Аударманы оқыту әдістемесінің қазіргі кездегі өзекті мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Тарау : «Аударманы оқыту әдістемесіндегі жанрлық ерекшеліктер
және аудармашы іс әрекетін құрылымдық деңгейлік
жүйеде ұйымдастыру» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1. Аударманы жанрлық жағынан жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2. Қазақстандағы аударманы оқытудың жанрлық бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Аудармашыларды оқытудағы лингвистикалық бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.4. Аудармашыны әдеби және лингвистикалық әдістерді кешенді оқытуды құрылымдық деңгейлік жүйеде ұйымдастыру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2 Тарау : «Аударма ісі мамандығында тілдерді мәдениетаралық
коммуникация аспектісі ретінде оқыту мәселесі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1. Тіл . мәдениетаралық коммуникацияның негізгі кілті ... ... ... ... ... ... ...39
2.2. Тілді лингвоелтану тұрғысынан оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3. Ұлттық болмысты білдіретін лексиканы аударуды оқытудағы өзекті мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.4. Аудармадағы лексикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
1 Тарау : «Аударманы оқыту әдістемесіндегі жанрлық ерекшеліктер
және аудармашы іс әрекетін құрылымдық деңгейлік
жүйеде ұйымдастыру» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1. Аударманы жанрлық жағынан жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2. Қазақстандағы аударманы оқытудың жанрлық бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Аудармашыларды оқытудағы лингвистикалық бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.4. Аудармашыны әдеби және лингвистикалық әдістерді кешенді оқытуды құрылымдық деңгейлік жүйеде ұйымдастыру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2 Тарау : «Аударма ісі мамандығында тілдерді мәдениетаралық
коммуникация аспектісі ретінде оқыту мәселесі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1. Тіл . мәдениетаралық коммуникацияның негізгі кілті ... ... ... ... ... ... ...39
2.2. Тілді лингвоелтану тұрғысынан оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3. Ұлттық болмысты білдіретін лексиканы аударуды оқытудағы өзекті мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.4. Аудармадағы лексикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Тақырыптық өзектілігі: аудармада теория, тарих бар болғанымен де, әдістеме маңызды орында тұр. Себебі, аудару машығын жаттықтыру үнемі, үздіксіз жұмыс болуы керек. Сонда ғана аудармашы аудару техникасын меңгеріп, машықтанады. Аудармашының дайындауда кешенді оқу әдісінің мән мағынасын түсіндіре келіп, оларды оқытудың белгілі бір құрылымдық деңгейлері болуы керек және оны ұйымдастыру аудармашы іс әрекетінің психологиялық, танымдық, әдеби, лингвистикалық қырларын ескере отырып жасалынуы қажет.
аударма техникасын жетілдіру, орыс тілінен қазақ тіліне аудару әдіс-тәсіл жүйесін жасау. Жұмыстың мақсаты: бүгінгі күндегі аударманы оқыту әдістемесінің өзекті болып табылып отырған мәселелерін зерттеу, оған қатысты материалдар мен ақпараттарды жинастырып, белгілі бір жүйеге бағындыра отырып талдау жасау. Осы мақсаттан түрлі міндеттер туындайды. Ал жұмыстың міндеті: осы талдау нәтижесінде шыққан тұжырымдарды ғылыми негізге сүйене отырып жан жақты баяндау, өзіндік қорытындылар жасау және оны мүмкіндігінше ғылыми айналымға енгізуге аз да болса үлес қосу болып табылады, аударма техникасын жетілдіру, орыс тілінен қазақ тіліне аудару әдіс-тәсіл жүйесін жасау.
Аударма - қай кезде де білімді, тәжірибені, кең ой-өрісті талап ететін күрделі іс. Аударманың үздік үлгілері бірқатар мазмұнды тілдік құралдармен дәл жеткізу ғана емес, бұл автордың жеке ерекшелігін, стильдік жүйесін, дәуірдің тарихи өзгешелігін терең түсіну нәтижесі. Аударма таным тұрғысынан қарағанда – бұл түсінудің түрлі сипаттық ауысымы. Түсіну – бұл әдеби шығармадағы және басқа рухани мәдениеттің басқа құбылыстарындағы мәтін мағынасын меңгеру. Түсіну – адамның жеке басының қызметі. Түсіну танымға қарағанда сана қызметінде кең ауқымда колданылады. Мәтінді түсіну дегеніміз оның мазмұнын меңгеру мақсатындағы адамның мәтінге зер салу тәжірибесі. Бұл тәжірибе бір мезгілде дербес және ұжымдық т.б. болуы мүмкін. Тілдік коммуникация жағдайында мәтінді түсінудің үш негізгі түрін бөліп атауға болады: диалог, мәтін, интерпритация.
Аударма – халықтар арасындағы сан-салалы байланысты қалыптастырып, дамытатын рухани қуатының маңыздылығын байқатады. Көркем аударма мәтінінде нақты да шынайы үйлестіру нәтижесінде балама, сәйкестік қалыптасады. Аудармашы аударма мәтінімен жұмыс барысында негізгі екі кезеңді талдау мен біріктіру кезеңін өткізеді. Мәтінге талдау жасаудың негізгі аудармашының оны түсінуімен тығыз байланысты. Негізгі түпнұсқа мәтінін аударма тілмен жеткізе білу – екінші кезеңдегі жұмыс.
аударма техникасын жетілдіру, орыс тілінен қазақ тіліне аудару әдіс-тәсіл жүйесін жасау. Жұмыстың мақсаты: бүгінгі күндегі аударманы оқыту әдістемесінің өзекті болып табылып отырған мәселелерін зерттеу, оған қатысты материалдар мен ақпараттарды жинастырып, белгілі бір жүйеге бағындыра отырып талдау жасау. Осы мақсаттан түрлі міндеттер туындайды. Ал жұмыстың міндеті: осы талдау нәтижесінде шыққан тұжырымдарды ғылыми негізге сүйене отырып жан жақты баяндау, өзіндік қорытындылар жасау және оны мүмкіндігінше ғылыми айналымға енгізуге аз да болса үлес қосу болып табылады, аударма техникасын жетілдіру, орыс тілінен қазақ тіліне аудару әдіс-тәсіл жүйесін жасау.
Аударма - қай кезде де білімді, тәжірибені, кең ой-өрісті талап ететін күрделі іс. Аударманың үздік үлгілері бірқатар мазмұнды тілдік құралдармен дәл жеткізу ғана емес, бұл автордың жеке ерекшелігін, стильдік жүйесін, дәуірдің тарихи өзгешелігін терең түсіну нәтижесі. Аударма таным тұрғысынан қарағанда – бұл түсінудің түрлі сипаттық ауысымы. Түсіну – бұл әдеби шығармадағы және басқа рухани мәдениеттің басқа құбылыстарындағы мәтін мағынасын меңгеру. Түсіну – адамның жеке басының қызметі. Түсіну танымға қарағанда сана қызметінде кең ауқымда колданылады. Мәтінді түсіну дегеніміз оның мазмұнын меңгеру мақсатындағы адамның мәтінге зер салу тәжірибесі. Бұл тәжірибе бір мезгілде дербес және ұжымдық т.б. болуы мүмкін. Тілдік коммуникация жағдайында мәтінді түсінудің үш негізгі түрін бөліп атауға болады: диалог, мәтін, интерпритация.
Аударма – халықтар арасындағы сан-салалы байланысты қалыптастырып, дамытатын рухани қуатының маңыздылығын байқатады. Көркем аударма мәтінінде нақты да шынайы үйлестіру нәтижесінде балама, сәйкестік қалыптасады. Аудармашы аударма мәтінімен жұмыс барысында негізгі екі кезеңді талдау мен біріктіру кезеңін өткізеді. Мәтінге талдау жасаудың негізгі аудармашының оны түсінуімен тығыз байланысты. Негізгі түпнұсқа мәтінін аударма тілмен жеткізе білу – екінші кезеңдегі жұмыс.
1. Жаксылыков А.Ж. Актуальные проблемы организации переводческого процесса в современном Казахстане. // Аударма теориясы мен әжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері. Алматы, 2006. – 429 б.
2. Федоров А.В. искусство перевода и жизнь литературы. Л.: Сов.писатель, 1983. 320 б.
3. Гачечиладзе Г. вопросы теории художественного перевода. Тбилиси, 1964.- 290 с.
4. Тарақов Ә.С. Аударма психологиясы және мәдениеті (Оқу құралы). – Алматы: Қазақ университеті, 2005.- 60 бет.
5. Орилон П. Профессия переводчик. Квебек, 1974.-230 c.
6. Гарбовский Н.К. Теория перевода. Москва: Издательство Московского университета, 2004.- 544 c.
7. Әуезов М. «Евгений Онегиннің» қазақшасы туралы. // М.Әуезовтың он екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1969.- 345б. 11 том, 173-181 бб.
8. Әуезов М.М. Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері // Қазақ әдебиеті, 1989.№ 6. 3-5 бб.
9. Ипмағанбетов Ә. Көркем аударманың кейбір мәселелері. // Көркем аударманың кейбір мәселелері (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қаз.мем.көрк.әд.баспасы, 1957. – 172 б. 13-33 бб.
10. Әлімқұлов T. Жемісті жолда. // Көркем аударманың кейбір мәселелері (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қаз.мем.көрк.әд.баспасы, 1957. – 172 б. 50-68 бб.
11. Ә.Сатыбалдиев. В.Г.Белинский шығармаларының аудармасы. // Көркем аударманың кейбір мәселелері (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қаз.мем.көрк.әд.баспасы, 1957. – 172 б. 69-83 бб.
12. Букетов E. В.В.Маяковскийдің қазақ тіліндегі шығармалары туралы. // Көркем аударманың кейбір мәселелері (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қаз.мем.көрк.әд.баспасы, 1957. – 172 б. 134-155 бб.
13. Есембеков Т.О. Көркем аударма теориясының зерттеу мәселелері.// Халықаралық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Алматы: ҚазҰУ, 2002.- 259 б. Б. 20-22.
14. Федоров А.В. Введение в теорию перевода. М.: Изд.лит.на ин.яз, 1953.- 374 стр.
15. De Waard J., Nida E.A. From one language to another. Functional Equivalence in Bible Translating. Nashville, 1986.- 988 p.
16. Лилова А. Введение в общую теорию. Москва, 1985. 242 стр.
17. Федоров А.В. Основы общей теории перевода. М.: Высшая школа, 1983.- 303 стр.
18. Швейцер А.Д. Теория перевода. М., 1988.- 274 стр.
19. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. М., 2001.- 642 стр.
20. Цвиллинг М.Я. Эвристический аспект перевода и развитие переводческих навыков. // Чтение, перевод, устная речь. Москва, 1977. – 200 c.
21. Комиссаров В.Н. О методике преподавания перевода в высшем учебном заведении. // Сб.научных трудов МГПИИЯ им. М.Тореза, вып. 166. M., 1980, - 250 c.
22. Еловская С.В. К проблеме формирования межкультурного компонента переводческой компетенции при обучении художественному переводу. // Сб. Материалдв международной научной конференции. – Нижний Новгород, 2005. – c 145-147.
23. Ресей Федерациясының жоғары және кәсіби білім беру Министрлігі № 1309 жарлығы.
24. Телия В.Н. Русская фразеология семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. Москва, 1996
25. Воробьев. Лингвокультурология: Теория и методы. Москва, 1997
26. Алдашева А.М. Аударманың лингвистикалық, лингвомәдени мәселелері. Алматы, 1999
27. Маслова В.А. Лингвокультурология. Москва, 1997
28. Жұмаділов Қ. Соңғы көш. Бірінші кітап. Алматы, 1998
29. Жумадилов К. Последнее кочевье. Роман дилогия. Перевод с казахского А.Самойленко. Алматы, 1998
30. Пушкин А. «Капитан қызы» (Ә.Тәжібаев аудармасы) Алматы, 1947
31. Пушкин А. «Капитанская дочка» М., 1973.
32. Ашимханова С. Мир Габита Мусрепова. Алматы, 1999
33. Пиввуева Ю.В., Двойнина Е.В. Пособие по теории перевода (на английском материале) Москва, 2004
2. Федоров А.В. искусство перевода и жизнь литературы. Л.: Сов.писатель, 1983. 320 б.
3. Гачечиладзе Г. вопросы теории художественного перевода. Тбилиси, 1964.- 290 с.
4. Тарақов Ә.С. Аударма психологиясы және мәдениеті (Оқу құралы). – Алматы: Қазақ университеті, 2005.- 60 бет.
5. Орилон П. Профессия переводчик. Квебек, 1974.-230 c.
6. Гарбовский Н.К. Теория перевода. Москва: Издательство Московского университета, 2004.- 544 c.
7. Әуезов М. «Евгений Онегиннің» қазақшасы туралы. // М.Әуезовтың он екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1969.- 345б. 11 том, 173-181 бб.
8. Әуезов М.М. Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері // Қазақ әдебиеті, 1989.№ 6. 3-5 бб.
9. Ипмағанбетов Ә. Көркем аударманың кейбір мәселелері. // Көркем аударманың кейбір мәселелері (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қаз.мем.көрк.әд.баспасы, 1957. – 172 б. 13-33 бб.
10. Әлімқұлов T. Жемісті жолда. // Көркем аударманың кейбір мәселелері (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қаз.мем.көрк.әд.баспасы, 1957. – 172 б. 50-68 бб.
11. Ә.Сатыбалдиев. В.Г.Белинский шығармаларының аудармасы. // Көркем аударманың кейбір мәселелері (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қаз.мем.көрк.әд.баспасы, 1957. – 172 б. 69-83 бб.
12. Букетов E. В.В.Маяковскийдің қазақ тіліндегі шығармалары туралы. // Көркем аударманың кейбір мәселелері (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қаз.мем.көрк.әд.баспасы, 1957. – 172 б. 134-155 бб.
13. Есембеков Т.О. Көркем аударма теориясының зерттеу мәселелері.// Халықаралық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Алматы: ҚазҰУ, 2002.- 259 б. Б. 20-22.
14. Федоров А.В. Введение в теорию перевода. М.: Изд.лит.на ин.яз, 1953.- 374 стр.
15. De Waard J., Nida E.A. From one language to another. Functional Equivalence in Bible Translating. Nashville, 1986.- 988 p.
16. Лилова А. Введение в общую теорию. Москва, 1985. 242 стр.
17. Федоров А.В. Основы общей теории перевода. М.: Высшая школа, 1983.- 303 стр.
18. Швейцер А.Д. Теория перевода. М., 1988.- 274 стр.
19. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. М., 2001.- 642 стр.
20. Цвиллинг М.Я. Эвристический аспект перевода и развитие переводческих навыков. // Чтение, перевод, устная речь. Москва, 1977. – 200 c.
21. Комиссаров В.Н. О методике преподавания перевода в высшем учебном заведении. // Сб.научных трудов МГПИИЯ им. М.Тореза, вып. 166. M., 1980, - 250 c.
22. Еловская С.В. К проблеме формирования межкультурного компонента переводческой компетенции при обучении художественному переводу. // Сб. Материалдв международной научной конференции. – Нижний Новгород, 2005. – c 145-147.
23. Ресей Федерациясының жоғары және кәсіби білім беру Министрлігі № 1309 жарлығы.
24. Телия В.Н. Русская фразеология семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. Москва, 1996
25. Воробьев. Лингвокультурология: Теория и методы. Москва, 1997
26. Алдашева А.М. Аударманың лингвистикалық, лингвомәдени мәселелері. Алматы, 1999
27. Маслова В.А. Лингвокультурология. Москва, 1997
28. Жұмаділов Қ. Соңғы көш. Бірінші кітап. Алматы, 1998
29. Жумадилов К. Последнее кочевье. Роман дилогия. Перевод с казахского А.Самойленко. Алматы, 1998
30. Пушкин А. «Капитан қызы» (Ә.Тәжібаев аудармасы) Алматы, 1947
31. Пушкин А. «Капитанская дочка» М., 1973.
32. Ашимханова С. Мир Габита Мусрепова. Алматы, 1999
33. Пиввуева Ю.В., Двойнина Е.В. Пособие по теории перевода (на английском материале) Москва, 2004
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Аударманы оқыту әдістемесінің қазіргі кездегі
өзекті мәселелері.
Жұмыстың көлемі: 70 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 33
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытынды
бөлімнен тұрады.
Жұмыста қолданылған әдіс-тәсілдер: Жұмыста салыстыру, салғастыру,
сараптама жасау, талдау сынды тақырыптың өзектілігін ашуға ат салысатын
тәсілдер қолданылды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты бүгінгі күндегі
аударманы оқыту әдістемесінің өзекті болып табылып отырған мәселелерін
зерттеу, оған қатысты материалдар мен ақпараттарды жинастырып, белгілі бір
жүйеге бағындыра отырып талдау жасау. Осы мақсаттан түрлі міндеттер
туындайды. Ал жұмыстың міндеті осы талдау нәтижесінде шыққан тұжырымдарды
ғылыми негізге сүйене отырып жан-жақты баяндау, өзіндік қорытындылар жасау
және оны мүмкіндігінше ғылыми айналымға енгізуге аз да болса үлес қосу
болып табылады.
