Алтайдағы сақ мәдениеті
КІРІСПЕ
1 АЛТАЙДАҒЫ САҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Алтайдағы сақ ескерткіштерінің ашылуы мен зерттелуінің тарихы
1.2. «Тоң басқан» обалардың зерттелуі: тарихи және мәдени аспектілері
1.3 Сақтардың әлеуметтік құрылымы мен қоғамдық қатынасы
2 «ТОҢ БАСҚАН» ОБАЛАРДАҒЫ ЖЕРЛЕУ РӘСІМДЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақ Алтайындағы Берел қорымы
2.2. Таулы Алтайдағы Пазырық қорғандары
2.3. Укоктағы тоң басқан обалар.
2.4. Сақ уақыты қорғандарындағы адамдарды жылқымен жерлеу ғұрпы
3 САҚ УАҚЫТЫНДАҒЫ ТАУЛЫ АЛТАЙДАҒЫ ЕРТЕ ҚӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ДІНИӘФСАНАЛЫҚ ЖӘНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫН РЕКОНСТРУКЦИЯЛАУ
3.1 Пазырық қорғандарының ғарыштық моделі.
3.2 Жерлеу рәсімдерінің кейбір элементтерінің семантикасы.
3.3.«Тоң басқан» обалардағы жерлеу рәсімдеріндегі жылқы
ҚОРТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 АЛТАЙДАҒЫ САҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Алтайдағы сақ ескерткіштерінің ашылуы мен зерттелуінің тарихы
1.2. «Тоң басқан» обалардың зерттелуі: тарихи және мәдени аспектілері
1.3 Сақтардың әлеуметтік құрылымы мен қоғамдық қатынасы
2 «ТОҢ БАСҚАН» ОБАЛАРДАҒЫ ЖЕРЛЕУ РӘСІМДЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақ Алтайындағы Берел қорымы
2.2. Таулы Алтайдағы Пазырық қорғандары
2.3. Укоктағы тоң басқан обалар.
2.4. Сақ уақыты қорғандарындағы адамдарды жылқымен жерлеу ғұрпы
3 САҚ УАҚЫТЫНДАҒЫ ТАУЛЫ АЛТАЙДАҒЫ ЕРТЕ ҚӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ДІНИӘФСАНАЛЫҚ ЖӘНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫН РЕКОНСТРУКЦИЯЛАУ
3.1 Пазырық қорғандарының ғарыштық моделі.
3.2 Жерлеу рәсімдерінің кейбір элементтерінің семантикасы.
3.3.«Тоң басқан» обалардағы жерлеу рәсімдеріндегі жылқы
ҚОРТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Археологиялық кезеңдеменің “ ерте темір дәуірі” деп аталатын бөлігімен сәйкесетін сақ дәуірі (б.з.д. VII-III ғғ.) туралы ғылымда да. Көпшілік әдебиеттеде де аз жазылған жоқ. Мемлекеттің елтаңбасына негіз болған “Алтын адам”, осы археологиялық жаңалықтың әсерімен жазылған “Томирис” романын, сондай-ақ, парсы-сақ қарым –қатынастары, сақтар жайлы басқадай зерттеулер мен аңыз -әфсаналық мағлұматтар қалың көпшілікке кенінен таныс. Таза археология ғылымының аумағында да сақ дәуірін зерттеу аса зор маңызы бар іргелі салаға жатады. Скиф-сақ археологиясының қалыптасу тарихы бірнеше ғасырларды қамтиды және осы мерзім аралығында оның өз дерекнамалық қоры мен тарихнамасы, күрделі әдістемелік жүйесі мен атаулық – ұғымдық аппараты қалыптасқан. Скиф пен сақ ескерткіштерінің арасын алып жатқанын ескерсек, бұл ең алдымен еуразиялық ғылым. Мұны үлкен тұтас құрылым ретінде көз алдымызға елестетсек, осының бір құрамдас бөлігін Қазақстандағы сақ археологиясы алып жатыр. Осы уақытқа дейінгі берген нәтижелеріне қарағанда, сөз жоқ өте беделді құрамдас бөлік.
Дипломдық жұмысымыздың ерекшелігі сақ археологиясында қалыптасқан негізгі бағыттардан шығады. Турасын айтқанда, скиф-сақ археологиясы ең алдымен жерлеу ескерткіштерінің, яғни көне оба, қорғандарды зерттейтін сала ретінде белгілі. Оба , қорғандардан алынатын деректер негізінде атақты “аң стилін”, қару–жарақты, ат-әбзелдерін зерттеу ерекше маңызды ғылыми бағыттар ретінде қалыптасқан. Міне осыларға көне идеология мәселелерін, жерлеу ғұрпын қоссақ, скиф- сақ археологиясының жалпы мазмұңы келіп шығады.
Өзектілігі; Қазақстан өлкесі-ежелгі көшпелі өркениеттің алтын бесігі, өзінің географиялық орналасуындағы тиімділігіне байланысты өте көне заманнан бері Евразиядағы көптеген халықтардың толассыз көш-қон процестерінің тоғысар торабы, алуан түрлі этномәдени байланыстардың қайнаған ортасы.
Қазақ елі егемендігін алғаннан кейін тарихты жаңғырту айдарымен көнемізге көзімізді сала бастасақ та, тарихта б.э.д VII-IV ғасырда өмір сүрген "Азиялық скифтердің" мемлекеттілігі, әлеуметтік құрылысы, орналасуы, шыққан тегі және соңында дүниетанымы т.б жөнінде бұрыннан қалыптасып қалған концепциялар әлі өзгермей, жаңаша бетбұрыс жасалмай отыр. Соған қарамастан соңғы он –он бес жыл көлеміндегі зерттеулер жаңа тың дәйекті тарихи тұжырымдардың түзілуіне игі ықпал етуде. Осы тұрғыдан алғанда Таулы Алтайдағы соның ішінде Қазақ Алтайындағы Сақ дәуірі ескерткіштерін археологиялық, тарихи-мәдени және діни-философиялық ареалда қарастыру мәселесі аталған тақырыптың өзектілігін анық аңғартады деп санаймыз.
Тарихнамасы мен дерекнамасы. Қазақстан ерте көшпелілер қоғамын, сақ-скиф әлемін танып-білуде жазба деректердің аздығы, жетімдігі басты назарды еріксіз өлкенің көне тарихының көзін ашар археологиялық деректерге, оның ішінде күрделі құрылысты, көптеп кездесетін жаппай табыну ескерткіштерінің көне түрі - обаларға аударуға итермелейді.
Дипломдық жұмысымыздың ерекшелігі сақ археологиясында қалыптасқан негізгі бағыттардан шығады. Турасын айтқанда, скиф-сақ археологиясы ең алдымен жерлеу ескерткіштерінің, яғни көне оба, қорғандарды зерттейтін сала ретінде белгілі. Оба , қорғандардан алынатын деректер негізінде атақты “аң стилін”, қару–жарақты, ат-әбзелдерін зерттеу ерекше маңызды ғылыми бағыттар ретінде қалыптасқан. Міне осыларға көне идеология мәселелерін, жерлеу ғұрпын қоссақ, скиф- сақ археологиясының жалпы мазмұңы келіп шығады.
Өзектілігі; Қазақстан өлкесі-ежелгі көшпелі өркениеттің алтын бесігі, өзінің географиялық орналасуындағы тиімділігіне байланысты өте көне заманнан бері Евразиядағы көптеген халықтардың толассыз көш-қон процестерінің тоғысар торабы, алуан түрлі этномәдени байланыстардың қайнаған ортасы.
Қазақ елі егемендігін алғаннан кейін тарихты жаңғырту айдарымен көнемізге көзімізді сала бастасақ та, тарихта б.э.д VII-IV ғасырда өмір сүрген "Азиялық скифтердің" мемлекеттілігі, әлеуметтік құрылысы, орналасуы, шыққан тегі және соңында дүниетанымы т.б жөнінде бұрыннан қалыптасып қалған концепциялар әлі өзгермей, жаңаша бетбұрыс жасалмай отыр. Соған қарамастан соңғы он –он бес жыл көлеміндегі зерттеулер жаңа тың дәйекті тарихи тұжырымдардың түзілуіне игі ықпал етуде. Осы тұрғыдан алғанда Таулы Алтайдағы соның ішінде Қазақ Алтайындағы Сақ дәуірі ескерткіштерін археологиялық, тарихи-мәдени және діни-философиялық ареалда қарастыру мәселесі аталған тақырыптың өзектілігін анық аңғартады деп санаймыз.
Тарихнамасы мен дерекнамасы. Қазақстан ерте көшпелілер қоғамын, сақ-скиф әлемін танып-білуде жазба деректердің аздығы, жетімдігі басты назарды еріксіз өлкенің көне тарихының көзін ашар археологиялық деректерге, оның ішінде күрделі құрылысты, көптеп кездесетін жаппай табыну ескерткіштерінің көне түрі - обаларға аударуға итермелейді.
1. Тур С.С. Об уралоидном компоненте в антропологическом составе населения Горного Алтая скифского времени // Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных территорий. Барнаул, 1999. С.203-205.
2. Дёмин М.А. Первооткрыватели древности. Барнаул, 1989. с 120.
3. Кубарев В.Д. Курганы Юстыда. Новосибирск, 1991. 270с.
4. Кирюшин Ю.Ф., Тишкин А.А. Скифская эпоха Горного Алтая. Культура населения в раннескифское время. Барнаул, 1997. Ч.1. 232с.
5. Кубарев В.Д. Пазырыкская культура (Курганы Чуи и Урсула): монография / -Барнаул. 2007.-282 с.
6. Марсадолов Л.С. Хронология курганов Алтая (VIII-IV вв. до н.э.). Автореферат дис... к.и.н. Л., 1985. 16с.
7. Марсадолов Л.С. История и итоги изучения археологических памятников Алтая VIII-IV вв. до н.э.(от истоков до нач. 80-х гг.). СПб., 1996а. 100с.
8. Савинов Д.Г. К выделению ранних и поздних элементов в культуре пазырыкского времени // Ранние кочевники Средней Азии и Казахстана. Л., 1975. С.49-52.
9. Суразаков А.С. Курганы эпохи раннего железа в могильнике Кызык-Телань-I // Археологические исследования в Горном Алтае. Горно-Алтайск, 1983а. С.42-52.
10. Могильников В.А. Некоторые аспекты этнокультурного развития Горного Алтая в раннем железном веке // Материалы по археологии Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1986. С.35-67.
11. Могильников В.А. Курганы Кер-Кечу // Проблемы изучения культуры населения Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1988. С.60-107.
12. Суразаков А.С. Горный Алтай и его северные предгорья в эпоху раннего железа. Проблемы хронологии и культурного разграничения. Горно-Алтайск, 1988б. 215c.
13. Руденко С.И. Культура населения Центрального Алтая в скифское время. М-Л., 1960. 359с.
14. Полосьмак Н.В. Пазырыкская культура // Древние культуры Бертекской долины (Горный Алтай, плоскогорье Укок). Новосибирск, 1994б. С.137-144.
15. Марсадолов Л.С. Хронология курганов Алтая (VIII—IV вв. до н. э.). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Л., 1985, с. 1-16.
16. Полосьмак Н.В., Кундо Л.П., Малахов В.В., Власов А.А. Физико-химическое исследование уникальных археологических находок пазырыкской культуры Горного Алтая (VI-II вв. до н.э.) // Интеграционные программы фундаментальных исследований. Новосибирск, 1998. С.386-393.
17. Ковалёв А.А. О связях населения Саяно-Алтая и Ордоса в V-III вв. до н.э. // Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных территорий. Барнаул, 1999. С.75-82.
18. Яценко С.А. Костюм древней Евразии (ираноязычные народы). М.: Восточная литература, 2006., 661 с.
19. Шульга П.И. Поселение Чепош-2 на Средней Катуни // Археология, антропология, этнография Сибири.Барнаул, 1996. с.106-123.
20. Руденко С. И. Культура населения Центрального Алтая в скифское время. М.; Л., 1960. c. 360.
21. Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г., Пазырыкская узда. К предистории хунно-юечжийских войн.//Древние культуры Центральной Азии и Санкт-Петербург. Материалы всероссийской научной конференции, посвящённой 70-летию со дня рождения Александра Даниловича Грача. СПб: Культ-информ-пресс. 1998. С. 169-177.
22. Чикишева Т.А. Особенности динамики антропологического состава населения Горного Алтая в древности (от эпохи неолита до начала нашей эры).// Сибирь в панораме тысячелетий. – Новосибирск: Изд-во ИАЭТ СО РАН, 1998. - Т.1. - С.631-643. (0,75 п.л.).
23. Абдулганеев М.Т. Поселение Майма 1 и культурно-хронологическая атрибутация земледельческих поселений Горного Алтая // Древние поселения Алтая. Барнаул, 1998. С.165-171.
24. Членова Н.Л. Центральная Азия и скифы. Дата кургана Аржан и его место в системе культур скифского мира. М., 1997. 98с.
25. Радлов В.В. Aus Sibirien (Из Сибири), Лейпциг, 1884 (русский перевод 1989)
26. Адрианов А.В. К археологии Западного Алтая. Петроград, 1916. C. 8-45
27. Руденко С. И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. Москва- Ленинград, 1953. 402 c.
28. Черников С.С. Восточно-Казахстанская экспедиция. М., 1952.
29. Черников С.С. Работы Восточно-Казахстанской экспедиции. М., 1960.
30. Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М:, АН СССР, 1960 - 285 с. Серия: Материалы и исследования по археологии СССР, № 88
31. Сорокин С.С. Большой Берельский курган (полное издание материалов раскопок 1865 и 1959 гг.) //ТГЭ. - Л., 1969. – Т. 10.
32. Сорокин С.С. Памятники ранних кочевников в верховьях Бухтармы //АСГЭ. – М.-Л., 1967. - № 8.
33. Оразбаев А. М., Омаров Г. К. Некоторые итоги археологического исследования Восточного Казахстана //Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. Материалы международной археологической конференции. Алматы, 1998.
34. Полосьмак Н. В. “Стерегующие золото грифы” (ак- алахинские курганы). Новосибирск, 1994.
35. Грач А.Д. Итоги раскопок могильника пазырыкского этапа Саглы-Бажи 2 (Южная Тува) //Тез. докл. научной сессии, посвященной итогам работы ГЭ за 1962 г. – Ленинград, 1963.
36. Грязнов М.П. Пазырык. Погребение племенного вождя на Алтае. Памятники культуры и искусства в собраниях Эрмитажа. М.-Л., 1941.
37. Самашев З. Берел. Алматы 2011.
38. Руденко С. И. Культура населения Центрального Алтая в скифское время. Москва, 1960.
39. Кызыласов Л.Р. Пратюркские жилище. Обследование саяно-алтайских древностей.-Москова; 2005.-96 стр.
40. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-ата 1966, 436 с.
41. Гаврилова А.А. Пятый Пазырыкский курган. Дополнение к раскопочному отчету и исторические выводы // Жречество и шаманизм в скифскую эпоху. Мат-лы МК. СПб. - 1996. - С.89-101.
42. Савинов Д.Г. Об обряде погребения Больших Пазырыкских курганов // Жречество и шаманизм в скифскую эпоху. Мат-лы МК. СПб. - 1996. - С.107-111.
43. Черемисин Д.В., Запорожченко А.В. "Пазырыкский шаманизм": артефакты и интерпретации // Жречество и шаманизм в скифскую эпоху. Мат-лы МК. СПб. - 1996. - С.30-31.
44. Черников С.С. Загадка золтого кургана: где и когда зародилась скифское искусство 1965.-165б.
45. Кочеев В.А. Средний слой пазырыкского общества // Социально- экономические структуры древних обществ Западной Сибири. Барнаул, 1997. С.112-114.
46. Васютин С.А. Социальная организация кочевников Евразии в отечественной археологии. Автореферат дис... к.и.н. Барнаул, 1998. 23с.
47. Ольховский В.С Скифская триада // Памятники предскифского и скифского времени на юге Восточной Европы (МИАР). М., 1997. N1. С.85-96
48. Марсадолов Л.С. Социальные ранги курганов кочевников Алтая VI-IV вв. до н.э. // Социально-экономические структуры древних обществ Западной Сибири. Барнаул, 1997в. С.96-99.
49. Ануфриев Д.Е. Социальное устройство пазырыкского общества Горного Алтая // Социально-экономические структуры древних обществ Западной Сибири. Барнаул, 1997. С.108-111.
50. Тишкин А.А., Дашковский П.К. 2003 : Социальная структура и система мировоззрений населения Алтая скифской эпохи. Барнаул: Изд-во Алт. ун-та. 2003. 430 с.
51. Тишкин A.A., Дашковский П.К. 2004 : Основные аспекты изучения скифской эпохи Алтая. Учебное пособие. Барнаул: Изд-во Алт. ун-та, 2004. 238 с.
52. Артамонов М.И. 1950. К вопросу о происхождении скифов. // ВДИ. 1950. №2. С. 37-47
53. Боковенко Н.А. Ранние кочевники по археологическим и этнографическим данным // Методологические аспекты археологических и этнографических исследований в Западной Сибири. Томск, 1981 б. С.50-53.
54. Грач А.Д. 1980 : Древние кочевники в центре Азии. М.: 1980. 256 с
55. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. Алма-Ата, 1984. 176с.
56. Савинов Д.Г. 1984 : Народы Южной Сибири в древнетюркскую эпоху. Л.: ЛГУ. 1984. 174 с.
57. Мартынов А.И. О хозяйственном освоении территорий скифо- сибирского мира // Исторический опыт освоения Сибири. Новосибирск, 1986. С.11-14.
58. Самашев З., Базарбаева Г., Жумабекова Г., Сунгатай С. Берельские курганы // Күмбез, Алматы, 2000.
59. Самашев З., Базарбаева Г., Жумабекова Г. Берельские курганы Казахского Алтая //Казахская культура: исследования и поиски. Сборник научных статей. - Алматы, 2000.
60. Самашев З., Базарбаева Г.А., Жумабекова Г.С., Кущ Г.А., Суворова Г.И. Археологические изыскания в Казахском Алтае. Известия НАН РК. Серия общественных наук, 1 (242). Алматы, 2004.
61. Самашев З., Джумабекова Г., Базарбаева Г., Чотбаев А., Онгар А., Киясбек Г., Толегенов Е. Некоторые итоги работ на некрополе Берел //Изучение памятников археологии Павлодарского Прииртышья. Вып. 2. Павлодар, 2006.
62. Самашев З., Базарбаева Г.А., Жумабекова Г.С., Кущ Г.А., Суворова Г.И. Археологические изыскания в Казахском Алтае. Известия НАН РК. Серия общественных наук, 1 (242). Алматы, 2004.
63. Самашев З.С., Васютин А.С. Работы первого отряда //Отчет об археологических исследованиях на территории ВКО за 1988. Архив ИА МОН РК. Ф. 11, оп. 2, д. 2210, л. 9.
64. Самашев З., Толеубаев А., Джумабекова Г. Сокровища степных вождей. Алматы, 2004.
65. Киясбек Г.К. «Алтын қорыған таздар» тайпасы //Тез. докл. научной конференции молодых ученых «Ахинжановские чтения-2004». - Алматы, 2004.
66. Самашев З., Джумабекова Г., Киясбек Г., Онгар А., Чотбаев А. Археологические исследования на могильнике Берел //Отчет об археологических исследованиях по государственной программе «Культурное наследие-2004». Алматы, 2005.
67. Самашев З., Мыльников В. Деревообработка у древних скотоводов Казахского Алтая (материалы комплексного анализа деревянных предметов из кургана 11 могильника Берел). – Алматы, 2004.
68. Савинов Д.Г. Карасукская традиция и «аржано-майэмирский» стиль //Древние культуры Центральной Азии и Санкт-Петербург. – СПб., 1998.
69. Сорокин С.С. Большие седельные подвески из Пазырыка и Башадара и их параллели //СГЭ. – Л., 1980. – XLV.
70. Баркова Л.Л. Конская маска из Первого Пазырыкского кургана //АСГЭ. – СПб., 1999. - № 34.
71. Полосьмак Н. В. Всадники Укока. Новосибирск, 2001.
72. Баркова Л.Л. Изображения свернувшихся хищников на золотых пластинах из Майэмира //АСГЭ, № 24. – Л., 1983.
73. Дашковский П.К. Проблема реконструкции основных компонентов религиозной системы пазырыкцев Горного Алтая //Наследие древних и традиционных культур Северной и Центральной Азии. Материалы 40-й РАЭСК. Новосибирск, 1-6 февраля 2000 г. – Том 1.
74. Баркова Л.Л. Конская маска из Первого Пазырыкского кургана //АСГЭ. – СПб., 1999. - № 34.
75. Грязнов М.П. Древние культуры Алтая. – Новосибирск: Общество изучения Сибири, 1930.
76. Балонов Ф.Р. Ворсовый пазырыкский ковер: семантика композиции и место в ритуале (опыт предварительной интерпретации) //Проблемы интерпретации памятников культуры Востока. М., 1991.
77. Раевский Д.С. Об игровом начале в скифском зверином стиле //Первобытная археология. Человек и искусство. – Н., 2002.
78. Глушкова Т.Н. Технологическая характеристика пазырыкского текстиля с плато Укок //Приложение 1 в книге Полосьмак Н.В., Барковой Л.Л. Костюм и текстиль пазырыкцев Алтая (4-3 вв. до н.э.). Н., 2005.
79. Мыльников В.П. Технико-технологические аспекты резьбы по дереву у ранних кочевников плоскогорья Укок //Алтаика. – Н.: ИАЭ СО РАН, 1994.
80. Черников С.С. Отчет о работе Калба-Нырымского археологического отряда с приложением и заключением А. А. Иессена об отчете С. С. Черникова //Архив ИИМК РАН. – Ф. 2, оп. 1, 1937 г., д. № 339 а.
81. Полосьмак Н.В., Баркова Л.Л. Костюм и текстиль пазырыкцев Алтая (4-3 вв. до н.э.). Н., 2005.
82. Толстов С. П. Древний Хорезм. Москва, 1948.
83. Грязнов М. П. Аржан: царский курган раннесакского времени. Ленинград, 1980.
84. Радлов В. В. Из Сибири: страницы дневника. Москва, 1989.
85. Самашев З. С., Толеубаев А. Т., Исин А. И. И и др. Продолжение исследовании на могильнике Берел // Известия НАН РК. Сер. общ. наук. 2002, №1.
86. Грязнов М. П. Первый Пазырыкский курган. Ленинград, 1950.
87. Беленицкий А. М. Конь в культах и идеологических представлениях народов Средней Азии и евразийских степей в древности и раннем средневековье // КСИА. Москва, 1978. Вып. 154.
88. Липец Р. С. Отражение погребального обряда в тюркско- монгольском эпосе // Обряды и обрядовый фольклор. Москва, 1982.
89. Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. Алма- Ата, 1991.
90. Кастанье И.А. Надгробные сооружения киргизских степей // ТОУАК. -Оренбург, 1911. Вып. 26. -с. 1-104.
91. Pulleyblank E. Chinese and Indo- Europeans… // JRAS. London. 1966.
92. Тишкин А.А., Горбунова Т.Г. Методика изучения снаряжения верхового коня эпохи раннего железа и средневековья. Барнаул – 2004
93. Васильев С.К. Лошади из погребений скифского времени Горного Алтая // Феномен алтайских мумий. Новосибирск, 2000.
94. Самашев З.С., Косинцев П.А. Лошади из могильников скифского времени Казахского Алтая // Международное (XVI Уральское) археологическое совещание. Пермь, 2003.
95. Грязнов М.П. Пазырык. Погребение племенного вождя на Алтае. Памятники культуры и искусства в собраниях Эрмитажа. М.-Л., 1941. Корректура книги, готовившейся к выпуску в 1941 г. //Рукописный архив ИИМК РАН. Ф. 35, оп. 2-д, д. № 54.
96. Кузьмина Е. Е. Мифология искусство скифов и бактрийцев. Москва, 2002.
97. Геродот. История. Ленинград, 1972.
98. Байпаков К. М. Археология Казахстана. Алматы, 1993.
99. Толеубаев А. Т. Происхождение и сущность казахского обычая посвященного умершему коню // Изв. АН КазССР. Сер. общ. наук. Алма- Ата, 1984. № 2.
100. Акишев А. К. Искусство и мифология саков. Алматы, 1984.
101. Потапов Л. П. Мифы алтае-саянских народов как исторический источник // Вопросы археологии и этнографии Горного Алтая. — Горно-Алтайск, 1983. — С.96—110.
102. Акишев К. А. Курган Иссык. Москва, 1978.
103. Войтов В.Е. 1996 : Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово-поминальных памятниках Монголии VI-VIII вв. М.: 1996. 152 с
104. Подосинов А. В. Ориентация древних карт: с древнейших времен до раннего Средневековья // Вестник древней истории. 1992. № 4. С. 64-74
105. Токтабай А. У. Культ коня у казахов. Алматы, 2004.
106. Окладников А. П. Неолит и бронзовый век Прибайкалья. - МИА, - №43, 1955.
107. Самашев З., Жетібаев Ж. Қазақ петроглифтері. Алматы, 2005.
2. Дёмин М.А. Первооткрыватели древности. Барнаул, 1989. с 120.
3. Кубарев В.Д. Курганы Юстыда. Новосибирск, 1991. 270с.
4. Кирюшин Ю.Ф., Тишкин А.А. Скифская эпоха Горного Алтая. Культура населения в раннескифское время. Барнаул, 1997. Ч.1. 232с.
5. Кубарев В.Д. Пазырыкская культура (Курганы Чуи и Урсула): монография / -Барнаул. 2007.-282 с.
6. Марсадолов Л.С. Хронология курганов Алтая (VIII-IV вв. до н.э.). Автореферат дис... к.и.н. Л., 1985. 16с.
7. Марсадолов Л.С. История и итоги изучения археологических памятников Алтая VIII-IV вв. до н.э.(от истоков до нач. 80-х гг.). СПб., 1996а. 100с.
8. Савинов Д.Г. К выделению ранних и поздних элементов в культуре пазырыкского времени // Ранние кочевники Средней Азии и Казахстана. Л., 1975. С.49-52.
9. Суразаков А.С. Курганы эпохи раннего железа в могильнике Кызык-Телань-I // Археологические исследования в Горном Алтае. Горно-Алтайск, 1983а. С.42-52.
10. Могильников В.А. Некоторые аспекты этнокультурного развития Горного Алтая в раннем железном веке // Материалы по археологии Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1986. С.35-67.
11. Могильников В.А. Курганы Кер-Кечу // Проблемы изучения культуры населения Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1988. С.60-107.
12. Суразаков А.С. Горный Алтай и его северные предгорья в эпоху раннего железа. Проблемы хронологии и культурного разграничения. Горно-Алтайск, 1988б. 215c.
13. Руденко С.И. Культура населения Центрального Алтая в скифское время. М-Л., 1960. 359с.
14. Полосьмак Н.В. Пазырыкская культура // Древние культуры Бертекской долины (Горный Алтай, плоскогорье Укок). Новосибирск, 1994б. С.137-144.
15. Марсадолов Л.С. Хронология курганов Алтая (VIII—IV вв. до н. э.). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Л., 1985, с. 1-16.
16. Полосьмак Н.В., Кундо Л.П., Малахов В.В., Власов А.А. Физико-химическое исследование уникальных археологических находок пазырыкской культуры Горного Алтая (VI-II вв. до н.э.) // Интеграционные программы фундаментальных исследований. Новосибирск, 1998. С.386-393.
17. Ковалёв А.А. О связях населения Саяно-Алтая и Ордоса в V-III вв. до н.э. // Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных территорий. Барнаул, 1999. С.75-82.
18. Яценко С.А. Костюм древней Евразии (ираноязычные народы). М.: Восточная литература, 2006., 661 с.
19. Шульга П.И. Поселение Чепош-2 на Средней Катуни // Археология, антропология, этнография Сибири.Барнаул, 1996. с.106-123.
20. Руденко С. И. Культура населения Центрального Алтая в скифское время. М.; Л., 1960. c. 360.
21. Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г., Пазырыкская узда. К предистории хунно-юечжийских войн.//Древние культуры Центральной Азии и Санкт-Петербург. Материалы всероссийской научной конференции, посвящённой 70-летию со дня рождения Александра Даниловича Грача. СПб: Культ-информ-пресс. 1998. С. 169-177.
22. Чикишева Т.А. Особенности динамики антропологического состава населения Горного Алтая в древности (от эпохи неолита до начала нашей эры).// Сибирь в панораме тысячелетий. – Новосибирск: Изд-во ИАЭТ СО РАН, 1998. - Т.1. - С.631-643. (0,75 п.л.).
23. Абдулганеев М.Т. Поселение Майма 1 и культурно-хронологическая атрибутация земледельческих поселений Горного Алтая // Древние поселения Алтая. Барнаул, 1998. С.165-171.
24. Членова Н.Л. Центральная Азия и скифы. Дата кургана Аржан и его место в системе культур скифского мира. М., 1997. 98с.
25. Радлов В.В. Aus Sibirien (Из Сибири), Лейпциг, 1884 (русский перевод 1989)
26. Адрианов А.В. К археологии Западного Алтая. Петроград, 1916. C. 8-45
27. Руденко С. И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. Москва- Ленинград, 1953. 402 c.
28. Черников С.С. Восточно-Казахстанская экспедиция. М., 1952.
29. Черников С.С. Работы Восточно-Казахстанской экспедиции. М., 1960.
30. Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М:, АН СССР, 1960 - 285 с. Серия: Материалы и исследования по археологии СССР, № 88
31. Сорокин С.С. Большой Берельский курган (полное издание материалов раскопок 1865 и 1959 гг.) //ТГЭ. - Л., 1969. – Т. 10.
32. Сорокин С.С. Памятники ранних кочевников в верховьях Бухтармы //АСГЭ. – М.-Л., 1967. - № 8.
33. Оразбаев А. М., Омаров Г. К. Некоторые итоги археологического исследования Восточного Казахстана //Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. Материалы международной археологической конференции. Алматы, 1998.
34. Полосьмак Н. В. “Стерегующие золото грифы” (ак- алахинские курганы). Новосибирск, 1994.
35. Грач А.Д. Итоги раскопок могильника пазырыкского этапа Саглы-Бажи 2 (Южная Тува) //Тез. докл. научной сессии, посвященной итогам работы ГЭ за 1962 г. – Ленинград, 1963.
36. Грязнов М.П. Пазырык. Погребение племенного вождя на Алтае. Памятники культуры и искусства в собраниях Эрмитажа. М.-Л., 1941.
37. Самашев З. Берел. Алматы 2011.
38. Руденко С. И. Культура населения Центрального Алтая в скифское время. Москва, 1960.
39. Кызыласов Л.Р. Пратюркские жилище. Обследование саяно-алтайских древностей.-Москова; 2005.-96 стр.
40. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-ата 1966, 436 с.
41. Гаврилова А.А. Пятый Пазырыкский курган. Дополнение к раскопочному отчету и исторические выводы // Жречество и шаманизм в скифскую эпоху. Мат-лы МК. СПб. - 1996. - С.89-101.
42. Савинов Д.Г. Об обряде погребения Больших Пазырыкских курганов // Жречество и шаманизм в скифскую эпоху. Мат-лы МК. СПб. - 1996. - С.107-111.
43. Черемисин Д.В., Запорожченко А.В. "Пазырыкский шаманизм": артефакты и интерпретации // Жречество и шаманизм в скифскую эпоху. Мат-лы МК. СПб. - 1996. - С.30-31.
44. Черников С.С. Загадка золтого кургана: где и когда зародилась скифское искусство 1965.-165б.
45. Кочеев В.А. Средний слой пазырыкского общества // Социально- экономические структуры древних обществ Западной Сибири. Барнаул, 1997. С.112-114.
46. Васютин С.А. Социальная организация кочевников Евразии в отечественной археологии. Автореферат дис... к.и.н. Барнаул, 1998. 23с.
47. Ольховский В.С Скифская триада // Памятники предскифского и скифского времени на юге Восточной Европы (МИАР). М., 1997. N1. С.85-96
48. Марсадолов Л.С. Социальные ранги курганов кочевников Алтая VI-IV вв. до н.э. // Социально-экономические структуры древних обществ Западной Сибири. Барнаул, 1997в. С.96-99.
49. Ануфриев Д.Е. Социальное устройство пазырыкского общества Горного Алтая // Социально-экономические структуры древних обществ Западной Сибири. Барнаул, 1997. С.108-111.
50. Тишкин А.А., Дашковский П.К. 2003 : Социальная структура и система мировоззрений населения Алтая скифской эпохи. Барнаул: Изд-во Алт. ун-та. 2003. 430 с.
51. Тишкин A.A., Дашковский П.К. 2004 : Основные аспекты изучения скифской эпохи Алтая. Учебное пособие. Барнаул: Изд-во Алт. ун-та, 2004. 238 с.
52. Артамонов М.И. 1950. К вопросу о происхождении скифов. // ВДИ. 1950. №2. С. 37-47
53. Боковенко Н.А. Ранние кочевники по археологическим и этнографическим данным // Методологические аспекты археологических и этнографических исследований в Западной Сибири. Томск, 1981 б. С.50-53.
54. Грач А.Д. 1980 : Древние кочевники в центре Азии. М.: 1980. 256 с
55. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. Алма-Ата, 1984. 176с.
56. Савинов Д.Г. 1984 : Народы Южной Сибири в древнетюркскую эпоху. Л.: ЛГУ. 1984. 174 с.
57. Мартынов А.И. О хозяйственном освоении территорий скифо- сибирского мира // Исторический опыт освоения Сибири. Новосибирск, 1986. С.11-14.
58. Самашев З., Базарбаева Г., Жумабекова Г., Сунгатай С. Берельские курганы // Күмбез, Алматы, 2000.
59. Самашев З., Базарбаева Г., Жумабекова Г. Берельские курганы Казахского Алтая //Казахская культура: исследования и поиски. Сборник научных статей. - Алматы, 2000.
60. Самашев З., Базарбаева Г.А., Жумабекова Г.С., Кущ Г.А., Суворова Г.И. Археологические изыскания в Казахском Алтае. Известия НАН РК. Серия общественных наук, 1 (242). Алматы, 2004.
61. Самашев З., Джумабекова Г., Базарбаева Г., Чотбаев А., Онгар А., Киясбек Г., Толегенов Е. Некоторые итоги работ на некрополе Берел //Изучение памятников археологии Павлодарского Прииртышья. Вып. 2. Павлодар, 2006.
62. Самашев З., Базарбаева Г.А., Жумабекова Г.С., Кущ Г.А., Суворова Г.И. Археологические изыскания в Казахском Алтае. Известия НАН РК. Серия общественных наук, 1 (242). Алматы, 2004.
63. Самашев З.С., Васютин А.С. Работы первого отряда //Отчет об археологических исследованиях на территории ВКО за 1988. Архив ИА МОН РК. Ф. 11, оп. 2, д. 2210, л. 9.
64. Самашев З., Толеубаев А., Джумабекова Г. Сокровища степных вождей. Алматы, 2004.
65. Киясбек Г.К. «Алтын қорыған таздар» тайпасы //Тез. докл. научной конференции молодых ученых «Ахинжановские чтения-2004». - Алматы, 2004.
66. Самашев З., Джумабекова Г., Киясбек Г., Онгар А., Чотбаев А. Археологические исследования на могильнике Берел //Отчет об археологических исследованиях по государственной программе «Культурное наследие-2004». Алматы, 2005.
67. Самашев З., Мыльников В. Деревообработка у древних скотоводов Казахского Алтая (материалы комплексного анализа деревянных предметов из кургана 11 могильника Берел). – Алматы, 2004.
68. Савинов Д.Г. Карасукская традиция и «аржано-майэмирский» стиль //Древние культуры Центральной Азии и Санкт-Петербург. – СПб., 1998.
69. Сорокин С.С. Большие седельные подвески из Пазырыка и Башадара и их параллели //СГЭ. – Л., 1980. – XLV.
70. Баркова Л.Л. Конская маска из Первого Пазырыкского кургана //АСГЭ. – СПб., 1999. - № 34.
71. Полосьмак Н. В. Всадники Укока. Новосибирск, 2001.
72. Баркова Л.Л. Изображения свернувшихся хищников на золотых пластинах из Майэмира //АСГЭ, № 24. – Л., 1983.
73. Дашковский П.К. Проблема реконструкции основных компонентов религиозной системы пазырыкцев Горного Алтая //Наследие древних и традиционных культур Северной и Центральной Азии. Материалы 40-й РАЭСК. Новосибирск, 1-6 февраля 2000 г. – Том 1.
74. Баркова Л.Л. Конская маска из Первого Пазырыкского кургана //АСГЭ. – СПб., 1999. - № 34.
75. Грязнов М.П. Древние культуры Алтая. – Новосибирск: Общество изучения Сибири, 1930.
76. Балонов Ф.Р. Ворсовый пазырыкский ковер: семантика композиции и место в ритуале (опыт предварительной интерпретации) //Проблемы интерпретации памятников культуры Востока. М., 1991.
77. Раевский Д.С. Об игровом начале в скифском зверином стиле //Первобытная археология. Человек и искусство. – Н., 2002.
78. Глушкова Т.Н. Технологическая характеристика пазырыкского текстиля с плато Укок //Приложение 1 в книге Полосьмак Н.В., Барковой Л.Л. Костюм и текстиль пазырыкцев Алтая (4-3 вв. до н.э.). Н., 2005.
79. Мыльников В.П. Технико-технологические аспекты резьбы по дереву у ранних кочевников плоскогорья Укок //Алтаика. – Н.: ИАЭ СО РАН, 1994.
80. Черников С.С. Отчет о работе Калба-Нырымского археологического отряда с приложением и заключением А. А. Иессена об отчете С. С. Черникова //Архив ИИМК РАН. – Ф. 2, оп. 1, 1937 г., д. № 339 а.
81. Полосьмак Н.В., Баркова Л.Л. Костюм и текстиль пазырыкцев Алтая (4-3 вв. до н.э.). Н., 2005.
82. Толстов С. П. Древний Хорезм. Москва, 1948.
83. Грязнов М. П. Аржан: царский курган раннесакского времени. Ленинград, 1980.
84. Радлов В. В. Из Сибири: страницы дневника. Москва, 1989.
85. Самашев З. С., Толеубаев А. Т., Исин А. И. И и др. Продолжение исследовании на могильнике Берел // Известия НАН РК. Сер. общ. наук. 2002, №1.
86. Грязнов М. П. Первый Пазырыкский курган. Ленинград, 1950.
87. Беленицкий А. М. Конь в культах и идеологических представлениях народов Средней Азии и евразийских степей в древности и раннем средневековье // КСИА. Москва, 1978. Вып. 154.
88. Липец Р. С. Отражение погребального обряда в тюркско- монгольском эпосе // Обряды и обрядовый фольклор. Москва, 1982.
89. Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. Алма- Ата, 1991.
90. Кастанье И.А. Надгробные сооружения киргизских степей // ТОУАК. -Оренбург, 1911. Вып. 26. -с. 1-104.
91. Pulleyblank E. Chinese and Indo- Europeans… // JRAS. London. 1966.
92. Тишкин А.А., Горбунова Т.Г. Методика изучения снаряжения верхового коня эпохи раннего железа и средневековья. Барнаул – 2004
93. Васильев С.К. Лошади из погребений скифского времени Горного Алтая // Феномен алтайских мумий. Новосибирск, 2000.
94. Самашев З.С., Косинцев П.А. Лошади из могильников скифского времени Казахского Алтая // Международное (XVI Уральское) археологическое совещание. Пермь, 2003.
95. Грязнов М.П. Пазырык. Погребение племенного вождя на Алтае. Памятники культуры и искусства в собраниях Эрмитажа. М.-Л., 1941. Корректура книги, готовившейся к выпуску в 1941 г. //Рукописный архив ИИМК РАН. Ф. 35, оп. 2-д, д. № 54.
96. Кузьмина Е. Е. Мифология искусство скифов и бактрийцев. Москва, 2002.
97. Геродот. История. Ленинград, 1972.
98. Байпаков К. М. Археология Казахстана. Алматы, 1993.
99. Толеубаев А. Т. Происхождение и сущность казахского обычая посвященного умершему коню // Изв. АН КазССР. Сер. общ. наук. Алма- Ата, 1984. № 2.
100. Акишев А. К. Искусство и мифология саков. Алматы, 1984.
101. Потапов Л. П. Мифы алтае-саянских народов как исторический источник // Вопросы археологии и этнографии Горного Алтая. — Горно-Алтайск, 1983. — С.96—110.
102. Акишев К. А. Курган Иссык. Москва, 1978.
103. Войтов В.Е. 1996 : Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово-поминальных памятниках Монголии VI-VIII вв. М.: 1996. 152 с
104. Подосинов А. В. Ориентация древних карт: с древнейших времен до раннего Средневековья // Вестник древней истории. 1992. № 4. С. 64-74
105. Токтабай А. У. Культ коня у казахов. Алматы, 2004.
106. Окладников А. П. Неолит и бронзовый век Прибайкалья. - МИА, - №43, 1955.
107. Самашев З., Жетібаев Ж. Қазақ петроглифтері. Алматы, 2005.
КІРІСПЕ
Археологиялық кезеңдеменің “ ерте темір дәуірі” деп аталатын бөлігімен
сәйкесетін сақ дәуірі (б.з.д. VII-III ғғ.) туралы ғылымда да. Көпшілік
әдебиеттеде де аз жазылған жоқ. Мемлекеттің елтаңбасына негіз болған “Алтын
адам”, осы археологиялық жаңалықтың әсерімен жазылған “Томирис” романын,
сондай-ақ, парсы-сақ қарым –қатынастары, сақтар жайлы басқадай зерттеулер
мен аңыз -әфсаналық мағлұматтар қалың көпшілікке кенінен таныс. Таза
археология ғылымының аумағында да сақ дәуірін зерттеу аса зор маңызы бар
іргелі салаға жатады. Скиф-сақ археологиясының қалыптасу тарихы бірнеше
ғасырларды қамтиды және осы мерзім аралығында оның өз дерекнамалық қоры мен
тарихнамасы, күрделі әдістемелік жүйесі мен атаулық – ұғымдық аппараты
қалыптасқан. Скиф пен сақ ескерткіштерінің арасын алып жатқанын ескерсек,
бұл ең алдымен еуразиялық ғылым. Мұны үлкен тұтас құрылым ретінде көз
алдымызға елестетсек, осының бір құрамдас бөлігін Қазақстандағы сақ
археологиясы алып жатыр. Осы уақытқа дейінгі берген нәтижелеріне қарағанда,
сөз жоқ өте беделді құрамдас бөлік.
Дипломдық жұмысымыздың ерекшелігі сақ археологиясында қалыптасқан
негізгі бағыттардан шығады. Турасын айтқанда, скиф-сақ археологиясы ең
алдымен жерлеу ескерткіштерінің, яғни көне оба, қорғандарды зерттейтін
сала ретінде белгілі. Оба , қорғандардан алынатын деректер негізінде
атақты “аң стилін”, қару–жарақты, ат-әбзелдерін зерттеу ерекше маңызды
ғылыми бағыттар ретінде қалыптасқан. Міне осыларға көне идеология
мәселелерін, жерлеу ғұрпын қоссақ, скиф- сақ археологиясының жалпы мазмұңы
келіп шығады.
Өзектілігі; Қазақстан өлкесі-ежелгі көшпелі өркениеттің алтын бесігі,
өзінің географиялық орналасуындағы тиімділігіне байланысты өте көне
заманнан бері Евразиядағы көптеген халықтардың толассыз көш-қон
процестерінің тоғысар торабы, алуан түрлі этномәдени байланыстардың
қайнаған ортасы.
Қазақ елі егемендігін алғаннан кейін тарихты жаңғырту айдарымен
көнемізге көзімізді сала бастасақ та, тарихта б.э.д VII-IV ғасырда өмір
сүрген "Азиялық скифтердің" мемлекеттілігі, әлеуметтік құрылысы, орналасуы,
шыққан тегі және соңында дүниетанымы т.б жөнінде бұрыннан қалыптасып қалған
концепциялар әлі өзгермей, жаңаша бетбұрыс жасалмай отыр. Соған қарамастан
соңғы он –он бес жыл көлеміндегі зерттеулер жаңа тың дәйекті тарихи
тұжырымдардың түзілуіне игі ықпал етуде. Осы тұрғыдан алғанда Таулы
Алтайдағы соның ішінде Қазақ Алтайындағы Сақ дәуірі ескерткіштерін
археологиялық, тарихи-мәдени және діни-философиялық ареалда қарастыру
мәселесі аталған тақырыптың өзектілігін анық аңғартады деп санаймыз.
Тарихнамасы мен дерекнамасы. Қазақстан ерте көшпелілер қоғамын, сақ-
скиф әлемін танып-білуде жазба деректердің аздығы, жетімдігі басты назарды
еріксіз өлкенің көне тарихының көзін ашар археологиялық деректерге, оның
ішінде күрделі құрылысты, көптеп кездесетін жаппай табыну ескерткіштерінің
көне түрі - обаларға аударуға итермелейді. Күні бүгінге дейін ерте
көшпелілер жөніндегі археологиялық зерттеулер олардың діни-мифологиялық
дүниетанымын, этномәдени және әлеуметтік бөлінісін айқындап, мән-мағынасын
ашуда тек қабір ішінен шыққан заттар арқылы жүргізілгенді. Сондықтан да
отандық және әлемдік тарихнамада обаларды жерлеу-ғұрыптық комплекс ретінде
қарап, жер үсті, үйінді асты, оба маңы т.б құрылымын архитектуралық-
көркемдік тұрғыдан зерттеу бастамасы 1963 жылы салынса да әлі көмескіленіп
жатыр.
Ал қазылған қорған көптеген ғасырлар процесінде табиғи бүлінушілікке
үшыраған, бүгінде бізге жеткен сыры ашылмаған көне құрылыстың тек қалдығы.
Қорғандар әртүрлі тарихи-мәдени кезеңде әр этникалық ортада басқа мәнде,
формада дами отырып, уақыт пен кеңістік аралығында өзіндік ғажап далалық-
мәдени дәстүр болып сақталды. Діни-мифологиялық терең мазмұнды жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштер анық бір идеологиялық түсінік пен діни наным-сенімге
сай алдын-ала тұрғызылған. Сондықтан да тұрақты және консервативті.
Таулы Алтайдағы сақ есткерткіштерінің зерттеллуі бойынша көпетген
еңбектер жазылғаныменен. Әлі де болса шешімін таппай жатқан мәселелер
жетерлік. Сондай аса ірі мәселерлер қатарына пазырықтықтардың
этномәдениеті, периодизация және хронология, жжәне пазырық мәдениетіннің
пайда болуы. Пазырық мәдениетінің пайда болуы жөнінде әзіргі таңда екі
концепия бар. Автохтонды және Миграциялық. Автохтонды концепциясын
ұстанушылар пазырықтықтардықтардың окуньев және карасук мәдениеттерінен
қалған, монголоиттық антропологияның мықты болуы негізінде Т.А.Чикишева
пазырықтықтар және Улангомның популяциясы карасук пен окунев
мәдениеттерінің ықпалымен қалыптасқандығын жазады. Миграциялық концепцияны
ұстанушылар да, антрополиялық мәліметтер негізінде пазырырқтықтардың
алдыңғы азиядан келгендігін тілге тиек етеді. Оған, пазырықтықтардың
антропологиясында кездесетін, Парфия мен Маргиан, Солтүстік бактрия
территориясында мекендеген көшпелі және жартылай көшпелі халықтардың
антропологиясымен ұқсастығы түрткі болған. Келесілер пазырықтықтардан
оралоиттық компоненттерді көреді. С.С. Турдың пікірінше пазырықтықтармен
түрік-самадий және кет топтарындағы адамдардың бас сүйектерімен ұқсастығы
бір ортаққ гендік байланысқа негіделген [1, 203б.]. С.С.Тур еңбектерінің
нәтижесі пазырық мәденитін тасмалдаушылардың этникалық құрамы біртекті
болмағандығын дәлелдейді
Зерттеу жұмысының максаты.
Ғылыми ізденісті зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты, ол Қазақ Алтайы
өңіріндегі Сақ ескерткіштерінің орналасу ареалы, оолардың тарихи –мәдени
тұрғыдан маңызды тарихи ақпараттар мен фактілер беретін арналары мен
қатпары, аталған дәуір ескерткіштерінің ішкі және сыртқы құрылыстық
ерекшелігі мен олардың Еуразиялық кеңістіктегі ландшафтпен өзара
байланыстылық сипаты, Сақ заманымыздағы діни – идеалық және қоғамдық –саяси
ұстанымдарынан туындаған жерлеу ғұрпының феномені және Қазақстан
территориясын ежелгі заманда мекендегентайпалардың қазіргі түркі дүниесі,
соның ішінде қазақ халқының арғы тегінің бастау мәні мен мағынасы
болғандығын ғылыми тұрғыдан айқындау мәселесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Таулы Алтайдағы соның ішінде Қазақ Алтайындағы сақ қорғандарының
зерттелуін анықтау. Ерте көшпелілер қоғамындағы әлеуметтік
құрылыстарыныдағы жерлеу және рәсімдік құрылыстарда көрініс табуы зерттеп,
зерделеу.
2. Қорғандардың құрылымдық ерекшеліктерін анықтау немесе сол арқылы
ерте көшпелілердің жерлеу ғүрпы жөніндегі ой-түсінігімізді кеңіту және
жүйелеу.
3. Сақ-скиф әлемі немесе көшпелілердің өздері туралы субьективті
көзқарасын аңықтау, яғни олардың мифологияльщ және дүниетанымдық түсінігін
этнографиялық материалдар мен зерттеулер бойынша жаңғырту.
Осы алдыма қойған мақсатқа пен міндетіме жету жолында жүмысымның
негізгі дерегі болып табылатын Қазақ Алтайындағы Берел қорымы мен Таулы
Алтай аймағында орналасақан пазырық қорғандар туралы материалдарды жан-
жақты талдау, обьективті көзқараспен қарау міндеті тұр.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысымызда пазырықтықтардың
жерлеу ғұрыпының ерекшеліктері жан-жанқты қаралған.Сонымен қоса, Таулы
Алтайдағы сақ заманындағы халықтардың діни-танымдық көзқарастарын жерлеу
ғұрыптық кешендері негізінде қайта жаңғыртуда. Тұңғыш рет ғылыми айналымға
Берел қорымындағы қорғандардан алынған жерлеу ғұрпына байланысты бірегей
материалдар енгізіліп отыр.
Зерттеу жұмысымыздың хронологиялық шегі. Белгіленген жоспарға
байланысты б.з.д VII-IIIғғ. аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысымыздың деректік негізі; Дипломдық жұмысымыздың дерек
көзі ретінде Таулы Алтай территориясында қазылған 200 аса қорғандардан
алынған материалдар, сонымен қатар өзімнің үздіксіз Берел қорымында 1998-
2013 жж. аралығында соңғы жылдар жұмыс істеу нәтижесінде алынған мәліметтер
тартылды. Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институт архивінің №420; №176-
178; №1953; №2075; №2185; №2198; №2285; №356; №498; және т.б. іс- құжаттар
мен жылдық есеп мәліметтері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдістемелі(методологиялық)
негіздері Зерттеу жұмысымызды жазу барысында біз таза археологиялық
әдістерді олдандық: картографиялық, корымдардың жоспарлануын зерттеу,
салыстырмалы - типологиялық, семиотикалық әдістер.
Зерттеу жұмысымыздың практикалық маңызы . Методологиялық негізде бұл
жұмысты мектеп, колледждарда Қазақстанның ежелгі дүние тарихынан
қосымша әдебиет ретінде ұсынуға, ал жоғарғы оқу орындарында тарих
мамандықтарына археология пәнінен өздік жұмысы ретінде саралауға бере
отырып , олардың көне Қазақстан тарихы туралы білімдерін кеңейтуге
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысымыздың құрылымы; Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, тоғыз тарудан, қорытындыдан, пайдаланған деректер мен әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. АЛТАЙДАҒЫ САҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
5 Алтайдағы сақ ескерткіштерінің ашылуы мен зерттелуінің тарихы
Таулы Алтайдағы сақ қорғандарының ашылуып зерттеле басталғанына екі
ғасырдан артық уақыт өтті. Осы уақыт аралығында VI-IІғғ. мыңнан аса қорған
қазылып зерттелінген. Кең көлемдегі әрі алуан түрлі материалдардың жиналуы
ерте көшпелілер қоғамының мәдени-хронологиялық, әлеуметтік-экономикалық,
демографиалық аспектілері мен діни-әфсаналық түсініктерің жаңғыртуға
мүмкіндік туғызды. Осы орайда айта кететін бір жәйт; зерттеушілерде аталмыш
географиялық аймақтағы сақ мәдениетінің жекелеген мәселеріне байланысты
түрлі зерттеу тәсілдері мен көзқарастар қалыптасқан. Қалыптасқан жағдайда
таулы Алтайдағы көшпелілер мәдениетіне қатысты негізгі тұжырымдамаларға
тоқталып өткен дұрыс.Кей ғалымдар өз еңбектерінде сақ мәдениетінің
жекелген аспектілеріне тоқталып өткен. [2, 10 б; 3, 270 б; 4, 232 б., және
т.б]. Бұл еңбектерде негізінен ескерткіштердің ашылу тарихы жайлы ақпарат
берілген. 70-80жж. аралығында М.А.Деминнің бірнеше мақалаларымен артынша
монаграфиялық еңбегінде қөне Алтай жәдігерлерін зерттелуіне баға берілген
еді. Ғалым өз еңбегінде Алтайдың көне жәдігерлерін зерттелуінің үш кезенің
ашып көрсетеді де, алғашқы уақытты Алтайдағы алғашқы археологиялық
зерттеулердің басы (XVIII ғ.); 2) XIX ғ. Басында археологиялық деректердің
қорлануы; 3) Капитализм дәуіріндегі археология. [2, 15 б.]. М. А. Демин әр
дәуірге әділ бағасын беріп, Алтай археологиясына ат салысқан ҒА
экспедицияларымен жергілікті өлкетанушылардың еңбектерінің маңыздылығын
атап өткен. XIX ғ. Бастап мақсатталған іс шаралар қолға алына басталды,
солардың ішінде шоқтығы биік алтайдың әр түрлі аудандарына экспедициялар
ұйымдастырған болатын. Сол дәуірдің археологтары тек қана заттай
материалдарды жинап қана қоймай, жиналған материалдарды белгілі бір
дәрежеде қортындылауға тырысты. М.А.Деминнің ойынша дворяндық және
буржуазиялық ғылымның методологиялық жағынан жетелмеуі Алтайдағы
тайпалардың дамуы турасында аяқталған толық тұжрымдама жасауына кедергі
келтірді. Тағы бір айта кететін жайт кеңес археологиясы өзінің алғашқы
жылдарында дәстүрлі археология шеңберінде дамыды. Бұған тек қана қазба
жұмыстарының методикасы емес, сондай ақ археологиялық деректерді талдау
барысында этнографиялық, фольклорды, антропологиялық, лингвистикалық дерек
көздерін пайдалануы дәйек бола алады. Тап осы ғылыми әдіс көрнекті кеңес
археологтары өздерінің зерттеулеріне негіз етіп алады. (С.В. Киселев, М.П.
Грязнов, С.И Руденко)
Таулы Алтайың археологиялық зерттеулері туралы қысқа шолуды В.Д.Кубарев
өз монографияларында келтіреді [3, 270б; 5, 282 б.]. Ғалымның пікірінше
С.И.Руденконың зерттеулерінен кейін Таулы Алтайдағы сақ уақытының
ескреткіштері зерттелінбей, өзіндік археологиялық ақппраттардың қорлану
кезеңі басталды. Алайда көптеген мәселелердің толық шешілмеуі 60-80
жылдары жаңа археологиялық экспедициялар ұйымдастыруды қажет еткендігін
атап өтеді.
Таулы Алтайдағы сақ мәселесінің зерттелуімен етене араласқан
Л.С.Марсадолов болды. Өзінің 1985жылғы диссертациясында “Хронология
курганов Алтая (VIII-IV вв. до н.э.)” VIII- IV ғасырлар аралығындағы сақ
есткерткіштерінің зерттелуінің үш кезенің атап көрсетеді:
1) есткерткіштердің ашылуы мен алғашқы қортындылар (XVIII-XX ғғ.);
2) мәдени хронологиялық кезеңдерге бөлу мен олардың абсалюттік
мерзімдері(20-50-жж. XX ғ.);
3) жекелеген қорғандардың абсалюттік жасын анықтауда жаратылыстану
ғылымдарының әдістерін қолдану [6, 16б.].
Ал өзінің 1996 жылғы монографиясында История и итоги изучения
археологических памятников VIII-IV вв. до н.э От истоков до начала 80-х гг.
XX в. автор Сақ ескерткіштерінің зерттелу тарихын кезеңдерге емес,
периоттарға бөледі.
1) тонаушылар уақыты (б.з.д 1 мың.ж –ХХ ғ. басына дейін),
2) археология орыс жерлерінің жалпы жазыла бастауы (XVIII ғ. аяғымен
–ХІХ ғ. бірінші жартысы.),
3) ағартушылық кезенің археологиясы (XVIII аяғы мен ХІХ ғғ басы)
4) алғашқы ғылыми қортындылар (ХІХ ғ.екінші жартысы)
5) археология- Алтайдағы өлкетанудың бөлігі (ХІХғ 70ж – 1916 ж. дейін)
6) алғашқы маманданған археологтардың зерттеулері (1920 ж. орт. мен
1930 ж. орт.)
7) материализм позициясына көшу мен хронологиялық жүйелердің жасалуы
(1930ж екінші жартысы мен 1950ж бірінші жартысы.)
8) есткерткіштерді мерзімдеуде жаратылыстану ғылымдарының әдістерін
қолдану (1950 жж.)
9) материалдардың ары қарай қорлануы (1950-1980жж.)
10) есткерткіш мерзімдерін нақтылау (1970 ж. орт). [7, 100б.].
Автор әр бір периодқа баға бере отырып, ХХ ғ 80ж жасалып шыққан Таулы
Алтайдағы ерте көшпелілердің мәдени даму концепцисы турасындағы еңбектерге
де, тарихнамалық талдау жасайды.
Л.С. Марсадоловтың жасаған преиодизациясының критерияларында, біраз
жаңылыстар бар, автор онысын өзі де сезінгендей, 8,9,10 периодтарды 7
периодтың бөлімі етіп кіргізуді ұсынады.
Алтайдағы сақ есткерткіштерін зерттеуге өзіндік үлес қосқандар санатына
Ю.Ф. Кирюшинмен А.А.Тишкинді атауға болады. Өздерінің монографияларында
өздері бөлген 3 кезеңге сипаттамам беріп қана қоймай, 30-80 жж. Әр-түрлі
ғалымдар жасаған тарихи-мәдени тұжырымдамаларға анализ жасады. М.П.Грязнов
пен В.А.Могильниковтың көне Алтай мұраларын зерттеудегі еңбектерің бағалай
келе, ол ғалымдардың мәдени-хронологиялық тұрғысынан жасаған еңбектерін
жоққа шығарады [4, 26 б.].
Қос автор өздерінің басқа еңбектерінде б.з.д ІХ – ІІ ғғ. аралығын
қамтитын сақ уақытысының зерттелуінің 3 кезеңін көрсетеді.
1) Революцияға дейінгі (XVII – ХХ ғғ басы)
2) Кеңестік кезең (ХХғ. 20-80жж.)
3) Қазіргі кезең (80ж орт. бүгінгі күнге дейін) [4,26-27 б.].
Аталмыш әр кезең нақты тарихи құбылыстарға тұнып тұр. Ғалымдар сақ
археологиясының терминология мен приодизация мәселесіне қайта қарастырады.
Қос автордың пікірлерінше сақ археологиясын зерттеуде, қоныстардың
материалдарын көптеп тартуды жөн көреді.
Тарау бойынша оймызды қортындылай келе, Таулы Алтайдағы сақ мәдениетін
зерттеуде біраз ғалымдар көп тер төккендігін атап өтунге болады. Кей
ғалымдар (Л.С. Марсадолов, А.А. Тишкин) тарихи концепцияларға тарихнамалық
талдау жасап, сақ археологиясының алдың қарай зерттелуіне жаңа тың серпіліс
берді.
1.2. Тоң басқан обалардың зерттелуі: тарихи және мәдени
аспектілері
Еуразия құрлығында өмір сүрген сақ (скиф) тайпалары археологиялық
деректер бойынша б. з. б. VІІІ- І ғ. ғ. Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Батыс
Түркістаннан бастап Балхаш, Алтай, Памирге дейінгі жерлерді мекендеді. Орта
Азия, Сібірден бастап Қара теңіз жағалауына дейін өмір сүрген сақ
тайпаларының тарихы бүгінгі күні өз деңгейінде зерттелген жоқ. Алайда,
Ресей ғалымдарының жүргізген археологиялық жұмыстары сақ мәдениетінің б. з.
б. VІІІ- І ғ. ғ. өте жоғары болғанын дүние жүзіне дәлелдеді.
Соған сол мәдениеттердің бір бөлігі ретінде Пазырық мәдениетінің
обаларын жатқызамыз. Пазырық мәдениеті Таулы Алтайдың барлық дерлік жеріне
тараған екен. Ал Шығыс Қазақстанда ерекшеленген Берел қорымы.
Пазырық мәдениетіне жататын ескерткіштердің саны көп болғанымен (бізге
мәлімі зерттелген нысандар саны 120-дан астам), олардың арасында тоң қабаты
бар қорғандар 6% ғана.
Сонымен, шамамен 140 жыл бойы зерттеліп келе жатқан Алтай аумағындағы
тоң басқан қорғандарды зерттеу барысында жоғарғы өнер санатына жататын
ескерткіштерден табылған археологиялық артефактарға талдау жасай отырып,
ежелгі көшпелілердің мәдениетінде, салт-санасында, өнерінде қайталанбас
орны бар құндылықтарға көз жеткізуге мүмкіндік туып отыр.
Осы күнге шейін Таулы Алтайдағы сақ есткерткіштерінің хронологиясымен
периодизациясы басқа сақ заманының ескерткіштеріне қарағанда анағұрлым,
жақсы зерттелініп, жасақталған болып саналып келді. Бұндай қортынды жасауға
барлық негіз бар еді. 1) Сақ заманының қорғандарының аса көп мөлшерде
зерттелінуі. (650 аса қорған); 2) алынған материалдардың тез арада
ғылыми айналымға енуі мен 100 аса ғылыми мақалалар және 20 аса
монографиялар , 3) тоң басқан обалардағы органика мен ағаштың өте жақсы
сапада сақталуы, дендрохронологиялық және радиокөміртектік анализ жасалып,
нақты хронологиялық мағлұмат алынды; 4) Еуразия кеңістігінде сақталуы
жағынан бірегей, жылқының ат-әбзелдерімен, ер-тоқымның көптеп табылуы; 5)
Алдыңғы Азия мен Қытайдан әкелінген импорттық заттардың табылуы, аталмыш
өркениеттердің әрі көршілес мәдениеттердің ықпалымен жасалынған өнер
туындылырының көптеп табылуы; 6) Салыстырмалы түрде қару-жарақ түрлеінің
мол кездесуі. [5, 23б.] Осындай нақты хронология беретін материалдардың
көптігі негізінде М.П. Грязнов өзіндік Таулы Алтайдағы сақ заманының
перидизациясын жасаған болатын. Көптеген уақыт бойына кеңестік археолог
ғалымдар Таулы Алтайдағы ерте темір дәүірін М.П. Грязновтың жасаған
периодизациясын пайдаланып келді. Ғалым дәуірді 3 кезеңге бөлді:
1) Майемер б.з.д VIII- V ғғ.
2) Пазырық б.з.д V-ІІІ ғғ.
3) Шибе б.з.д ІІ-І ғғ [4, 35б.].
Алайда ХХғ 60-80 жж археологиялық материалдардың жиналауына байланысты,
аталмыш хронологиялық құрылым, нақты аймақтағы тарихи үдіріске сай
келмейтіндігі анықтала бастады. М.П. Грязнов өзінің тұжырымдамасының
олқылықтарын түсініп, Ерте темір дәүіріннің кезеңделуіне күрті кезеңін (
б.з.д VIIІ- VII ғғ ) қосып, Майемер кезеңінің мерзімін б.з.д VII- VI ғғ
жасарту арқылы, өз тұжырымдамасын жаңартқысы келді. Алайда, аталмыш ой,
және кей ғалымдардың күрті мен майемер кезеңдерін біріктіру ойлары, кей
ғылымдардың наразылығын тудырды. М.П. Грязновтың тұжырымдамаларын қайта
қарап, өзгертуі, Еуразия кеңістігінде сақ заманының ассосацияланатын Ерте
көшпелілер ұғымының дұрыс еместігін бірқатар ғалымдар айта бастады. Д. Г
Савинов осы жағдайда М. П. Грязновтың ұсынған терминің этнография
мәліметтерін пайдалана отырып нақтылауға талпыныс жасайды. Д. Г. Савинов
көшпелілер терминің өзара тығыз байланысты шаруашылық және әлеуметтік
аспектіде қарастыруға болатының атап көрсетеді де, М.П. Грязновтың қателігі
ерте көшпелілерге көшпелі өмір салтын ұстанбаған мәдениеттерді (Тагар)
жатқызуында екендігін меңзеп, ерте көшпелілер дәүіріне соңғы қоладан
бастап, алғашқы мемлекеттердің қалыптасуы (Ғұн-Сармат кезеңі) уақыты
аралаығындағы нақты тарихи кезең ретінде қарастыруды ұсынады.[8, 49-52.]
Таулы Алтайдағы б.з.д. VI-ІІ ғғ уақытымыен мерзімделетін жүздеген
қорғандардың қазылуы, ғылыми айналымға жаңа, тың материалдардың енгізілуі
зерттеушілерге дәүірдің тарихи-мәдени жағдайын қайта қарастыруға,
приодизациялауға жаңа мүмкіншілік туады. А. С. Суразаков пазырық
мәденитімен параллель өмір сүрген Қара қоба (б.з.д. VI-ІІ ғғ ) мәдениетін
пазырық мәдениетінен бөліп шығады. Қара қоба мәденитінің Пазырық
мәдениетінен ерекшелігі мәйітті тас жәшікке, жылықысыз, әрі балбалдар мен
тас қалаулардың болмауында.
Қара қоба мен Пазырық мәдениетерінің төңірегінде А.С. Суразаков барлық
белгілі есткерткіштерді 3 хронологиялық топқа бөледі:
1) Б.з.д VІ ғ. аяғы мен – V ғ.
2) Б.з.д V- IV ғғ.
3) Б.з.д ІІІ-ІІ ғғ. [9,42-52]
Сонымен қоса, аталмыш кезеңдегі Солтүстік-Батыс Монғолияның, Туваның,
Шығыс Қазақстан мен Таулы Алтайдың есткерткіштерін Саян-Таулы Алтай мәдени
тарихи қауымға біріктіреді. В. А. Могильников аталмыш мәселеге өзіндік
қырмен жақындап, ерекше Пазырық мәдениетінің шеңберінде ерте сақ уақытын
екіге бөлуді ұсынады.
1) Күрті б.з.д VIІІ- VIІ ғғ
2) Майемер б.з.д VIІ- VI ғғ [10, 35-67]
Сонымен қоса, автор мәдениеттің екі локальдық таралу нұсқасын
көрсетеді: Оңтүстік (күрді-қатондық) және солтүстік (усть-куюмдік). Усть-
куюм локалдық нұсқасы негізінде б.з.д V-ІІІ ғғ.Қара қоба мәдениеті, ал
жергілкті тайпалармен Қазақстанның далалық аймағынан келген тайпалардың
өзара әрекеті нәтижесінде пазырық мәдениеті қалыптасды. Зерттеуші ғалым
Оңтүстік-Шығыс Алтайда пазырықтық, ал Орталық Алтайда, Катунь мен Урсуль
өзенінің орта ағыстарында Қара-қобалық пен аралас ескерткіштер көптеп
кездеседі. Орталық Алтайда Қара-қобалық типтегі есткерткіштермен қоса
пазырықтық үлкен қорғандардың кездесуі (Башадар, Тұяқты, Шибе және т.б)
пазырықтықтардың осы территорияға үстемдік жүргізгенін меңзейді. Қос
мәдениеттің есткерткіштерін қамтитын, аралас қорымдардың болуы, екі
мәдениеттің байланысы мен қара-қобалықтардың пазырықтықтармен
ассимиляцисына дәлел бола алады. [11, 60-107]
Расында, А.С. Суразаков ерекше қара-қоба мәдениетіне қарсы болып, П.И.
Шульганың қолда бар бүтін материалдарды анализдай отыра, пазырық
мәдениетіне әр-түрлі жерлеу ғұрыптары тән деген пікірімен келісіп, Таулы
Алтайдағы ерте көшпелілердің мәдениетінің қалыптасуына керексур
мәденитінің тайпаларымен монгуй-тайгин тайпаларының қатысуымен
қалыптасқандығын жазады. Өзінің "Горный Алтай и его северные предгорья в
эпоху раннего железа. Проблемы хронологии и культурного разграничения" атты
монографиясында 80 жылдардың басында белгілі болған материалдарды жинақтап,
қарастырған есткерткіштерді 3 хронологиялық бөлімге бөлген; Пазырық, Қара-
қоба, Чумыш-ишим атты топтарға бөлген. Әр-бір аталмыш топ жерлеу ғұрыптық
кешендерінің әр-қилылығымен ерекшеленеді.
Өткен ғасырдың 80 жылдар ортасында жинақталған археологиялық
материалдарды А.С. Суразаков қортындылай келе пазырық мәдениетінің аяқталу
шегі М.П. Грязнов, В.Д.Кубарев ұсынғандай б.з.д II-I ғғ. емес б.з.д III-
II ғғ мерзімделуі жөн деген. [12, 98-105]
Айта кетерлік жайт өз уақыттарында С.И. Руденко, кейіннен С.С.Черников
соңғы пазырық есткерткіштерін Шибе кезеңіне жатқызылуына қарсы болған [13,
70]. 70-ж. аяғында Шибеде қатардағы қорғандардың қазылуы, жаңа
материалдардың жиналуына септігін тигізді де, Таулы Алтайдағы сақ заманының
аяқ мерзімін шибе мен аяқтаудың дұрыстығы көріне бастады. Нәтижесінде Шибе
қорғаның мерзімі б.з.д ІІІ ғасырдан аспау керек деген тоқтам ға келді.
Аталмыш жаңа мәліметтерді ескере отырып, Д.Г.Савинов пазырық мәдениетінің
аяқталу шегі б.з.д II-I ғғ. апару қажет деді. Алайда бұл көзқарас
дәстүрлі көзқарасқа альтернатива ретінде қарастырылып, тек 80 жылдардың
ортасынан бастап, ғалымдардың көпшілігі пазырық мәдениетінің аяқталу
мерзімі б.з.д II-I ғғ. екендігін қуаттай түсті [14, 137-144].
Өзіндік мәдени-хронологиялық тұжырымдама Л.С. Марсадоловтың
еңбектерінде кездеседі. Алтайдың есткерткіштерін ол екі кезеңге бөледі.
Біріншісі майемер кезеңі б.з.д VIII-VII ғғ аралығын қамтиды да, өзіне екі
түрлі есткерткіштерді біріктірген (созыла жатқан және бүгіліп жатқан).
Екінші пазырық кезіңі шартты түрде б.з.д VI-IV ғғ мерзімделді. Ғалым
майемер кезіңінің аяқталып, пазырық уақытысының басталуы, бір қатар тарихи
оқиғалармен қатар жүргенін тілге тиек етеді. Мыслаға Ассирияны
мидиялықтардың талқандауы, скифтердің кіші азияға жорығы, Ахеменидтар
мемлекетінің күшейуі мен сайкес келсе, Пазырық уақтысының аяқталуы А.
Македонскийдің Кіші және Орта Азияға жорығы уақытысына сәйкес келді [15, 1-
16]. Әр түрлі анализдер арқылы алынған мерзімдер ерте көшпеллілердің даму
сатыларын нақты тарихи фактілермен байланыстыруға сепігін тигізді.
Өткен ғасырдың 80 жылдар аяғында бір қатар зерттеушілердің
қызығушылығы Қытайдағы ерте темір дәүіріне және Сақ уақытындағы Алтаймен
Қытай арасындағы байланысқа ауады. Н .В . Полосьмак өзінің бір мақаласында
осы мәселеге тоқталып өтіп, Солтүстік-батыс Синьцзянның қорғандарынан
алынған материалдардың (аң стилінің элементтері, ыдыс, қару жарақ, киімдер
мен татуировка ) және жерлеу ғұрпындағы кейбір ұқсастықтар, мысалға
мумиялау белгілі дәрежеде Таулы Алтайлықтар мен Синьцзян халқымен
байланыста болғанын меңзейді [16, 342 б.]. А.А. Ковалев соңғысақ уақытында
Ордос пен Саян-Алтайда діни-саяси тұтастық орнағанын жазады. Олай деуінің
себебі; Ордос халқының Саян-Алтаймен Батыс Сібірге жылжуы, болса, келесі
себебі Ордос қоғамында Саян-Алтай дәстүрі негізінде айрықша субмәдениеттің
қалыптасуы [17, 75-82]. Зерттеуші ордос пен алтай тайпаларының басшылары
арасында этникалық тұтастық болғандығын жазады. Алайда бұл пікіріне дәлеле
келтірмейді. Кей ғалымдар бұл мәселеде тіптен артық кетеді. Мысалға
С.А.Яценко пазырық өнерінің кей бейнелерін қарастыра отырып, Солтүстік-
Батыс Қытай пазырықтықтардың аталары тұрған мекен деген пікір айтады [18,
85-92]. Бұл пікірге лезде қарсы пікір білдіргендер өте көп болды.
П.И.Шульга пазырық қорғандарыннан табылған қытайлық бұйымдар соңғы сақ
заманының қорғандарынан табылады, ал қытайлық деп танылып жүрген көптеген
бұйымдар, шын мәнісінде қытайлық емес, алдыңғы азиялық болуы мүмкін деген
ой айтады [19, 106-123]. Ғалымның пікірінше Алтай мен Шығыс Түркістанмен
қатынасы ерте сақ заманында басталуы, пазырық мәдениетін оңтүстік-шығыс
территориялардан шығаруға негіз бермейді, керсінше Алтайдың малшыларының
Алдыңғы Азиямен дәстүрлі қатынасына көрсетеді. Соған қарамастан ордос пен
пазырық тайпалары арасында мәдени сабқтастықты айтуға болады ал, қандайда
бір этникалық, туыстық сабақтастық туралы сөз қозғау әзірше ерте.
Келесі шешуін табуды талап ететін мәселе пазрықтықтарды жазба
деректерде кездесетін нақты этникалық топтарға жатқызу. Өз уақытында
С.И.Руденко пазрықтықтарды қытай жазба деректерінде кездесетін юечжилармен
атауды ұсынды [20, 148-152]. Тарихтан белгілі болғандай б.з.д ІІІ-ІІ ғғ,
Хундардың қысымына шыдамай пазырықтықтардың бір бөлігі орталық азияға
жылжып, бір бөлігі Таулы Алтайда қалып қояды. С.И.Руденконың көзқарасын
Д.Г.Савинов,Б.И Кузнецов және т.б. бір қатар ғалымдар қолдады. Бірақ ақырғы
жылдары бір қатар ғалымдар бұндай көзқарасқа қарсы мақалалар жарялап жатыр.
А.А.Ковалев юечжилар алғашқы рет қытай жазба деректерінде б.з.д ІІ
ғасырларда кездесетіндігін жазады. Алайда Д.Г.Савинов, С.Г.Кляшторный мен
бірігіп, жазған еңбектерінде юечжиларды пазырықтықтармен теңестірудің
дұрыстығына салмақты дәлелдер келтіреді [21, 172б.].
80-90жж. Ғалымдар пазырық қорғандарында табылған антропологиялық
материалдарға қатты көңіл бөле бастады.Алғашқысында ғалымдар 40-50жж
айтылған пікірлер негізінде пазырық мәдениетін тасмалдаушылардың нәсілдік
құрамы европеоидтық, монғолоиттық және метистік типтер деген идеяны қабыл
алған еді.
Келесі уақыттарда антрпрологиялық материалдардың жиналуы, осы салада
ғылыми ізденістердің дамуыныа ықпал етті. Нәтижесінде пазырықтықтардағы
негізгі европеоиттық компонент, Парфия, Маргиан, Солтүстік бактрия
территоиясындағы көшпелі және жартылай көшпелі халықтардікімен бірдей
екендігі анықталды. Бұл тек қана пазырықтықтардың алдыңғы азиямен
байланысын көрсетіп қоймай, сондай-ақ қола дәүірінде батыстан Алтайға көшіп
келген халықтармен арада болған ассмиляцияның белгісі. Дәл осы
пазрықтықтарда алдыңғы азия халықтарының антропологиялық белгілері жақсы
сақталған. Ал Пазрықтықтардағы күшті автохонды монголоиоттық компонет
окунев мәдениеті шеңберіндегі халықтардың мықты генетикалық пласттысымен
байланысты, осы жайт нәсілдің қалыптасуында пазрықтықтарға байкалдық тип
ықпал етті деген сөз бекерге кетеді. Сондай ақ Т.А.Чикишева пазырықтықтар
және Улангомның популяциясы карасук пен окунев мәдениеттерінің ықпалымен
қалыптасқандығын жазады [22, 635-637].
Аталмыш антропологиялық мәліметтер таулы Алтай, ШығысТүркістан,
Солтүстік-Батыс Монғолия, Шығыс Қазақстан тайпаларының бір мәдени-тарихи
қауымдастықта болды деген ғалымдардың ойларын дәлеледей түсті.
С.С.Тур Катун өзенінің ортаңғы және төменгі ағыстарындағы орналасқан
қорымдардағы адам бас сүйектерін анализдай келе,автохонды шығу тегі бар,
оралоиттық компоненттің бар екендігін атап өтеді.Турдың ойынша бұл
пазырықтықтармен түрік-самадий және кет топтарындағы адамдардың бас
сүйектерімен ұқсастығы бір оратқ гендік байланысқа негіделетіндігін жазады
[1, 203-205]. С.С.Тур еңбектерінің нәтижесі пазырық мәденитін
тасмалдаушылардың этникалық құрамы біртекті болмағандығын дәлелдейді.
Біздің оймызша осы бағыттағы ғылыми ізденстер, басқа да, материалдарды
пайдалану пазырық мәдениетінің шығу тегімен локалды нұсқаларын анықтауға
септігін тигізеді.
Айта кетерлік бір жайт Таулы Алтай территориясындағы сақ заманының
мәдени-хронологиялық жағдайы негізінен жерлеу материалдары негізінде
жасалынған, бірақ ақырығы уақыттарда, синхронды қоныстардың материалдары
да, айналымға енуде. Бұл өз алдына тағы бір қатар мәселелерді
туғызды.мысалға қоныстардың мерзімімен олардың қай мәдениетке жататындығы.
П.И.Шульга қоныстарды шартты түрде малшылардікі, жерөндеушілердікі деп
бөлуді ұсынды. Біріншісі ғалымның пікірі бойынша таза пазырықтықтармен
қара-қобалықтарға тән болса, екіншісі пазырықтықтардың келуіне дейін мекен
еткен тайпалардікі деп жазады [19, 106-123].
Бір қатар ғалымдар, бұндай шешімге келіспей, жерөндеушілердің
ескерткіштерін қайта мерзімдеу қажет деген ойға келеді. М.Т.Абдугалиевтің
пікірі бойынша қоныстарды сақ уақыты емес, ғұн-сармат уақытымен мерзімдеу
қажет. Таулы Алтайдағы сақтардың этномәдени даму тарихын зерттеу барысында
бүгінгі сақтануда қалыптасқан екі тенденцияны айта кету қажет [23, 161-
173]. Бір жағынан ғалымдар сақ дәүірінің есткерткіштерін дәстүрлі
археологиялық әдістерге қосымша, дендрахронология мен радиокарбондық
әдістерді қолданып қартайтуға тырысса, енді бірі, заттай деректермен
жазба деректері негізінде Еуразия кеңістігіндегі сақ есткерткіштерін соның
ішінде пазырықты да жасартуға тырысады.
Таулы Алтайдағы сақ есткерткіштерін мерзімдеу мәселесі көптеген ғылыми
басылымдарда жарияланған. Н.И.Членова өз еңбектерінде Аржан қорғаның
жастарту арқылы, пазырық қорғандарының жасын, қайта қарауға әкеп соғып
отыр [24, 98]. Алайда автордың заттай комплекстарды тек аналогия мен қана
топтастырып, жаратылыстану ғылымдарының әдістерін ескермеушілік, ол кісінің
нәтижелерінің дұрыстығына күмән тудырады.
Ендігі мәселе Алтадың Қазақстан территориясындағы аймақтын зерттелуін
қарастыратын болсақ Берел қорымынан бастаймыз.
Үлкен Берел қорғанын 1865 жылы Барнаул аймақтық училищесінің оқытушысы,
кейіннен академик атағын алған, В. В. Радлов алғаш рет қазба жұмыстарын
жүргізген. 1866 жылы В. В. Радловтың есептерінен ешбір сызба- суретсіз,
қорғанның орналасуы, құрылысы, табылған заттар сипаттамасы қысқаша бірнеше
мақалада жарық көреді. Үлкен Берел қорғанынан табылған заттар Археологиялық
комиссияның сараптамасынан өтіп, кейіннен Мәскеудегі публистикалық
мұражайға қойылды. Қазір Мәскеу Мемлекеттік Тарихи мұражайда сақтаулы
(54660 және 54746 дана). 1884 жылы Лейпцигте В. В. Радловтың, жетінші
тарауы 1865- 1869 жылдардағы экспедициялық зерттеулерге арналған, “Aus
Sibirien” атты еңбегі жарық көреді [25, 65-68]. Кейіннен, А. Бобринскийдің
жетінші бөлімнің орыс тіліндегі аудармасы шығады.
1911 ж. А. В. Адрианов Шығыс Қазақстан облысы Майемер жазығында, Нарын
өзені бойындағы көне көшпенділер дәуірінің бірнеше қорғандарын қазды.
Сонымен қатар Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысындағы Черновая ауылы маңында
да қазба жұмыстарын жүргізді [26, 8-45].
Кеңес үкіметі кезінде ғылым алдында археологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізу үшін үлкен мүмкіндіктер ашылып, Алтай жеріндегі ерте көшпенділер
дәуірінің қорғандары жүйелі түрде зерттеле бастады. Экспедиция
ұйымдастырушысы және жетекшісі С. И. Руденко бастаған Мемлекеттік
этнография мұражайының Алтай экспедициясы атқарған жұмыстар орасан зор
болды.
1925 ж. С. И. Руденко Қатон өзенінің Қотандыға құяр тұсындағы тас
қорымдарда жұмыс істеді [27, 95-102].
1936 ж. Қатон өзеніндегі Усть- Куюлда Г. П. Сосновский;
1935- 37 жж. А. П. Марков, А. Т. Кузнецов т.б. Майемер, Пазырық, Шибе
кезеңдерінің көшпенділері мен отырықшы тұрғындарының мола-қорғандары мен
қоныстарында ауқымды қазбалар жүргізді [28, 11].
1935 ж. С. С. Черников басшылық еткен КСРО ҒА ЛАИИМК-ның шығыс
Қазақстан археологиялық экспедициясы мен Қазақ КСР- ның ҒА ТАЭИ
экспедициялары Калбин және Нарын тау жоталарында археологиялық барлау
жұмыстары мен көне қалайы, алтын, мыс кен орындарында зерттеу жұмыстары
жүргізілді.
1949 ж. Шілікті даласында археологиялық барлау жұмыстарымен қоса ерте
көшпенділер дәуіріне жататын үлкен қорғандардың жетіншісінде қазба
жұмыстары жүрді [29, 147].
1950 ж. Шығыс Қазақстан экпедициясы Ертіс өзенінің оң жақ жағасында,
Самара ауданы Қызылту ауылы маңындағы ерте көшпенділер қорғандарында қазба
жұмыстарын жүргізді [29, 147].
1953- 54 жж. Пчела, Түсқайың, Славянка, Юпитер ауылдары маңында, 1956
ж. А. М. Оразбаев басқарған Шығыс Қазақстан экспедициясының отряды
Құлажорға мен Усть- Букен аылдарының маңында қазба жұмыстарын жүргізді [30,
96].
Зерттеушілер Берел қорғандарында қазба жұмыстарын жүргізуге араға ғасыр
салып қайта оралады. 1959 жылы С. С. Сорокиннің басшылығымен Мемлекеттік
Эрмитаждың оңтүстік Алтай археологиялық экспедициясы құрылады. Нәтижесінде,
көптеген жылдардың археологиялық есебі ретінде С. С. Сорокиннің “Большой
Берельский курган (Полное издание материалов раскопок 1865 и 1959 гг.)”
атты мақаласы жарық көреді [31].
Бұл экспедицияның ең басты мақсаты көшпелі дәуір өнерінің гүлденуі мен
құлдырауын көрсететін материалдар жинау болды. Алғашқы құрылған жылдары
экспедиция үлкен Берел қорғанындағы жұмыстарды жалғастыру, сонымен қатар
Берел жазығында бірнеше нысандарда қазба жұмыстарын жүргізуді мақсат етті.
1959 ж С. С. Сорокин жетекшілік еткен археологиялық экспедиция үлкен Берел
қорғанын соңына дейін зерттеді. 1865 және 1959 жж. экспедициялар жұмысының
нәтижесінде үлкен Берел қорғаны Пазырық обалар тобына кіретін мәдениет
екені анықталды [32, 207].
1960 ж. С. С. Черников басшылық еткен Шығыс Қазақстан экспедициясы мен
Шілікті даласындағы V- ші сақтардың патша қорғаны қазылды [29, 103].
1985- 88 жж. А. М. Оразбаев басшылық еткен ҚазМҰУ- ңің Шығыс Қазақстан
археологиялық экспедициясы барлау және зерттеу жұмыстарын Катон- Қарағай
ауданындағы Черновая қорымында жалғастырды [33, 70].
1990- 91 жж. Алтайдың оңтүстігіне орналасқан Укок жазығында Н. В.
Полосьмак басқарған археологиялық экспедиция үлкен олжалар мен табысқа
жетті [34, 125].
Тоң басқан қорғандардың Алтайға көршілес аймақтарда да зерттелгенін
атап айтқан жөн. 1960- 1962 жж. Тывадағы Саглы- Бажи қорымын зерттеген А.
Д. Грач бұл ескертткішті б. д. б. 5- 4 ғғ. пазырық мәдениетіне жатқызды
[35, 41].
20- шы жылдары В. В. Радловтың материалдарына сараптама жасай отырып,
А. Захаров Берел қорымын зерттеу қажеттігін айтады.
30- шы жылдары Берел қорымының материалдарын М. П. Грязнов Бірінші
Пазырық қорғанының материалдарымен салыстырып, қорымның мерзімделуі мен
жерлеу мазмұнына мән бергендей болады [36].
Тәуелсіздік алғаннан кейін, Алтай тау тізбегінің оңтүстік- батыс
бөлігінде жатқан, жан- жағынан тау жоталары қоршаған ерте темір және түрік
дәуірінің жетпістен астам обалары шоғырланған Берел аңғары да осы
мәдениеттің бір тармағына жатады. Мұндағы З. С. Самашев бастаған Шығыс
Қазақстан археологиялық экспедициясының кешенді зерттеу жұмыстары 1998
жылдан бері үзілмей жүргізіліп келеді. Осы уақыт аралығында ежелгі
көшпелілердің №№11, 18, 31, 32, 34, 36, 71, 23, 10, 9, 4, 72, 73 және т.б.
сынды оншақты обалары қазылды. Әлемге әйгілі №11 обадан әйел мен еркек
мүрделері, қосып жерленген 13 жылқы мүрдесін, сонымен қатар, түрлі аңдық
мәнерде жасалған бұйымдар т. б. табылды [37].
Осы зерттеулер кешенді түрде жалғасып, жыл сайын далалық экспедиция
ұйымдастырылады. Қорым 4 обалар тобынан, СБ- ОШ бойы сызығымен, тас
үйіндісімен және әр түрлі көлемде сипатталатын 70- тен астам қорғандардан
тұрады. “Үлкен Берел обасының” қатарындағы ірілі- ұсақты қорғандар бір
топты құрайды. Қазіргі таңда 70- тей обаның 30- ға жуығы қазылып, зерттелу
үстінде.
Көптеген зерттеу жылдарының нәтижесінде ҚР БжҒМ, Ә. Х. Марғұлан
атындағы Археология институтының ғылыми қызметкерлерінің: Самашев З. С.,
Төлеубаев Ә. Т., Базарбаева Ғ. А., Жумабекова Г. С., Исин А. И., Франкфорт
А. П., Гий Э., Оңғар А., Сұңғатай С., Жетібаев Ж. М., Омаров Ғ. К., Шотбаев
А. Е., Төлегенов Е. Т., Қиясбек Ғ. және т. б. зерттеушілердің
монографиялары, ғылыми есептері мен жекелеген мақалалары жарық көрді.
Осылайша Алтайдағы негізігі мәдени-хронологиялық тұжырымдамаларды
анализдау арқылы біз бұл мәселеге әлі нүкте қоюдың ертелігін айта
аламыз.Көптеген ғалымдар пазырық уақытын б.з.д VI-II (I) ғғ шектейді. Бұл
мәдениеттің қалыптасуына батыс өңірлерден келген сақ тайпалары деп
айтылады, бірақ дәл қандай тайпа екендігі белгісіз, Пазырық мәдениетінің
құлауына хундардың экспансиясы әсер етіп, нәтижесінде бір шама
пазырықтықтар Орта Азияға жылжып, қалған бөлігі жаңа бұлан-қоба мәдениетін
қалыптастыруға ат салысады. Әлі күнге шейін пазырықтың ішіндегі
периодизация бір жолға қойылмаған. Қалыптасқан жағдайдан шығудың жолы
біздің оймызша:
1) Кең ауқымда дереккөздерін пайдаланып, сақ көне мұрасын зерттеуде
комплексты әдісті қолдану қажет.
2) Мерзімдеуде жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдалану
3) Археологиялық тұрғыдан әлсіз зерттелінген таулы Алтай аймақтарында
қазба жұмыстарын жүргізу
4) Шығыс Түркістан мен Солтүстік Монғолияның материалдарына баса назар
аудару қажет
5) Зерттеу барысында саяси көзқарастардан ада болу қажет
Аталмыш негізде жұмыс жасалатын болса, Таулы Алтайдағы және іргелес
аймақтардат сақ заманында болған тарихи мәдени үдірістерді қалпына
келтіруге болады.
1.3 Сақтардың әлеуметтік құрылымы мен қоғамдық қатынасы
Таулы Алтайдағы ерте сақ есткеркіштерінінің ерекшеліктеріне
қорғандардың тізбектеле микротізбекте орналасуы тән болса, Пазырық
уақытында үлкен қорымдардың тізбек пен топтарға бөлінуі тән. (Башадар,
Тұяқты, Берел). Әр тізбекте салыстырмалы түрде қорғандардың аз болуын (16
үймеге шейін) топшалай отырып, үлкен әлеуметтік құрылымдар туралы сөз
қозғау жөн емес. (қауым, ру). Қорғандардың микротізбекте орналасуы,
отбасылық жерлеулермен байланысты болуы мүмкін. Қорғандар саны көбірек
кездесетін қорымдар бірнеше туыс отбасылармен руларға тисілі болуы ғажап
емес. Пазырық мәдениетіндегі қорғандар тізбегінің туыстық қатынасы туралы
болжамды алғашқылардың бірі болып С.И. Руденко айтқан болатын [38, 102].
Қорымда орналасқан қорғандар мен олардың ішкі құрылысы, шынайы өмірде
болған тұрғын үймен, қоныстардың нақты жоспарлануымен байланысты. Осыған
байланысты қорғандар тізбегі көнеде шынайы өмірмен о дүниедегі туыстардың
қатары деп қабылданған. Осындай ойға ортағасырлық материалдар негізінде
И.Л. Кызыласов келген болатын: қорымдағы тізбектердің орналасуы ұрпақ
бойынша үйлердің орналасуына сәйкес келеді. Осындайды этнографияда хаккас
қоныстарындағы –аилдардан көруге болады дейді [39, 96]. Мұндай
мәліметтреді қазақ, башқұрт этнографиясынан да байқауға болады. Қазақстан
мен Таулы Алтайдағы ерте көшпелілер қорғандарының орналасуы кейінгі
көшпелілердің және қазақ рулық топтарының үйлерінің жоспарларымен ұқсас.
Бұлай жоспарлану бір жағынан дәстүр болса, екіншіден шаруашылық жағынан
тиімді. Отандық археология ғылымының көш бастаушысы Ә.Х.Марғұланның
жазуынша "қазақтың жайлауда отырған ауылына қарасаңыз мынадай көрініс
байқалады: жарты ай тәрізді дөңгелене тұра аққаздай киіз үйлердің желден ық
жағында ру ақсақалының үйі елден ерекше, бозарып тұр. Ал орта тұста
кешкілік төлді қамайтын қоршаулар бар" [40, 239б.].
Тағы айта кететін жайт қолда бар мәліметтерге сүйене отырып, жеткілікті
дәрежедегі тізбектің ұзындығы, бір жанұя мүшелерінің рет бойынша жерленуін
көрсетпейді. Мұнда барлығы дерлік бағытталуы менен қорған аралық
интрвалдың айырмашылығымен ерекшеленетін микротізбектерден тұрады.
Көбінесе қорым (тізбек) жат жерлеулер мен микротізбектердіден тұрады. Осы
арада айтайық дегеніміз қорған тізбектері-о дүниеде шынайы қоныстар немесе
шартты туыстардың өмір сүретіндігі туралы идеяны елестеткен. Сонымен қатар
тізбекте ретімен тұрғызылған қорғандар, өзіндік бір отбасының басының,
рудың, кейде тіптен ол адамдарға қатысы жоқ, кейінгі ұрпақтың өткен
тарихынан сыр шертетін монументалды шешіре есткерткіш.
Алтайдағы сақ заманының әлеуметтік өміріннің ақтаңдақ беті болып,
әйелдің әлеуметтік және культтық өмірде қаншалықты орын алғандығы.
Зерттеушілердің біразы сақ қоғамында әйел адамның қоғамдық орны, ер мен
салыстырғанда азғана төмен болды дейді. Оған әйелдің мал шарауашылықты
жүргізудегі белсенділігі дәлел бола алады. Аталмыш ойдың дұрыстығына әйел
адамды жерлеу үшін жеке қорғанның тұрғызылуы, ер адамды жерлеу қорымдарында
секілді әйел адамды жерлегенде жылқының қоса жерленуі және инвентардың
молдығынынан көріуге болады.Әйел адамның тәуелді болғандығын айғақтайтын
тек бір ғана дерек бар ол, Таулы Алтай перефериясында ерте сақ қорымында
табылған әйел адамның мүрдесі.
А.А. Гаврилованың пазырық қорғанында мидия ханшайымы жерленген деген
пікірі патшалық обаларда жеке колодаларда күңдерін жерледі деген пікірі
сынды ойлары реалистік тұрғыдан шындыққа жанаспайды [41, 89-101]. Алтайдағы
сақ қорғандарындағы жерлеу ғұрыптарын анализдап көретін болсақ, әйел
адамдардан күңнен гөрі ел басшының жарын көрген жөн.(жеке колодаға жерлеу,
инвентарьдың молдығы, таңдамалы киімдер, ауыр жұмысты білмеген күтім көрген
қолдар ) Ақ-алаха қорымының 1 қорғанынын табылған әйел aдамның мүрдесінің
жанынан табылған қару жарақ үлгілері ал, сәндік белдік пен тек салт атты
жауынгер ғана киетінкиіз бас пазырық қоғамына бірегей [42, 107-111].
Жерлеу камерасының көп уақыт бойы ашық тұрып, сан мәрте пайдаланғандығының
ықтималдығы жарының жерленуі бір уақытта қоса жерленбей артынан уақыт
өте жерленгендігін айтуға болады. [37, 8].
Пазырықтықтардағы абыздар мәселесін қарастырғанда еуразия кеңістігіңде
ерте темір дәүірінде мекендеген сақ-скиф тайпаларындағы абыздар мәселесінің
контекстысында әсіресе савроматтарды қатыстыра қарастырған жөн. Пазырық
қоғамында әйед адаммен абыз әйелдің жай ған орын алмып қана қоймай белгілі
бір дәрежеде қоғамдық әлеуметтік сатыда орын алғандығын алғашқыларын
отбасылық қабірлерге жерлесе (Пазырық, Башадар, Тұяқты), ал Ақ-алаха ІІІ
қорымының 1 қорғанындағы әйел адамның мүрдесі абыз әйелдікі болған сынайлы.
Жалғыз тұрған қорған пазырық қоғамында жерлеу рәсімдерінде қалыптасқан
туыстық белгілері бойынша жерлеу ғұрпын дөрекі түрде бұзады. Қорғанның
сондай-ақ Ақ-алаха өзенінің орталық аңғарында тұрғызылуы, әйел адмның
осылайша осы аңғарда жерленген бүтін пазырықтықтарға жататын ру,
тайпаларға ортақ болған сыңайлы.
Пазырық қоғамындағы әлеуметтік құрылыс ерте сақ заманымен салыстырғанда
өте дамыған болып, мүліктік дифференциация пайда болуымен ( инвентардың
молдығы ; жерлеу камерасына жылқылардың 0-22 жерленуі). Біздің ойымызша
Таулы Алтай халықтарының ерте темір дәүірі ішіндегі эволюциясы, әлеуметтік
қатынастарды күрделендіріп қана қоймай, қоғамның милитаризациялануына әкеп
тіреді. Яғни бұл кезеңде Д.В. Черемсиннің айтуы бойынша, пазырық қоғамы
бірыңғай құндылықтар жүйесін ардақ тұтты, ол соғыс, оның ең ірі мұраттары
қоғамдағы әр түрлі топтағы әлеуметтік бұхараның санасына сіңірілді [43, 30-
31].
Алғашықылардың бірі болып, археологиялық материалдар негізінде Саян-
алтай аймағының ерте темір дәүірінің әлеметтік құрылымын қалпына келтіруге
тырысқан А.Д. Грач болатын, өзінің, Древние кочевники в Центре Азии атты
монграфиясында жерлеу ғұрыптық кешендерін анализдау арқылы Саян-Алтайдағы
сақ қорғандарын; 1) патшалық; 2) ақсүйек; 3) төменгі тап өкілдері (қара
сүйектер). Деп бөле отырып, ақсүйектердің бірнеше тобы болғандығын атап
өтеді. А.С. Суразаков осы критерилер негізінде, схеманы жаңартып, төртінші
топ шығарады; 1) қатардағы көшпелілер, 2) отбасылық-туыстық топтардың
көсемдері, 3) рулық ақсүйектер, 4) тайпа көсемдері. Сәл кейінрек В.Д.
Кубарев пазырық қоғамында тең құқылы еместер мүшелері болғандығын
дәлелдеді.
Бұндай бөліністі қытай жазба деректері де қуаттай түседі, Ян-Шу-да
мәліметінде келтірілгендей, Хань династиясының әдет-ғұрып заңы бойынша
биіктігі 12,8 метрден аса қорған үйіндісі тек император әулетінің
мүшелеріне ғана лайықты. Жоғары ақсүйектер қорғанының биіктігі 12,8 метрге
дейін болса, ал жоғарғы мәртебелілер қорған қүрылысының биіктігі 4,8 метрге
дейін болған екен [44, 45].
В.А. Кочеев жерлеу инвентарын анализдай отырып, пазырықтықтарда,
көптеген бөлігі жауынгерлерден тұратын, орта тап өкілдері басты рөдл
атқарды дейді. Ғалым көшпенділер қоғамында, кәсіби әскерилер тобы
қалыптасып, солардан пазырық қоғамынындағы көсемдердің әскери жасағы
шығады [45, 112-114].
1989 ж. Кемерова қаласында бүкіл одақтық конференцияда көптеген
мақалалар негізінен, пазырықтықтардың әлеуметтік және саяси даму
аспектілеріне байланыты болды. Аталмыш конференция 1960-1980жж аралығында
көшпелілер қоғамының әлеуметтік құрылысн зерттеудегі жұмыстардың қортындысы
іспеттес еді. Осы кезеңнің негізгі нәтижесі ерте мен ортағасырлық
көшпелілердің әлеуметтік құрлысының бірдей болғандығын мойындау мен
археологиялық мәліметтер негізінде көшпелілердің әлеуметтік құрылсын
қалпына келтіру мен жаңа зерттеу әдістемелерін жасауда болды. Сондай –ақ
жерлеудің әлеуметтік-типологиялық классификациясын жасау, көшпелітанудың
теориялық негізі мен әлеуметтік терминадарына өзгеріс енгізу еді [46, 23].
Міне осы бағытта ғұламалалардың негізгі ойлары өрбіді. 80 жылдардың
аяғымен 90 жылдардың басында көшпеліліер қоғамына жаңаша көзқарастар
қалыптаса бастады, осындай көзқарас пазырық мәдениетін зерттеушілерде де,
қалыптасты, енді пазырық қоғамы күрделі әлеуметтік жүйесі бар, бірнеше
құрылымдар қызмет еткен; жыныстықкәмелеттік, отбасылық, касіби, мүліктік,
деңгейлік, діни [47, 85-96]. Міне осы мәселерлер бойынша бірнеше
конференциялар өтті.( Социально-экономическме структуры древних обществ
Западной Сибири" және халықаралық "Итоги изучения скифской эпохи Алтая и
сопредельных территорий" атты конференция 1997-1999жж.). және бірнеше
авторлардың ғылыми еңбектерінде осы мәселелер көтерілді [48; 49; 45;50; 51
және т.б]. Ерте көшпелілердің әлеуметтік қатынасын зерттеу, олардың
қоғамдық құрылыставрын зерттеумен тығыз байланысты. С.С. Черников
көшпелілер қоғамының даму жолына қарай отырып, әскери демократия
дәүірін шығарған еді (б.з.д VII-Ivғғ.), осыған тақау көзқарасты В.М. Массон
ұстанған еді. Л.С. Ельницкийдің пікірінше сақ заманындағы мемлеккеттік
патриархальды-құлиеленушілік сипатта болған [46].
М.И. Артомоновтың пікірінше көшпелілерде шектеулі әскери ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Археологиялық кезеңдеменің “ ерте темір дәуірі” деп аталатын бөлігімен
сәйкесетін сақ дәуірі (б.з.д. VII-III ғғ.) туралы ғылымда да. Көпшілік
әдебиеттеде де аз жазылған жоқ. Мемлекеттің елтаңбасына негіз болған “Алтын
адам”, осы археологиялық жаңалықтың әсерімен жазылған “Томирис” романын,
сондай-ақ, парсы-сақ қарым –қатынастары, сақтар жайлы басқадай зерттеулер
мен аңыз -әфсаналық мағлұматтар қалың көпшілікке кенінен таныс. Таза
археология ғылымының аумағында да сақ дәуірін зерттеу аса зор маңызы бар
іргелі салаға жатады. Скиф-сақ археологиясының қалыптасу тарихы бірнеше
ғасырларды қамтиды және осы мерзім аралығында оның өз дерекнамалық қоры мен
тарихнамасы, күрделі әдістемелік жүйесі мен атаулық – ұғымдық аппараты
қалыптасқан. Скиф пен сақ ескерткіштерінің арасын алып жатқанын ескерсек,
бұл ең алдымен еуразиялық ғылым. Мұны үлкен тұтас құрылым ретінде көз
алдымызға елестетсек, осының бір құрамдас бөлігін Қазақстандағы сақ
археологиясы алып жатыр. Осы уақытқа дейінгі берген нәтижелеріне қарағанда,
сөз жоқ өте беделді құрамдас бөлік.
Дипломдық жұмысымыздың ерекшелігі сақ археологиясында қалыптасқан
негізгі бағыттардан шығады. Турасын айтқанда, скиф-сақ археологиясы ең
алдымен жерлеу ескерткіштерінің, яғни көне оба, қорғандарды зерттейтін
сала ретінде белгілі. Оба , қорғандардан алынатын деректер негізінде
атақты “аң стилін”, қару–жарақты, ат-әбзелдерін зерттеу ерекше маңызды
ғылыми бағыттар ретінде қалыптасқан. Міне осыларға көне идеология
мәселелерін, жерлеу ғұрпын қоссақ, скиф- сақ археологиясының жалпы мазмұңы
келіп шығады.
Өзектілігі; Қазақстан өлкесі-ежелгі көшпелі өркениеттің алтын бесігі,
өзінің географиялық орналасуындағы тиімділігіне байланысты өте көне
заманнан бері Евразиядағы көптеген халықтардың толассыз көш-қон
процестерінің тоғысар торабы, алуан түрлі этномәдени байланыстардың
қайнаған ортасы.
Қазақ елі егемендігін алғаннан кейін тарихты жаңғырту айдарымен
көнемізге көзімізді сала бастасақ та, тарихта б.э.д VII-IV ғасырда өмір
сүрген "Азиялық скифтердің" мемлекеттілігі, әлеуметтік құрылысы, орналасуы,
шыққан тегі және соңында дүниетанымы т.б жөнінде бұрыннан қалыптасып қалған
концепциялар әлі өзгермей, жаңаша бетбұрыс жасалмай отыр. Соған қарамастан
соңғы он –он бес жыл көлеміндегі зерттеулер жаңа тың дәйекті тарихи
тұжырымдардың түзілуіне игі ықпал етуде. Осы тұрғыдан алғанда Таулы
Алтайдағы соның ішінде Қазақ Алтайындағы Сақ дәуірі ескерткіштерін
археологиялық, тарихи-мәдени және діни-философиялық ареалда қарастыру
мәселесі аталған тақырыптың өзектілігін анық аңғартады деп санаймыз.
Тарихнамасы мен дерекнамасы. Қазақстан ерте көшпелілер қоғамын, сақ-
скиф әлемін танып-білуде жазба деректердің аздығы, жетімдігі басты назарды
еріксіз өлкенің көне тарихының көзін ашар археологиялық деректерге, оның
ішінде күрделі құрылысты, көптеп кездесетін жаппай табыну ескерткіштерінің
көне түрі - обаларға аударуға итермелейді. Күні бүгінге дейін ерте
көшпелілер жөніндегі археологиялық зерттеулер олардың діни-мифологиялық
дүниетанымын, этномәдени және әлеуметтік бөлінісін айқындап, мән-мағынасын
ашуда тек қабір ішінен шыққан заттар арқылы жүргізілгенді. Сондықтан да
отандық және әлемдік тарихнамада обаларды жерлеу-ғұрыптық комплекс ретінде
қарап, жер үсті, үйінді асты, оба маңы т.б құрылымын архитектуралық-
көркемдік тұрғыдан зерттеу бастамасы 1963 жылы салынса да әлі көмескіленіп
жатыр.
Ал қазылған қорған көптеген ғасырлар процесінде табиғи бүлінушілікке
үшыраған, бүгінде бізге жеткен сыры ашылмаған көне құрылыстың тек қалдығы.
Қорғандар әртүрлі тарихи-мәдени кезеңде әр этникалық ортада басқа мәнде,
формада дами отырып, уақыт пен кеңістік аралығында өзіндік ғажап далалық-
мәдени дәстүр болып сақталды. Діни-мифологиялық терең мазмұнды жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштер анық бір идеологиялық түсінік пен діни наным-сенімге
сай алдын-ала тұрғызылған. Сондықтан да тұрақты және консервативті.
Таулы Алтайдағы сақ есткерткіштерінің зерттеллуі бойынша көпетген
еңбектер жазылғаныменен. Әлі де болса шешімін таппай жатқан мәселелер
жетерлік. Сондай аса ірі мәселерлер қатарына пазырықтықтардың
этномәдениеті, периодизация және хронология, жжәне пазырық мәдениетіннің
пайда болуы. Пазырық мәдениетінің пайда болуы жөнінде әзіргі таңда екі
концепия бар. Автохтонды және Миграциялық. Автохтонды концепциясын
ұстанушылар пазырықтықтардықтардың окуньев және карасук мәдениеттерінен
қалған, монголоиттық антропологияның мықты болуы негізінде Т.А.Чикишева
пазырықтықтар және Улангомның популяциясы карасук пен окунев
мәдениеттерінің ықпалымен қалыптасқандығын жазады. Миграциялық концепцияны
ұстанушылар да, антрополиялық мәліметтер негізінде пазырырқтықтардың
алдыңғы азиядан келгендігін тілге тиек етеді. Оған, пазырықтықтардың
антропологиясында кездесетін, Парфия мен Маргиан, Солтүстік бактрия
территориясында мекендеген көшпелі және жартылай көшпелі халықтардың
антропологиясымен ұқсастығы түрткі болған. Келесілер пазырықтықтардан
оралоиттық компоненттерді көреді. С.С. Турдың пікірінше пазырықтықтармен
түрік-самадий және кет топтарындағы адамдардың бас сүйектерімен ұқсастығы
бір ортаққ гендік байланысқа негіделген [1, 203б.]. С.С.Тур еңбектерінің
нәтижесі пазырық мәденитін тасмалдаушылардың этникалық құрамы біртекті
болмағандығын дәлелдейді
Зерттеу жұмысының максаты.
Ғылыми ізденісті зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты, ол Қазақ Алтайы
өңіріндегі Сақ ескерткіштерінің орналасу ареалы, оолардың тарихи –мәдени
тұрғыдан маңызды тарихи ақпараттар мен фактілер беретін арналары мен
қатпары, аталған дәуір ескерткіштерінің ішкі және сыртқы құрылыстық
ерекшелігі мен олардың Еуразиялық кеңістіктегі ландшафтпен өзара
байланыстылық сипаты, Сақ заманымыздағы діни – идеалық және қоғамдық –саяси
ұстанымдарынан туындаған жерлеу ғұрпының феномені және Қазақстан
территориясын ежелгі заманда мекендегентайпалардың қазіргі түркі дүниесі,
соның ішінде қазақ халқының арғы тегінің бастау мәні мен мағынасы
болғандығын ғылыми тұрғыдан айқындау мәселесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Таулы Алтайдағы соның ішінде Қазақ Алтайындағы сақ қорғандарының
зерттелуін анықтау. Ерте көшпелілер қоғамындағы әлеуметтік
құрылыстарыныдағы жерлеу және рәсімдік құрылыстарда көрініс табуы зерттеп,
зерделеу.
2. Қорғандардың құрылымдық ерекшеліктерін анықтау немесе сол арқылы
ерте көшпелілердің жерлеу ғүрпы жөніндегі ой-түсінігімізді кеңіту және
жүйелеу.
3. Сақ-скиф әлемі немесе көшпелілердің өздері туралы субьективті
көзқарасын аңықтау, яғни олардың мифологияльщ және дүниетанымдық түсінігін
этнографиялық материалдар мен зерттеулер бойынша жаңғырту.
Осы алдыма қойған мақсатқа пен міндетіме жету жолында жүмысымның
негізгі дерегі болып табылатын Қазақ Алтайындағы Берел қорымы мен Таулы
Алтай аймағында орналасақан пазырық қорғандар туралы материалдарды жан-
жақты талдау, обьективті көзқараспен қарау міндеті тұр.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысымызда пазырықтықтардың
жерлеу ғұрыпының ерекшеліктері жан-жанқты қаралған.Сонымен қоса, Таулы
Алтайдағы сақ заманындағы халықтардың діни-танымдық көзқарастарын жерлеу
ғұрыптық кешендері негізінде қайта жаңғыртуда. Тұңғыш рет ғылыми айналымға
Берел қорымындағы қорғандардан алынған жерлеу ғұрпына байланысты бірегей
материалдар енгізіліп отыр.
Зерттеу жұмысымыздың хронологиялық шегі. Белгіленген жоспарға
байланысты б.з.д VII-IIIғғ. аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысымыздың деректік негізі; Дипломдық жұмысымыздың дерек
көзі ретінде Таулы Алтай территориясында қазылған 200 аса қорғандардан
алынған материалдар, сонымен қатар өзімнің үздіксіз Берел қорымында 1998-
2013 жж. аралығында соңғы жылдар жұмыс істеу нәтижесінде алынған мәліметтер
тартылды. Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институт архивінің №420; №176-
178; №1953; №2075; №2185; №2198; №2285; №356; №498; және т.б. іс- құжаттар
мен жылдық есеп мәліметтері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдістемелі(методологиялық)
негіздері Зерттеу жұмысымызды жазу барысында біз таза археологиялық
әдістерді олдандық: картографиялық, корымдардың жоспарлануын зерттеу,
салыстырмалы - типологиялық, семиотикалық әдістер.
Зерттеу жұмысымыздың практикалық маңызы . Методологиялық негізде бұл
жұмысты мектеп, колледждарда Қазақстанның ежелгі дүние тарихынан
қосымша әдебиет ретінде ұсынуға, ал жоғарғы оқу орындарында тарих
мамандықтарына археология пәнінен өздік жұмысы ретінде саралауға бере
отырып , олардың көне Қазақстан тарихы туралы білімдерін кеңейтуге
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысымыздың құрылымы; Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, тоғыз тарудан, қорытындыдан, пайдаланған деректер мен әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. АЛТАЙДАҒЫ САҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
5 Алтайдағы сақ ескерткіштерінің ашылуы мен зерттелуінің тарихы
Таулы Алтайдағы сақ қорғандарының ашылуып зерттеле басталғанына екі
ғасырдан артық уақыт өтті. Осы уақыт аралығында VI-IІғғ. мыңнан аса қорған
қазылып зерттелінген. Кең көлемдегі әрі алуан түрлі материалдардың жиналуы
ерте көшпелілер қоғамының мәдени-хронологиялық, әлеуметтік-экономикалық,
демографиалық аспектілері мен діни-әфсаналық түсініктерің жаңғыртуға
мүмкіндік туғызды. Осы орайда айта кететін бір жәйт; зерттеушілерде аталмыш
географиялық аймақтағы сақ мәдениетінің жекелеген мәселеріне байланысты
түрлі зерттеу тәсілдері мен көзқарастар қалыптасқан. Қалыптасқан жағдайда
таулы Алтайдағы көшпелілер мәдениетіне қатысты негізгі тұжырымдамаларға
тоқталып өткен дұрыс.Кей ғалымдар өз еңбектерінде сақ мәдениетінің
жекелген аспектілеріне тоқталып өткен. [2, 10 б; 3, 270 б; 4, 232 б., және
т.б]. Бұл еңбектерде негізінен ескерткіштердің ашылу тарихы жайлы ақпарат
берілген. 70-80жж. аралығында М.А.Деминнің бірнеше мақалаларымен артынша
монаграфиялық еңбегінде қөне Алтай жәдігерлерін зерттелуіне баға берілген
еді. Ғалым өз еңбегінде Алтайдың көне жәдігерлерін зерттелуінің үш кезенің
ашып көрсетеді де, алғашқы уақытты Алтайдағы алғашқы археологиялық
зерттеулердің басы (XVIII ғ.); 2) XIX ғ. Басында археологиялық деректердің
қорлануы; 3) Капитализм дәуіріндегі археология. [2, 15 б.]. М. А. Демин әр
дәуірге әділ бағасын беріп, Алтай археологиясына ат салысқан ҒА
экспедицияларымен жергілікті өлкетанушылардың еңбектерінің маңыздылығын
атап өткен. XIX ғ. Бастап мақсатталған іс шаралар қолға алына басталды,
солардың ішінде шоқтығы биік алтайдың әр түрлі аудандарына экспедициялар
ұйымдастырған болатын. Сол дәуірдің археологтары тек қана заттай
материалдарды жинап қана қоймай, жиналған материалдарды белгілі бір
дәрежеде қортындылауға тырысты. М.А.Деминнің ойынша дворяндық және
буржуазиялық ғылымның методологиялық жағынан жетелмеуі Алтайдағы
тайпалардың дамуы турасында аяқталған толық тұжрымдама жасауына кедергі
келтірді. Тағы бір айта кететін жайт кеңес археологиясы өзінің алғашқы
жылдарында дәстүрлі археология шеңберінде дамыды. Бұған тек қана қазба
жұмыстарының методикасы емес, сондай ақ археологиялық деректерді талдау
барысында этнографиялық, фольклорды, антропологиялық, лингвистикалық дерек
көздерін пайдалануы дәйек бола алады. Тап осы ғылыми әдіс көрнекті кеңес
археологтары өздерінің зерттеулеріне негіз етіп алады. (С.В. Киселев, М.П.
Грязнов, С.И Руденко)
Таулы Алтайың археологиялық зерттеулері туралы қысқа шолуды В.Д.Кубарев
өз монографияларында келтіреді [3, 270б; 5, 282 б.]. Ғалымның пікірінше
С.И.Руденконың зерттеулерінен кейін Таулы Алтайдағы сақ уақытының
ескреткіштері зерттелінбей, өзіндік археологиялық ақппраттардың қорлану
кезеңі басталды. Алайда көптеген мәселелердің толық шешілмеуі 60-80
жылдары жаңа археологиялық экспедициялар ұйымдастыруды қажет еткендігін
атап өтеді.
Таулы Алтайдағы сақ мәселесінің зерттелуімен етене араласқан
Л.С.Марсадолов болды. Өзінің 1985жылғы диссертациясында “Хронология
курганов Алтая (VIII-IV вв. до н.э.)” VIII- IV ғасырлар аралығындағы сақ
есткерткіштерінің зерттелуінің үш кезенің атап көрсетеді:
1) есткерткіштердің ашылуы мен алғашқы қортындылар (XVIII-XX ғғ.);
2) мәдени хронологиялық кезеңдерге бөлу мен олардың абсалюттік
мерзімдері(20-50-жж. XX ғ.);
3) жекелеген қорғандардың абсалюттік жасын анықтауда жаратылыстану
ғылымдарының әдістерін қолдану [6, 16б.].
Ал өзінің 1996 жылғы монографиясында История и итоги изучения
археологических памятников VIII-IV вв. до н.э От истоков до начала 80-х гг.
XX в. автор Сақ ескерткіштерінің зерттелу тарихын кезеңдерге емес,
периоттарға бөледі.
1) тонаушылар уақыты (б.з.д 1 мың.ж –ХХ ғ. басына дейін),
2) археология орыс жерлерінің жалпы жазыла бастауы (XVIII ғ. аяғымен
–ХІХ ғ. бірінші жартысы.),
3) ағартушылық кезенің археологиясы (XVIII аяғы мен ХІХ ғғ басы)
4) алғашқы ғылыми қортындылар (ХІХ ғ.екінші жартысы)
5) археология- Алтайдағы өлкетанудың бөлігі (ХІХғ 70ж – 1916 ж. дейін)
6) алғашқы маманданған археологтардың зерттеулері (1920 ж. орт. мен
1930 ж. орт.)
7) материализм позициясына көшу мен хронологиялық жүйелердің жасалуы
(1930ж екінші жартысы мен 1950ж бірінші жартысы.)
8) есткерткіштерді мерзімдеуде жаратылыстану ғылымдарының әдістерін
қолдану (1950 жж.)
9) материалдардың ары қарай қорлануы (1950-1980жж.)
10) есткерткіш мерзімдерін нақтылау (1970 ж. орт). [7, 100б.].
Автор әр бір периодқа баға бере отырып, ХХ ғ 80ж жасалып шыққан Таулы
Алтайдағы ерте көшпелілердің мәдени даму концепцисы турасындағы еңбектерге
де, тарихнамалық талдау жасайды.
Л.С. Марсадоловтың жасаған преиодизациясының критерияларында, біраз
жаңылыстар бар, автор онысын өзі де сезінгендей, 8,9,10 периодтарды 7
периодтың бөлімі етіп кіргізуді ұсынады.
Алтайдағы сақ есткерткіштерін зерттеуге өзіндік үлес қосқандар санатына
Ю.Ф. Кирюшинмен А.А.Тишкинді атауға болады. Өздерінің монографияларында
өздері бөлген 3 кезеңге сипаттамам беріп қана қоймай, 30-80 жж. Әр-түрлі
ғалымдар жасаған тарихи-мәдени тұжырымдамаларға анализ жасады. М.П.Грязнов
пен В.А.Могильниковтың көне Алтай мұраларын зерттеудегі еңбектерің бағалай
келе, ол ғалымдардың мәдени-хронологиялық тұрғысынан жасаған еңбектерін
жоққа шығарады [4, 26 б.].
Қос автор өздерінің басқа еңбектерінде б.з.д ІХ – ІІ ғғ. аралығын
қамтитын сақ уақытысының зерттелуінің 3 кезеңін көрсетеді.
1) Революцияға дейінгі (XVII – ХХ ғғ басы)
2) Кеңестік кезең (ХХғ. 20-80жж.)
3) Қазіргі кезең (80ж орт. бүгінгі күнге дейін) [4,26-27 б.].
Аталмыш әр кезең нақты тарихи құбылыстарға тұнып тұр. Ғалымдар сақ
археологиясының терминология мен приодизация мәселесіне қайта қарастырады.
Қос автордың пікірлерінше сақ археологиясын зерттеуде, қоныстардың
материалдарын көптеп тартуды жөн көреді.
Тарау бойынша оймызды қортындылай келе, Таулы Алтайдағы сақ мәдениетін
зерттеуде біраз ғалымдар көп тер төккендігін атап өтунге болады. Кей
ғалымдар (Л.С. Марсадолов, А.А. Тишкин) тарихи концепцияларға тарихнамалық
талдау жасап, сақ археологиясының алдың қарай зерттелуіне жаңа тың серпіліс
берді.
1.2. Тоң басқан обалардың зерттелуі: тарихи және мәдени
аспектілері
Еуразия құрлығында өмір сүрген сақ (скиф) тайпалары археологиялық
деректер бойынша б. з. б. VІІІ- І ғ. ғ. Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Батыс
Түркістаннан бастап Балхаш, Алтай, Памирге дейінгі жерлерді мекендеді. Орта
Азия, Сібірден бастап Қара теңіз жағалауына дейін өмір сүрген сақ
тайпаларының тарихы бүгінгі күні өз деңгейінде зерттелген жоқ. Алайда,
Ресей ғалымдарының жүргізген археологиялық жұмыстары сақ мәдениетінің б. з.
б. VІІІ- І ғ. ғ. өте жоғары болғанын дүние жүзіне дәлелдеді.
Соған сол мәдениеттердің бір бөлігі ретінде Пазырық мәдениетінің
обаларын жатқызамыз. Пазырық мәдениеті Таулы Алтайдың барлық дерлік жеріне
тараған екен. Ал Шығыс Қазақстанда ерекшеленген Берел қорымы.
Пазырық мәдениетіне жататын ескерткіштердің саны көп болғанымен (бізге
мәлімі зерттелген нысандар саны 120-дан астам), олардың арасында тоң қабаты
бар қорғандар 6% ғана.
Сонымен, шамамен 140 жыл бойы зерттеліп келе жатқан Алтай аумағындағы
тоң басқан қорғандарды зерттеу барысында жоғарғы өнер санатына жататын
ескерткіштерден табылған археологиялық артефактарға талдау жасай отырып,
ежелгі көшпелілердің мәдениетінде, салт-санасында, өнерінде қайталанбас
орны бар құндылықтарға көз жеткізуге мүмкіндік туып отыр.
Осы күнге шейін Таулы Алтайдағы сақ есткерткіштерінің хронологиясымен
периодизациясы басқа сақ заманының ескерткіштеріне қарағанда анағұрлым,
жақсы зерттелініп, жасақталған болып саналып келді. Бұндай қортынды жасауға
барлық негіз бар еді. 1) Сақ заманының қорғандарының аса көп мөлшерде
зерттелінуі. (650 аса қорған); 2) алынған материалдардың тез арада
ғылыми айналымға енуі мен 100 аса ғылыми мақалалар және 20 аса
монографиялар , 3) тоң басқан обалардағы органика мен ағаштың өте жақсы
сапада сақталуы, дендрохронологиялық және радиокөміртектік анализ жасалып,
нақты хронологиялық мағлұмат алынды; 4) Еуразия кеңістігінде сақталуы
жағынан бірегей, жылқының ат-әбзелдерімен, ер-тоқымның көптеп табылуы; 5)
Алдыңғы Азия мен Қытайдан әкелінген импорттық заттардың табылуы, аталмыш
өркениеттердің әрі көршілес мәдениеттердің ықпалымен жасалынған өнер
туындылырының көптеп табылуы; 6) Салыстырмалы түрде қару-жарақ түрлеінің
мол кездесуі. [5, 23б.] Осындай нақты хронология беретін материалдардың
көптігі негізінде М.П. Грязнов өзіндік Таулы Алтайдағы сақ заманының
перидизациясын жасаған болатын. Көптеген уақыт бойына кеңестік археолог
ғалымдар Таулы Алтайдағы ерте темір дәүірін М.П. Грязновтың жасаған
периодизациясын пайдаланып келді. Ғалым дәуірді 3 кезеңге бөлді:
1) Майемер б.з.д VIII- V ғғ.
2) Пазырық б.з.д V-ІІІ ғғ.
3) Шибе б.з.д ІІ-І ғғ [4, 35б.].
Алайда ХХғ 60-80 жж археологиялық материалдардың жиналауына байланысты,
аталмыш хронологиялық құрылым, нақты аймақтағы тарихи үдіріске сай
келмейтіндігі анықтала бастады. М.П. Грязнов өзінің тұжырымдамасының
олқылықтарын түсініп, Ерте темір дәүіріннің кезеңделуіне күрті кезеңін (
б.з.д VIIІ- VII ғғ ) қосып, Майемер кезеңінің мерзімін б.з.д VII- VI ғғ
жасарту арқылы, өз тұжырымдамасын жаңартқысы келді. Алайда, аталмыш ой,
және кей ғалымдардың күрті мен майемер кезеңдерін біріктіру ойлары, кей
ғылымдардың наразылығын тудырды. М.П. Грязновтың тұжырымдамаларын қайта
қарап, өзгертуі, Еуразия кеңістігінде сақ заманының ассосацияланатын Ерте
көшпелілер ұғымының дұрыс еместігін бірқатар ғалымдар айта бастады. Д. Г
Савинов осы жағдайда М. П. Грязновтың ұсынған терминің этнография
мәліметтерін пайдалана отырып нақтылауға талпыныс жасайды. Д. Г. Савинов
көшпелілер терминің өзара тығыз байланысты шаруашылық және әлеуметтік
аспектіде қарастыруға болатының атап көрсетеді де, М.П. Грязновтың қателігі
ерте көшпелілерге көшпелі өмір салтын ұстанбаған мәдениеттерді (Тагар)
жатқызуында екендігін меңзеп, ерте көшпелілер дәүіріне соңғы қоладан
бастап, алғашқы мемлекеттердің қалыптасуы (Ғұн-Сармат кезеңі) уақыты
аралаығындағы нақты тарихи кезең ретінде қарастыруды ұсынады.[8, 49-52.]
Таулы Алтайдағы б.з.д. VI-ІІ ғғ уақытымыен мерзімделетін жүздеген
қорғандардың қазылуы, ғылыми айналымға жаңа, тың материалдардың енгізілуі
зерттеушілерге дәүірдің тарихи-мәдени жағдайын қайта қарастыруға,
приодизациялауға жаңа мүмкіншілік туады. А. С. Суразаков пазырық
мәденитімен параллель өмір сүрген Қара қоба (б.з.д. VI-ІІ ғғ ) мәдениетін
пазырық мәдениетінен бөліп шығады. Қара қоба мәденитінің Пазырық
мәдениетінен ерекшелігі мәйітті тас жәшікке, жылықысыз, әрі балбалдар мен
тас қалаулардың болмауында.
Қара қоба мен Пазырық мәдениетерінің төңірегінде А.С. Суразаков барлық
белгілі есткерткіштерді 3 хронологиялық топқа бөледі:
1) Б.з.д VІ ғ. аяғы мен – V ғ.
2) Б.з.д V- IV ғғ.
3) Б.з.д ІІІ-ІІ ғғ. [9,42-52]
Сонымен қоса, аталмыш кезеңдегі Солтүстік-Батыс Монғолияның, Туваның,
Шығыс Қазақстан мен Таулы Алтайдың есткерткіштерін Саян-Таулы Алтай мәдени
тарихи қауымға біріктіреді. В. А. Могильников аталмыш мәселеге өзіндік
қырмен жақындап, ерекше Пазырық мәдениетінің шеңберінде ерте сақ уақытын
екіге бөлуді ұсынады.
1) Күрті б.з.д VIІІ- VIІ ғғ
2) Майемер б.з.д VIІ- VI ғғ [10, 35-67]
Сонымен қоса, автор мәдениеттің екі локальдық таралу нұсқасын
көрсетеді: Оңтүстік (күрді-қатондық) және солтүстік (усть-куюмдік). Усть-
куюм локалдық нұсқасы негізінде б.з.д V-ІІІ ғғ.Қара қоба мәдениеті, ал
жергілкті тайпалармен Қазақстанның далалық аймағынан келген тайпалардың
өзара әрекеті нәтижесінде пазырық мәдениеті қалыптасды. Зерттеуші ғалым
Оңтүстік-Шығыс Алтайда пазырықтық, ал Орталық Алтайда, Катунь мен Урсуль
өзенінің орта ағыстарында Қара-қобалық пен аралас ескерткіштер көптеп
кездеседі. Орталық Алтайда Қара-қобалық типтегі есткерткіштермен қоса
пазырықтық үлкен қорғандардың кездесуі (Башадар, Тұяқты, Шибе және т.б)
пазырықтықтардың осы территорияға үстемдік жүргізгенін меңзейді. Қос
мәдениеттің есткерткіштерін қамтитын, аралас қорымдардың болуы, екі
мәдениеттің байланысы мен қара-қобалықтардың пазырықтықтармен
ассимиляцисына дәлел бола алады. [11, 60-107]
Расында, А.С. Суразаков ерекше қара-қоба мәдениетіне қарсы болып, П.И.
Шульганың қолда бар бүтін материалдарды анализдай отыра, пазырық
мәдениетіне әр-түрлі жерлеу ғұрыптары тән деген пікірімен келісіп, Таулы
Алтайдағы ерте көшпелілердің мәдениетінің қалыптасуына керексур
мәденитінің тайпаларымен монгуй-тайгин тайпаларының қатысуымен
қалыптасқандығын жазады. Өзінің "Горный Алтай и его северные предгорья в
эпоху раннего железа. Проблемы хронологии и культурного разграничения" атты
монографиясында 80 жылдардың басында белгілі болған материалдарды жинақтап,
қарастырған есткерткіштерді 3 хронологиялық бөлімге бөлген; Пазырық, Қара-
қоба, Чумыш-ишим атты топтарға бөлген. Әр-бір аталмыш топ жерлеу ғұрыптық
кешендерінің әр-қилылығымен ерекшеленеді.
Өткен ғасырдың 80 жылдар ортасында жинақталған археологиялық
материалдарды А.С. Суразаков қортындылай келе пазырық мәдениетінің аяқталу
шегі М.П. Грязнов, В.Д.Кубарев ұсынғандай б.з.д II-I ғғ. емес б.з.д III-
II ғғ мерзімделуі жөн деген. [12, 98-105]
Айта кетерлік жайт өз уақыттарында С.И. Руденко, кейіннен С.С.Черников
соңғы пазырық есткерткіштерін Шибе кезеңіне жатқызылуына қарсы болған [13,
70]. 70-ж. аяғында Шибеде қатардағы қорғандардың қазылуы, жаңа
материалдардың жиналуына септігін тигізді де, Таулы Алтайдағы сақ заманының
аяқ мерзімін шибе мен аяқтаудың дұрыстығы көріне бастады. Нәтижесінде Шибе
қорғаның мерзімі б.з.д ІІІ ғасырдан аспау керек деген тоқтам ға келді.
Аталмыш жаңа мәліметтерді ескере отырып, Д.Г.Савинов пазырық мәдениетінің
аяқталу шегі б.з.д II-I ғғ. апару қажет деді. Алайда бұл көзқарас
дәстүрлі көзқарасқа альтернатива ретінде қарастырылып, тек 80 жылдардың
ортасынан бастап, ғалымдардың көпшілігі пазырық мәдениетінің аяқталу
мерзімі б.з.д II-I ғғ. екендігін қуаттай түсті [14, 137-144].
Өзіндік мәдени-хронологиялық тұжырымдама Л.С. Марсадоловтың
еңбектерінде кездеседі. Алтайдың есткерткіштерін ол екі кезеңге бөледі.
Біріншісі майемер кезеңі б.з.д VIII-VII ғғ аралығын қамтиды да, өзіне екі
түрлі есткерткіштерді біріктірген (созыла жатқан және бүгіліп жатқан).
Екінші пазырық кезіңі шартты түрде б.з.д VI-IV ғғ мерзімделді. Ғалым
майемер кезіңінің аяқталып, пазырық уақытысының басталуы, бір қатар тарихи
оқиғалармен қатар жүргенін тілге тиек етеді. Мыслаға Ассирияны
мидиялықтардың талқандауы, скифтердің кіші азияға жорығы, Ахеменидтар
мемлекетінің күшейуі мен сайкес келсе, Пазырық уақтысының аяқталуы А.
Македонскийдің Кіші және Орта Азияға жорығы уақытысына сәйкес келді [15, 1-
16]. Әр түрлі анализдер арқылы алынған мерзімдер ерте көшпеллілердің даму
сатыларын нақты тарихи фактілермен байланыстыруға сепігін тигізді.
Өткен ғасырдың 80 жылдар аяғында бір қатар зерттеушілердің
қызығушылығы Қытайдағы ерте темір дәүіріне және Сақ уақытындағы Алтаймен
Қытай арасындағы байланысқа ауады. Н .В . Полосьмак өзінің бір мақаласында
осы мәселеге тоқталып өтіп, Солтүстік-батыс Синьцзянның қорғандарынан
алынған материалдардың (аң стилінің элементтері, ыдыс, қару жарақ, киімдер
мен татуировка ) және жерлеу ғұрпындағы кейбір ұқсастықтар, мысалға
мумиялау белгілі дәрежеде Таулы Алтайлықтар мен Синьцзян халқымен
байланыста болғанын меңзейді [16, 342 б.]. А.А. Ковалев соңғысақ уақытында
Ордос пен Саян-Алтайда діни-саяси тұтастық орнағанын жазады. Олай деуінің
себебі; Ордос халқының Саян-Алтаймен Батыс Сібірге жылжуы, болса, келесі
себебі Ордос қоғамында Саян-Алтай дәстүрі негізінде айрықша субмәдениеттің
қалыптасуы [17, 75-82]. Зерттеуші ордос пен алтай тайпаларының басшылары
арасында этникалық тұтастық болғандығын жазады. Алайда бұл пікіріне дәлеле
келтірмейді. Кей ғалымдар бұл мәселеде тіптен артық кетеді. Мысалға
С.А.Яценко пазырық өнерінің кей бейнелерін қарастыра отырып, Солтүстік-
Батыс Қытай пазырықтықтардың аталары тұрған мекен деген пікір айтады [18,
85-92]. Бұл пікірге лезде қарсы пікір білдіргендер өте көп болды.
П.И.Шульга пазырық қорғандарыннан табылған қытайлық бұйымдар соңғы сақ
заманының қорғандарынан табылады, ал қытайлық деп танылып жүрген көптеген
бұйымдар, шын мәнісінде қытайлық емес, алдыңғы азиялық болуы мүмкін деген
ой айтады [19, 106-123]. Ғалымның пікірінше Алтай мен Шығыс Түркістанмен
қатынасы ерте сақ заманында басталуы, пазырық мәдениетін оңтүстік-шығыс
территориялардан шығаруға негіз бермейді, керсінше Алтайдың малшыларының
Алдыңғы Азиямен дәстүрлі қатынасына көрсетеді. Соған қарамастан ордос пен
пазырық тайпалары арасында мәдени сабқтастықты айтуға болады ал, қандайда
бір этникалық, туыстық сабақтастық туралы сөз қозғау әзірше ерте.
Келесі шешуін табуды талап ететін мәселе пазрықтықтарды жазба
деректерде кездесетін нақты этникалық топтарға жатқызу. Өз уақытында
С.И.Руденко пазрықтықтарды қытай жазба деректерінде кездесетін юечжилармен
атауды ұсынды [20, 148-152]. Тарихтан белгілі болғандай б.з.д ІІІ-ІІ ғғ,
Хундардың қысымына шыдамай пазырықтықтардың бір бөлігі орталық азияға
жылжып, бір бөлігі Таулы Алтайда қалып қояды. С.И.Руденконың көзқарасын
Д.Г.Савинов,Б.И Кузнецов және т.б. бір қатар ғалымдар қолдады. Бірақ ақырғы
жылдары бір қатар ғалымдар бұндай көзқарасқа қарсы мақалалар жарялап жатыр.
А.А.Ковалев юечжилар алғашқы рет қытай жазба деректерінде б.з.д ІІ
ғасырларда кездесетіндігін жазады. Алайда Д.Г.Савинов, С.Г.Кляшторный мен
бірігіп, жазған еңбектерінде юечжиларды пазырықтықтармен теңестірудің
дұрыстығына салмақты дәлелдер келтіреді [21, 172б.].
80-90жж. Ғалымдар пазырық қорғандарында табылған антропологиялық
материалдарға қатты көңіл бөле бастады.Алғашқысында ғалымдар 40-50жж
айтылған пікірлер негізінде пазырық мәдениетін тасмалдаушылардың нәсілдік
құрамы европеоидтық, монғолоиттық және метистік типтер деген идеяны қабыл
алған еді.
Келесі уақыттарда антрпрологиялық материалдардың жиналуы, осы салада
ғылыми ізденістердің дамуыныа ықпал етті. Нәтижесінде пазырықтықтардағы
негізгі европеоиттық компонент, Парфия, Маргиан, Солтүстік бактрия
территоиясындағы көшпелі және жартылай көшпелі халықтардікімен бірдей
екендігі анықталды. Бұл тек қана пазырықтықтардың алдыңғы азиямен
байланысын көрсетіп қоймай, сондай-ақ қола дәүірінде батыстан Алтайға көшіп
келген халықтармен арада болған ассмиляцияның белгісі. Дәл осы
пазрықтықтарда алдыңғы азия халықтарының антропологиялық белгілері жақсы
сақталған. Ал Пазрықтықтардағы күшті автохонды монголоиоттық компонет
окунев мәдениеті шеңберіндегі халықтардың мықты генетикалық пласттысымен
байланысты, осы жайт нәсілдің қалыптасуында пазрықтықтарға байкалдық тип
ықпал етті деген сөз бекерге кетеді. Сондай ақ Т.А.Чикишева пазырықтықтар
және Улангомның популяциясы карасук пен окунев мәдениеттерінің ықпалымен
қалыптасқандығын жазады [22, 635-637].
Аталмыш антропологиялық мәліметтер таулы Алтай, ШығысТүркістан,
Солтүстік-Батыс Монғолия, Шығыс Қазақстан тайпаларының бір мәдени-тарихи
қауымдастықта болды деген ғалымдардың ойларын дәлеледей түсті.
С.С.Тур Катун өзенінің ортаңғы және төменгі ағыстарындағы орналасқан
қорымдардағы адам бас сүйектерін анализдай келе,автохонды шығу тегі бар,
оралоиттық компоненттің бар екендігін атап өтеді.Турдың ойынша бұл
пазырықтықтармен түрік-самадий және кет топтарындағы адамдардың бас
сүйектерімен ұқсастығы бір оратқ гендік байланысқа негіделетіндігін жазады
[1, 203-205]. С.С.Тур еңбектерінің нәтижесі пазырық мәденитін
тасмалдаушылардың этникалық құрамы біртекті болмағандығын дәлелдейді.
Біздің оймызша осы бағыттағы ғылыми ізденстер, басқа да, материалдарды
пайдалану пазырық мәдениетінің шығу тегімен локалды нұсқаларын анықтауға
септігін тигізеді.
Айта кетерлік бір жайт Таулы Алтай территориясындағы сақ заманының
мәдени-хронологиялық жағдайы негізінен жерлеу материалдары негізінде
жасалынған, бірақ ақырығы уақыттарда, синхронды қоныстардың материалдары
да, айналымға енуде. Бұл өз алдына тағы бір қатар мәселелерді
туғызды.мысалға қоныстардың мерзімімен олардың қай мәдениетке жататындығы.
П.И.Шульга қоныстарды шартты түрде малшылардікі, жерөндеушілердікі деп
бөлуді ұсынды. Біріншісі ғалымның пікірі бойынша таза пазырықтықтармен
қара-қобалықтарға тән болса, екіншісі пазырықтықтардың келуіне дейін мекен
еткен тайпалардікі деп жазады [19, 106-123].
Бір қатар ғалымдар, бұндай шешімге келіспей, жерөндеушілердің
ескерткіштерін қайта мерзімдеу қажет деген ойға келеді. М.Т.Абдугалиевтің
пікірі бойынша қоныстарды сақ уақыты емес, ғұн-сармат уақытымен мерзімдеу
қажет. Таулы Алтайдағы сақтардың этномәдени даму тарихын зерттеу барысында
бүгінгі сақтануда қалыптасқан екі тенденцияны айта кету қажет [23, 161-
173]. Бір жағынан ғалымдар сақ дәүірінің есткерткіштерін дәстүрлі
археологиялық әдістерге қосымша, дендрахронология мен радиокарбондық
әдістерді қолданып қартайтуға тырысса, енді бірі, заттай деректермен
жазба деректері негізінде Еуразия кеңістігіндегі сақ есткерткіштерін соның
ішінде пазырықты да жасартуға тырысады.
Таулы Алтайдағы сақ есткерткіштерін мерзімдеу мәселесі көптеген ғылыми
басылымдарда жарияланған. Н.И.Членова өз еңбектерінде Аржан қорғаның
жастарту арқылы, пазырық қорғандарының жасын, қайта қарауға әкеп соғып
отыр [24, 98]. Алайда автордың заттай комплекстарды тек аналогия мен қана
топтастырып, жаратылыстану ғылымдарының әдістерін ескермеушілік, ол кісінің
нәтижелерінің дұрыстығына күмән тудырады.
Ендігі мәселе Алтадың Қазақстан территориясындағы аймақтын зерттелуін
қарастыратын болсақ Берел қорымынан бастаймыз.
Үлкен Берел қорғанын 1865 жылы Барнаул аймақтық училищесінің оқытушысы,
кейіннен академик атағын алған, В. В. Радлов алғаш рет қазба жұмыстарын
жүргізген. 1866 жылы В. В. Радловтың есептерінен ешбір сызба- суретсіз,
қорғанның орналасуы, құрылысы, табылған заттар сипаттамасы қысқаша бірнеше
мақалада жарық көреді. Үлкен Берел қорғанынан табылған заттар Археологиялық
комиссияның сараптамасынан өтіп, кейіннен Мәскеудегі публистикалық
мұражайға қойылды. Қазір Мәскеу Мемлекеттік Тарихи мұражайда сақтаулы
(54660 және 54746 дана). 1884 жылы Лейпцигте В. В. Радловтың, жетінші
тарауы 1865- 1869 жылдардағы экспедициялық зерттеулерге арналған, “Aus
Sibirien” атты еңбегі жарық көреді [25, 65-68]. Кейіннен, А. Бобринскийдің
жетінші бөлімнің орыс тіліндегі аудармасы шығады.
1911 ж. А. В. Адрианов Шығыс Қазақстан облысы Майемер жазығында, Нарын
өзені бойындағы көне көшпенділер дәуірінің бірнеше қорғандарын қазды.
Сонымен қатар Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысындағы Черновая ауылы маңында
да қазба жұмыстарын жүргізді [26, 8-45].
Кеңес үкіметі кезінде ғылым алдында археологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізу үшін үлкен мүмкіндіктер ашылып, Алтай жеріндегі ерте көшпенділер
дәуірінің қорғандары жүйелі түрде зерттеле бастады. Экспедиция
ұйымдастырушысы және жетекшісі С. И. Руденко бастаған Мемлекеттік
этнография мұражайының Алтай экспедициясы атқарған жұмыстар орасан зор
болды.
1925 ж. С. И. Руденко Қатон өзенінің Қотандыға құяр тұсындағы тас
қорымдарда жұмыс істеді [27, 95-102].
1936 ж. Қатон өзеніндегі Усть- Куюлда Г. П. Сосновский;
1935- 37 жж. А. П. Марков, А. Т. Кузнецов т.б. Майемер, Пазырық, Шибе
кезеңдерінің көшпенділері мен отырықшы тұрғындарының мола-қорғандары мен
қоныстарында ауқымды қазбалар жүргізді [28, 11].
1935 ж. С. С. Черников басшылық еткен КСРО ҒА ЛАИИМК-ның шығыс
Қазақстан археологиялық экспедициясы мен Қазақ КСР- ның ҒА ТАЭИ
экспедициялары Калбин және Нарын тау жоталарында археологиялық барлау
жұмыстары мен көне қалайы, алтын, мыс кен орындарында зерттеу жұмыстары
жүргізілді.
1949 ж. Шілікті даласында археологиялық барлау жұмыстарымен қоса ерте
көшпенділер дәуіріне жататын үлкен қорғандардың жетіншісінде қазба
жұмыстары жүрді [29, 147].
1950 ж. Шығыс Қазақстан экпедициясы Ертіс өзенінің оң жақ жағасында,
Самара ауданы Қызылту ауылы маңындағы ерте көшпенділер қорғандарында қазба
жұмыстарын жүргізді [29, 147].
1953- 54 жж. Пчела, Түсқайың, Славянка, Юпитер ауылдары маңында, 1956
ж. А. М. Оразбаев басқарған Шығыс Қазақстан экспедициясының отряды
Құлажорға мен Усть- Букен аылдарының маңында қазба жұмыстарын жүргізді [30,
96].
Зерттеушілер Берел қорғандарында қазба жұмыстарын жүргізуге араға ғасыр
салып қайта оралады. 1959 жылы С. С. Сорокиннің басшылығымен Мемлекеттік
Эрмитаждың оңтүстік Алтай археологиялық экспедициясы құрылады. Нәтижесінде,
көптеген жылдардың археологиялық есебі ретінде С. С. Сорокиннің “Большой
Берельский курган (Полное издание материалов раскопок 1865 и 1959 гг.)”
атты мақаласы жарық көреді [31].
Бұл экспедицияның ең басты мақсаты көшпелі дәуір өнерінің гүлденуі мен
құлдырауын көрсететін материалдар жинау болды. Алғашқы құрылған жылдары
экспедиция үлкен Берел қорғанындағы жұмыстарды жалғастыру, сонымен қатар
Берел жазығында бірнеше нысандарда қазба жұмыстарын жүргізуді мақсат етті.
1959 ж С. С. Сорокин жетекшілік еткен археологиялық экспедиция үлкен Берел
қорғанын соңына дейін зерттеді. 1865 және 1959 жж. экспедициялар жұмысының
нәтижесінде үлкен Берел қорғаны Пазырық обалар тобына кіретін мәдениет
екені анықталды [32, 207].
1960 ж. С. С. Черников басшылық еткен Шығыс Қазақстан экспедициясы мен
Шілікті даласындағы V- ші сақтардың патша қорғаны қазылды [29, 103].
1985- 88 жж. А. М. Оразбаев басшылық еткен ҚазМҰУ- ңің Шығыс Қазақстан
археологиялық экспедициясы барлау және зерттеу жұмыстарын Катон- Қарағай
ауданындағы Черновая қорымында жалғастырды [33, 70].
1990- 91 жж. Алтайдың оңтүстігіне орналасқан Укок жазығында Н. В.
Полосьмак басқарған археологиялық экспедиция үлкен олжалар мен табысқа
жетті [34, 125].
Тоң басқан қорғандардың Алтайға көршілес аймақтарда да зерттелгенін
атап айтқан жөн. 1960- 1962 жж. Тывадағы Саглы- Бажи қорымын зерттеген А.
Д. Грач бұл ескертткішті б. д. б. 5- 4 ғғ. пазырық мәдениетіне жатқызды
[35, 41].
20- шы жылдары В. В. Радловтың материалдарына сараптама жасай отырып,
А. Захаров Берел қорымын зерттеу қажеттігін айтады.
30- шы жылдары Берел қорымының материалдарын М. П. Грязнов Бірінші
Пазырық қорғанының материалдарымен салыстырып, қорымның мерзімделуі мен
жерлеу мазмұнына мән бергендей болады [36].
Тәуелсіздік алғаннан кейін, Алтай тау тізбегінің оңтүстік- батыс
бөлігінде жатқан, жан- жағынан тау жоталары қоршаған ерте темір және түрік
дәуірінің жетпістен астам обалары шоғырланған Берел аңғары да осы
мәдениеттің бір тармағына жатады. Мұндағы З. С. Самашев бастаған Шығыс
Қазақстан археологиялық экспедициясының кешенді зерттеу жұмыстары 1998
жылдан бері үзілмей жүргізіліп келеді. Осы уақыт аралығында ежелгі
көшпелілердің №№11, 18, 31, 32, 34, 36, 71, 23, 10, 9, 4, 72, 73 және т.б.
сынды оншақты обалары қазылды. Әлемге әйгілі №11 обадан әйел мен еркек
мүрделері, қосып жерленген 13 жылқы мүрдесін, сонымен қатар, түрлі аңдық
мәнерде жасалған бұйымдар т. б. табылды [37].
Осы зерттеулер кешенді түрде жалғасып, жыл сайын далалық экспедиция
ұйымдастырылады. Қорым 4 обалар тобынан, СБ- ОШ бойы сызығымен, тас
үйіндісімен және әр түрлі көлемде сипатталатын 70- тен астам қорғандардан
тұрады. “Үлкен Берел обасының” қатарындағы ірілі- ұсақты қорғандар бір
топты құрайды. Қазіргі таңда 70- тей обаның 30- ға жуығы қазылып, зерттелу
үстінде.
Көптеген зерттеу жылдарының нәтижесінде ҚР БжҒМ, Ә. Х. Марғұлан
атындағы Археология институтының ғылыми қызметкерлерінің: Самашев З. С.,
Төлеубаев Ә. Т., Базарбаева Ғ. А., Жумабекова Г. С., Исин А. И., Франкфорт
А. П., Гий Э., Оңғар А., Сұңғатай С., Жетібаев Ж. М., Омаров Ғ. К., Шотбаев
А. Е., Төлегенов Е. Т., Қиясбек Ғ. және т. б. зерттеушілердің
монографиялары, ғылыми есептері мен жекелеген мақалалары жарық көрді.
Осылайша Алтайдағы негізігі мәдени-хронологиялық тұжырымдамаларды
анализдау арқылы біз бұл мәселеге әлі нүкте қоюдың ертелігін айта
аламыз.Көптеген ғалымдар пазырық уақытын б.з.д VI-II (I) ғғ шектейді. Бұл
мәдениеттің қалыптасуына батыс өңірлерден келген сақ тайпалары деп
айтылады, бірақ дәл қандай тайпа екендігі белгісіз, Пазырық мәдениетінің
құлауына хундардың экспансиясы әсер етіп, нәтижесінде бір шама
пазырықтықтар Орта Азияға жылжып, қалған бөлігі жаңа бұлан-қоба мәдениетін
қалыптастыруға ат салысады. Әлі күнге шейін пазырықтың ішіндегі
периодизация бір жолға қойылмаған. Қалыптасқан жағдайдан шығудың жолы
біздің оймызша:
1) Кең ауқымда дереккөздерін пайдаланып, сақ көне мұрасын зерттеуде
комплексты әдісті қолдану қажет.
2) Мерзімдеуде жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдалану
3) Археологиялық тұрғыдан әлсіз зерттелінген таулы Алтай аймақтарында
қазба жұмыстарын жүргізу
4) Шығыс Түркістан мен Солтүстік Монғолияның материалдарына баса назар
аудару қажет
5) Зерттеу барысында саяси көзқарастардан ада болу қажет
Аталмыш негізде жұмыс жасалатын болса, Таулы Алтайдағы және іргелес
аймақтардат сақ заманында болған тарихи мәдени үдірістерді қалпына
келтіруге болады.
1.3 Сақтардың әлеуметтік құрылымы мен қоғамдық қатынасы
Таулы Алтайдағы ерте сақ есткеркіштерінінің ерекшеліктеріне
қорғандардың тізбектеле микротізбекте орналасуы тән болса, Пазырық
уақытында үлкен қорымдардың тізбек пен топтарға бөлінуі тән. (Башадар,
Тұяқты, Берел). Әр тізбекте салыстырмалы түрде қорғандардың аз болуын (16
үймеге шейін) топшалай отырып, үлкен әлеуметтік құрылымдар туралы сөз
қозғау жөн емес. (қауым, ру). Қорғандардың микротізбекте орналасуы,
отбасылық жерлеулермен байланысты болуы мүмкін. Қорғандар саны көбірек
кездесетін қорымдар бірнеше туыс отбасылармен руларға тисілі болуы ғажап
емес. Пазырық мәдениетіндегі қорғандар тізбегінің туыстық қатынасы туралы
болжамды алғашқылардың бірі болып С.И. Руденко айтқан болатын [38, 102].
Қорымда орналасқан қорғандар мен олардың ішкі құрылысы, шынайы өмірде
болған тұрғын үймен, қоныстардың нақты жоспарлануымен байланысты. Осыған
байланысты қорғандар тізбегі көнеде шынайы өмірмен о дүниедегі туыстардың
қатары деп қабылданған. Осындай ойға ортағасырлық материалдар негізінде
И.Л. Кызыласов келген болатын: қорымдағы тізбектердің орналасуы ұрпақ
бойынша үйлердің орналасуына сәйкес келеді. Осындайды этнографияда хаккас
қоныстарындағы –аилдардан көруге болады дейді [39, 96]. Мұндай
мәліметтреді қазақ, башқұрт этнографиясынан да байқауға болады. Қазақстан
мен Таулы Алтайдағы ерте көшпелілер қорғандарының орналасуы кейінгі
көшпелілердің және қазақ рулық топтарының үйлерінің жоспарларымен ұқсас.
Бұлай жоспарлану бір жағынан дәстүр болса, екіншіден шаруашылық жағынан
тиімді. Отандық археология ғылымының көш бастаушысы Ә.Х.Марғұланның
жазуынша "қазақтың жайлауда отырған ауылына қарасаңыз мынадай көрініс
байқалады: жарты ай тәрізді дөңгелене тұра аққаздай киіз үйлердің желден ық
жағында ру ақсақалының үйі елден ерекше, бозарып тұр. Ал орта тұста
кешкілік төлді қамайтын қоршаулар бар" [40, 239б.].
Тағы айта кететін жайт қолда бар мәліметтерге сүйене отырып, жеткілікті
дәрежедегі тізбектің ұзындығы, бір жанұя мүшелерінің рет бойынша жерленуін
көрсетпейді. Мұнда барлығы дерлік бағытталуы менен қорған аралық
интрвалдың айырмашылығымен ерекшеленетін микротізбектерден тұрады.
Көбінесе қорым (тізбек) жат жерлеулер мен микротізбектердіден тұрады. Осы
арада айтайық дегеніміз қорған тізбектері-о дүниеде шынайы қоныстар немесе
шартты туыстардың өмір сүретіндігі туралы идеяны елестеткен. Сонымен қатар
тізбекте ретімен тұрғызылған қорғандар, өзіндік бір отбасының басының,
рудың, кейде тіптен ол адамдарға қатысы жоқ, кейінгі ұрпақтың өткен
тарихынан сыр шертетін монументалды шешіре есткерткіш.
Алтайдағы сақ заманының әлеуметтік өміріннің ақтаңдақ беті болып,
әйелдің әлеуметтік және культтық өмірде қаншалықты орын алғандығы.
Зерттеушілердің біразы сақ қоғамында әйел адамның қоғамдық орны, ер мен
салыстырғанда азғана төмен болды дейді. Оған әйелдің мал шарауашылықты
жүргізудегі белсенділігі дәлел бола алады. Аталмыш ойдың дұрыстығына әйел
адамды жерлеу үшін жеке қорғанның тұрғызылуы, ер адамды жерлеу қорымдарында
секілді әйел адамды жерлегенде жылқының қоса жерленуі және инвентардың
молдығынынан көріуге болады.Әйел адамның тәуелді болғандығын айғақтайтын
тек бір ғана дерек бар ол, Таулы Алтай перефериясында ерте сақ қорымында
табылған әйел адамның мүрдесі.
А.А. Гаврилованың пазырық қорғанында мидия ханшайымы жерленген деген
пікірі патшалық обаларда жеке колодаларда күңдерін жерледі деген пікірі
сынды ойлары реалистік тұрғыдан шындыққа жанаспайды [41, 89-101]. Алтайдағы
сақ қорғандарындағы жерлеу ғұрыптарын анализдап көретін болсақ, әйел
адамдардан күңнен гөрі ел басшының жарын көрген жөн.(жеке колодаға жерлеу,
инвентарьдың молдығы, таңдамалы киімдер, ауыр жұмысты білмеген күтім көрген
қолдар ) Ақ-алаха қорымының 1 қорғанынын табылған әйел aдамның мүрдесінің
жанынан табылған қару жарақ үлгілері ал, сәндік белдік пен тек салт атты
жауынгер ғана киетінкиіз бас пазырық қоғамына бірегей [42, 107-111].
Жерлеу камерасының көп уақыт бойы ашық тұрып, сан мәрте пайдаланғандығының
ықтималдығы жарының жерленуі бір уақытта қоса жерленбей артынан уақыт
өте жерленгендігін айтуға болады. [37, 8].
Пазырықтықтардағы абыздар мәселесін қарастырғанда еуразия кеңістігіңде
ерте темір дәүірінде мекендеген сақ-скиф тайпаларындағы абыздар мәселесінің
контекстысында әсіресе савроматтарды қатыстыра қарастырған жөн. Пазырық
қоғамында әйед адаммен абыз әйелдің жай ған орын алмып қана қоймай белгілі
бір дәрежеде қоғамдық әлеуметтік сатыда орын алғандығын алғашқыларын
отбасылық қабірлерге жерлесе (Пазырық, Башадар, Тұяқты), ал Ақ-алаха ІІІ
қорымының 1 қорғанындағы әйел адамның мүрдесі абыз әйелдікі болған сынайлы.
Жалғыз тұрған қорған пазырық қоғамында жерлеу рәсімдерінде қалыптасқан
туыстық белгілері бойынша жерлеу ғұрпын дөрекі түрде бұзады. Қорғанның
сондай-ақ Ақ-алаха өзенінің орталық аңғарында тұрғызылуы, әйел адмның
осылайша осы аңғарда жерленген бүтін пазырықтықтарға жататын ру,
тайпаларға ортақ болған сыңайлы.
Пазырық қоғамындағы әлеуметтік құрылыс ерте сақ заманымен салыстырғанда
өте дамыған болып, мүліктік дифференциация пайда болуымен ( инвентардың
молдығы ; жерлеу камерасына жылқылардың 0-22 жерленуі). Біздің ойымызша
Таулы Алтай халықтарының ерте темір дәүірі ішіндегі эволюциясы, әлеуметтік
қатынастарды күрделендіріп қана қоймай, қоғамның милитаризациялануына әкеп
тіреді. Яғни бұл кезеңде Д.В. Черемсиннің айтуы бойынша, пазырық қоғамы
бірыңғай құндылықтар жүйесін ардақ тұтты, ол соғыс, оның ең ірі мұраттары
қоғамдағы әр түрлі топтағы әлеуметтік бұхараның санасына сіңірілді [43, 30-
31].
Алғашықылардың бірі болып, археологиялық материалдар негізінде Саян-
алтай аймағының ерте темір дәүірінің әлеметтік құрылымын қалпына келтіруге
тырысқан А.Д. Грач болатын, өзінің, Древние кочевники в Центре Азии атты
монграфиясында жерлеу ғұрыптық кешендерін анализдау арқылы Саян-Алтайдағы
сақ қорғандарын; 1) патшалық; 2) ақсүйек; 3) төменгі тап өкілдері (қара
сүйектер). Деп бөле отырып, ақсүйектердің бірнеше тобы болғандығын атап
өтеді. А.С. Суразаков осы критерилер негізінде, схеманы жаңартып, төртінші
топ шығарады; 1) қатардағы көшпелілер, 2) отбасылық-туыстық топтардың
көсемдері, 3) рулық ақсүйектер, 4) тайпа көсемдері. Сәл кейінрек В.Д.
Кубарев пазырық қоғамында тең құқылы еместер мүшелері болғандығын
дәлелдеді.
Бұндай бөліністі қытай жазба деректері де қуаттай түседі, Ян-Шу-да
мәліметінде келтірілгендей, Хань династиясының әдет-ғұрып заңы бойынша
биіктігі 12,8 метрден аса қорған үйіндісі тек император әулетінің
мүшелеріне ғана лайықты. Жоғары ақсүйектер қорғанының биіктігі 12,8 метрге
дейін болса, ал жоғарғы мәртебелілер қорған қүрылысының биіктігі 4,8 метрге
дейін болған екен [44, 45].
В.А. Кочеев жерлеу инвентарын анализдай отырып, пазырықтықтарда,
көптеген бөлігі жауынгерлерден тұратын, орта тап өкілдері басты рөдл
атқарды дейді. Ғалым көшпенділер қоғамында, кәсіби әскерилер тобы
қалыптасып, солардан пазырық қоғамынындағы көсемдердің әскери жасағы
шығады [45, 112-114].
1989 ж. Кемерова қаласында бүкіл одақтық конференцияда көптеген
мақалалар негізінен, пазырықтықтардың әлеуметтік және саяси даму
аспектілеріне байланыты болды. Аталмыш конференция 1960-1980жж аралығында
көшпелілер қоғамының әлеуметтік құрылысн зерттеудегі жұмыстардың қортындысы
іспеттес еді. Осы кезеңнің негізгі нәтижесі ерте мен ортағасырлық
көшпелілердің әлеуметтік құрлысының бірдей болғандығын мойындау мен
археологиялық мәліметтер негізінде көшпелілердің әлеуметтік құрылсын
қалпына келтіру мен жаңа зерттеу әдістемелерін жасауда болды. Сондай –ақ
жерлеудің әлеуметтік-типологиялық классификациясын жасау, көшпелітанудың
теориялық негізі мен әлеуметтік терминадарына өзгеріс енгізу еді [46, 23].
Міне осы бағытта ғұламалалардың негізгі ойлары өрбіді. 80 жылдардың
аяғымен 90 жылдардың басында көшпеліліер қоғамына жаңаша көзқарастар
қалыптаса бастады, осындай көзқарас пазырық мәдениетін зерттеушілерде де,
қалыптасты, енді пазырық қоғамы күрделі әлеуметтік жүйесі бар, бірнеше
құрылымдар қызмет еткен; жыныстықкәмелеттік, отбасылық, касіби, мүліктік,
деңгейлік, діни [47, 85-96]. Міне осы мәселерлер бойынша бірнеше
конференциялар өтті.( Социально-экономическме структуры древних обществ
Западной Сибири" және халықаралық "Итоги изучения скифской эпохи Алтая и
сопредельных территорий" атты конференция 1997-1999жж.). және бірнеше
авторлардың ғылыми еңбектерінде осы мәселелер көтерілді [48; 49; 45;50; 51
және т.б]. Ерте көшпелілердің әлеуметтік қатынасын зерттеу, олардың
қоғамдық құрылыставрын зерттеумен тығыз байланысты. С.С. Черников
көшпелілер қоғамының даму жолына қарай отырып, әскери демократия
дәүірін шығарған еді (б.з.д VII-Ivғғ.), осыған тақау көзқарасты В.М. Массон
ұстанған еді. Л.С. Ельницкийдің пікірінше сақ заманындағы мемлеккеттік
патриархальды-құлиеленушілік сипатта болған [46].
М.И. Артомоновтың пікірінше көшпелілерде шектеулі әскери ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz