өсіріп қана қоймай, көздеген мақсатқа
жетуге мүмкіндік беретіндігін ескеру керек.
Маңызды мәселелердің қатарына жаңа “Қазақстан Республикасының Құқықтық
саясат тұжырымдамасының” қабылдануын жатқызуымыз керек. Аталған
тұжырымдамадағы көрсетілген мемлекеттік органдардың норма түзушілік
тәжірбиесіндегі тар салалық, ведомстволық көзқарас жойылмағандығы соның
нәтижесінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары, адам құқықтары мен
бостандықтарына, ұйымдардың заңды мүдделеріне қысым жасау оқиғалары
кездесіп отырғандығы туралы деректер нені көрсетеді. Сонымен қатар бұл
жайттардың заңдарды заңға тәуелді актілерге алмастыруға әкеліп соғатындығын
көрсететіндігі айтылып,осыған орай бағдарламада заң актілерін әзірлеу
процесінде сілтемелік нормалар санын қатаң түрде азайту және де заңдарды
тиісінше нақтылап ұсыну жолдары көрсетілген. Құқықтық мемлекет құру мен
жоғарыда аталған міндеттерді жүзеге асыру кезінде мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдардың басшылыққа алатын қағидаларының аталмыш бағдарламадан
көрініс табуы көрсетілген міндет жүктелген субъектілерге міндеттерін
орындау барысында тиімді құқықтық көмек болатындығын айта кету керек. Бұл
көрсетілген қағидалар тек қана көрсетілген адамдар тобына қатысты емес,
құқықтық саясатты жүзеге асыруға атсалысатын адамдардың барлық тобына
арналғандығын да ескерте кету керек.Қағидалар маңызына заңдылық,
Конституция мен заңдар, заңға тәуелді актілер нормаларының дұрыс сақталуы,
адам мен азамат құқықтарының сақтал-уы, гуманизм, адамның тұлға ретіндегі
жоғарғы құндылығын қастерлеудің көрсетілуі біздің қылмыстық саясаттың
жүргізілуіндегі дұр-ыстық пен күрделілікті білдіреді.Біздің проблемамызға
қатысты аталмыш тұжырымдаманың бөлігіне зерттеуді кейінірек жүргізетін
боламыз. Белгілісі құқықтың қалыптасуының үш жолы бар:
1) Нормативтік актілер;
2)үлгі-прецеденттер;
3)құқықтық әдеттер. Кезіндегі қазақ мемлекеттігінің құқығы осы үш
жолмен қалыптасқан.Қазақ мемлекетіндегі қылмыстық саясаттың түп-төркіні
“Қасым ханның қасқа жолы”, (15 ғ.) “Есім ханның ескі жолы”(15ғ.) Тәуке
ханның “Жеті жарғы-сы”(18ғ.) секілді заңдар жинағынан бастау алады. Ежелгі
қазақ қоғам- ында билерлердің үлгі шешімдерінің қазақтың ұлттық құқығын
қалыптастыруға зор септігін тигізгені анық. Күрделі жағдайда қиыннан
қиыстырып шешім шығарып, ол шешімдер ұқсас істерді қарағанда күші бар
құқықтық нормалар ретінде қолданылған. Сонымен қатар қазақ қоғамының
қылмыстық-құқықтық қатынастарын қалыптасқан құқықтық әдеттер реттеп
отырған. Біздің мемлекетіміздегі ұлттық құқық тек қана нормативті актілер
арқылы қалыптасуда. Ұлттық құқықтық жүйемізге ұлттық калоритті сіңіре
отырып, қалыптастыруды өз міндетімізге алып,бабаларымыздың шығарған
заңнамалар жинағының керекті тұстарын өз қажетімізге жарату керектігін айта
кету керек.
Құқық жасаушы субъектілер ретінде халық пен мемлекет табылады. Онда
қылмыстық саясат халық пен мемлекет арасындағы жүретін процесс.Бұл процесте
кімнің басымдық ролге ие болатындығын жоғарыда көрсеткенбіз. Сонымен бірге
қылмыстық саясатты ізгілендіру және де жүргізу барысында қылмыстарды
сыныптау маңызды роль атқарып қана қоймай, ізгілендіру деңгейіне өлшем
болады деген көзқарасты ұсынамыз. Мыс: рақымшылық актісі белгілі бір
категориядағы қылмыс жасаған адамдарға шығарылады. Байқағанымыздай қылмысты
санаттауға негіз болып белгіленген жаза мөлшері табылады. Қылмыстық саясат
тек қылмыстық құқықтың қарастыратын проблемасы ма деген сұраққа жауап
іздейік. Әрине қылмыстық саясат – бұл мемлекеттік деңгейдегі проблема.
Қылмыстық саясатты жүргізуге негіз болып, қылмыс құқық пен қылмыстық іс
жүргізу құқығының ережелері табылады. Бұлай айтқанымызды негіздейік. ҚР
Қылмыстық кодекстің 2-бабында қылмыстық заңның міндеттері: адам мен
азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін,қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, ҚР конституциялық құрылысы мен аумақтық
тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін,бейбітшілік
пен адамзат қауіпсіздігін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау болып табылады.
Өзге шараларға қарағанда қылмыстың алдын–алу идеясының басымдығын әйгілеу,
саясаттың қылмыспен күрестегі нақты құралы ретінде жоғарыдағы идеяға
басымдық беру ұзаққа созылған, қарама–қайшылықты үдеріс болып
шығатын,соңында қылмыспен күрестің қатаңдау үлгісін сақтандыру, алдын–алу
қызметімен ауыстыруға бағытталған сәтсіз қадамдар қылмыспен күрестің
сақтандырушылық үлгісі мен өмірге бейімділік тұрғысына қатысты сенімсіздік
туғызды – деп жазады профессор Р.Е.Джансараева [3, 75.б].
Ал, қылмыстық іс жүргізу заңының міндеттерінің қылмыстық заңның
міндеттерінен айырмашылығы шамалы. Сол себепті де қылмыстық саясат
қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығының ортақ проблемасы болып
табылады деген көзқарасты ұсынамыз. Сонымен бірге қоғамдық қатынастарға
себеп болған құбылыстар сол қатынастардың нысанасы болып табылады және сол
қатынастардың субъектілерінің танымдық және тәжірбиелік қызметі жүзеге
асырылады. Қылмыстық саясат - бұл құқықтық саясат болып табылады.
Қылмыстық саясат адамның қылмыстық әрекеттерден зардап шекпеуін, зардап
келген жағдайда залалдың орнының толтырылуын, сонымен қатар қылмыстардың
алдын алуға қызмет етеді. Ал, бұл өз кезегінде адам құқықтары мен
бостандықтарының сақталуына себепші болады. Білетініміздей Қазақстан
Республикасы бес мемлекетпен шектесіп жатыр: Ресей, Қытай,Өзбекстан,
Қырғызстан, Түркменстан секілді мемлекеттердің қылмыстық саясаты біздің
қылмыстық саясатымызда жетекші роль атқармайды бірақ, кейіннен құқықтық
тұрғыдан қи-ыншылықтар болмас үшін аталған мемлекеттердің қылмыстық
саясатының жүру процестеріне назар салып отыру керек екендігі анық. Әрине
бұл жерде мемлекеттер арасындағы геосаяси жағдайды, ұлттық ерекшелікті
ескеру керек. Мыс: Өзбекстан мемлекетінің автомобиль ұрлығына қатысты
тағайындап отырған жазасы аталған ұрлықтың санын кемітуі мүмкін. Ал адам
құқықтарына қалай әсер етеді немесе гуманизм тұрғысынан қандай бағаға ие
деген сұраққа өкілеттілігіміздің дәрежесіне біз жауап бере алмаймыз. Ал,
бізде мемлекеттің құқықтық мемлекет екендігін ескерсек, жоғарыдағы
жағдайдың орын алмағаны жөн. Қылмыстық саясатты жүргізу барысында немесе
жүргізілетін бағыттарды анықтау кезінде қылмыстық құқық пен қылмыстық
процестің жалпыға белгілі заңдылық қағидасының сақталуының маңызы зор.
Қылмыстық саясаттың түсінігін толыққанды бермес бұрын, саяси процестердің
қағидасына назар аудару керек. Алып қарайық, кеңестер кезінде социалистік
заңдылық қағидасын буржуазиялық құқықтағы заңдылық қағидасымен жөнсіз
салыстыру процесі өрбіді. Әрине бұл көзқарастың дұрыстығы тарих еншісіндегі
мәселе. Қылмыстық процестегі заңдылық қағидасы бұл басқалар секілді жеке
қағида емес, ол мәні бойынша қылмыстық процестегі барлық қағидалардың
негізі және әрбір қағидалардың құрамында кездеседі. Қоғамдық сананың әр
деңгейінің көрінісі ретіндегі билеуші мен бағыныштылардың еркі, мүдденің
көрінісінің субъективті себебі бола отырып, экономикалық, саяси, құқықтық
қатынастырдың өрістеуіне жол ашады, сонымен бірге бұл құбылыс қоғам
дамуының тарихи- кезеңінің нақты сәтіне тән. Бұл дегеніміз – экономика,
саясат, құқықтың өзара байланысын жалғайтын қоғамдық сананың идеалогиялық
бағанын жасау және оның заңды жалғасы құқықтық идеалогияның талаптарын
қолдану деген мәселе. Қоғамдық өмірдегі субъективті және объективті
факторлардың қолданылуы мен оның түрлі мәнге ие болуы – құқықтық экономика
мен саясатқа әсерінің нысанын үлгілейді. Мысалы, ағылшындардың құқық
жүйесіндегі соттық прецеденттердің ролі, құлиеленушілік құқықтың
классикалық сипатына тән Рим құқығының нормалары Еуропа құрлығының құқықтық
жүйесінің әлі күнге құрамдас элементі ретінде белгілі. Ұлттық психология
мен ұлттық құқықтық сананың дағдылар мен салт-дәстүрлері - құқықтық
нормалардың мәніне ерекше серпін серіп отырғаны жасырын емес. Қазақ билер
сотының тамаша шешімдері мен дала заңының өркениеттіліктің өрісінен алыс
емес, қайта мәндес, мазмұндас екендігін дәлелдеуде академик С.Зимановтың
еңбектерінің құндылығы мәңгілік.
Қазақ билері де қылмыстық саясаттың өзіндік нысанының авторлары. Мал
ұрлығы, жесір, жер дауы – билер тарапынан тиянақты да тұрақты өз шешімін
тауып отырған. Қазақ халқының би-шешендері ерекше тұлғалар санатына жатады.
Олардың ерекшелігі – бойындағы елді аузына қаратып, жедел шешімдер қабылдау
қасиеті басқа халықтарда өте сирек кездескен. Біздің заманымыздан бұрын II-
III ғасырлардағы Мәнді би, Елсау би, Оңқай би, Майқы би тәрізді қадым
заманның дара да дана билерінің құқықтық ойлары бүгінге келіп жетті.
Олардың құнды пікірлері халық басқару, сот билігі, сыбайлас жемқорлықпен,
меншікке деген пайдақорлық-озбырлық, зорлық қылмыстарының қауіптілігін
меңзеген ғұлама сөздері – ұрпаққа мұра, адастырмас бағыт.
Құқықтық мемлекетті құру сатысындағы Қазақстанның қылмыстық саясаты –
дербес мәнге, көп қырға ие болды. Мемлекеттің даму кезеңімен құқықтың пайда
болуы да қарайлас, оның себебіне мемлекет пен құқықтың тарихи кезеңдері
негізгі қоғамдық-экономикалық формациялар мен өндірістік қатынастардың
дамуының табиғи кезеңдеріне сай келеді. Құқықтық мемлекет ретіндегі
Қазақстанның қылмыстық саясаты – жетекші Еуропа мемлекеттерінің революцияға
дейінгі және Кеңестік қылмыстық саясаттың дағдылы әдістері мен қарама-
қайшылықтарын, маңызды тұстарын ескерген, өзара қайшылықты, бәсекелес екі
жүйенің (социализм мен капитализм) өзіне тән әдістері мен ерекшіліктерін
құрамына сіңірген, үздіксіз дамудың келесі кезеңіндегі күрделі, мемлекеттік
мүдделі әрекеттердің кешенді жиынтығы. Қазақстанның қылмыстық саясатының
объективті көрінісін біз төмендегі ерекшіліктерін ескере отырып, былай
ұсынамыз:
- қылмыстық саясаттың дамуы - әлеуметтік айқындылықтарға яғни,
экономика және саясат, өндірістік және саяси қатынастардың дамуына тікелей
байланысты;
- әлеуметтік жүйедегі Қазақыстанның қылмыстық саясаты – түрлі кезең
қылмыстық саясатының құқықтық жалғасы болып табылғанмен, қоғам дамуының
жаңа заңдылықтарымен құнарландырылған – қылмыстық саясаттың жаңа түрі;
- Қазақстанның қылмыстық саясатының дамуының негізгі ағымдары – қоғам
мүшелерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, мүдделерін қорғау
жолындағы қызметтің үрдісінен көрініс табады. Бұл жерде теория мен
тәжірбиенің қарама-қайшылығының тұстары даму үрдісінің бағыттарын тежеп
отырғандығы жасырын емес;
- Қазақстанның қылмыстық саясатының ұлттық және өркениетті негіздерін
– Қазақ билерінің кесімді шешімдері мен дала заңының ұлттық нұсқалары (Жеті
жарғы т.б.) және де шетелдік нұсқалардың үздік тұстары құрайды;
- Қазақстанның қылмыстық саясаты - әлеуметтік даму заңдылығына орай,
тұрақты, қатаң сипатқа ие емес, бірақ та оның дамуының тарихи кезеңдері -
дөрекі материалдық нысаннан рухани нысанға ойысып бара жатқаны назар
аудартады. Зерттеудің осы тұсынан қылмыстық саясаттың мазмұнын белгілейтін
объективті және субъективті факторлардың негізгілеріне тоқталайық.
Қылмыстық саясаттағы объективті және субъективті факторлар – бұл адам
мәселесі, оның даму, мінез, қоршаған ортаға деген бейімділігі мен
көзқарастары. Қылмыстық саясаттың негізі, оның жасалу жолдары-
философияның, әлеуметтанумен, идеологияның негізі – адам болмысынан бастау
алады. Адамның жеке тұлғасы мен оның адами қасиеттері адамның біртұтас
келбетін қалыптастырады, сөйтіп, адам қоғамды түсінуге бейімделе бастайды.
Мемлекеттік тұрпаттың зайырлығына қарамастан адам өмірінде олардың діни
сенімі зор роль атқарып келеді.
Қылмыстылықтың кей аумақтарда ұлттық қауіпсіздікке тигізіп отырған
қаупі мемлекеттің зайырлы, құқықтық сипатына нұқсан келтіруде. Бұл жағдай
Қазақстан Халықтары Ассамблеясының биылғы XV съезінде мемлекет басшысы
Н.Ә. Назарбаев дін істері жөніндегі агенттік құрудың қажеттілігі туындап
отырғанын атап көрсетті. Біздің ойымызша, құрылатын дін істері жөніндегі
агенттік адамдардың діни бағыт бойынша адасушылығының алдын алып қана
қоймай, Қазақстан Мұсылмандары Діни басқармасының да жұмысын бір жолға
қоюға атсалысатын болар еді. Бұл мәселелердің шешілмеуі қазіргі таңдағы
бірқатар ТМД елдеріндегі шиеленісті жағдайлар мен балқан, ирак төңірегінде
қалыптасқан келеңсіз құбылыстардың бізде де туындауына негіз болуы мүмкін.
Өкінішке орай, қордаланған кемшіліктерден пайда болған бұл қауіп көздері
адам өмірі мен құқығын қорғауды қиындатып қана қоймай, ең төменгі сатыға
ысырып тастады.
Сонымен қатар, биылғы жылы Астана қаласында өткен әлемдік және дәстүрлі
діндер көшбасшыларының III съезі жиырмадан астам ел мен бірқатар діни
ұйымдардың басын қосып, бұл құрамда БҰҰ, ЕҚЫҰ, ЮНЕСКО сынды беделді
ұйымдардың өкілдері де болды. Съезд барысында Ислам діні тарапынан Мысыр,
Индонезия, Кувейт, Сауд Арабиясы өкілдері мен Христиан конфессиясы
тарапынан римдік католиктер, орыс православтары, англикандық,
константинопольдік православтар, армяндық апостольдік шіркеу, бүкіләлемдік
лютерандық федерация, иудаизм делегациялары қатысып, әлемдік дін
тақырыбына қатысты біраз мәселелерді талқылады. Мемлекеттік нысан зайырлы
ретінде танылып отырса да, азаматтарды қылмыстан сақтандыруда діни уағыздар
мен дінбасылардың әсері қоғамымызда ерекше орын алып отырғандығын атап өту
керек.
Қоғамдық дамудың объективті факторы – бұл біздің ойымызша, адам
санасының жартылай тәуелді жағдайлар мен қатынастардың күрделі сипатты
иеленуі: объективті фактор - әлеуметтік саяси, идеологиялық қатынастардың
көрінісі бола отырып, қоғамның басым бөлігінің өз мүддесі үшін күресінің
әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан құралады. Объективті факторлардың қалыптасу
қайнар көздеріне: сыртқы көріністерінің адам санасына жағымдылығы,
қылмыстық ахуалдың тұрақтылығы, адам мен құқық қорғау органдарының
құқықтық бірлікте болуы, қоғам мүшелерінің әрекетінен – адамгершілік,
әдет, ізгілік, эстетикалық мәннің байқалып отыруы жатады. Объективті фактор
– қоғамдық санадан, оның саналық деңгейінен мән сапасына ие болады.
Қоғамдық сана – адамның рухани жұптасуы, олардың ізгілік байланыстарының
өнімі.
Әлеуметтік үрдістер кезінде субъективті факторлардың - қалыптасу өзегі-
қоғамдық жағдай, өмірдің орындалуы күрделі кейбір шарттары, адамның
жоғарыға ұмтылысы. Қоғамдық даму жағдайындағы объективті және субъективті
факторлардың күрделі қатынасы – қылмыстық саясаттың нысаны мен нышаны.
Қылмыс – қылмыстық саясаттың өзегі ғана емес, әлеуметтік қайшылықтың зиянды
жемісі. Зиянды құбылыспен күресу, оның зардабын жою арқылы – жаңа сана
қалыптастыру – қылмыстық саясаттың дербес міндеті. Адам өмірі,
сауаттылығы оның көзқарас көкжиегінің кеңдігі, танымның теңдігі, бойында
болашақ немесе бүгінгі тұлғалардың қасиеттерінің ара-кідік кездесуі –
объективті және субъективті факторлардың күрделігіне жол ашады.
Субъективті фактор – бұл субъектінің әлеуметтік – саяси, рухани қызметінің
жиынтығынан, бағыты мен міндетінен қалыптасады. Субъективті фактор -
қоғамдық дамудың индикаторы ретінде құқықтық мемлекет құрудағы тұлғаның
белсенділігі мен оның мақсаттарының маңызының өлшемін анықтайды және
тәртіптің мықтылығына деген адамдық үлестің өлшемін жасайды. Толықтыра
айтсақ, қоғамдық қажеттіліктер негізінде туындайтын субъективті фактор
дегеніміз – адам әрекеті мен қызметінің әлеуметтік, идеологиялық, саяси
мәнмен ұштасуы және адамның шынайы қажеттіліктерінің тізімі. Сондай-ақ –
объективті факторлардың жоғарыдағы тұжырымдарын қуаттай отырып, объективті
фактор – оның ішінде қылмыстық саясатқа тікелей қатысты объективті фактор
дегеніміз – субъективті факторлардың басқа сипатты иеленуі, сондай-ақ
әлеуметтік күштердің, мүдделердің үздіксіз қақтығысуының қоғамдық бейнесі
деген көзқарасымызды ғылыми даудың талқысына саламыз.
Заң ғылымы әдебиеттерінде қылмыстық саясаттың экономика, саясат,
идеологиялық және қоғамдық дамудың басқа да бірқатар факторларымен біріккен
жүйелесуі қарастырылмаған. Бұл құбылыстар қылмыстық саясаттың әлеуметтік
мәнін ашу кезінде жағдай деп талқыланады. Шындығында экономика мен саясат –
қылмыстық саясаттың қалыбын ғана қалыптастырып қоймай, оның мәндік
белгілерінің түпкі өзегіне де жатады. Қылмыстық саясат қылмыспен күрестегі
мемлекеттік басқару мен қылмыстылыққа құқықтық әсер етудегі мемлекеттік
басымдық берудің нысаны. Қылмыспен күрестің үздіксіздігі, жүйелілігі, оның
элементтерінің толықтығы (саяси – құқықтық қатынас, құқықтық норма,
құқықтық сана, құқықтық идеология, қылмыстық саясат субъектісінің өкілетті
әрекеті) ғана – қылмыстылықпен күресте, одан сақтандырудағы мемлекеттің
жеңісін жасайды. Енді қылмыстық саясаттың мазмұнын бейнелейтін объективті
факторларға тоқталайық. Олар:
- өндірістің тарихи түрі мен өндірістік қатынастар - өндіргіш күштердің
арасындағы қайшылықты туындататын негізгі жағдай ғана емес, қылмыстылық
пен қылмыстық саясатты туындататын жағдайлардың да түп –тамыры. Бұл жерде
осы күштердің тікелей әсері емес, осы қатынастар арқылы қоғамдық өмірге
енген әлеуметтік әділетсіздіктің әсері - қылмыстылықтың қайнар көзі
екендігін ескерген жөн. Бұл жерде өндірістік қатынастардың заманауи түрі,
капиталистік қатынастардың түрімен қоса алғанда, олардың негізінде жатқан
қайшылық өте өткір сипатқа ие.
Жаңа заманғы Қазақстан инновациялық қызметтің өрісін ғана кеңейтіп
қоймай, нанотехнология дәуіріне қадам басты. Бұл сәйкесінше, қатынастарды
құқықпен қамтамасыз ету қызметі де күрделенеді деген сөз. Бұдан шығатын
қорытынды, мемлекет үлкен көлемдегі құқықтық және экономикалық құралдарға
ие және осы құралдар арқылы инновация аясына әсер етеді, оларды іске
қосады, ол оны ынталандыруы немесе инновациялық белсенділікті тежеуі
ықтимал.
Әлеуметтік қауымдастықтық қатынасының бір түрі ретіндегі саяси –
қатынастар – мемлекеттік басқарудың ағымын бейнелейді. Әлеуметтік
қатынастардың өзегі ретінде саяси қатынастар – мемлекеттік билік, оның
саясатын ұйымдастыру мен қызмет нысанын анықтау кезіндегі тарихи түрі –
қылмыстылықтың әлеуметті мүмкіндігің негіздейтін басты объективті фактор
болады. Жалпы алғанда, мемлекеттік билікті әлеуметтік әрлеушілердің әрекеті
мен саясаты саяси режимнің сипаты мен әлеуметтік басқарудың әдіс –
тәсілдерін белгілеп қана қоймай, өз әрекетінің мәнімен мемлекеттік мән
жасауға тырысады.
Әлеуметтік қатынас сипаты оның әсер ету өрісінен бастау алады. Назар
салыңыз:
- әлеуметтік қайшылықтар мен қылмыстық саясатты жүзеге асыру кезіндегі
қатынастарды құқықтық нормалар реттеу – мемлекеттік реттеудің басты шарты
болып қана қоймай – объективті жағдайлардың да негізгілеріне жатады.
- географиялық, демографиялық, мұралық, табиғи жағдайдың өзге де
шарттарының белгілі – бір қылмыс түрлерінің туындауына себеп болуы;
(өзіндік ерекшелігіне байланысты Атырау облысындағы заңсыз балық аулау мен
уылдырық түрлерін кантробандалық жолмен жөнелту т.б.)
- қылмыстық - құқықтық және криминологиялық қатынастардың пайда болу
себебі ретінде құқықтық мәдениет пен құқықтық тәрбиенің әлсіздігі немесе
жеткілікті қалыптаспауы да танылады.
Құқықтық тәртіп пен әділеттілікке мұқтаждық – қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеудің жеткіліксіздігінен немесе болмауынан қалыптасады.
Құқықтық мәдениет – Қазақстанның нигилистік көзқарасқа қарсы
азаматтарының құқықтық білім мен қоғамдық құндылықтарды бағалау, оқу
барысында тапқан ортақ қазынасы. Құқықтық мәдениет – тұлғаның жүріс –
тұрысының ізгілігі мен оның пікірлерінің – өзге қоғам мүшелеріне түрткі
салуынан басталады. Құқықтық мәдениеттің қалыптасуына немесе құқықтық
мәдениетті тұлғаның ой – пікіріне қарсылық білдіру – қылмыстың жасалуының
ізгілікке қарсы бейқұқықтық негізі. Жұмыссыздықты жою немесе Қазақстан
азаматтарының жұмыспен қамтылуы – қылмыстың өрістеуіне немесе деңгейінің
төмендеуіне тікелей әсері бар құбылыс.
Жұмыссыздықтың қоғамға қауіптілігі оның қылмыстың өршуіне бастау
болатындығынан ғана емес, бұл фактордың адамды қалыпты дамудан ажыратып
қана қоймай, келелі мәселелерді талқылауға қатысу мүмкіндігін шектеу арқылы
бүкіл адамдық болмысты игі құбылыстарға қарсы қоюынан да
байқалады.Сондықтан да еліміздегі шетелдік жұмысшыларды отандық кадрлармен
біртіндеп алмастыру арқылы мемлекеттегі тыныштық пен келісімді сақтаудың
маңызын арттыруға, барша Қазақстандықтарды еңбекқорлық пен табандылыққа
тәрбиелеуге болады.
Біз, назар аударып отырған мәселенің бірі - қылмыс пен қылмыстық
саясаттың мазмұнымен үндес субъективтік факторларға не жатады? Біздің
ойымызша, субъективтік факторларды құқықтық қатынастар мен қылмыстық саясат
субъектілерінің мүдде, мұқтаждықтары жасайды. Құқықтық қатынастар мен
қылмыстық саясат субъектілерінің мүдде, мұқтаждықтары және олардың
қажеттілік деңгейі – тұлғаның құқықтық санасына тәуелді.
Құқықтық сана – Қазақстан Республикасы азаматтарының жалпы құқықтық
мәртебесіне қатысты азаматтық, идеологиялық, құқықтық пайымдарының,
көпбағытты көзқарастарының, пікірлерінің, ішкі бағаларының жүйесін құрайтын
санасының бір түрі. Құқықтық сананың жоғары болуы қоғамдағы демократиялық
құндылықтарды жете түсінуді ғана емес, барлық жариялылық бағытындағы
үдерістерді жеделдетуді, жалпы бүкіл қоғамды демократияландыруды әлеуметтік
әділеттік қағидасы негізінде жүргізуді қамтамасыз етеді. Демократиялық
тұрғыда қоғамды қайта құру арқылы азаматтардың құқығын қорғау,
сотталғандардың заңды мүдделері мен қауіпсіздігі мәселелерімен шындап
айналысудың мүмкіндігі туғандығын бағамдау Қазақстан азаматтарының басым
көпшілігі тарапынан жеткілікті дәрежеде емес.
Бұл пікірлермен келісіп отырып, біз тағы бір мәселе: - қылмыстық
–құқықтық сананың да бар екендігіне дәлел келтіреміз. Қылмыстық-құқықтық
сана – қылмыстық – құқықтық қатынас және қылмыстық саясат субъектілерінің
қылмысқа және онымен күреске қатысты қажетті ой – пікір, пайымдаулары, оң
ықпалды мұқтаждықтары мен жасалған қылмысқа құқықтық таным арқылы берілген
кәсіби және қоғамдық баға деген көзқарасымызды көрсетеміз. Бұл пікіріміз,
қылмыстан сақтандыру саласындағы қылмыстық саясаттың төмендегідей маңызды
тұстарына мынадай талдау жасауымызға себеп болып отыр:
- құқықтық қатынас субъектілерінің, мемлекет және қоғам
қайраткерлерінің тұлғалық қасиеттері, олардың білім – білік өресінің
талапқа сайлылығы, отансүйгіштігі, мемлекеттік қызмет пен қызметтік
міндеттердің жауаптылығын сезіне білуі – мемлекеттік талап қана емес,
құқықтық қажеттілік;
- қылмыстық саясаттың маңызды субъективтік факторы - бұл қылмыстан
сақтандыру қызметіндегі: адам, азамат, тұлға. Тұлға – қоғамның маңызды
мәселелеріне кәсіби салауатты көзқарасын білдіретін, үздіксіз ізденумен
қайратты құлшыныстың нәтижесінде қоғамдық ортадан маңызды рольді
иемденген адам;
- қоғамдық сананың құрамдас элементтері ретінде құқықтық сананың, құқықтық
– идеологияның, құқықтық психологияның қалыптасу ерекшелігі мен дағдылану
тәртібі, сондай – ақ қылмыстық саясат субъектілерінің саяси шешімдері мен
әрекеттері – қылмыстық саясаттың субъективті факторларының негізгі
белгілерін сипаттайды;
Саяси құқықтық көзқарастар, идеялар мен ғибратты ойлар, құнды пікірлер
және осыларды ескере отырып, қабылданған саяси шешімдер – қылмыстық
саясаттың өркениеттілігі мен терең мазмұнын қалыптастырады. Қылмыстық
саясаттың субъективті факторлары объективті факторлармен үздіксіз
әсерлеседі және объективті факторлардан пайда болған қылмыстылықтың әлеуеті
мен нақтылығы абсолютті сипатқа ие емес және субъективті факторға
әлеуметтік күш тұрғысынан қатысты болады. Сол кездегі өзінің мемлекетіне
қылмыспен күрестің жолын көрсететін және қылмыстың саясаттың мазмұнын
анықтайтын пікірлері мен қылмыскердің жеке ерекшеліктерін, қылмыстылықтың
ішкі жағдайын жақсы көрсеткен.
Қорыта айтқанда, қылмыстық саясаттың мазмұнын бейнелейтін негізгі
субъективтік және объективтік факторларға жоғарыдағы талқыланған
құбылыстар: адам мұқтаждығы, оның әділеттілікке деген ішкі тілегі,
идеологиялық, саяси әралуандылықтар жатады және қылмыстық саясаттың негізгі
аспектісілерін ,субъектілер әрекетінің құқықтық талапқа сайлылығын,
қылмыстық саясаттың негізгі мәнін адам және оның әрекетінің сыртқы ортамен
үндестігі, құқықтық танымы, сауаты айқындайды.
Сонымен қатар заңдылық қағидасының орындалуы басқа қағидалардың да
дұрыс орындалуына кепіл болады деген көзқарасты ұсынамыз. Және де заңдылық
қағидасының мәні мен қолданылу субъектілерінің міндеттері ҚР ҚІЖК-нің 10
бабында көрсетілген. Сонымен бірге құқық салалары арасындағы
бәсекелестіктің де кездесетін жағдайлары бар. Біздің ойымызша құқық
салалары арасында бәсекелестік қайсы іргелі тұрады деген мақсатта емес, қай
құқық саласы ізгілік қағидаларына көбірек негізделген деген сипатта болуы
керек. Кейбір заң әдебиеттеріндегі басқа құқық салалары арасында қылмыстық
іс жүргізу құқығы іргелі салаға жатады [4, 33 б.] деген көзқараспен
келіспейміз. Біз бұл жерде қылмыстық құқық пен қылмыстық процесс арасында
қайсы маңызды деген мәселені қозғауды алға тартпаймыз, қайта осы құқық
салалары біріккен позицияны ұстана отырып, қылмыстың жолын кесіп, деңгейін
төмендетуге қызмет етеді ойды ұсынамыз. Ал қылмыстық саясаттың дұрыс және
демократиялық деңгейде жүзеге асырылуына өлшем ретінде қылмыстық саясатты
жүзеге асыру кезінде заңдылық қағидасының маңызы зор.
Әрине біз бұл жерде қылмыстық құқық пен қылмыстық процесс курсы бойынша
қарастырылатын басқа қағидаларды қарастырмауымыз аталған қағидалардың
маңызын екінші орынға ысыру деген пікір қалыптастырмау керек. Қағидалардың
дұрыс жүзеге асырылуы қылмыс-тық саясат үшін қаншалықты маңызды екендігіне
жауапты жоғарыда көрсетілген ойлар береді деген ойдамыз.
Қылмыстық саясат – мемлекеттің саяси -әлеуметтік,экономикалық
саладағы саясатымен қатар тұратын, мемлекеттің жалпы саясатының бір бөлігі,
сонымен қатар қоғам мен мемлекеттік органдардың қылмыспен және қоғамға
қауіпті басқа да әрекеттерге қарсы жүргізілетін жұмысының бағытына жетекші
бағыт беретін, заңдардың дәл орындалуына негізделген,өз маңызында әртүрлі
қылмыспен күрестің бірыңғай тапсырмасын атқаратын органдардың
дифференциалды қызметінің бағытын белгілейтін әрекеттердің жиынтығы [5,
89 б.] Жоғарыда көрсетілген пікір қылмыстық саясаттың толық түрдегі
түсінігін беруге тырысқан. Бірақ, қылмыстық саясатты мемлекеттің басқа
саясаттарымен қатар қоюға болмайтындығын, мемлекеттің қылмыстық саясатының
әрқашанда басым рольге ие болуы керектігін, қылмыстық саясаттың мықты болуы
басқа саясаттың түрлерінің дұрыс жүргізілуіне кепіл болады деген ойымызды
ұсынамыз.
Мемлекеттің қылмыстық саясаты тек қылмыспен күресуге бағытталмауы
керек, сонымен қатар болашақта болуы мүмкін қылмысты әрекеттерге тосқауыл
қою үшін тиімді бағыттар белгілеуі керек.
Саяси процестерге бір партия басшылық жасап,бағытын анықтаса, оның
немен аяқталатынын тарихтан білеміз. Жалпы алғанда көрсетілген авторлардың
пікірін есепке ала отырып, қылмыстық саясатқа мынадай анықтама берейік.
Қазіргі Қазақстан Республикасының қылмыстық саясаты дегеніміз –
мемлекеттің саяси, құқықтық,экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттегі қылмыстық қатынастардың деңгейін төмендету, жолын
кесу, жаңа қылмыстардың алдын алуға бағытталған саяси мәні бар әрекеттер
жүйесі болып табылады. Отандық мамандар қылмыстық саясат мәселесіне
жеткілікті зерттеу жасамағандықтан Ресей мемлекетінің ғалымдарының
көзқарасына сүйенуге тура келеді. Н.И. Загородников қылмыстық саясаттың
түсінігін былай береді: қылмыстық саясат – бұл әлеуметтік топтар, ұлттар,
таптар арасындағы және де қоғам мен жеке тұлға арасындағы қатынастар, бұл
қатынастар өз мазмұнын совет азаматтарының қылмыспен күресетін органдар
қызметіне қатысуымен толықтырады; сонымен қатар бұл анықтаманың мазмұнына
мемлекет пен органдардың қызметі мен міндеттері, және де қоғамдық
ұйымдардың халықпен жасалған мемлекет пен жеке адамдардың мүддесін
қорғауға бағытталған ұмтылысы жатады [6, 10 б.] деп көрсеткен. Қылмыстық
саясаттың бұндай анықтамасымен толықтай алғанда келісуге болады, бірақ
анықтамада жаза мәселесі, жазамен қорқыту, жаза орнына қылмыскерге
қолданылатын әкімшілік және қоғамдық әсер ету шаралары қылмыстық саясатты
жүзеге асырудың бірден-бір құралы екендігі көрсетілмегендігі қылмыстық
саясат мәні жөнінде сенімсіз қорытындыға жасауға әкеліп соғады.
Қылмыстық саясат анықтамасында жаза мәселесі көрсетілуі тиіс деген
пікірмен келісуге болмайды. Өйткені жаза, жазамен қорқыту мәселесі
қылмыстық құқықтың проблемасы екені рас. Ал қылмыстық саясат тек жаза
тағайындау мәселесін қарастырумен шектелмейді, және қылмыстық саясат өз
маңызында жаза тағайындаумен қоса, қылмыстық құқықтық нормаларды жасау,
қылмыстық заңдар мен қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын жетілдіру жасау
сияқты әрекеттерді қамтиды. Ал осы жағдайларды көрсете отырып, қылмыстық
саясаттың анықтамасын ықшам, түсінікті жасау мүмкін емес. Ал, қылмыспен
күрес саласындағы қызметтің бағытын жаза тағайындау арқылы айқындау
қылмыстық саясаттың мәнін ашып көрсетеді.
Қылмыстық саясаттың мәні тек жаза тағайындаумен шектелуге тиіс емес,
оның мәніне қоғамдағы қалыптасқан қылмыстық ахуалдың жай –күйін зерттеуге
бағытталған саяси сипаттағы әрекеттер жатады.
Қылмыстық саясат өз маңызы жағынан қылмыстық құқықтан кең ауқымды,
өйткені қылмыстық саясат қылмыспен күрестің қылмыстық құқықтық әдістері мен
құралдарын ғана белгілеп қоймай, сонымен қатар құқық бұзушылықты жою
жөніндегі шараларға қатысты мәселелерді,және де өз маңызында әлеуметтік,
ұйымдық,идеологиялық сипаттағы әрекеттерді қамтиды.
Бұл анықтамаға талдау жасап көрейік: - біздің ойымызша қылмыстық
саясат қылмыстық құқықтан кең ауқымды емес, өйткені қылмыстық саясатты
жүргізуді мемлекет қылмыстық заңдар шеңберінде жүзеге асырады және
қылмыстық заңдар қылмыстық саясатты жүргізудің бірден–бір құралы болып
табылады. Аталмыш пікірмен пәніне байланысты дәл айтылуы себепті келісуге
болады, бірақ та пән ретінде қылмыспен күрестің өзін емес, қылмыспен
күресуге бағытталған, қылмысты жою, жолын кесу немесе болдырмау сипатындағы
әрекеттерді қарастырған жөн болар еді.
Қылмыстық саясат тиісті органдар мен ұйымдардың жаза қолданудың үш
саласы бойынша жүзеге асыратын қызметінің негізгі бағыттарын айқындайды.
Бұл әрекеттер мынадай сипатта болады: қылмысты тез және толық түрде
ашу,айыптыларды залалсыздандыра отырып, заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз
ету; жасалған қылмыстарды дұрыс саралау және мақсатты, әділ түрдегі жаза
тағайындау; сотпен тағайындалған жазалардың орындалуы және жаза арқылы әсер
етудің қалыпты қорытындыларын бекіту.
Қылмыстық саясаттың мәнін бұлай түсіну қылмыстық құқықтық саясат,
қылмыстық процесуалдық саясат,соттық саясат, еңбекпен түзеу саясаты
терминдерін қолдануда құқыққа қайшылық тудырмайды. Біздің ойымызша бұлар
қылмыстық саясаттың құрамдас бөліктері болып табылады,сонымен қатар
бұлардың әрқайсының пәні қылмыстық саясат пәнінің ажырамас бөлігі болып
табылады.
Қылмыстық саясаттың құрамдас бөліктері туралы кейінірек
қарастырамыз.Ал, жоғарыдағы көрсеткен қылмыстық саясаттың бөлігі болып
табылатын соттық саясатты қылмыстық- процессуалдық саясатқа жатқызатын
авторлар бар. Қылмыстық процесуалдық саясаты ретінде мемлекеттің құқық
шығармашылық қызметінің негізгі бағыттары мен уәкілетті органдардың
қылмыстың себептері мен қылмысқа жол берген жағдайларды жоя отырып,
социалистік заңдылықты қатаң сақтай отырып, жасайтын құқық қолданушылық
қызметін түсіну керек. Бірақ, біздің мемлекетіміздің дербестік құрылымын
ескере отырып, бұл анықтаманың біздің қылмыстық саясаттың толық
сипаттамасын бере алмайтындығын айта кету керек.
Қылмыстық саясаттың тар мағынасы секілді, соттық және еңбекпен түзеу
саясаты да қылмысқа әсер етудің бірыңғай пәніне ие, бірақ та олардың
әрқайсысы өзіне тән құралдарымен, әдістерімен, мүмкіндіктерімен заңда
бекітілген біртұтас саясаттың жалпы қағидалары негізінде қылмыспен күрес
саласынында қызмет атқарады немесе бұл қылмыстық саясаттың кең мағынадағы
түсінігін қалыптастырады. Қылмыстық саясаттың тар және кең мағынадағы
түсініктерін беру қылмыстық саясаттың мәні мен маңызын тар және кең
мағынада қабылдауға әкеліп соғады және де азаматтарға мемлекеттегі
қылмыстық саясаттың бағытына дұрыс болжау жасауына мүмкіндік бермейді.
Қылмыстық саясаттың астарында мемлекеттің сонымен қатар адам мен азаматтың
мүдделері жатады, бұл мүдделердің толық қорғалуы қылмыстық саясаттың дұрыс
ұйымдастырылуына тікелей байланысты. Ал,қылмыстық саясат қылмыскердің
мүддесін көздей ме деген мәселе туындауы сөзсіз. Нақтырақ айтсақ Қазақстан
Республикасының қылмыстық саясаты белгілі бір категориядағы қылмыс жасаған
адамдардың мүддесін гуманистік тұрғыдан қорғайды. Бұл қорғау-
мемлекетіміздің қылмыс жасаған адамдардың заңда көрсетілген тобына
рақымшылық жасаумен, қылмыстық заңдарға ізгілік сипатындағы өзгертулерді
енгізуімен көрініс табуда. Әрине, Кеңес мемлекеті меншіктің түрлеріне
қатысты заңдық қорғауда жаза белгілеудің деңгейін әртүрлі
қалыптастырып,үлкен қателік жасағандығы белгілі. Біздің заңнамаларымыздың
меншікке деген көзқарасты тең дәрежеде қалыптастыруы шағын кәсіпкерліктің
қалыптасуына, сонымен қатар экономикамыздың жаңа белеске көтерілуіне жағдай
жасағандығын айта кету керек. Қылмыстық –құқықтық саясат бұл – заң
шығарушының қылмыстық заңдар мен оның негізгі институттарын
заңдылық,әділдік пен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.