Жұмыстың мазмұны: тақырыптың өзектілігі талданып, қазақ аударма
теориясының қалыптасу тарихы мен бағыттары қарастырылады. Олардың ішіндегі
лингвистикалық бағыттың ерекшеліктері, аударма барысында мәдениеттер мен
өркениеттердің диалогы ретінде қолданылу аясы аталып өтіледі. Осыған
байланысты осы пәннің мүмкіндіктерін өзге де әдеби бағыттармен сатастыра,
кешенді түрде оқыту арқылы аудармашыны дайындауда пән ретінде енгізудің
маңызы жөнінде пікір айтуға тырыстық. Жүйелі білім беру кешенін жасауға
негіз болатыны айтылды. Тілді аудармашыларды дайындау барысында оқытудың
өзіндік ерекшеліктері болатынына және оны мәдениетаралық байланысты дұрыс
орнату үшін лингвоелтану тұрғысында оқытудың маңызы туралы сөз болады.
Сонымен қатар, аудармадағы ұлттық болмысты білдіретін лексиканы аударуды
оқытудағы өзекті мәселелер де қамтылады.
Жұмыстың қорытындысы: Қазіргі кезде өзекті болып отырған аударманы
оқыту әдістемесінің мәселелері кеңінен қарастырылып, 1-2 тарауда
талданды.Қазақстанда аудармашыларды дайындау жұмысы қалай жүріп жатыр
дегенде, аударма ісі мамандығын жанрлық-тақырыптық жағынан жіктеу жұмыстары
іске асуда. Қазақ аудармасының даму ерекшелігіне байланысты елімізде әдеби
аударма жанры басымдықпен дамуда. Сонымен қатар, қазіргі кезеңде өзге
жанрларда да, сала бойынша аудармашы дайындау жұмыстары жүргізілуге тиіс
болып отыр.
Жұмыста жиі кездесетін тірек сөздер: аударма әдістемесі,
мәдениетаралық, теориялық мәселелер, аудармалық тәсілдер, құрылымдық-
деңгейлік, бағыттар, түсіну, бірдейлілік, реалды, релевантты, және т.б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Тарау : Аударманы оқыту әдістемесіндегі жанрлық ерекшеліктер
және аудармашы іс-әрекетін құрылымдық-деңгейлік
жүйеде
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .12
1.1. Аударманы жанрлық жағынан
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2. Қазақстандағы аударманы оқытудың жанрлық
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... 15
1.3. Аудармашыларды оқытудағы лингвистикалық
бағыт ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..23
1.4. Аудармашыны әдеби және лингвистикалық әдістерді кешенді оқытуды
құрылымдық-деңгейлік жүйеде ұйымдастыру
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 Тарау : Аударма ісі мамандығында тілдерді мәдениетаралық
коммуникация аспектісі ретінде оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...39
2.1. Тіл – мәдениетаралық коммуникацияның негізгі кілті ... ... ... ... ... ... ...39
2.2. Тілді лингвоелтану тұрғысынан оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3. Ұлттық болмысты білдіретін лексиканы аударуды оқытудағы өзекті
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.4. Аудармадағы лексикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
КІРІСПЕ
Тақырыптық өзектілігі: аудармада теория, тарих бар болғанымен де,
әдістеме маңызды орында тұр. Себебі, аудару машығын жаттықтыру үнемі,
үздіксіз жұмыс болуы керек. Сонда ғана аудармашы аудару техникасын
меңгеріп, машықтанады. Аудармашының дайындауда кешенді оқу әдісінің мән-
мағынасын түсіндіре келіп, оларды оқытудың белгілі бір құрылымдық-
деңгейлері болуы керек және оны ұйымдастыру аудармашы іс-әрекетінің
психологиялық, танымдық, әдеби, лингвистикалық қырларын ескере отырып
жасалынуы қажет.
аударма техникасын жетілдіру, орыс тілінен қазақ тіліне аудару әдіс-
тәсіл жүйесін жасау. Жұмыстың мақсаты: бүгінгі күндегі аударманы оқыту
әдістемесінің өзекті болып табылып отырған мәселелерін зерттеу, оған
қатысты материалдар мен ақпараттарды жинастырып, белгілі бір жүйеге
бағындыра отырып талдау жасау. Осы мақсаттан түрлі міндеттер туындайды. Ал
жұмыстың міндеті: осы талдау нәтижесінде шыққан тұжырымдарды ғылыми негізге
сүйене отырып жан-жақты баяндау, өзіндік қорытындылар жасау және оны
мүмкіндігінше ғылыми айналымға енгізуге аз да болса үлес қосу болып
табылады, аударма техникасын жетілдіру, орыс тілінен қазақ тіліне аудару
әдіс-тәсіл жүйесін жасау.
Аударма - қай кезде де білімді, тәжірибені, кең ой-өрісті талап ететін
күрделі іс. Аударманың үздік үлгілері бірқатар мазмұнды тілдік құралдармен
дәл жеткізу ғана емес, бұл автордың жеке ерекшелігін, стильдік жүйесін,
дәуірдің тарихи өзгешелігін терең түсіну нәтижесі. Аударма таным тұрғысынан
қарағанда – бұл түсінудің түрлі сипаттық ауысымы. Түсіну – бұл әдеби
шығармадағы және басқа рухани мәдениеттің басқа құбылыстарындағы мәтін
мағынасын меңгеру. Түсіну – адамның жеке басының қызметі. Түсіну танымға
қарағанда сана қызметінде кең ауқымда колданылады. Мәтінді түсіну дегеніміз
оның мазмұнын меңгеру мақсатындағы адамның мәтінге зер салу тәжірибесі. Бұл
тәжірибе бір мезгілде дербес және ұжымдық т.б. болуы мүмкін. Тілдік
коммуникация жағдайында мәтінді түсінудің үш негізгі түрін бөліп атауға
болады: диалог, мәтін, интерпритация.
Аударма – халықтар арасындағы сан-салалы байланысты қалыптастырып,
дамытатын рухани қуатының маңыздылығын байқатады. Көркем аударма мәтінінде
нақты да шынайы үйлестіру нәтижесінде балама, сәйкестік қалыптасады.
Аудармашы аударма мәтінімен жұмыс барысында негізгі екі кезеңді талдау мен
біріктіру кезеңін өткізеді. Мәтінге талдау жасаудың негізгі аудармашының
оны түсінуімен тығыз байланысты. Негізгі түпнұсқа мәтінін аударма тілмен
жеткізе білу – екінші кезеңдегі жұмыс.
Сөзді түсіну – белсенді үрдіс, ілеспе аудармада тыңдаушының күрделі
қызметінің нәтижесі. Бұл көп жағдайда көркем аудармада да ерекше рөл
атқарады. Аударманың баламалық сәйекстікке жетпеуі, көркемдік дәрежесінің
төмендігі сөз мағынасын түсінбеуден туады. Ал, ілеспе аударма кезінде сол
мезеттегі сөз бірліктерін, тілдік құрылымды (лексика, синтаксис, фонология,
т.б.) дереу есте сақтап, тез ұғынып, қайта жеткізу оңай емес. Түсіну ұғымы
көркем шығарманың композициялық құрылымымен толық танысудан басталады. Оның
барлық тілдік жүйесін меңгеріп алу өте ыждаhаттылықты қажет етеді. Негізгі
түпнұсқа тіл мен аударма тілінің семантикалық құрылымының бірлігін сақтау –
табанды еңбекқорлық белгісі. Көркем шығарманы түсініп аудару – аударма
психологиясындағы басты үрдіс. Аударма сәттілігі – мәтінді дұрыс, айқын
түсіну, бар көркемдік, мағыналық, эстетикалық сипатымен қабылдау. Аудармаға
адамзат қатынасының негізгі бір мәселесі, өзара рухани қарым-қатынас пен
түсініктік жолы (Жан Франсуа Жоли) деп айрықша сипаттама берген.
Көршілес халықтардың бірін-бірі танып, біліп бір-бірімен жақындасуы,
қарым-қатынас жасауы үшін көркем аударманың маңызы зор. Аударма көркемдік
жағынан неғұрлым жоғары сапалы, барынша дәл, баламалық қуатымен аударылған
жағдайда ол бір елдің құнды мұрасынан екінші елдің рухани қазынасына
айналады. Сондықтан түпнұсқаны түсініп аудару ұғымының аясында төл
туындының авторына, оның шығармасына құрмет сезімі жатыр.
Жақсы аудармашы алдымен кітапты бірнеше рет қайталап оқиды, жалпы
мазмұнын ғана емес, көркемдік элементтерін, стильтік ерекшелігін, сөз
саптау тәсілін ойға терең тоқиды. Сол шығарма туралы зерттеулер, сын-
пікірлерді оқу артық болмайды. Автордың бір ғана аударылатын кітабымен
шектеліп қалу аз. Барлық шығармашылығын біліп, мұқият танысып, жазушының
әдебиеттегі алатын орынын, әдеби ағымын, шығармадағы оқиғаларды тарихи
әлеуметтік жағдайын, сол кезеңдегі қоғамдық құрылыс жүйесін, т.б.
ерекшеліктерін білгеннен аудармашы ұтылмайды. Осы тақырыптағы басқа
туындыларды салыстыра қарап шығу – аударманың сапалы шығуының кепілі.
Кітаптағы кейіпкерлер жүйесі, олардың мінез-құлықтары, ойлары мен
сезімдерін аудару барысында түпнұсқадағы мәтінді жіті қарап, түсініп
аударып шығудан бөлек, әрбір сөздің өзі зер салуды қажет етеді. Сөз – киелі
де жүйелі өнер. Аудармада орнын таппай, олақ қолданылған сөз көркемдік,
танымдық, тағылымдық, эстетикалық әсері мен эмоциялық реңкімен айырылады.
Аудармашының әр сөзге сақ, ұқыпты қараудан бастап, тұтастай мәтінді түсініп
аударудың түйіні – басқа тілдегі көркем туындының өз ұлтының игілігіне,
кәдесі жарауының жарқын кепілі.
Аударма – ұлттық және әлемдік мәдени үрдістердің бастапқы нышандарының
бірі. Бұл арқылы ол белгілі бір халықтың және онымен қарым-қатынастағы
басқа да елдердің әр дәуірдегі мәдениеттің тарихи және ұлттық ерекшеліктері
саналады.
Аударма адамзат дамуының белгілі бір кезеңінде тарихи түрде туындайды.
Сол дәуірдің талабына, шартына сәйкес қоғамдық – мәдени жәе басқа
үрдістермен бірге тарихи дамудан өтеді. Аударма – нақтылы тарихи үрдіс.
Аудармада сыртқы және ішкі күрделі өзара байланыс қалыптасады.Ұлттық және
интернационалдық, халықтық және жалпыхалықтық ерекшелік аударма қызметінде
бір-бірімен тығыз байланыстағы күрделі диалектикалық бірлікті құрайды.
Аударма – бұл байланыстардың таза сыртқы түрі емес, ұлттық және
интернационалдық ерекшеліктің диалектикалық бірлігі ретінде оның ең түпкі
негізіне қаланған.
Аударма ұлттық пен интернационалдық ерекшеліктің аралығындағы өзіндік
көпір саналады. Бұл, бейнелей айтсақ, бір халық мәдениетінің басқа халықтар
мәдениетімен, бір ұлттық тілдің басқа елдер тілімен дәнекерлесуі,
жақындасуы, өзара байланыс жасауы.
Аударма – бір халықтың рухани құндылығын басқа халықтың игілігіне
айналдыру, аударма – ұлттық мәдениетті өзара жақындастыратын,
байланыстыратын әрі бір-біріне ықпал жасайтын халықаралық шара. Әр ұлттық
мәдениет өзінің алдындағы мәселелерді шеше отырып, дүниежүзілік мәдени
қазынаға өзінің үлесін қосады, барлық халықтар үшін мән-маңызға ие болатын
туынды жасайды. Мәдени салада үлкен халықтарды кіші халықтармен
байланыстырады, халықтардың өзара ұлттық тілін, сөздік қорын дамытуға,
байытуға мүмкіндік туғызады.
Аударманың қоғамдағы алатын рөлі әлеуметтік мәдени қызмет қатынасы
жағынан өте ұланғайыр. Бұл рөл аударманың әралуан халықтардың рухани
ісіндегі сабақтастықтың шынайы қатысуынан байқалады. Сабақтастық ұғымы
аударманың өзіне де тікелей қатысты, үздік аудармашылық дәстүрлерді,
ұстанымдары, ашылымдарды, жетістіктерді жете меңгеруді және олардың аударма
шығармаларында қолданылуын айқындайды. Аудармадағы сабақтастық әртүрлі
аудармашылық шешімдердің өзара қабаттасып келу өзгешелігінен өзге ұлт
әдебиетінің үздік туындыларын өз ұлтының шығармасындай қабылдануға
аудармашылар буынының қосқан үлесін, жасаған еңбегінің саны мен сапасының,
жинақтаған тәжірибесін, ізденіс сырларын, шеберлік қырларын терең танып,
білумен астасады.
Әр аудармашының дербес ұлттық қолтаңбасы бар, ондағы ең бастысы –
аударма әдебиеттің бағыттарын басшылыққа алатын ұлттық аударма мектебінің
нышандары. Сабақтастық тек қана аудармашылық дәстүрлер мен даму
тұжырымдарын меңгеру ғана емес, сонымен бірге жаңашылдық. Мұның өзі де
үлкен ізденіспен, шындалған шеберлік, толысқан тәжірибемен қалыптасары
анық.
Аударманы ғылыми көзқарас тұрғысында оның саяси, ғылыми,
коммуникативтік, эстетикалық және қоғамдық талаптары
қанағаттандырылмайынша, оның қасиетін айқындап көрсетпейінше, әлеуметтік
те, мәдени де үрдіс деп түсінуге болмайды.
Ежелгі дәуірден күні бүгінге аударма адамзат дамуының түрлі
кезеңдерінде әрқилы формаларында адамзат қатынастарының әрқилы сатыларында
халықтардың бір-бірімен араласу жағдайларында білім мен өнерде, діни
мерекелерде, соғыстарда, сауда мен тұрмыста қолданылды. Аудармасыз мемлекет
арасындағы саяси қатынас жүзеге асуы мүмкін емес. Аударма көмегімен қоғам,
халық және жекелеген адамдар өздерінің шынайы мәдени, рухани, ғылыми және
басқа қажеттіліктерін өтей алады. Әлемдік мәдениет дамуын аударма
әдебиетсіз елестетуге болмайды. Әртүрлі тілдік кедергілерді жеңе отырып,
түпнұсқалық шығарма жаңа тілдік болмысқа ие болумен бірге, екінші бір тілге
дәл, дұрыс, сәтті, сәйкес түрде аударылу арқылы басқа халықтың әлеуметтік
және мәдени дамуына ықпал ететін, оның білімінің, сезім дүниесі мен
мәдениетінің, тәжірибесінің, тілінің, тұрмысының деңгейінде рухани күшке
айналдырады.
Аударма жасау – ұлттық тіл байлығының көрсеткіші ғана емес, сол
халықтың тілінің мәдениетімен, мәдени тілмен таныстыру үрдісі. Ал мәдени
тіл дегеніміз – мемлекеттік тіл мәртебесін алған, өркениеттің жоғары
деңгейіне жеткен халық тілі.
Демек, аудармашы мәдениеті тіл мәдениетін, сөз мәдениетін айрықша
құрметтеу сипатынан аңғарылады. Ол шығарма аударатын тілдерге қандай
қатысты болса, аударманы жүзеге асыратын өзінің ана тіліне де соншалықты
қатысты.
Аудармашы мәтіннің бүкіл құрылымын терең түсінбей, жете сезінбей, оны
ойдағыдай аудара алмайды. Көркем мәтінге тұжырымды талдау жүргізіп барып,
содан кейін аударуға кіріскен жөн. Әр сөйлемнің грамматикалық,
синтаксистік, құрылымдық ерекшеліктеріне жіті көңіл бөлумен бірге, әр
сөздің лексикалық мағынасын, стилистикалық қолданылу жүйесін, логикалық
байланасын айқын түсіну – аударманың сапалы шығуының негізі. Түсініктілік –
аударма шығармашылықтағы ең басты психологиялық, логикалық ерекшелік.
Амал не, көп аудармашылар кейде түпнұсқа мәтініндегі ойды түсінбей,
басқаша бұрмалап, өзгертіп жібереді. Кейде еркіндік шеңберінен шығып,
стильді бұзады, сөздер қосады немесе негізсіз қысқартады, алып тастайды.
Әрине, еріктен шығып кеткен мұндай еркіндік түпнұсқаны түрлендіріп,
гүлдендіруге қызмет етпейді, түптеп келгенде түпнұсқаны бүлдіру болып
табылады. Түпнұсқаның рухында қалып қоймау да қажет, оған өзгерту жасауға
да болмайды.
Аудармашы авторды әрлеп өңдемейді, түзетпейді. Қажет жағдайда
ескертпе, түсініктеме береді. Түпнұсқадағы бар дүние ана тілінің қазанында
қайнатылады. Қазіргі заманғы шынайы аударма түпнұсқаның стилі мен мәнерін
сақтап, мәтіндік сәйкестіктегі баламалыққа жетуге күш салады. Мұндай
табысқа жету үшін аудармашы аударылатын шығарма тілін жетік білгендей,
өзінің туған тілін де барынша жетік, терең білгені жөн.
Аударма екі ел ортасындағы достықтың арқауы болып қана қоймай, ұлттық
әдебиеттің, мәдениеттің дамуына үнемі өз септігін тигізіп отырады деген
ойдың мәні бар. Бірақ, көркем аударманы зерттеу мәселесінің ашылмаған
қырлары көп.
Казахстан на нынешнем рубеже исторического развития находится в
ситуации масштабного информационного запроса. Проблемы интенсивного
социального, политехнического, культурного, экономического, духовного
развития народа Казахстана сегодня и в ближайшей исторической перспективе
вынесли на первый план вопросы состояния Переводческого дела в республике
(1; 5)
Бүгінде аудармаға деген сұраныстың артуы – аудармашылардың жоғары
деңгейдегі дайындықтан өткен, маманданған болуына деген талапты күшейтті.
Себебі аударма айтылған немесе жазылған мәтінді екінші тілде қайталап қана
беру емес, ол тіларалық, мәдениетаралық күрделі үрдістерді қамтиды және
осыған орай арнайы дайындықтан өткен мамандарды қажет етеді. Осы жағдай
жоғары оқу орындарына аударма саласында қажетті біліммен қаруланған
мамандар дайындау міндетін қояды.
Ғалымдар пайымдауына қарасақ, А.В.Федоровтың айтуынша: Аударма – тіл
білімінің де, әдебиеттің де кейбір жерлеріне келгенімен, бұл жалпы
филологиялық ғылым (2; 210). Г.Гачечиладзенің айтуынша: Жалпы
лингвистикалық теория бізге тілдік бірліктердің заңын береді, аудармашыға
оны білу шарт, ал жеке лингвистикалық теориялар екі тілдің сәйкестік заңын
анықтайды, тіпті көркем аудармада да үлкен көмегін тигізеді (3; 125)
Яғни, көркем аударма әдебиеттану саласына жақын, сонымен бірге оның
кейбір амалдары, аударма барысында қолданылатын әдіс-тәсілдері тілдік
тұрғыдан да түсіндіріледі. Әдеби байланыстарды дамыту мәселесі өте өзекті
мәселелердің бірі. Еліміздің тәуелсіздік алуы, әлемдік қауымдастыққа енуі –
рухани саладан да осындай қадамдарды күтеді. Себебі, қазақ әдебиетінің
басқа әдебиеттермен байланысы – оның мәдениет, өркениет деңгейінің
қаншалықты кеңігенінің көрсеткіші десе де болады. Сондықтан да аударманы
жан-жақты зерттеумен қатар, оны оқыту мәселелерін да қарастыру маңызды
сұрақтардың бірі.
Кеңес үкіметінің құлағанынан бері аударма ісі мамандығының бұрынғы
мектебі көптеген өзгерістерге ұшырап, аудармашылық мектептің
инфраструктурасы да көптеген шетелдің білім жүйесінің жаңалықтарымен
толыққаны белгілі. Аударма ісі мамандығын оқыту әдістемесі де оны өзге
тұрғыларда зерттеуге байланысты көптеген өзгерістерге ұшырады. Мұның
барлығы жаһандану кезеңінде тәуелсіздік алған Қазақстан үшін тез арада және
сапалы дәрежеде аударма ісінің мамандарын дайындау әдістемесін жасау
мәселесін қойды. Сондықтан да қазіргі кезеңде, Аударма ісі мамандығын оқыту
әдістемесі туралы сөздің қозғалуы орынды және актуалды.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: Жұмысты жазу барысында аударматану саласы
бойынша жазылған, тақырыпқа қатысты маңызды әдебиеттерді мүмкіндігінше
қамтуға тырыстық. Атап айтқанда, отандық авторлардан Әуезов М. , Есембеков
Т., Жаксылыков А.Ж., Тарақов Ә.С., Әлімқұлов T., Сатыбалдиев Ә., Талжанов
С., Букетов E., Ипмағанбетов Ә., Ашимханова С., Алдашева А.М.,сынды аударма
саласының көрнекті зерттеушілерінің еңбектерін негізге алдық және де кейбір
әдіс-тәсіл мәселелерін Л. Мұсалының Аудармашының кәсіби машығы деп
аталатын әдістемелік құралына сүйендік. Ал шетелдік және Ресей авторларынан
Федоров А.В., De Waard J., Nida E.A., Лилова А., Швейцер А.Д., Комиссаров
В.Н., Цвиллинг М.Я., Гачечиладзе Г., Орилон П., Гарбовский Н.К. сияқты
зерттеушілердің теориялық еңбектері басшылыққа алынды.
Қалай дегенде де, аударма үрдісінде қабілет-таланттың орны ерекше. Тіл
білгеннің бәрі аудармашы болып шықпайды. Нағыз талант – аударма өнеріне
шыңдап берілген, соның ыстығына күйіп, суығына тоңған, оны өзінің
шығармашылық мұраты санайтын туындыгер тұлға. Аудармашы таланты – сирек
талант. Ақын-жазушылық қабілетпен қоса еселенген талант тәржімашыға тән
ерекшелік.
Мазмұнына шолу жасап өтер болсақ, аударма ісінің мамандарын дайындау
әдістемесі туралы сөз қозғалғанда, ең алдымен, аудармашыны Қазақстанда
қалыптасқан үлгіде дайындау керек пе, оның бағыты қандай және ол қазіргі
заманда аудармаға қойылатын талаптарға сай келе ме? Шетелдік тәжірибені
қолдану қандай деңгейде жүру керек және оны пайдалану барысында ұлттық
ғылым саласының жетістіктерімен қалай синтезделуі қажет деген де сұрақтары
да туындайды. Сонымен қатар, аударманы оқыту әдістемесіндегі тілді оқыту да
өзекті сұрақтардың бірі. Тіл категориясы аударма пәнінің негізгі және
маңызды компоненттерінің бірі ретінде оны жай шетел тілі ретінде
лингвистикалық бағытта ғана оқыту дұрыс па деген заңды сұрақтар туындайды.
Тілді аударма ісі мамандығы аясында оқытудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Мысалы, көркем аударма барысында ұлттық болмысты білдіретін лексиканы
аудару үшін жай ғана грамматикалық категорияларды білу аздық етеді. Сонымен
қатар, көркем символдар, мақалдар мен мәтелдер, фразеологиялық тіркестер
түпнұсқаның маңызды мағыналық жүк артып тұрған негізгі бірліктері
болғандықтан, оларды аударуды да аудармашы мамандығына маманданушы
студентіне оқытудың ерекшеліктері мол.
Аудармашы жұмысы қазіргі кезеңде күрделі психологиялық, әлеуметтік,
әдеби, тілдік үрдістерді немесе салаларды қамтитын қызмет. Аударманың осы
сынды көптеген аспектілерін жан-жақты талдап, түсіндіретін отандық және
шетелдік оқулықтар мен монографиялар жеткілікті. Олар әртүрлі елдерден,
атап айтқанда, Ресейден, АҚШ-тан, Канададан, Франция, Германия сынды
аударма салалары жоғары деңгейде дамыған елдердің авторларының оқулықтары.
Аударма теориясы тәжірибенің негізінде жинақталатындықтан, аталған елдердің
аударма тәжірибелері әртүрлі салалар мен жанрларды қамтиды, сондықтан,
олардағы аудармаға қойылатын релевантты талаптар да әртүрлі болып келеді.
Сол себептен, аударма саласында жазылған еңбектер, мысалы, Ресейде көркем
аударманың релевантты талаптары ретінде лингвистика саласы есептелсе,
Канадада аударманың ресми түрі жақсы дамыған, ал АҚШ-та аударманың
психологиялық аспектілерімен қатар, өзге салалармен қарым-қатынасы туралы
еңбектер көп.
Аталған бағыттардағы еңбектерді аудармашы студентке жүйесіз оқыту
шашыранды білім әсерін береді. Оларды қалай жүйелеу керек деген сұрақ
аударманы оқыту әдістемесінің актуалды сұрақтарының бірі. Осыған орай,
аудармашы еңбегін немесе іс-әрекетін құрылымдық-деңгейлік жүйеде
ұйымдастыру жұмысын жүзеге асыру маңызды. Құрылымдық-деңгейлік жүйе тек
аударма саласына ғана қатысты емес. Бүгінде кез-келген ғылым, білім
салаларында іс-әрекетті осындай тәсілді қолдана отырып ұйымдастыру нәтижелі
болып отыр. Аударма саласында бұл әдіс аударманың әдіс-тәсілдерін жүйелі
түрде деңгей-деңгеймен оқытуға пайдалы ұйымдастырушы күш болар еді. Аталған
дипломдық жұмысымызда біз аударманы оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері
ретінде осы сынды сұрақтарға жауап беруге тырыстық.
1 Т А Р А У
Аударманы оқыту әдістемесіндегі жанрлық ерекшеліктер және аудармашы іс-
әрекетін құрылымдық-деңгейлік жүйеде ұйымдастыру
1. Аударманы жанрлық жағынан жіктеу
Аударма - әрбір мемлекеттің, әрбір халықтың рухани мәдениетінің
ажырамас бөлігі. Адамзаттың тіршілігінде рухани мәдениеттің қалыптасып,
дамуы негізінен ел мен елдің өзара қарым-қатынасы, түрлі саладағы
байланысына бағытталатыны айқын. Олай болса, халықтар арасындағы
мәдениеттің жоғарғы деңгейін білдіретін басты ерекшеліктерінің бірі –
аударма. Сондықтан да мәдениеттің, әдебиеттің, ғылым мен қоғамдық-саяси
ойлардың тууынсыз әрі дамуынсыз аударманың тууы мен дамуы мүмкін емес.
Ендеше, аудармасыз мәдениеттің дамуы да мүмкін еместігін уақыт дәлелдеп
көрсетті - деп атап айтады аударматанушы ғалым Ә. Тарақов. (4; 52).
Бүгінде аудармаға деген сұраныстың артуы – аудармашылардың жоғары
деңгейдегі дайындықтан өткен, маманданған болуына деген талапты күшейтті.
Себебі аударма айтылған немесе жазылған мәтінді екінші тілде қайталап қана
беру емес, ол тіларалық, мәдениетаралық күрделі үрдістерді қамтиды және
осыған орай арнайы дайындықтан өткен мамандарды қажет етеді. Осы жағдай
жоғары оқу орындарына аударма саласында қажетті біліммен қаруланған
мамандар дайындау міндетін қояды. Әлем университеттерінің осы саладағы
тәжірибелеріне көз салсақ, Оттава және Конкордия (Монреаль)
университеттеріндегі кешенді оқыту бағдарламасын атап өтуге болады. Яғни,
мұнда теория дәрістерінен соң арнайы жұмыс орындары мен лабараторияларда
студенттер тәжірибеден өтіп отырады. Студенттің теориялық білімін тәжірибе
жүзінде бекітуге көңіл бөлінеді.
Арнайы маманданған аудармашыларды дайындау жалпы және арнайы пәндер
біріктірілген оқу жоспарын құруды талап ететіндігі заңды. Бұл жөнінде
әлемдік тәжірибеге көз салсақ, Канада елінің әдістемесін атап айтуға
болады. 1970-ші жылдардың өзінде-ақ, осы салада үздіксіз жұмыс жүргізген
Поль Орилон: Задача переводчика – перенести текст из одного языка в
другой, стараясь насколько возможно точно передать сообщение, которое он
содержит. Но так как для того чтобы хорошо перевести, нужно сначала верно
понять, и так как от переводчика нельзя требовать, чтобы он был ходячей
энциклопедией, профессия переводчика, подобно многим другим, предполагает
некоторую специализацию. Поэтому существуют художественные переводчики,
технические, юридические, переводчики рекламы и т.д. (5; 75) - деп
жазады. Квебек қаласындағы Лаваль университетінің 1999-2000 оқу жылындағы
аудармашыларды дайындауға арналған оқу жоспары аударманың жанрлық-
тақырыптық түрлеріне байланысты пәндер кешенінен құралған. Олар коммерция,
экономика, әлеуметтану, медицина, заң, ғылыми және көркем аударма деген
салаларға жіктелген. Монреаль университетінде аударма ісі мамандығы өнер
және ғылым факультетінің құрамына кіреді. Ал арнайы маманданған
аудармашыларды дайындау барысында (ғылыми, техникалық, коммерциялық,
экономикалық, заң, әкімшілік, медициналық, фармакологиялық, көркем,
кинемотография, бұқаралық ақпараттық құралдардағы аударма) сол салаға
байланысты арнайы пәндер мен тіл курстарын да қосымша өтеді. Мысалы, көркем
әдебиет және әдеби тіл, сауда және экономика тілі, заң және басқару тілі
және т.с.с.
Көркем аударманы жанрлық жағынан жіктеу мәселесіне келер болсақ,
көркем аударма дегеніміз – көркем әдебиеттің аудармасы. Ендеше, көркем
әдебиеттің барлық жанрларының аудармасы көркем аударма жанрлары болып
табылады. Ежелден келе жатқан поэзия, проза, драматургия деп бөлінетін
көркем әдебиеттің үш тегі көркем аудармада іске асады. Проза аудармасы,
поэзия аудармасы, сондай-ақ қазір қазақ көркем аудармасында драмалық
шығармалар аудармалары да бар.
Аудармада жанрлық жағынан мамандану әсіресе кәсіби аудармашылар
ортасынан анық байқалады. Квебектегі Аудармашылар Әріптестігінде тіркелген
кәсіби аудармашылар тізімінде олар жанрлық жіктеу қағидасымен
тізімделген. Атап айтқанда, аудармалар мынадай жанрларға жіктелген: 1) өнер
және әдебиет; 2) коммуникация; 3) экономика; 4) құқық; 5) техника және
өндіріс; 6) гуманитарлық ғылымдар; 7) жаратылыстану және қолданбалы
ғылымдар; 8) әртүрлі және ойын-сауық саласы. Сонымен бірге, әр жанр ішінара
тағы да сала-салаға бөлініп кетеді. Мысалы, құқық саласы – коммерциялық
құқық, халықаралық құқық, салық құқығы және т.с.с. Аталған тізімде екі
жүзден аса тақырыптық аударма салалары бекітілген. Олардың бәрін
аудармашылар өздері ұсынған. Бұл тәжірибеден канадалық әріптестеріміздің,
оның ішінде аударма теориясымен айналысатын мамандар мен педагогтардың
аудармашыларды дайындаудағы әдістемелік өзекті мәселелерді оңтайлы анықтай
алғанын көруге болады.
Қазақстанда аудармашыларды қалай дайындау керек деген өзекті мәселе
туындайтыны сөзсіз. Білім аясы кең ауқымды, негізінен мамандануда
лингвистикалық дайындыққа көңіл бөлген аудармашы маман ба, әлде, нақты
әлеуметтік-экономикалық сала мамандарын тіл үйрету арқылы аудармашы ретінде
дайындау тиімді ме? Біріншісінде арнайы білімнің жетіспеушілігі анық
көрініс берсе, екінші үлгіде тіл білімінің дайындығы нашар болатыны айқын
сияқты. Аударманың жанрлық-тақырыптық жағынан жіктелуі туралы
Н.К.Гарбовский: Тематическая дробность переводческой деятельности отражает
стремление канадских профессионалов достичь оптимальных результатов в своей
работе, довести переводческие навыки в определенной, пусть достаточно
узкой, тематической области до совершенства. Разумеется, такое стремление
может быть обусловлено жесткими требованиями конкурентной борьбы в условиях
рынка, где высокое качество продукции – главный фактор успеха. Но второй,
несомненно, еще более важной причиной является жажда переводчика, как
всякого художника, полностью подчинить себе материал, с которым он
работает, покорить текст, словом, заставить их блистать в иной языковой
среде столь же ярко, как и в изначальной (6; 163), - деген пікір
білдіреді. Яғни аударманың салаларға жіктелуі ол өмір сүріп отырған орта,
мемлекет, тілдік қатынастарға тікелей байланысты.
1.2. Қазақстандағы оқытудың жанрлық бағыты
Қазақстанда аударма ғылымы бастауы көне замандардан келе жатқанымен,
оған арнайы мамандық ретінде көңіл аудару, маманданған кәсіби аудармашылар
дайындауды қолға алу 1990-шы жылдардың екінші жартысынан бастап қолға
алынды. Атап айтқанда, Шетел тілдері университетінің және Қазақ ұлттық
университетінің базасында алғаш рет Аударма ісі мамандығы ашылды. Шетел
тілдері университетінде мамандарды лингвистикалық бағытта дайындау басым
түссе, Қазақ ұлттық университетінде аудармашыларды әдеби бағытта да, яғни
әдеби аудармашыларды дайындауға көңіл бөлінеді. Қазақ аударматануының
теориясының өзі әдеби аударма тәжірибесінің негізінде қалыптасты.
Сондықтан, аударматанудың әдістемесі туралы айтқан кезде, қазақ
аударматануында қалыптасқан көзқарастарға, бағыттарға сипаттама беріп өту
қажет. Себебі, мемлекетте аударманың қандай бағыты қарқынды дамыса,
аударманы оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері де аталған бағытпен тығыз
байланысты болады. Яғни аударманың тәжірибесі аударманы оқыту әдістемесінің
негізгі бағыттарын айқындап береді. Қазақ аударматануында әуелден-ақ әдеби
аударма бағытының теориясы басымдықпен дамыды. Аударматанудың алғашқы
теориялық қадамдары мен қарқынды дамуы да әдеби аудармамен тығыз
байланысты. Себебі, қазақ аударма теориясының негізін қалаған С.Сейфулиннің
және Ж.Аймауытов, М.Әуезовтың мақалаларының өзі әдеби аудармаға байланысты
жазылған еді. Теориялық мақсатта жазылған осы мақалаларды тұжырымдай
отырып, алғаш рет еркін, сөзбе-сөз аудармаларға анықтамалар берілгенін атап
өтеміз.
Аударма ісіне арнайы мамандар дайындау керектігі туралы Мұхтар
Омарханұлы Әуезов өзінің аударма теориясына арналған мақалаларында үнемі
аударманың басты бағыттары, жетістіктері мен кемшіліктерін көрсете отырып,
оларды болдырмау үшін аудармашылар жетіле түсу керек, яғни кәсібилене түсуі
керектігін атап айтады. Автор тәжірибелі аудармашы ретінде аударма
теориясының дамуының жаңа бағыттарын айқындап отырды.
М.Әуезов аударма ісінің теориясын орнықтыруда, қалыптастыруда, дамытуда,
болашақ ажарын айқындап отыруда орасан қызмет еткен тұлға. Евгений
Онегиннің қазақшасы туралы (Социалды Қазақстан.1936. 8-қаңтар)
мақаласында автор Пушкиннің жүз жылдық мерейтойы қарсаңына орай қазақ
ақындарының Пушкинді аударып жатқанына қарай пікір білдіреді. Бұл мақалада
ақынның шығармаларын аударудағы негізгі сүріндірер қиыншылықтардың қайдан
туындайтынын талдап келіп, аудармашылардың қолындағы бар мен жоқты сараптан
өткізіп, не нәрсеге баса назар аудару керек екенін атап өткен.
Мақаласында М.О.Әуезов теориялық мәселелер ретінде бүгінгі күнге дейін
актулдылығын жоғалтпаған 1) автордың зерттеу жұмысы, 2) стиль, 3) фондық
ақпарат, 4) жолма–жол аударма, 5) шығарма бөлімдерін зерттеу, 6) ұйқас
жаңалығы, 7) аударма сөздігі, 8) тілдегі сөздердің қолданылу ретіне
тоқталған.
Түрлі әдебиеттерді орыс тілінен қазақ тіліне аударғанда, – деп
көрсетті ол, – бұған диалектикалық өсу тұрғысынан қарау керек. Өйткені
тіпті елуінші жылдардағы аудармаға қойылатын талап қазір біршама ескірді
деп айтуға әбден болады. Кітап халық үшін шығарылатыны – даусыз ақиқат. Ал
халықтың жалпы рухани дәрежесі үнемі өсіп отырады. Қазақ халқының мәдени
өсуіндегі таңқаларлық алып адымды айтып жеткізу қиын екені жұрттың бәріне
аян. Осындай өсу өз кезегінде жаңа талап, жаңа рухани норма тудырады. Мұны
ескермеу әсіресе аударма мәселесінде көптеген кемшіліктерге әкеп соғатыны
күмәнсіз. Сондықтан да аударма ісіне үнемі көңіл бөліп, үнемі жаңа талап
тұрғысынан қарап отыру керек. Қазіргі қазақ оқушылары неғұрлым дәл, ғылыми
жағынан баламасы тең келетін әдеби, көркем образды аударманы керек етеді.
Оның үстіне қазақ оқушылары қазір екі тілді бірдей біледі десек асыра
айтқандық болмайды, сол себептен де, оларға мүлтіксіз аударма ұсыну керек,
шала–шарпы немесе белгілі олқылықтары бар аударма әдебиеттерді оқушы
қабылдамайды, бұлар бірден көзге түсіп жұртшылықтың сынына ұшырайды да,
рухани тәрбиелік мәнінен айрылады (7, 180-181), – деп жаза келе көркем
аударманың төл әдебиеттің өсуіне ықпалын және әдеби байланыстарды нығайта
түсетініне де көңіл бөлген.
Бұл арада М.Әуезов аударманы және халықтардың мәдени байланыстарының
түп–төркінін бағдар етеді. Қазақ әдебиетіндегі көркем аударма саласының
тарихына тоқталады. Қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму, көркею сатыларындағы
аударманың орнын көрсетеді. Әр кезеңдерде жарық көрген, қазақ тіліне
аударылып шыққан орыс классик жазушыларының белді шығармаларының аударылу
сапасын да тарихи тұрғыда алады. Мұнда халықтың жалпы мәдениетінің даму
дәрежесіне қарай олардың кемшіліктері мен үлгі–өнеге боларлық ықпалын да
қалыс қалдырмайды. Осылай талдай отырып көркем аударма ісінің қазақ
халқының әдебиеті, мәдениеті өсуімен диалектикалық тұрғыда бірге өсіп
отыратынын ойының негізгі мақсаты ретінде атап түсіндіреді.
М.Әуезов аударма теоретигі ретінде осы салаға байланысты жазылған өзге
мақалалары: Ревизордың аудармасы туралы (Қазақ әдебиеті. 1936. 2 қазан),
Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді? (Қазақ әдебиеті. 1937. №9),
Пушкинді қазақшаға аудару тәжірибелері туралы (Социалды Қазақстан. 1936.
18 қаңтар.), Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар, Көркем аударманың
кейбір теориялық мәселелері (Көркем аударманың кейбір мәселелері. Алматы,
1957. 3-12 беттер), Дворян ұясының аудармасы туралы, 1910 жылдары
жазылған Қайсысын аламыз?, Ғылым тілі сынды еңбектері және съездер мен
конференцияларды көркем аударма жайында жасаған баяндамалары кіреді.
Осылардың барлығында М.Омарханұлы аударма саласындағы негізгі теориялық
мәселелерге тоқталмай кеткен емес.
М.О.Әуезовтың ізбасары М.М.Әуезовтың аударманың өзекті теориялық
проблемаларын қамтитын мақалаларының қатарынан Көркем аударманың кейбір
теориялық мәселелері үлкен орын алады.
Бұл мақаласында М.М.Әуезов аударманың заңдылық жайларын ғылыми, теория
тарапынан түсіну міндеттерінің негізгі мәселе екенін нақтылай түсіп, оның
шешілу жолдарын ұсынады. Аударма тарихын зерттеу керек және сол кезде орын
алған, тек орыс тілінен аударылған шығармаларды шоқып, теріп алып,
шет–жағасын ғана зерттеп қоя салмай, кезең–кезеңге жіктеп, зерттеп,
теориялық тұрғыдан сауатты әрі объективті түрде сараптап, жүйелі еңбек
жасау қажеттігін баса айтады. Аударма эквиваленттілігін айқындап, оның
элементтерін көрсетеді: Ал аударма саласындағы көптеген міндеттер нақтылы
түрде, түпнұсқаның түрлі қасиеттерін толық беру үшін аудармашы қолданған
құрал–тәсілдерді зерттеумен анықталады, ол қасиеттерге: интонация, ырғақ,
образдылық (синонимдердің, афоризмдердің түрліше астарларымен бірге)
секілді элементтер жатады және бұған ұлттық форманың әрқилы өзгешеліктері,
тарихи сипаттары да келіп қосылады. Аударылатын шығарманың сөз, стиль
өрнегіндегі осы көрсетілген қасиеттер, бүтіндей алғанда, алуан түрлі болып
келеді де аударуға оңай ырық та бере қоймайды, түпнұсқаның сөз образдылық
тәсілінің өзгешелігіне байланысты: бұл аудармашыдан сол қиын жағдайларға
төтеп берерлік творчестволық зор тапқырлықты талап етеді (8; 4).
Аударма саласының дұрыс қалыптасуына ықпал ететін сауатты аударма сыны,
ал дұрыс сын қалыптаспай аударма саласы да алға жылжымайтынын, сапалы сын
қалыптастыру керектігін де көтереді: Аудармалардың жетістік жайларын
көрмеу немесе оны бағаламау бүкіл аударма теориясының игі және нәтижелі
қасиеттеріне нұқсан келтіреді. Кемістіктер жайында мәселені тіпті кең
ауқымда, қилы–қилы кескіндерін қарастыра қою да керек–ті, алайда бұл
әңгіменің ұшы–қиырсыз болуы ықтималдығын да ескергеніміз жөн, өйткені әрбір
осал аудармалар өзіне тән осал белгілерімен өзінше осал келеді. Ал ылғи
тек кемістіктер мен кінәларды теріп айтылған пікірдің өркендеген әдебиет
қозғалысына пайдалы әсері кем болмақ (8; 5).
Осы мақалада көтерілген мәселелердің бірі және дәйім актуалдылығын
жоғалтпайтын сұрақ ол – аударма барысында өзге тілдерден енген тілдік,
түрлік жаңалықтарды, олардың ана тілімізбен қарым–қатынас дәрежесін
анықтауға бет бұру керек екендігі. М.Әуезов: Мысалы, аударуға қиын тиетін
және де бұл реттен жақсы аударма үлгілері бар, өте–мөте жеке қиын
сөйлемдердің аудару тәжірибесін ортаға салса, айталық сөз сипаты жағынан,
сөздің түбірлік, туындылық құрылыстары жағынан бір–бірінен мүлде өзгеше
орыс тілінен бурят–монгол тіліне, немес түркмен тілінен аударылған қиын
сөйлемдердің аудармасын, оның аса бір халыққа тән жайларын талдап көрсетсе,
өте игі іс болар еді (8; 4). – дейді. Сонымен бірге мақаласының негізгі
бөлігінде: Орыс тіліне аударылатын шығармалардың көбінесе әсерсіз жүдеу
жолма–жолдықтан аударылатынын жоғарыда атап өттік. Солай болғандықтан ұлт
тілдерін білетін, немесе оқып үйренген аударманың маман–кадрларын
әзірлеудің қажеттілігін дәлелдеп жатпаса да болады (8; 5). – деп, әлем
тілдерінің қатарына кіретін орыс тіліне ұлттық әдебиеттің сапалы аударылуы
мәселесіне тоқталады. Аударманы жасау барысында да, теориялық мәселелерді
қозғағанда да біріншіден, аударманы қабылдаушы тіл оқырмандарына
адаптациялаудан бас тарту, екіншіден, түпнұсқаның стилін беруге күш
жұмсауды талап етеді. Осы қағидалар М.Әуезовтың ойынша, аударма үрдісінде
басты орында болуы керек. Және арнайы аудармашы-кадрлар дайындауды қолға
алуды ұсынады.
Қазақ оқырманы кеңестік кезеңде ағылшын тілді әдебиетпен, жалпы батыс
еуропалық әдебиетпен жүйелі түрде таныс болды. Олардың ішінде Дж.Лондон,
Г.Мопассан, Р.Киплинг А.Дойл, Гейне, Байрон, Гете мен Гюго, О.Бальзак,
Ремарк, Ж.Верн, М.Твен, Р.Стивенсон, У.Шекспир, Сервантес, Дж.Свифт,
Р.Роллан т.б. бар. Осыған орай тұрақты аудармашылар қатары да қалыптасты.
Оларға Ғ.Орманов, М.Дәулетбаев, Ә.Тәжібаев, Қ.Бекхожин, Қ.Тайшықов,
Х.Өзденбаев, М.Жанғалин, Ғ.Оспанов, Б.Омаров және т.б. айтуға болады.
Аталған авторлардың шығармашылығы негізінен аудармамен байланысты болды.
Сонымен бірге аударма тәжірибесімен бірге теорияға үлкен үлес қосқан
авторларға М.Әуезов, І.Жансүгіров, Қ.Бекхожин, М.Қаратаев, Ә.Сатыбалдиев,
С.Талжанов т.б. атап өтуге болады.
Пушкиннің жүз жылдығына орай бүкілодақтық аудармалардың жасалуы қазақ
аудармасының сапалы сыны арқылы теориясының нық қалыптасуына ықпал етті.
Бұл үрдіске қазақ ақын-жазушыларынан ат салыспаған кем де кем. Аударманың
өзі жаңа сапаға көтеріліп, енді оған деген талаптар нақтыланды. М.Әуезов
бастап, өзгелері қостаған теориялық мақалаларда сол уақыттағы аударма
тарихы ғана қамтылмады, оның сол кездегі жағдайы талданды, болашақ бағыт-
бағдарының беті айқындалды. Мысалы, Қ.Өтеповтың Пушкин шығармаларының
аудармалары туралы (Социалистік Қазақстан, 1934. 22 қаңтар), Көрнекті
табыс (Социалистік Қазақстан, 1936. 3 ақпан), М.Қаратаев Жүз жылдан
кейінгі Пушкин (Әдебиет майданы. 1936. №12), Пушкин қазақ әдебиетінде
(Әдебиет майданы, 1937. № 2), Р.Жаманқұлов Пушкин өлеңдерінің аудармасы
жөнінде бір-екі сөз (Әдебиет майданы. 1937. №4), І.Жансүгіров Евгений
Онегин на казахском языке (Казахстанская правда. 1936. 2 окт.), Что дал
перевод Пушкина казахской литературе (Литературный Казахстан. 1937. № 2-
3.). Сонымен қатар Гоголь шығармашылығының аудармаларына байланысты
Ә.Тәжібаевтың Ревизор қазақ сахнасында (Социалды Қазақстан. 1936. 21
қазан), С.Мұқановтың Үлкен табыс (Ревизордың аудармасы туралы) (Қазақ
әдебитеі. 1936. 25 қазан), Ғ.Тоғжановтың Гоголь геройлары қазақ
сахнасында (Социалистік Қазақстан. 1937. 16 қараша), Қ.Бекхожиннің Гоголь
және қазақ әдебиеті (Әдебиет майданы. 1938. № 3) және т.б. мақалалары
аударма теориясына бағытталған десек қателеспейміз.
1950 жылы Мемлекеттік көркем әдебиет баспасы ашылып, одан шығатын өнім
негізінен аударма әдебиет болды. 50-ші жылдардың өзінде қазақ тіліне
шетел, орыс әдебиетінен 300-ге тарта аударма жасалып, олар 5000000-нан аса
тиражбен таралған.
1957 жылы аударманың жинақталып, бір ізге түскен теориялық бағыттарына,
мәселелеріне арналған Көркем аударманың кейбір мәселелері атты тұңғыш
жинақ жарық көрді. Кітап жоғарыда талданған М.Әуезовтың Көркем аударманың
кейбір теориялық мәселелері мақаласымен ашылған. Жинаққа аударма саласында
еңбек етіп жүрген барлық көрнекті авторлардың ой-тұжырымдары енген.
Ә.Ипмағанбетов өзінің Көркем аударманың кейбір мәселелері мақаласында
аудармашы кадрларды дайындау керек деген М.Әуезовтың пікіріне қосылады:
... алдымен көркем аударманың бізде профессиялық дәрежеде көтерілмей
отырғанын айту керек. ... Көркем әдебиеттен хабары аз сауатты деген бір
ғана дәлелмен аудармаға араласып жүрген адамдар бұл искусствоны дамыта
алмайды. Қайта өздерінің қарадүрсін, немесе, тіпті құнсыз аудармаларымен
оның сапасын төмендетеді. Көркем аударманы тек соның творчестволық,
реалистік принциптерін меңгерген тәжірибелі кадрлар ғана дамыта алады (9,
17). Мақалада троптардың аударылуына көңіл бөле отырып: .. образды
теңеулердің мағынасына түсінбей, әрбір сөзді жазылған күйінде ғана ұғынып
аударғандығынан кететін сорақы қателердің (9, 20) көбейіп отырғандығы
қазіргі кезде орын алуға болмайтындығын, мұның арнаулы мәселе екендігін
атап өтеді. Мақалада аударма редактурасына қатаң талаптар қойылуы
керектігін ұсынады: Төменқолды, құнсыз аудармалардың жарық көріп жүргені,
ең алдымен сол редактураның нашарлығын дәлелдейді (9, 24). Лингвистикалық
бағыттың аудармадағы орны жөнінде: Сөйлемнің ерекшеліктерін бұлжытпай
аударғанда түпнұсқаның тек қана грамматикалық формасы болмаса, идеялық
мазмұнын, автордың стилін дәл беру мүмкін емес. Ал енді бұл әдісті әдеби
тәжірибелері аз аудармашылар қолданған күнде, тура буквализмге апарып
соқтырады (9, 32), - деп тұжырым жасайды. Аударма сынындағы
кемшіліктердің көп екендігін, шығарманы бағалау қағидаларының бірізділікке
салынуы қажеттігін мәселелердің қатарына қосады. Т.Әлімқұловтың Жемісті
жолда мақаласында балама аударманың анықтамасы беріледі: Аударма
шығарманың әрпін емес, рухын жеткізуге тиіс. Сөзді аудармау керек, ой-
пікірді аудару керек, автор интонациясын, тіл, образ, стиль ерекшеліктерін
сақтау шарт, аударма мейлінше жатық болсын... (10, 52). Әбен
Сатыбалдиевтың В.Г.Белинский шығармаларының аудармасы мақаласында
Аудармашының лабораториясына байланысты мәселелер қозғалған. Аудармашылық
жұмысқа кімдер алынуы керек екендігіне баса назар аударған:
...аудармашылық – нағыз творчестволық еңбек. Мұнда да жазушылық талант,
белгілі бір жанрға бейімділік болуы шарт (11, 70). Арнайы теорияға
байланысты мәселелерден, еркін аударма, сөзбе-сөз аудармаларға түсінік
береді. Аударманың коммуникативтік қатынастарға ғана жұмыс істеуі керек
емес, семантикалық қатынас қызметін жүзеге асыруы қажет деген қорытынды
жасайды: ... әйтеуір автордың пікірін қалдырмай жеткізуге тырысады. Демек,
автордың не айтқысы келгенін оқушы қалай да ұғады. Бірақ бұл дұрыс әдіс
емес. Аударма мәдениетінің жоғары болуын көздеген адам бұл пікірді жақтай
алмайды. Мәселе тек автордың пікірін ғана жеткізуде емес ... жазу стилін
де, сөйлем құру шеберлігін де, өз пікірін айқын жеткізудегі өзгешелігінің
бәрін аудармада дәл беруге тырысу керек (11, 80). Е.Букетов
В.В.Маяковскийдің қазақ тіліндегі шығармалары туралы атты мақаласында
аудармашы авторды қалай зерттеуі керектігіне тоқталады. Творчество иесін
басқа тілге жеткізу үшін, аудармашы бірден, оның творчестволық әдістерін
толық танып, жете біліп алуға тырысуы қажет (12, 136) деген пікірге
тоқталады.
Аталған еңбекті талдай отырып, аударманың жедел қарқынмен дамуына
қарамастан, аударма теориясы да өзінің релевантты бағыттарын айқындап
үлгергенін көреміз. Оларға негізінен аудармашылардың лабораториясы, оның
ішінде авторды зерттеу, аудармашының белгілі бір жанрға бейімдігі болуы,
аудармашының творчестволық тұлға болуы мәселелері енсе, аударманың жалпы
және арнайы теориясы бойынша аударма редактурасы, еркін, балама, сөзбе-сөз
аудармалардың ара-қатынасы, аудармаға қойылатын ғылыми талаптар мен
рецепторлық талаптар кірді.
1962 жылы С.Талжанов аударманың арнайы теориясы аясында О некоторых
основных проблемах художественного перевода атты ғылыми-теориялық еңбегін
жазса, 1972 жылы Исторические периоды развития казахской литературы и роль
перевода в этом процессе атты докторлық диссертациясын қорғады. С.Талжанов
Аударманы әдебиеттану саласы тұрғысынан зерттеп, балама аудармаға анықтама
береді, сонымен қатар, адам аты-жөнін аудармалары, тарихи сөздердің
аударылуы, идиомалық тіркестердің аударылуын талдай келіп, ғылыми-теориялық
тұжырымдар жасайды.
1987 жылы Ә.Сатыбалдиев Рухани қазына ғылыми-теориялық еңбегінде
аударма әдебиетті жүйелеу, шетел аударматануындағы тұжырымдарды талдау,
аударматану терминдерін жүйелеу жұмыстарын жүргізеді. Аударманың арнайы
теориясына қатысты ұлттық колориттердің аудармасы, тіл грамматикасының
аудармадағы көрінісі, түпнұсқадағы баяндау және суреттеу жүйесінің
сақталуы, синонимдік қатар, сөздік қор, сөз ауыстыру, қосарлау, үстемелеу
сынды бірліктерге талдау жасаған.
С.Талжанов пен Ә.Сатыбалдиевтің аудармаға байланысты ғылыми-теориялық
еңбектері, 1950 жылдары көтерілген мәселелерден туындап отырған. Аударма
теориясының өз нысанасын айқындауы, жеке ғылыми салаға айналуы өз бастауын
1914 жылы жазылған С.Сейфуллиннің мақаласынан, Ж.Аймауытов, М.Әуезов сынды
авторлар еңбектерінен алып, 1930 жылдары бүкілодақтық қарқында жылдам
дамытылды, 1950 жылдары нақты қалыптасты. Қазақ аударма теориясындағы
лингвистикалық зерттеу бағыттары М.Әуезовтың аударма жайында жазған соңғы
еңбектерінен, яғни 1957 жылдардан бастау алып, Ә.Сатыбалдиевтың, С.Талжанов
еңбектерінде нақты орнықты. Қорытындылай келе, қазақ аудармасының теориясы
аз уақыт ішінде аударма тәжірибесінің бай мысалдарына сүйене отырып, басты
релевантты талаптарды айқындай алды және тәжірибе жүзінде сыни-бағалау
жұмыстарына кеңінен пайдаланды.
1.3. Аудармашыларды оқытудағы лингвистикалық бағыт
Еліміздегі аударма теориясы соңғы жарты ғасырда біршама жаңа
қағидалармен толықты. Аударманың жеке ғылыми сала болып қалыптасуы да осы
уақыт аралығына сәйкес келеді. Енді аударма жан-жақты, өзге де пәндермен
кешенді түрде байланыстырылып қарастырылу тенденциясы басымдық алып келеді.
Мысалы, жыл сайын аудармаға байланысты өткізіліп тұратын ғылыми-теориялық
конференциялар мен дөңгелек үстелдер материалдарына көз салсақ жеткілікті.
Ондағы білдірілген ой-пікірлер мен ғылыми көзқарастарда еліміздегі
аударматану ғылымын әлемдік аударма ғылымымен жақындастыру, интеграциялық
үрдіске ену белгілері айқын байқалады. Атап айтсақ, аударматанудың ғылыми-
теориялық бағыттарын айқындауда профессор Т.Есембеков аударма теориясын
жіктемесін жасайды. Бұл өз кезегінде осы саламен айналысушылардың жүгін
жеңілдетері анық және ғылыми пән ретінде аударматанудың орнын белгілеп
беруге көп септігін тигізеді. Ғалым аударматану теориясын жалпы,
лингвистикалық, арнайы салалық, көркем аударма деп зерттеу объектілеріне
байланысты бөледі. Сонымен қатар, осы саладағы ғылыми зерттеу жұмысының
заңдылықтары мен критерийлерін ұсынады. Өз кезегінде оларға тілдік
ерекшеліктер мен заңдылықтар, зерттеу объектілерінің ортақ және жалқы
сипаттарын айқындау, әр кезеңнің теориялық қағидаларының табиғатын зерттеу,
заңдық сәйкестік, эквиваленттік сынды ұғымдардың қолданылу аясын,
сапалық мүмкіндігін ашу, аударудың ортақ қағидалары мен жеке ерекшеліктерін
жүйелі түрде басқа пәндермен бірлікте зерттеу және т.б. жатқызып,
интерпретациялайды (13; 20-22). Сонымен қатар, аударматанудың кешенді
түрде қарастырыла бастауын лингвистикалық тұрғыдан фондық ақпараты бар
ұлттық сөздердің аударылуына талдау жасап, жіктемесін берген Г.Смағұлова,
аударма әдістемесі жөнінде А.Тусупова, С.Әшімханова мақалаларын, аударманың
салыстырмалы әдебиеттану тұрғысындағы маңызына көңіл бөлген К.Жуанышбеков
мақалаларын алдыға тартуға болады. Өзінің (1983 ж) ғылыми еңбектерінде
Н.Сағындықова аударманың тәжірибелік және теориялық мәселелерін негіздейді.
Алғаш рет комментарийленген жолма-жол аударма терминін айналымға енгізді.
Аударма ісі мен оның теориясы әлем ғылымында өте қарқынды дамуда.
Бүгінде аударма саласындағы зерттеулер 1950 жылдардан бастап лингвистикалық
бағытқа бет бұрғаны белгілі. Лингвистиканың сыртқы (Соссюр) аясының кеңуі
аудармамен астасып жатты, екі саланың бір-біріне берері де алары да мол
болғандықтан, көптеген лингвист ғалымдар осы саламен жүйелі түрде айналыса
бастады.
Соңғы кездері аудармадағы баламалылықты қалай анықтау керек деген мәселе
аса өзекті. Әдебиеттану аудармаға қатысушылардың шығармашылық аспектілеріне
көңіл аударғанымен, бұл сала балама аударма қандай қағидалар бойынша
жасалады деген сұраққа нақты критерийлерді әлі ұсынған жоқ. Бірақ
шығарманың талдануы, құндылығы әдебиеттану ғылымының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: Аударманы оқыту әдістемесінің қазіргі кездегі
өзекті мәселелері.
Жұмыстың көлемі: 70 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 33
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытынды
бөлімнен тұрады.
Жұмыста қолданылған әдіс-тәсілдер: Жұмыста салыстыру, салғастыру,
сараптама жасау, талдау сынды тақырыптың өзектілігін ашуға ат салысатын
тәсілдер қолданылды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты бүгінгі күндегі
аударманы оқыту әдістемесінің өзекті болып табылып отырған мәселелерін
зерттеу, оған қатысты материалдар мен ақпараттарды жинастырып, белгілі бір
жүйеге бағындыра отырып талдау жасау. Осы мақсаттан түрлі міндеттер
туындайды. Ал жұмыстың міндеті осы талдау нәтижесінде шыққан тұжырымдарды
ғылыми негізге сүйене отырып жан-жақты баяндау, өзіндік қорытындылар жасау
және оны мүмкіндігінше ғылыми айналымға енгізуге аз да болса үлес қосу
болып табылады.
Жұмыстың мазмұны: тақырыптың өзектілігі талданып, қазақ аударма
теориясының қалыптасу тарихы мен бағыттары қарастырылады. Олардың ішіндегі
лингвистикалық бағыттың ерекшеліктері, аударма барысында мәдениеттер мен
өркениеттердің диалогы ретінде қолданылу аясы аталып өтіледі. Осыған
байланысты осы пәннің мүмкіндіктерін өзге де әдеби бағыттармен сатастыра,
кешенді түрде оқыту арқылы аудармашыны дайындауда пән ретінде енгізудің
маңызы жөнінде пікір айтуға тырыстық. Жүйелі білім беру кешенін жасауға
негіз болатыны айтылды. Тілді аудармашыларды дайындау барысында оқытудың
өзіндік ерекшеліктері болатынына және оны мәдениетаралық байланысты дұрыс
орнату үшін лингвоелтану тұрғысында оқытудың маңызы туралы сөз болады.
Сонымен қатар, аудармадағы ұлттық болмысты білдіретін лексиканы аударуды
оқытудағы өзекті мәселелер де қамтылады.
Жұмыстың қорытындысы: Қазіргі кезде өзекті болып отырған аударманы
оқыту әдістемесінің мәселелері кеңінен қарастырылып, 1-2 тарауда
талданды.Қазақстанда аудармашыларды дайындау жұмысы қалай жүріп жатыр
дегенде, аударма ісі мамандығын жанрлық-тақырыптық жағынан жіктеу жұмыстары
іске асуда. Қазақ аудармасының даму ерекшелігіне байланысты елімізде әдеби
аударма жанры басымдықпен дамуда. Сонымен қатар, қазіргі кезеңде өзге
жанрларда да, сала бойынша аудармашы дайындау жұмыстары жүргізілуге тиіс
болып отыр.
Жұмыста жиі кездесетін тірек сөздер: аударма әдістемесі,
мәдениетаралық, теориялық мәселелер, аудармалық тәсілдер, құрылымдық-
деңгейлік, бағыттар, түсіну, бірдейлілік, реалды, релевантты, және т.б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Тарау : Аударманы оқыту әдістемесіндегі жанрлық ерекшеліктер
және аудармашы іс-әрекетін құрылымдық-деңгейлік
жүйеде
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .12
1.1. Аударманы жанрлық жағынан
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2. Қазақстандағы аударманы оқытудың жанрлық
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... 15
1.3. Аудармашыларды оқытудағы лингвистикалық
бағыт ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..23
1.4. Аудармашыны әдеби және лингвистикалық әдістерді кешенді оқытуды
құрылымдық-деңгейлік жүйеде ұйымдастыру
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 Тарау : Аударма ісі мамандығында тілдерді мәдениетаралық
коммуникация аспектісі ретінде оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...39
2.1. Тіл – мәдениетаралық коммуникацияның негізгі кілті ... ... ... ... ... ... ...39
2.2. Тілді лингвоелтану тұрғысынан оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3. Ұлттық болмысты білдіретін лексиканы аударуды оқытудағы өзекті
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.4. Аудармадағы лексикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
КІРІСПЕ
Тақырыптық өзектілігі: аудармада теория, тарих бар болғанымен де,
әдістеме маңызды орында тұр. Себебі, аудару машығын жаттықтыру үнемі,
үздіксіз жұмыс болуы керек. Сонда ғана аудармашы аудару техникасын
меңгеріп, машықтанады. Аудармашының дайындауда кешенді оқу әдісінің мән-
мағынасын түсіндіре келіп, оларды оқытудың белгілі бір құрылымдық-
деңгейлері болуы керек және оны ұйымдастыру аудармашы іс-әрекетінің
психологиялық, танымдық, әдеби, лингвистикалық қырларын ескере отырып
жасалынуы қажет.
аударма техникасын жетілдіру, орыс тілінен қазақ тіліне аудару әдіс-
тәсіл жүйесін жасау. Жұмыстың мақсаты: бүгінгі күндегі аударманы оқыту
әдістемесінің өзекті болып табылып отырған мәселелерін зерттеу, оған
қатысты материалдар мен ақпараттарды жинастырып, белгілі бір жүйеге
бағындыра отырып талдау жасау. Осы мақсаттан түрлі міндеттер туындайды. Ал
жұмыстың міндеті: осы талдау нәтижесінде шыққан тұжырымдарды ғылыми негізге
сүйене отырып жан-жақты баяндау, өзіндік қорытындылар жасау және оны
мүмкіндігінше ғылыми айналымға енгізуге аз да болса үлес қосу болып
табылады, аударма техникасын жетілдіру, орыс тілінен қазақ тіліне аудару
әдіс-тәсіл жүйесін жасау.
Аударма - қай кезде де білімді, тәжірибені, кең ой-өрісті талап ететін
күрделі іс. Аударманың үздік үлгілері бірқатар мазмұнды тілдік құралдармен
дәл жеткізу ғана емес, бұл автордың жеке ерекшелігін, стильдік жүйесін,
дәуірдің тарихи өзгешелігін терең түсіну нәтижесі. Аударма таным тұрғысынан
қарағанда – бұл түсінудің түрлі сипаттық ауысымы. Түсіну – бұл әдеби
шығармадағы және басқа рухани мәдениеттің басқа құбылыстарындағы мәтін
мағынасын меңгеру. Түсіну – адамның жеке басының қызметі. Түсіну танымға
қарағанда сана қызметінде кең ауқымда колданылады. Мәтінді түсіну дегеніміз
оның мазмұнын меңгеру мақсатындағы адамның мәтінге зер салу тәжірибесі. Бұл
тәжірибе бір мезгілде дербес және ұжымдық т.б. болуы мүмкін. Тілдік
коммуникация жағдайында мәтінді түсінудің үш негізгі түрін бөліп атауға
болады: диалог, мәтін, интерпритация.
Аударма – халықтар арасындағы сан-салалы байланысты қалыптастырып,
дамытатын рухани қуатының маңыздылығын байқатады. Көркем аударма мәтінінде
нақты да шынайы үйлестіру нәтижесінде балама, сәйкестік қалыптасады.
Аудармашы аударма мәтінімен жұмыс барысында негізгі екі кезеңді талдау мен
біріктіру кезеңін өткізеді. Мәтінге талдау жасаудың негізгі аудармашының
оны түсінуімен тығыз байланысты. Негізгі түпнұсқа мәтінін аударма тілмен
жеткізе білу – екінші кезеңдегі жұмыс.
Сөзді түсіну – белсенді үрдіс, ілеспе аудармада тыңдаушының күрделі
қызметінің нәтижесі. Бұл көп жағдайда көркем аудармада да ерекше рөл
атқарады. Аударманың баламалық сәйекстікке жетпеуі, көркемдік дәрежесінің
төмендігі сөз мағынасын түсінбеуден туады. Ал, ілеспе аударма кезінде сол
мезеттегі сөз бірліктерін, тілдік құрылымды (лексика, синтаксис, фонология,
т.б.) дереу есте сақтап, тез ұғынып, қайта жеткізу оңай емес. Түсіну ұғымы
көркем шығарманың композициялық құрылымымен толық танысудан басталады. Оның
барлық тілдік жүйесін меңгеріп алу өте ыждаhаттылықты қажет етеді. Негізгі
түпнұсқа тіл мен аударма тілінің семантикалық құрылымының бірлігін сақтау –
табанды еңбекқорлық белгісі. Көркем шығарманы түсініп аудару – аударма
психологиясындағы басты үрдіс. Аударма сәттілігі – мәтінді дұрыс, айқын
түсіну, бар көркемдік, мағыналық, эстетикалық сипатымен қабылдау. Аудармаға
адамзат қатынасының негізгі бір мәселесі, өзара рухани қарым-қатынас пен
түсініктік жолы (Жан Франсуа Жоли) деп айрықша сипаттама берген.
Көршілес халықтардың бірін-бірі танып, біліп бір-бірімен жақындасуы,
қарым-қатынас жасауы үшін көркем аударманың маңызы зор. Аударма көркемдік
жағынан неғұрлым жоғары сапалы, барынша дәл, баламалық қуатымен аударылған
жағдайда ол бір елдің құнды мұрасынан екінші елдің рухани қазынасына
айналады. Сондықтан түпнұсқаны түсініп аудару ұғымының аясында төл
туындының авторына, оның шығармасына құрмет сезімі жатыр.
Жақсы аудармашы алдымен кітапты бірнеше рет қайталап оқиды, жалпы
мазмұнын ғана емес, көркемдік элементтерін, стильтік ерекшелігін, сөз
саптау тәсілін ойға терең тоқиды. Сол шығарма туралы зерттеулер, сын-
пікірлерді оқу артық болмайды. Автордың бір ғана аударылатын кітабымен
шектеліп қалу аз. Барлық шығармашылығын біліп, мұқият танысып, жазушының
әдебиеттегі алатын орынын, әдеби ағымын, шығармадағы оқиғаларды тарихи
әлеуметтік жағдайын, сол кезеңдегі қоғамдық құрылыс жүйесін, т.б.
ерекшеліктерін білгеннен аудармашы ұтылмайды. Осы тақырыптағы басқа
туындыларды салыстыра қарап шығу – аударманың сапалы шығуының кепілі.
Кітаптағы кейіпкерлер жүйесі, олардың мінез-құлықтары, ойлары мен
сезімдерін аудару барысында түпнұсқадағы мәтінді жіті қарап, түсініп
аударып шығудан бөлек, әрбір сөздің өзі зер салуды қажет етеді. Сөз – киелі
де жүйелі өнер. Аудармада орнын таппай, олақ қолданылған сөз көркемдік,
танымдық, тағылымдық, эстетикалық әсері мен эмоциялық реңкімен айырылады.
Аудармашының әр сөзге сақ, ұқыпты қараудан бастап, тұтастай мәтінді түсініп
аударудың түйіні – басқа тілдегі көркем туындының өз ұлтының игілігіне,
кәдесі жарауының жарқын кепілі.
Аударма – ұлттық және әлемдік мәдени үрдістердің бастапқы нышандарының
бірі. Бұл арқылы ол белгілі бір халықтың және онымен қарым-қатынастағы
басқа да елдердің әр дәуірдегі мәдениеттің тарихи және ұлттық ерекшеліктері
саналады.
Аударма адамзат дамуының белгілі бір кезеңінде тарихи түрде туындайды.
Сол дәуірдің талабына, шартына сәйкес қоғамдық – мәдени жәе басқа
үрдістермен бірге тарихи дамудан өтеді. Аударма – нақтылы тарихи үрдіс.
Аудармада сыртқы және ішкі күрделі өзара байланыс қалыптасады.Ұлттық және
интернационалдық, халықтық және жалпыхалықтық ерекшелік аударма қызметінде
бір-бірімен тығыз байланыстағы күрделі диалектикалық бірлікті құрайды.
Аударма – бұл байланыстардың таза сыртқы түрі емес, ұлттық және
интернационалдық ерекшеліктің диалектикалық бірлігі ретінде оның ең түпкі
негізіне қаланған.
Аударма ұлттық пен интернационалдық ерекшеліктің аралығындағы өзіндік
көпір саналады. Бұл, бейнелей айтсақ, бір халық мәдениетінің басқа халықтар
мәдениетімен, бір ұлттық тілдің басқа елдер тілімен дәнекерлесуі,
жақындасуы, өзара байланыс жасауы.
Аударма – бір халықтың рухани құндылығын басқа халықтың игілігіне
айналдыру, аударма – ұлттық мәдениетті өзара жақындастыратын,
байланыстыратын әрі бір-біріне ықпал жасайтын халықаралық шара. Әр ұлттық
мәдениет өзінің алдындағы мәселелерді шеше отырып, дүниежүзілік мәдени
қазынаға өзінің үлесін қосады, барлық халықтар үшін мән-маңызға ие болатын
туынды жасайды. Мәдени салада үлкен халықтарды кіші халықтармен
байланыстырады, халықтардың өзара ұлттық тілін, сөздік қорын дамытуға,
байытуға мүмкіндік туғызады.
Аударманың қоғамдағы алатын рөлі әлеуметтік мәдени қызмет қатынасы
жағынан өте ұланғайыр. Бұл рөл аударманың әралуан халықтардың рухани
ісіндегі сабақтастықтың шынайы қатысуынан байқалады. Сабақтастық ұғымы
аударманың өзіне де тікелей қатысты, үздік аудармашылық дәстүрлерді,
ұстанымдары, ашылымдарды, жетістіктерді жете меңгеруді және олардың аударма
шығармаларында қолданылуын айқындайды. Аудармадағы сабақтастық әртүрлі
аудармашылық шешімдердің өзара қабаттасып келу өзгешелігінен өзге ұлт
әдебиетінің үздік туындыларын өз ұлтының шығармасындай қабылдануға
аудармашылар буынының қосқан үлесін, жасаған еңбегінің саны мен сапасының,
жинақтаған тәжірибесін, ізденіс сырларын, шеберлік қырларын терең танып,
білумен астасады.
Әр аудармашының дербес ұлттық қолтаңбасы бар, ондағы ең бастысы –
аударма әдебиеттің бағыттарын басшылыққа алатын ұлттық аударма мектебінің
нышандары. Сабақтастық тек қана аудармашылық дәстүрлер мен даму
тұжырымдарын меңгеру ғана емес, сонымен бірге жаңашылдық. Мұның өзі де
үлкен ізденіспен, шындалған шеберлік, толысқан тәжірибемен қалыптасары
анық.
Аударманы ғылыми көзқарас тұрғысында оның саяси, ғылыми,
коммуникативтік, эстетикалық және қоғамдық талаптары
қанағаттандырылмайынша, оның қасиетін айқындап көрсетпейінше, әлеуметтік
те, мәдени де үрдіс деп түсінуге болмайды.
Ежелгі дәуірден күні бүгінге аударма адамзат дамуының түрлі
кезеңдерінде әрқилы формаларында адамзат қатынастарының әрқилы сатыларында
халықтардың бір-бірімен араласу жағдайларында білім мен өнерде, діни
мерекелерде, соғыстарда, сауда мен тұрмыста қолданылды. Аудармасыз мемлекет
арасындағы саяси қатынас жүзеге асуы мүмкін емес. Аударма көмегімен қоғам,
халық және жекелеген адамдар өздерінің шынайы мәдени, рухани, ғылыми және
басқа қажеттіліктерін өтей алады. Әлемдік мәдениет дамуын аударма
әдебиетсіз елестетуге болмайды. Әртүрлі тілдік кедергілерді жеңе отырып,
түпнұсқалық шығарма жаңа тілдік болмысқа ие болумен бірге, екінші бір тілге
дәл, дұрыс, сәтті, сәйкес түрде аударылу арқылы басқа халықтың әлеуметтік
және мәдени дамуына ықпал ететін, оның білімінің, сезім дүниесі мен
мәдениетінің, тәжірибесінің, тілінің, тұрмысының деңгейінде рухани күшке
айналдырады.
Аударма жасау – ұлттық тіл байлығының көрсеткіші ғана емес, сол
халықтың тілінің мәдениетімен, мәдени тілмен таныстыру үрдісі. Ал мәдени
тіл дегеніміз – мемлекеттік тіл мәртебесін алған, өркениеттің жоғары
деңгейіне жеткен халық тілі.
Демек, аудармашы мәдениеті тіл мәдениетін, сөз мәдениетін айрықша
құрметтеу сипатынан аңғарылады. Ол шығарма аударатын тілдерге қандай
қатысты болса, аударманы жүзеге асыратын өзінің ана тіліне де соншалықты
қатысты.
Аудармашы мәтіннің бүкіл құрылымын терең түсінбей, жете сезінбей, оны
ойдағыдай аудара алмайды. Көркем мәтінге тұжырымды талдау жүргізіп барып,
содан кейін аударуға кіріскен жөн. Әр сөйлемнің грамматикалық,
синтаксистік, құрылымдық ерекшеліктеріне жіті көңіл бөлумен бірге, әр
сөздің лексикалық мағынасын, стилистикалық қолданылу жүйесін, логикалық
байланасын айқын түсіну – аударманың сапалы шығуының негізі. Түсініктілік –
аударма шығармашылықтағы ең басты психологиялық, логикалық ерекшелік.
Амал не, көп аудармашылар кейде түпнұсқа мәтініндегі ойды түсінбей,
басқаша бұрмалап, өзгертіп жібереді. Кейде еркіндік шеңберінен шығып,
стильді бұзады, сөздер қосады немесе негізсіз қысқартады, алып тастайды.
Әрине, еріктен шығып кеткен мұндай еркіндік түпнұсқаны түрлендіріп,
гүлдендіруге қызмет етпейді, түптеп келгенде түпнұсқаны бүлдіру болып
табылады. Түпнұсқаның рухында қалып қоймау да қажет, оған өзгерту жасауға
да болмайды.
Аудармашы авторды әрлеп өңдемейді, түзетпейді. Қажет жағдайда
ескертпе, түсініктеме береді. Түпнұсқадағы бар дүние ана тілінің қазанында
қайнатылады. Қазіргі заманғы шынайы аударма түпнұсқаның стилі мен мәнерін
сақтап, мәтіндік сәйкестіктегі баламалыққа жетуге күш салады. Мұндай
табысқа жету үшін аудармашы аударылатын шығарма тілін жетік білгендей,
өзінің туған тілін де барынша жетік, терең білгені жөн.
Аударма екі ел ортасындағы достықтың арқауы болып қана қоймай, ұлттық
әдебиеттің, мәдениеттің дамуына үнемі өз септігін тигізіп отырады деген
ойдың мәні бар. Бірақ, көркем аударманы зерттеу мәселесінің ашылмаған
қырлары көп.
Казахстан на нынешнем рубеже исторического развития находится в
ситуации масштабного информационного запроса. Проблемы интенсивного
социального, политехнического, культурного, экономического, духовного
развития народа Казахстана сегодня и в ближайшей исторической перспективе
вынесли на первый план вопросы состояния Переводческого дела в республике
(1; 5)
Бүгінде аудармаға деген сұраныстың артуы – аудармашылардың жоғары
деңгейдегі дайындықтан өткен, маманданған болуына деген талапты күшейтті.
Себебі аударма айтылған немесе жазылған мәтінді екінші тілде қайталап қана
беру емес, ол тіларалық, мәдениетаралық күрделі үрдістерді қамтиды және
осыған орай арнайы дайындықтан өткен мамандарды қажет етеді. Осы жағдай
жоғары оқу орындарына аударма саласында қажетті біліммен қаруланған
мамандар дайындау міндетін қояды.
Ғалымдар пайымдауына қарасақ, А.В.Федоровтың айтуынша: Аударма – тіл
білімінің де, әдебиеттің де кейбір жерлеріне келгенімен, бұл жалпы
филологиялық ғылым (2; 210). Г.Гачечиладзенің айтуынша: Жалпы
лингвистикалық теория бізге тілдік бірліктердің заңын береді, аудармашыға
оны білу шарт, ал жеке лингвистикалық теориялар екі тілдің сәйкестік заңын
анықтайды, тіпті көркем аудармада да үлкен көмегін тигізеді (3; 125)
Яғни, көркем аударма әдебиеттану саласына жақын, сонымен бірге оның
кейбір амалдары, аударма барысында қолданылатын әдіс-тәсілдері тілдік
тұрғыдан да түсіндіріледі. Әдеби байланыстарды дамыту мәселесі өте өзекті
мәселелердің бірі. Еліміздің тәуелсіздік алуы, әлемдік қауымдастыққа енуі –
рухани саладан да осындай қадамдарды күтеді. Себебі, қазақ әдебиетінің
басқа әдебиеттермен байланысы – оның мәдениет, өркениет деңгейінің
қаншалықты кеңігенінің көрсеткіші десе де болады. Сондықтан да аударманы
жан-жақты зерттеумен қатар, оны оқыту мәселелерін да қарастыру маңызды
сұрақтардың бірі.
Кеңес үкіметінің құлағанынан бері аударма ісі мамандығының бұрынғы
мектебі көптеген өзгерістерге ұшырап, аудармашылық мектептің
инфраструктурасы да көптеген шетелдің білім жүйесінің жаңалықтарымен
толыққаны белгілі. Аударма ісі мамандығын оқыту әдістемесі де оны өзге
тұрғыларда зерттеуге байланысты көптеген өзгерістерге ұшырады. Мұның
барлығы жаһандану кезеңінде тәуелсіздік алған Қазақстан үшін тез арада және
сапалы дәрежеде аударма ісінің мамандарын дайындау әдістемесін жасау
мәселесін қойды. Сондықтан да қазіргі кезеңде, Аударма ісі мамандығын оқыту
әдістемесі туралы сөздің қозғалуы орынды және актуалды.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: Жұмысты жазу барысында аударматану саласы
бойынша жазылған, тақырыпқа қатысты маңызды әдебиеттерді мүмкіндігінше
қамтуға тырыстық. Атап айтқанда, отандық авторлардан Әуезов М. , Есембеков
Т., Жаксылыков А.Ж., Тарақов Ә.С., Әлімқұлов T., Сатыбалдиев Ә., Талжанов
С., Букетов E., Ипмағанбетов Ә., Ашимханова С., Алдашева А.М.,сынды аударма
саласының көрнекті зерттеушілерінің еңбектерін негізге алдық және де кейбір
әдіс-тәсіл мәселелерін Л. Мұсалының Аудармашының кәсіби машығы деп
аталатын әдістемелік құралына сүйендік. Ал шетелдік және Ресей авторларынан
Федоров А.В., De Waard J., Nida E.A., Лилова А., Швейцер А.Д., Комиссаров
В.Н., Цвиллинг М.Я., Гачечиладзе Г., Орилон П., Гарбовский Н.К. сияқты
зерттеушілердің теориялық еңбектері басшылыққа алынды.
Қалай дегенде де, аударма үрдісінде қабілет-таланттың орны ерекше. Тіл
білгеннің бәрі аудармашы болып шықпайды. Нағыз талант – аударма өнеріне
шыңдап берілген, соның ыстығына күйіп, суығына тоңған, оны өзінің
шығармашылық мұраты санайтын туындыгер тұлға. Аудармашы таланты – сирек
талант. Ақын-жазушылық қабілетпен қоса еселенген талант тәржімашыға тән
ерекшелік.
Мазмұнына шолу жасап өтер болсақ, аударма ісінің мамандарын дайындау
әдістемесі туралы сөз қозғалғанда, ең алдымен, аудармашыны Қазақстанда
қалыптасқан үлгіде дайындау керек пе, оның бағыты қандай және ол қазіргі
заманда аудармаға қойылатын талаптарға сай келе ме? Шетелдік тәжірибені
қолдану қандай деңгейде жүру керек және оны пайдалану барысында ұлттық
ғылым саласының жетістіктерімен қалай синтезделуі қажет деген де сұрақтары
да туындайды. Сонымен қатар, аударманы оқыту әдістемесіндегі тілді оқыту да
өзекті сұрақтардың бірі. Тіл категориясы аударма пәнінің негізгі және
маңызды компоненттерінің бірі ретінде оны жай шетел тілі ретінде
лингвистикалық бағытта ғана оқыту дұрыс па деген заңды сұрақтар туындайды.
Тілді аударма ісі мамандығы аясында оқытудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Мысалы, көркем аударма барысында ұлттық болмысты білдіретін лексиканы
аудару үшін жай ғана грамматикалық категорияларды білу аздық етеді. Сонымен
қатар, көркем символдар, мақалдар мен мәтелдер, фразеологиялық тіркестер
түпнұсқаның маңызды мағыналық жүк артып тұрған негізгі бірліктері
болғандықтан, оларды аударуды да аудармашы мамандығына маманданушы
студентіне оқытудың ерекшеліктері мол.
Аудармашы жұмысы қазіргі кезеңде күрделі психологиялық, әлеуметтік,
әдеби, тілдік үрдістерді немесе салаларды қамтитын қызмет. Аударманың осы
сынды көптеген аспектілерін жан-жақты талдап, түсіндіретін отандық және
шетелдік оқулықтар мен монографиялар жеткілікті. Олар әртүрлі елдерден,
атап айтқанда, Ресейден, АҚШ-тан, Канададан, Франция, Германия сынды
аударма салалары жоғары деңгейде дамыған елдердің авторларының оқулықтары.
Аударма теориясы тәжірибенің негізінде жинақталатындықтан, аталған елдердің
аударма тәжірибелері әртүрлі салалар мен жанрларды қамтиды, сондықтан,
олардағы аудармаға қойылатын релевантты талаптар да әртүрлі болып келеді.
Сол себептен, аударма саласында жазылған еңбектер, мысалы, Ресейде көркем
аударманың релевантты талаптары ретінде лингвистика саласы есептелсе,
Канадада аударманың ресми түрі жақсы дамыған, ал АҚШ-та аударманың
психологиялық аспектілерімен қатар, өзге салалармен қарым-қатынасы туралы
еңбектер көп.
Аталған бағыттардағы еңбектерді аудармашы студентке жүйесіз оқыту
шашыранды білім әсерін береді. Оларды қалай жүйелеу керек деген сұрақ
аударманы оқыту әдістемесінің актуалды сұрақтарының бірі. Осыған орай,
аудармашы еңбегін немесе іс-әрекетін құрылымдық-деңгейлік жүйеде
ұйымдастыру жұмысын жүзеге асыру маңызды. Құрылымдық-деңгейлік жүйе тек
аударма саласына ғана қатысты емес. Бүгінде кез-келген ғылым, білім
салаларында іс-әрекетті осындай тәсілді қолдана отырып ұйымдастыру нәтижелі
болып отыр. Аударма саласында бұл әдіс аударманың әдіс-тәсілдерін жүйелі
түрде деңгей-деңгеймен оқытуға пайдалы ұйымдастырушы күш болар еді. Аталған
дипломдық жұмысымызда біз аударманы оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері
ретінде осы сынды сұрақтарға жауап беруге тырыстық.
1 Т А Р А У
Аударманы оқыту әдістемесіндегі жанрлық ерекшеліктер және аудармашы іс-
әрекетін құрылымдық-деңгейлік жүйеде ұйымдастыру
1. Аударманы жанрлық жағынан жіктеу
Аударма - әрбір мемлекеттің, әрбір халықтың рухани мәдениетінің
ажырамас бөлігі. Адамзаттың тіршілігінде рухани мәдениеттің қалыптасып,
дамуы негізінен ел мен елдің өзара қарым-қатынасы, түрлі саладағы
байланысына бағытталатыны айқын. Олай болса, халықтар арасындағы
мәдениеттің жоғарғы деңгейін білдіретін басты ерекшеліктерінің бірі –
аударма. Сондықтан да мәдениеттің, әдебиеттің, ғылым мен қоғамдық-саяси
ойлардың тууынсыз әрі дамуынсыз аударманың тууы мен дамуы мүмкін емес.
Ендеше, аудармасыз мәдениеттің дамуы да мүмкін еместігін уақыт дәлелдеп
көрсетті - деп атап айтады аударматанушы ғалым Ә. Тарақов. (4; 52).
Бүгінде аудармаға деген сұраныстың артуы – аудармашылардың жоғары
деңгейдегі дайындықтан өткен, маманданған болуына деген талапты күшейтті.
Себебі аударма айтылған немесе жазылған мәтінді екінші тілде қайталап қана
беру емес, ол тіларалық, мәдениетаралық күрделі үрдістерді қамтиды және
осыған орай арнайы дайындықтан өткен мамандарды қажет етеді. Осы жағдай
жоғары оқу орындарына аударма саласында қажетті біліммен қаруланған
мамандар дайындау міндетін қояды. Әлем университеттерінің осы саладағы
тәжірибелеріне көз салсақ, Оттава және Конкордия (Монреаль)
университеттеріндегі кешенді оқыту бағдарламасын атап өтуге болады. Яғни,
мұнда теория дәрістерінен соң арнайы жұмыс орындары мен лабараторияларда
студенттер тәжірибеден өтіп отырады. Студенттің теориялық білімін тәжірибе
жүзінде бекітуге көңіл бөлінеді.
Арнайы маманданған аудармашыларды дайындау жалпы және арнайы пәндер
біріктірілген оқу жоспарын құруды талап ететіндігі заңды. Бұл жөнінде
әлемдік тәжірибеге көз салсақ, Канада елінің әдістемесін атап айтуға
болады. 1970-ші жылдардың өзінде-ақ, осы салада үздіксіз жұмыс жүргізген
Поль Орилон: Задача переводчика – перенести текст из одного языка в
другой, стараясь насколько возможно точно передать сообщение, которое он
содержит. Но так как для того чтобы хорошо перевести, нужно сначала верно
понять, и так как от переводчика нельзя требовать, чтобы он был ходячей
энциклопедией, профессия переводчика, подобно многим другим, предполагает
некоторую специализацию. Поэтому существуют художественные переводчики,
технические, юридические, переводчики рекламы и т.д. (5; 75) - деп
жазады. Квебек қаласындағы Лаваль университетінің 1999-2000 оқу жылындағы
аудармашыларды дайындауға арналған оқу жоспары аударманың жанрлық-
тақырыптық түрлеріне байланысты пәндер кешенінен құралған. Олар коммерция,
экономика, әлеуметтану, медицина, заң, ғылыми және көркем аударма деген
салаларға жіктелген. Монреаль университетінде аударма ісі мамандығы өнер
және ғылым факультетінің құрамына кіреді. Ал арнайы маманданған
аудармашыларды дайындау барысында (ғылыми, техникалық, коммерциялық,
экономикалық, заң, әкімшілік, медициналық, фармакологиялық, көркем,
кинемотография, бұқаралық ақпараттық құралдардағы аударма) сол салаға
байланысты арнайы пәндер мен тіл курстарын да қосымша өтеді. Мысалы, көркем
әдебиет және әдеби тіл, сауда және экономика тілі, заң және басқару тілі
және т.с.с.
Көркем аударманы жанрлық жағынан жіктеу мәселесіне келер болсақ,
көркем аударма дегеніміз – көркем әдебиеттің аудармасы. Ендеше, көркем
әдебиеттің барлық жанрларының аудармасы көркем аударма жанрлары болып
табылады. Ежелден келе жатқан поэзия, проза, драматургия деп бөлінетін
көркем әдебиеттің үш тегі көркем аудармада іске асады. Проза аудармасы,
поэзия аудармасы, сондай-ақ қазір қазақ көркем аудармасында драмалық
шығармалар аудармалары да бар.
Аудармада жанрлық жағынан мамандану әсіресе кәсіби аудармашылар
ортасынан анық байқалады. Квебектегі Аудармашылар Әріптестігінде тіркелген
кәсіби аудармашылар тізімінде олар жанрлық жіктеу қағидасымен
тізімделген. Атап айтқанда, аудармалар мынадай жанрларға жіктелген: 1) өнер
және әдебиет; 2) коммуникация; 3) экономика; 4) құқық; 5) техника және
өндіріс; 6) гуманитарлық ғылымдар; 7) жаратылыстану және қолданбалы
ғылымдар; 8) әртүрлі және ойын-сауық саласы. Сонымен бірге, әр жанр ішінара
тағы да сала-салаға бөлініп кетеді. Мысалы, құқық саласы – коммерциялық
құқық, халықаралық құқық, салық құқығы және т.с.с. Аталған тізімде екі
жүзден аса тақырыптық аударма салалары бекітілген. Олардың бәрін
аудармашылар өздері ұсынған. Бұл тәжірибеден канадалық әріптестеріміздің,
оның ішінде аударма теориясымен айналысатын мамандар мен педагогтардың
аудармашыларды дайындаудағы әдістемелік өзекті мәселелерді оңтайлы анықтай
алғанын көруге болады.
Қазақстанда аудармашыларды қалай дайындау керек деген өзекті мәселе
туындайтыны сөзсіз. Білім аясы кең ауқымды, негізінен мамандануда
лингвистикалық дайындыққа көңіл бөлген аудармашы маман ба, әлде, нақты
әлеуметтік-экономикалық сала мамандарын тіл үйрету арқылы аудармашы ретінде
дайындау тиімді ме? Біріншісінде арнайы білімнің жетіспеушілігі анық
көрініс берсе, екінші үлгіде тіл білімінің дайындығы нашар болатыны айқын
сияқты. Аударманың жанрлық-тақырыптық жағынан жіктелуі туралы
Н.К.Гарбовский: Тематическая дробность переводческой деятельности отражает
стремление канадских профессионалов достичь оптимальных результатов в своей
работе, довести переводческие навыки в определенной, пусть достаточно
узкой, тематической области до совершенства. Разумеется, такое стремление
может быть обусловлено жесткими требованиями конкурентной борьбы в условиях
рынка, где высокое качество продукции – главный фактор успеха. Но второй,
несомненно, еще более важной причиной является жажда переводчика, как
всякого художника, полностью подчинить себе материал, с которым он
работает, покорить текст, словом, заставить их блистать в иной языковой
среде столь же ярко, как и в изначальной (6; 163), - деген пікір
білдіреді. Яғни аударманың салаларға жіктелуі ол өмір сүріп отырған орта,
мемлекет, тілдік қатынастарға тікелей байланысты.
1.2. Қазақстандағы оқытудың жанрлық бағыты
Қазақстанда аударма ғылымы бастауы көне замандардан келе жатқанымен,
оған арнайы мамандық ретінде көңіл аудару, маманданған кәсіби аудармашылар
дайындауды қолға алу 1990-шы жылдардың екінші жартысынан бастап қолға
алынды. Атап айтқанда, Шетел тілдері университетінің және Қазақ ұлттық
университетінің базасында алғаш рет Аударма ісі мамандығы ашылды. Шетел
тілдері университетінде мамандарды лингвистикалық бағытта дайындау басым
түссе, Қазақ ұлттық университетінде аудармашыларды әдеби бағытта да, яғни
әдеби аудармашыларды дайындауға көңіл бөлінеді. Қазақ аударматануының
теориясының өзі әдеби аударма тәжірибесінің негізінде қалыптасты.
Сондықтан, аударматанудың әдістемесі туралы айтқан кезде, қазақ
аударматануында қалыптасқан көзқарастарға, бағыттарға сипаттама беріп өту
қажет. Себебі, мемлекетте аударманың қандай бағыты қарқынды дамыса,
аударманы оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері де аталған бағытпен тығыз
байланысты болады. Яғни аударманың тәжірибесі аударманы оқыту әдістемесінің
негізгі бағыттарын айқындап береді. Қазақ аударматануында әуелден-ақ әдеби
аударма бағытының теориясы басымдықпен дамыды. Аударматанудың алғашқы
теориялық қадамдары мен қарқынды дамуы да әдеби аудармамен тығыз
байланысты. Себебі, қазақ аударма теориясының негізін қалаған С.Сейфулиннің
және Ж.Аймауытов, М.Әуезовтың мақалаларының өзі әдеби аудармаға байланысты
жазылған еді. Теориялық мақсатта жазылған осы мақалаларды тұжырымдай
отырып, алғаш рет еркін, сөзбе-сөз аудармаларға анықтамалар берілгенін атап
өтеміз.
Аударма ісіне арнайы мамандар дайындау керектігі туралы Мұхтар
Омарханұлы Әуезов өзінің аударма теориясына арналған мақалаларында үнемі
аударманың басты бағыттары, жетістіктері мен кемшіліктерін көрсете отырып,
оларды болдырмау үшін аудармашылар жетіле түсу керек, яғни кәсібилене түсуі
керектігін атап айтады. Автор тәжірибелі аудармашы ретінде аударма
теориясының дамуының жаңа бағыттарын айқындап отырды.
М.Әуезов аударма ісінің теориясын орнықтыруда, қалыптастыруда, дамытуда,
болашақ ажарын айқындап отыруда орасан қызмет еткен тұлға. Евгений
Онегиннің қазақшасы туралы (Социалды Қазақстан.1936. 8-қаңтар)
мақаласында автор Пушкиннің жүз жылдық мерейтойы қарсаңына орай қазақ
ақындарының Пушкинді аударып жатқанына қарай пікір білдіреді. Бұл мақалада
ақынның шығармаларын аударудағы негізгі сүріндірер қиыншылықтардың қайдан
туындайтынын талдап келіп, аудармашылардың қолындағы бар мен жоқты сараптан
өткізіп, не нәрсеге баса назар аудару керек екенін атап өткен.
Мақаласында М.О.Әуезов теориялық мәселелер ретінде бүгінгі күнге дейін
актулдылығын жоғалтпаған 1) автордың зерттеу жұмысы, 2) стиль, 3) фондық
ақпарат, 4) жолма–жол аударма, 5) шығарма бөлімдерін зерттеу, 6) ұйқас
жаңалығы, 7) аударма сөздігі, 8) тілдегі сөздердің қолданылу ретіне
тоқталған.
Түрлі әдебиеттерді орыс тілінен қазақ тіліне аударғанда, – деп
көрсетті ол, – бұған диалектикалық өсу тұрғысынан қарау керек. Өйткені
тіпті елуінші жылдардағы аудармаға қойылатын талап қазір біршама ескірді
деп айтуға әбден болады. Кітап халық үшін шығарылатыны – даусыз ақиқат. Ал
халықтың жалпы рухани дәрежесі үнемі өсіп отырады. Қазақ халқының мәдени
өсуіндегі таңқаларлық алып адымды айтып жеткізу қиын екені жұрттың бәріне
аян. Осындай өсу өз кезегінде жаңа талап, жаңа рухани норма тудырады. Мұны
ескермеу әсіресе аударма мәселесінде көптеген кемшіліктерге әкеп соғатыны
күмәнсіз. Сондықтан да аударма ісіне үнемі көңіл бөліп, үнемі жаңа талап
тұрғысынан қарап отыру керек. Қазіргі қазақ оқушылары неғұрлым дәл, ғылыми
жағынан баламасы тең келетін әдеби, көркем образды аударманы керек етеді.
Оның үстіне қазақ оқушылары қазір екі тілді бірдей біледі десек асыра
айтқандық болмайды, сол себептен де, оларға мүлтіксіз аударма ұсыну керек,
шала–шарпы немесе белгілі олқылықтары бар аударма әдебиеттерді оқушы
қабылдамайды, бұлар бірден көзге түсіп жұртшылықтың сынына ұшырайды да,
рухани тәрбиелік мәнінен айрылады (7, 180-181), – деп жаза келе көркем
аударманың төл әдебиеттің өсуіне ықпалын және әдеби байланыстарды нығайта
түсетініне де көңіл бөлген.
Бұл арада М.Әуезов аударманы және халықтардың мәдени байланыстарының
түп–төркінін бағдар етеді. Қазақ әдебиетіндегі көркем аударма саласының
тарихына тоқталады. Қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму, көркею сатыларындағы
аударманың орнын көрсетеді. Әр кезеңдерде жарық көрген, қазақ тіліне
аударылып шыққан орыс классик жазушыларының белді шығармаларының аударылу
сапасын да тарихи тұрғыда алады. Мұнда халықтың жалпы мәдениетінің даму
дәрежесіне қарай олардың кемшіліктері мен үлгі–өнеге боларлық ықпалын да
қалыс қалдырмайды. Осылай талдай отырып көркем аударма ісінің қазақ
халқының әдебиеті, мәдениеті өсуімен диалектикалық тұрғыда бірге өсіп
отыратынын ойының негізгі мақсаты ретінде атап түсіндіреді.
М.Әуезов аударма теоретигі ретінде осы салаға байланысты жазылған өзге
мақалалары: Ревизордың аудармасы туралы (Қазақ әдебиеті. 1936. 2 қазан),
Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді? (Қазақ әдебиеті. 1937. №9),
Пушкинді қазақшаға аудару тәжірибелері туралы (Социалды Қазақстан. 1936.
18 қаңтар.), Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар, Көркем аударманың
кейбір теориялық мәселелері (Көркем аударманың кейбір мәселелері. Алматы,
1957. 3-12 беттер), Дворян ұясының аудармасы туралы, 1910 жылдары
жазылған Қайсысын аламыз?, Ғылым тілі сынды еңбектері және съездер мен
конференцияларды көркем аударма жайында жасаған баяндамалары кіреді.
Осылардың барлығында М.Омарханұлы аударма саласындағы негізгі теориялық
мәселелерге тоқталмай кеткен емес.
М.О.Әуезовтың ізбасары М.М.Әуезовтың аударманың өзекті теориялық
проблемаларын қамтитын мақалаларының қатарынан Көркем аударманың кейбір
теориялық мәселелері үлкен орын алады.
Бұл мақаласында М.М.Әуезов аударманың заңдылық жайларын ғылыми, теория
тарапынан түсіну міндеттерінің негізгі мәселе екенін нақтылай түсіп, оның
шешілу жолдарын ұсынады. Аударма тарихын зерттеу керек және сол кезде орын
алған, тек орыс тілінен аударылған шығармаларды шоқып, теріп алып,
шет–жағасын ғана зерттеп қоя салмай, кезең–кезеңге жіктеп, зерттеп,
теориялық тұрғыдан сауатты әрі объективті түрде сараптап, жүйелі еңбек
жасау қажеттігін баса айтады. Аударма эквиваленттілігін айқындап, оның
элементтерін көрсетеді: Ал аударма саласындағы көптеген міндеттер нақтылы
түрде, түпнұсқаның түрлі қасиеттерін толық беру үшін аудармашы қолданған
құрал–тәсілдерді зерттеумен анықталады, ол қасиеттерге: интонация, ырғақ,
образдылық (синонимдердің, афоризмдердің түрліше астарларымен бірге)
секілді элементтер жатады және бұған ұлттық форманың әрқилы өзгешеліктері,
тарихи сипаттары да келіп қосылады. Аударылатын шығарманың сөз, стиль
өрнегіндегі осы көрсетілген қасиеттер, бүтіндей алғанда, алуан түрлі болып
келеді де аударуға оңай ырық та бере қоймайды, түпнұсқаның сөз образдылық
тәсілінің өзгешелігіне байланысты: бұл аудармашыдан сол қиын жағдайларға
төтеп берерлік творчестволық зор тапқырлықты талап етеді (8; 4).
Аударма саласының дұрыс қалыптасуына ықпал ететін сауатты аударма сыны,
ал дұрыс сын қалыптаспай аударма саласы да алға жылжымайтынын, сапалы сын
қалыптастыру керектігін де көтереді: Аудармалардың жетістік жайларын
көрмеу немесе оны бағаламау бүкіл аударма теориясының игі және нәтижелі
қасиеттеріне нұқсан келтіреді. Кемістіктер жайында мәселені тіпті кең
ауқымда, қилы–қилы кескіндерін қарастыра қою да керек–ті, алайда бұл
әңгіменің ұшы–қиырсыз болуы ықтималдығын да ескергеніміз жөн, өйткені әрбір
осал аудармалар өзіне тән осал белгілерімен өзінше осал келеді. Ал ылғи
тек кемістіктер мен кінәларды теріп айтылған пікірдің өркендеген әдебиет
қозғалысына пайдалы әсері кем болмақ (8; 5).
Осы мақалада көтерілген мәселелердің бірі және дәйім актуалдылығын
жоғалтпайтын сұрақ ол – аударма барысында өзге тілдерден енген тілдік,
түрлік жаңалықтарды, олардың ана тілімізбен қарым–қатынас дәрежесін
анықтауға бет бұру керек екендігі. М.Әуезов: Мысалы, аударуға қиын тиетін
және де бұл реттен жақсы аударма үлгілері бар, өте–мөте жеке қиын
сөйлемдердің аудару тәжірибесін ортаға салса, айталық сөз сипаты жағынан,
сөздің түбірлік, туындылық құрылыстары жағынан бір–бірінен мүлде өзгеше
орыс тілінен бурят–монгол тіліне, немес түркмен тілінен аударылған қиын
сөйлемдердің аудармасын, оның аса бір халыққа тән жайларын талдап көрсетсе,
өте игі іс болар еді (8; 4). – дейді. Сонымен бірге мақаласының негізгі
бөлігінде: Орыс тіліне аударылатын шығармалардың көбінесе әсерсіз жүдеу
жолма–жолдықтан аударылатынын жоғарыда атап өттік. Солай болғандықтан ұлт
тілдерін білетін, немесе оқып үйренген аударманың маман–кадрларын
әзірлеудің қажеттілігін дәлелдеп жатпаса да болады (8; 5). – деп, әлем
тілдерінің қатарына кіретін орыс тіліне ұлттық әдебиеттің сапалы аударылуы
мәселесіне тоқталады. Аударманы жасау барысында да, теориялық мәселелерді
қозғағанда да біріншіден, аударманы қабылдаушы тіл оқырмандарына
адаптациялаудан бас тарту, екіншіден, түпнұсқаның стилін беруге күш
жұмсауды талап етеді. Осы қағидалар М.Әуезовтың ойынша, аударма үрдісінде
басты орында болуы керек. Және арнайы аудармашы-кадрлар дайындауды қолға
алуды ұсынады.
Қазақ оқырманы кеңестік кезеңде ағылшын тілді әдебиетпен, жалпы батыс
еуропалық әдебиетпен жүйелі түрде таныс болды. Олардың ішінде Дж.Лондон,
Г.Мопассан, Р.Киплинг А.Дойл, Гейне, Байрон, Гете мен Гюго, О.Бальзак,
Ремарк, Ж.Верн, М.Твен, Р.Стивенсон, У.Шекспир, Сервантес, Дж.Свифт,
Р.Роллан т.б. бар. Осыған орай тұрақты аудармашылар қатары да қалыптасты.
Оларға Ғ.Орманов, М.Дәулетбаев, Ә.Тәжібаев, Қ.Бекхожин, Қ.Тайшықов,
Х.Өзденбаев, М.Жанғалин, Ғ.Оспанов, Б.Омаров және т.б. айтуға болады.
Аталған авторлардың шығармашылығы негізінен аудармамен байланысты болды.
Сонымен бірге аударма тәжірибесімен бірге теорияға үлкен үлес қосқан
авторларға М.Әуезов, І.Жансүгіров, Қ.Бекхожин, М.Қаратаев, Ә.Сатыбалдиев,
С.Талжанов т.б. атап өтуге болады.
Пушкиннің жүз жылдығына орай бүкілодақтық аудармалардың жасалуы қазақ
аудармасының сапалы сыны арқылы теориясының нық қалыптасуына ықпал етті.
Бұл үрдіске қазақ ақын-жазушыларынан ат салыспаған кем де кем. Аударманың
өзі жаңа сапаға көтеріліп, енді оған деген талаптар нақтыланды. М.Әуезов
бастап, өзгелері қостаған теориялық мақалаларда сол уақыттағы аударма
тарихы ғана қамтылмады, оның сол кездегі жағдайы талданды, болашақ бағыт-
бағдарының беті айқындалды. Мысалы, Қ.Өтеповтың Пушкин шығармаларының
аудармалары туралы (Социалистік Қазақстан, 1934. 22 қаңтар), Көрнекті
табыс (Социалистік Қазақстан, 1936. 3 ақпан), М.Қаратаев Жүз жылдан
кейінгі Пушкин (Әдебиет майданы. 1936. №12), Пушкин қазақ әдебиетінде
(Әдебиет майданы, 1937. № 2), Р.Жаманқұлов Пушкин өлеңдерінің аудармасы
жөнінде бір-екі сөз (Әдебиет майданы. 1937. №4), І.Жансүгіров Евгений
Онегин на казахском языке (Казахстанская правда. 1936. 2 окт.), Что дал
перевод Пушкина казахской литературе (Литературный Казахстан. 1937. № 2-
3.). Сонымен қатар Гоголь шығармашылығының аудармаларына байланысты
Ә.Тәжібаевтың Ревизор қазақ сахнасында (Социалды Қазақстан. 1936. 21
қазан), С.Мұқановтың Үлкен табыс (Ревизордың аудармасы туралы) (Қазақ
әдебитеі. 1936. 25 қазан), Ғ.Тоғжановтың Гоголь геройлары қазақ
сахнасында (Социалистік Қазақстан. 1937. 16 қараша), Қ.Бекхожиннің Гоголь
және қазақ әдебиеті (Әдебиет майданы. 1938. № 3) және т.б. мақалалары
аударма теориясына бағытталған десек қателеспейміз.
1950 жылы Мемлекеттік көркем әдебиет баспасы ашылып, одан шығатын өнім
негізінен аударма әдебиет болды. 50-ші жылдардың өзінде қазақ тіліне
шетел, орыс әдебиетінен 300-ге тарта аударма жасалып, олар 5000000-нан аса
тиражбен таралған.
1957 жылы аударманың жинақталып, бір ізге түскен теориялық бағыттарына,
мәселелеріне арналған Көркем аударманың кейбір мәселелері атты тұңғыш
жинақ жарық көрді. Кітап жоғарыда талданған М.Әуезовтың Көркем аударманың
кейбір теориялық мәселелері мақаласымен ашылған. Жинаққа аударма саласында
еңбек етіп жүрген барлық көрнекті авторлардың ой-тұжырымдары енген.
Ә.Ипмағанбетов өзінің Көркем аударманың кейбір мәселелері мақаласында
аудармашы кадрларды дайындау керек деген М.Әуезовтың пікіріне қосылады:
... алдымен көркем аударманың бізде профессиялық дәрежеде көтерілмей
отырғанын айту керек. ... Көркем әдебиеттен хабары аз сауатты деген бір
ғана дәлелмен аудармаға араласып жүрген адамдар бұл искусствоны дамыта
алмайды. Қайта өздерінің қарадүрсін, немесе, тіпті құнсыз аудармаларымен
оның сапасын төмендетеді. Көркем аударманы тек соның творчестволық,
реалистік принциптерін меңгерген тәжірибелі кадрлар ғана дамыта алады (9,
17). Мақалада троптардың аударылуына көңіл бөле отырып: .. образды
теңеулердің мағынасына түсінбей, әрбір сөзді жазылған күйінде ғана ұғынып
аударғандығынан кететін сорақы қателердің (9, 20) көбейіп отырғандығы
қазіргі кезде орын алуға болмайтындығын, мұның арнаулы мәселе екендігін
атап өтеді. Мақалада аударма редактурасына қатаң талаптар қойылуы
керектігін ұсынады: Төменқолды, құнсыз аудармалардың жарық көріп жүргені,
ең алдымен сол редактураның нашарлығын дәлелдейді (9, 24). Лингвистикалық
бағыттың аудармадағы орны жөнінде: Сөйлемнің ерекшеліктерін бұлжытпай
аударғанда түпнұсқаның тек қана грамматикалық формасы болмаса, идеялық
мазмұнын, автордың стилін дәл беру мүмкін емес. Ал енді бұл әдісті әдеби
тәжірибелері аз аудармашылар қолданған күнде, тура буквализмге апарып
соқтырады (9, 32), - деп тұжырым жасайды. Аударма сынындағы
кемшіліктердің көп екендігін, шығарманы бағалау қағидаларының бірізділікке
салынуы қажеттігін мәселелердің қатарына қосады. Т.Әлімқұловтың Жемісті
жолда мақаласында балама аударманың анықтамасы беріледі: Аударма
шығарманың әрпін емес, рухын жеткізуге тиіс. Сөзді аудармау керек, ой-
пікірді аудару керек, автор интонациясын, тіл, образ, стиль ерекшеліктерін
сақтау шарт, аударма мейлінше жатық болсын... (10, 52). Әбен
Сатыбалдиевтың В.Г.Белинский шығармаларының аудармасы мақаласында
Аудармашының лабораториясына байланысты мәселелер қозғалған. Аудармашылық
жұмысқа кімдер алынуы керек екендігіне баса назар аударған:
...аудармашылық – нағыз творчестволық еңбек. Мұнда да жазушылық талант,
белгілі бір жанрға бейімділік болуы шарт (11, 70). Арнайы теорияға
байланысты мәселелерден, еркін аударма, сөзбе-сөз аудармаларға түсінік
береді. Аударманың коммуникативтік қатынастарға ғана жұмыс істеуі керек
емес, семантикалық қатынас қызметін жүзеге асыруы қажет деген қорытынды
жасайды: ... әйтеуір автордың пікірін қалдырмай жеткізуге тырысады. Демек,
автордың не айтқысы келгенін оқушы қалай да ұғады. Бірақ бұл дұрыс әдіс
емес. Аударма мәдениетінің жоғары болуын көздеген адам бұл пікірді жақтай
алмайды. Мәселе тек автордың пікірін ғана жеткізуде емес ... жазу стилін
де, сөйлем құру шеберлігін де, өз пікірін айқын жеткізудегі өзгешелігінің
бәрін аудармада дәл беруге тырысу керек (11, 80). Е.Букетов
В.В.Маяковскийдің қазақ тіліндегі шығармалары туралы атты мақаласында
аудармашы авторды қалай зерттеуі керектігіне тоқталады. Творчество иесін
басқа тілге жеткізу үшін, аудармашы бірден, оның творчестволық әдістерін
толық танып, жете біліп алуға тырысуы қажет (12, 136) деген пікірге
тоқталады.
Аталған еңбекті талдай отырып, аударманың жедел қарқынмен дамуына
қарамастан, аударма теориясы да өзінің релевантты бағыттарын айқындап
үлгергенін көреміз. Оларға негізінен аудармашылардың лабораториясы, оның
ішінде авторды зерттеу, аудармашының белгілі бір жанрға бейімдігі болуы,
аудармашының творчестволық тұлға болуы мәселелері енсе, аударманың жалпы
және арнайы теориясы бойынша аударма редактурасы, еркін, балама, сөзбе-сөз
аудармалардың ара-қатынасы, аудармаға қойылатын ғылыми талаптар мен
рецепторлық талаптар кірді.
1962 жылы С.Талжанов аударманың арнайы теориясы аясында О некоторых
основных проблемах художественного перевода атты ғылыми-теориялық еңбегін
жазса, 1972 жылы Исторические периоды развития казахской литературы и роль
перевода в этом процессе атты докторлық диссертациясын қорғады. С.Талжанов
Аударманы әдебиеттану саласы тұрғысынан зерттеп, балама аудармаға анықтама
береді, сонымен қатар, адам аты-жөнін аудармалары, тарихи сөздердің
аударылуы, идиомалық тіркестердің аударылуын талдай келіп, ғылыми-теориялық
тұжырымдар жасайды.
1987 жылы Ә.Сатыбалдиев Рухани қазына ғылыми-теориялық еңбегінде
аударма әдебиетті жүйелеу, шетел аударматануындағы тұжырымдарды талдау,
аударматану терминдерін жүйелеу жұмыстарын жүргізеді. Аударманың арнайы
теориясына қатысты ұлттық колориттердің аудармасы, тіл грамматикасының
аудармадағы көрінісі, түпнұсқадағы баяндау және суреттеу жүйесінің
сақталуы, синонимдік қатар, сөздік қор, сөз ауыстыру, қосарлау, үстемелеу
сынды бірліктерге талдау жасаған.
С.Талжанов пен Ә.Сатыбалдиевтің аудармаға байланысты ғылыми-теориялық
еңбектері, 1950 жылдары көтерілген мәселелерден туындап отырған. Аударма
теориясының өз нысанасын айқындауы, жеке ғылыми салаға айналуы өз бастауын
1914 жылы жазылған С.Сейфуллиннің мақаласынан, Ж.Аймауытов, М.Әуезов сынды
авторлар еңбектерінен алып, 1930 жылдары бүкілодақтық қарқында жылдам
дамытылды, 1950 жылдары нақты қалыптасты. Қазақ аударма теориясындағы
лингвистикалық зерттеу бағыттары М.Әуезовтың аударма жайында жазған соңғы
еңбектерінен, яғни 1957 жылдардан бастау алып, Ә.Сатыбалдиевтың, С.Талжанов
еңбектерінде нақты орнықты. Қорытындылай келе, қазақ аудармасының теориясы
аз уақыт ішінде аударма тәжірибесінің бай мысалдарына сүйене отырып, басты
релевантты талаптарды айқындай алды және тәжірибе жүзінде сыни-бағалау
жұмыстарына кеңінен пайдаланды.
1.3. Аудармашыларды оқытудағы лингвистикалық бағыт
Еліміздегі аударма теориясы соңғы жарты ғасырда біршама жаңа
қағидалармен толықты. Аударманың жеке ғылыми сала болып қалыптасуы да осы
уақыт аралығына сәйкес келеді. Енді аударма жан-жақты, өзге де пәндермен
кешенді түрде байланыстырылып қарастырылу тенденциясы басымдық алып келеді.
Мысалы, жыл сайын аудармаға байланысты өткізіліп тұратын ғылыми-теориялық
конференциялар мен дөңгелек үстелдер материалдарына көз салсақ жеткілікті.
Ондағы білдірілген ой-пікірлер мен ғылыми көзқарастарда еліміздегі
аударматану ғылымын әлемдік аударма ғылымымен жақындастыру, интеграциялық
үрдіске ену белгілері айқын байқалады. Атап айтсақ, аударматанудың ғылыми-
теориялық бағыттарын айқындауда профессор Т.Есембеков аударма теориясын
жіктемесін жасайды. Бұл өз кезегінде осы саламен айналысушылардың жүгін
жеңілдетері анық және ғылыми пән ретінде аударматанудың орнын белгілеп
беруге көп септігін тигізеді. Ғалым аударматану теориясын жалпы,
лингвистикалық, арнайы салалық, көркем аударма деп зерттеу объектілеріне
байланысты бөледі. Сонымен қатар, осы саладағы ғылыми зерттеу жұмысының
заңдылықтары мен критерийлерін ұсынады. Өз кезегінде оларға тілдік
ерекшеліктер мен заңдылықтар, зерттеу объектілерінің ортақ және жалқы
сипаттарын айқындау, әр кезеңнің теориялық қағидаларының табиғатын зерттеу,
заңдық сәйкестік, эквиваленттік сынды ұғымдардың қолданылу аясын,
сапалық мүмкіндігін ашу, аударудың ортақ қағидалары мен жеке ерекшеліктерін
жүйелі түрде басқа пәндермен бірлікте зерттеу және т.б. жатқызып,
интерпретациялайды (13; 20-22). Сонымен қатар, аударматанудың кешенді
түрде қарастырыла бастауын лингвистикалық тұрғыдан фондық ақпараты бар
ұлттық сөздердің аударылуына талдау жасап, жіктемесін берген Г.Смағұлова,
аударма әдістемесі жөнінде А.Тусупова, С.Әшімханова мақалаларын, аударманың
салыстырмалы әдебиеттану тұрғысындағы маңызына көңіл бөлген К.Жуанышбеков
мақалаларын алдыға тартуға болады. Өзінің (1983 ж) ғылыми еңбектерінде
Н.Сағындықова аударманың тәжірибелік және теориялық мәселелерін негіздейді.
Алғаш рет комментарийленген жолма-жол аударма терминін айналымға енгізді.
Аударма ісі мен оның теориясы әлем ғылымында өте қарқынды дамуда.
Бүгінде аударма саласындағы зерттеулер 1950 жылдардан бастап лингвистикалық
бағытқа бет бұрғаны белгілі. Лингвистиканың сыртқы (Соссюр) аясының кеңуі
аудармамен астасып жатты, екі саланың бір-біріне берері де алары да мол
болғандықтан, көптеген лингвист ғалымдар осы саламен жүйелі түрде айналыса
бастады.
Соңғы кездері аудармадағы баламалылықты қалай анықтау керек деген мәселе
аса өзекті. Әдебиеттану аудармаға қатысушылардың шығармашылық аспектілеріне
көңіл аударғанымен, бұл сала балама аударма қандай қағидалар бойынша
жасалады деген сұраққа нақты критерийлерді әлі ұсынған жоқ. Бірақ
шығарманың талдануы, құндылығы әдебиеттану ғылымының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz