Ресей Федерациясының Орталық Азиядағы геостратегиясы (1991-2009)
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ГЕОСТРАТЕГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1 Ресей Федерациясының сыртқы саяси ерекшеліктері: мақсаты, негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Ресей Федерациясының сыртқы саясатының ресурстары мен басымдылықтары және Орталық Азиядағы сыртқы саяси стратегиясы ... ... ... ..22
1.3 Ресейдің Орталық Азиядағы геосаяси мүдделері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ: ЭКОНОМИКА, ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ, ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.1 Ресей мен Орталық Азия мемлекеттері қатынастарының құқықтық негізінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
2.2 РФ мен ОА арасындағы саяси.экономикалық ынтымақтастық ... ... ... ... ... .55
2.3 РФ мен ОА арасындағы қауіпсіздік және тұрақтылық мәселелері ... ... ... ...80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ГЕОСТРАТЕГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1 Ресей Федерациясының сыртқы саяси ерекшеліктері: мақсаты, негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Ресей Федерациясының сыртқы саясатының ресурстары мен басымдылықтары және Орталық Азиядағы сыртқы саяси стратегиясы ... ... ... ..22
1.3 Ресейдің Орталық Азиядағы геосаяси мүдделері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ: ЭКОНОМИКА, ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ, ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.1 Ресей мен Орталық Азия мемлекеттері қатынастарының құқықтық негізінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
2.2 РФ мен ОА арасындағы саяси.экономикалық ынтымақтастық ... ... ... ... ... .55
2.3 РФ мен ОА арасындағы қауіпсіздік және тұрақтылық мәселелері ... ... ... ...80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста XX ғасырдың 90-шы жылдары мен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы аралығындағы Ресей Федерациясының Орталық Азияға қатысты саясатының мақсаттары, бағыттары мен геостратегиясы зерттелінген. Сонымен қатар Ресейдің Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік пен тұрақтылық мәселелеріне байланысты ұстанымы және саяси-экономикалық қатысуы қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы жаһандық және аймақтық қатынастардың жүйесінде терең өзгерістер әкелді. Еуразиялық құрлықтың орталығында жаңадан бес тәуелсіз мемлекеттердің - Қазақстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Тәжікстан және Өзбекстанның пайда болуы жаңа халықаралық-саяси аймақ - Орталық Азияның қалыптасуына бастама болды. Орталық Азия аймағының әрбір егеменді мемлекетінің стратегиялық мақсаттары халықаралық қатынастар жүйесінің субъектілері ретінде әлем мемлекеттерімен, халықаралық және аймақтық ұйымдармен тығыз байланыс орнату болды.
Әлемдік қоғамдастық өмірінің барлық жақтарын қамтуға бет алған жаһандану жағдайында және жаңадан қалыптасып келе жатқан көптүрлі әлемдік жүйенің дамуында Орталық Азия аймағы геоэкономикалық тұрғыда маңызды орын алуда. Жаңа мыңжылдықтың басынды аймақтың геосаяси және геостратегиялық жағдайы арта түсті. Соның негізінде аймақ халықаралық саясаттың негізгі тақырыптарының біріне айналып, халықаралық қауымдастық назарында ерекше орынды иеленуде. Жаңа аймақ көршілес елдер және халықаралық қатынастардың ғаламдық акторларының қызығушылықтары тоғысатын аумақ пен сыртқы саяси әрекеттестіктегі нысанға айналды. Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейін жаһандық және аймақтық акторлардың жіті назарына ілігуінің негізі мынандай факторлармен түсіндіріледі:
Біріншіден, Орталық Азия өңірі Еуразияның кіндігінде орналасуы арқылы алып құрлықтың едәуір бөлігіндегі тұрақтылық пен қауіпсіздікке ықпал ететін стратегиялық маңызға ие болып отыр.
Екіншіден,Орталық Азия аймағы шетелдік тауарларды өткізудің жаңа нарығы және инвестиция құю ортасы болып табылады, ал бұл фактордың маңызы орта-азиялық елдердің келешекте әлемдік саудаға тартылуы барысында тіптен арта түспек.
Үшіншіден, Орталық Азия аймағы түрлі тараптармен байланыстыратын транзиттік қуатқа ие.
Төртіншіден, орта-азиялық аймақ әлемдік мәні бар бай табиғи ресурстар қорына, энергетикалық және минералды шикізат көздеріне ие болуына байланысты тартымды.
Бесіншіден, орта-азиялық аймақ қазіргі кезде энергетикалық фактордың есебінен тек қана экономикалық емес, сонымен қатар геосаяси маңызға ие, демек әлемдік державалар аймақтағы экономикалық қатысуларының нәтижесінде өз ұстанымдарын бекітуде. Қызығушылық танытып отырған негізгі әлемдік акторлардың қатарында – АҚШ, Қытай, Еуропалық Одақпен қатар ірі мемлекеттер тізіміндегі Ресей Федерациясы да емеурін танытып отыр.
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы жаһандық және аймақтық қатынастардың жүйесінде терең өзгерістер әкелді. Еуразиялық құрлықтың орталығында жаңадан бес тәуелсіз мемлекеттердің - Қазақстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Тәжікстан және Өзбекстанның пайда болуы жаңа халықаралық-саяси аймақ - Орталық Азияның қалыптасуына бастама болды. Орталық Азия аймағының әрбір егеменді мемлекетінің стратегиялық мақсаттары халықаралық қатынастар жүйесінің субъектілері ретінде әлем мемлекеттерімен, халықаралық және аймақтық ұйымдармен тығыз байланыс орнату болды.
Әлемдік қоғамдастық өмірінің барлық жақтарын қамтуға бет алған жаһандану жағдайында және жаңадан қалыптасып келе жатқан көптүрлі әлемдік жүйенің дамуында Орталық Азия аймағы геоэкономикалық тұрғыда маңызды орын алуда. Жаңа мыңжылдықтың басынды аймақтың геосаяси және геостратегиялық жағдайы арта түсті. Соның негізінде аймақ халықаралық саясаттың негізгі тақырыптарының біріне айналып, халықаралық қауымдастық назарында ерекше орынды иеленуде. Жаңа аймақ көршілес елдер және халықаралық қатынастардың ғаламдық акторларының қызығушылықтары тоғысатын аумақ пен сыртқы саяси әрекеттестіктегі нысанға айналды. Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейін жаһандық және аймақтық акторлардың жіті назарына ілігуінің негізі мынандай факторлармен түсіндіріледі:
Біріншіден, Орталық Азия өңірі Еуразияның кіндігінде орналасуы арқылы алып құрлықтың едәуір бөлігіндегі тұрақтылық пен қауіпсіздікке ықпал ететін стратегиялық маңызға ие болып отыр.
Екіншіден,Орталық Азия аймағы шетелдік тауарларды өткізудің жаңа нарығы және инвестиция құю ортасы болып табылады, ал бұл фактордың маңызы орта-азиялық елдердің келешекте әлемдік саудаға тартылуы барысында тіптен арта түспек.
Үшіншіден, Орталық Азия аймағы түрлі тараптармен байланыстыратын транзиттік қуатқа ие.
Төртіншіден, орта-азиялық аймақ әлемдік мәні бар бай табиғи ресурстар қорына, энергетикалық және минералды шикізат көздеріне ие болуына байланысты тартымды.
Бесіншіден, орта-азиялық аймақ қазіргі кезде энергетикалық фактордың есебінен тек қана экономикалық емес, сонымен қатар геосаяси маңызға ие, демек әлемдік державалар аймақтағы экономикалық қатысуларының нәтижесінде өз ұстанымдарын бекітуде. Қызығушылық танытып отырған негізгі әлемдік акторлардың қатарында – АҚШ, Қытай, Еуропалық Одақпен қатар ірі мемлекеттер тізіміндегі Ресей Федерациясы да емеурін танытып отыр.
1 Конституция Российской Федерации. -М. : Приор, 2001. -с. 30
2 Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 г. // Казахстанская
правда. - 08.09.95 г.
3 Конституция Республики Узбекистан // http://www.humanrights.hlO.ru/kl 1 htm.
4 Конституция Туркменистана // http://www.humanrights.hlO.ru/klO.htm
5 Конституция Таджикистана // http://www.humanrights.hlO.ru/k9.htm
6 Конституция Кыргызской Республики // http://www.humanrights.hlO.ru/k6 htm.
7 Концепция внешней политики Российской Федерации от 28 июня 2000
года // http://www.mid.ru/ns-osndoc.nsf/0e9272befa34209743256c630042dl
aa/fd86620b371b0cf7432569rb004872a7?ОpenDocument
8 Концепция национальной безопасности Российской Федерации от
10.01. 1997 года // http://www.mid.ru/ns-osndoc.nsf/0e9272befa3420974325
6c630042dlaa/a54f9caa5e68075e432569fb004872a6?OpenDocument
9 Военная доктрина Российской Федерации, 21 апреля 2009 года //
http://www.mid.ru/ns-osndoc.nsf/0e9272befa34209743256c630042dlaa/2a95
9a74cd7ed01f432569fb004872a3?OpenDocument
10 «2030»Қазақстан Республикасының статегиялық даму бағдарламасы. Алматы., 1997.
11 Қазақстан Республикасының дипломатиялық және консульдық қызымет туралы заңы. 2002.
12 Договор между правительством РФ и правительством РК об аренде испытательного полигона Сары-Шаган, 18 октября 1996 года// lawrussia. ru/texts/legal 901/doc901a568x459.htm
13 Договор между РФ и КР о сотрудничестве в военной области, 5 июля 1993
года // lawrussia.ru/texts/legal901 /doc901 a5 68x5 75 .htm
14 Соглашение межу РФ и КР о порядке использования российских военных
объектов на территории КР и статусе военнослужащих вооруженных сил
РФ в КР, 5 июля 1993 года // infopravo.by.ru/fedl999/spis31 .shtm
15 Соглашение между РФ и РТ о правовом статусе пограничных войск РФ,
находящихся на территории РТ от 25 мая 1993 года // http:/ infopravo .bv ru/fed 1993/chO2/akt 12943 .shtm
16 Соглашение между РФ и РТ о военной службе граждан РФ в вооруженных
силах РТ и их статусе, Москва, 30 декабря 1994 года // http://infopravo.by.ru
/fedl994/ch01/aktl0052.shtm
17 Соглашение между правительством РФ и правительством РТ о порядке
содержания и использования оптико-электронного узла «Нурек» системы
контроля космического пространства, Москва, 28 января 1994 года //
http://lawrussia.ru / texts/legal 428/doc428a725x770.htm.
18 Меморандум о сотрудничестве по охране внешних государственных границ Ашхабад, 24 декабря 1993 года //http://www.inpravo.ru/data/ base304/text3 04v430i550.htm
19 Договор между Российской Федерацией и Туркменистаном о сотрудничестве в сфере охраны государственной границы и о статусе
военнослужащих Пограничных войск РФ, находящихся на территории
Туркменистана на переходный период, 27 августа 1992 года //.http://www. inpravo.ru/data/base304/text708v430i552.htm
20 Соглашение между правительством Российской Федерации и
Туркменистаном о военной службе граждан РФ в вооруженных силах
Туркменистана и их статусе, Ашхабад, 1 сентября 1993 года //
http://www.inpravo.ru/data/base304/text5604v430i5450.htm
21 Договор между РФ и Туркменистаном о совместной охране
государственной границы Туркменистана и статусе военнослужащих
пограничных войск РФ на территории Туркменистана, Ашхабад,
23 декабря 1993 года // http://www.bestpravo.ru/fed 1993/dataOI/tex10239.htm
22 Меморандум об основных принципах решения вопросов, связанных с
гражданством и правовым статусом граждан РФ, постоянно проживающих
на территории РК, и граждан РК, постоянно проживающих на территории
РФ, Москва, 28 марта 1994 года // http://lawrussia.ru/texts/legall85/doc
185a379x809.htm
23 Договор о правовом статусе граждан РФ, постоянно проживающих на
территории РК, и граждан РК, постоянно проживающих на территории
РФ, Москва, 20 января 1995года // http://www.pavlodar.com/zakon/ ?dok:=01
926&ogl=all
24 Соглашение между РФ и РК об упрощенном порядке приобретения
гражданства гражданами РФ, прибывающими для постоянного
проживания в РК, и гражданами РК, прибывающими для постоянного
проживания в РФ, Москва, 20 января 1995 года // http://infopravo.by.ru
/fedl995/ch04/aktl6969.shtm
25 Договор между Российской Федерацией и Республикой Таджикистан об
урегулировании вопросов двойного гражданства, Москва, 7 сентября 1995
года // http://lawrussia.m/texts/legal_185/docl85a830x909.htm
26 Соглашение между Российской Федерацией и Кыргызской Республикой
об упрощенном порядке приобретения гражданства гражданами Кыргызской Республики, прибывающими для постоянного проживания в
Российскую Федерацию, гражданами Российской Федерации, прибывающими для постоянного проживания в Кыргызскую Республику,
и выхода из прежнего гражданства, Москва, 28 марта 1996 года) //http:// www.inpravo.ru/data/base925/text925vl38i834.htm
27 Соглашение между Российской Федерацией и Республикой Таджикистан о
главном военном советнике при министре обороны Республики Таджикистан, Москва, 21 января 1997 //http://bestpravo.ru/fedl997/data O7 tex23461.htm
28 Соглашение между Российской Федерацией и Кыргызской Республикой о
сотрудничестве по пограничным вопросам (Бишкек, 17 июля 1999 года).
29 Совместное заявление президентов РФ Б. Ельцина и РУ И. Каримова,
Москва, 6 мая 1998 года //http://bestpravo.ru/fedl998/data06/tex21280.htm
30 Договор между Российской Федерацией и Республикой Узбекистан о дальнейшем углублении всестороннего сотрудничества в военной и
военно-технической областях, Ташкент, 11 декабря 1999 года //
http://lawrussia.ru/texts/legal 913/doc913a858x524.htm
31 Соглашение об углублении интеграции в экономической и гуманитарной областях между Россией, Казахстаном, Кыргызстаном и Беларусью, 29 марта 1996 года // http://www. novostroy. ru/law/direct.php?num= 1055457 &id;=&sort;-status I &type=gov
32 Декларация между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о вечной дружбе и союзничестве, ориентированном в XXI столетие, 6 июля 1998 года // www.lawrussia.ru/texts/legal523/doc523a391x671.htm
33 Соглашение между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о разграничении дна северной части Каспийского моря в целях осуществления суверенных прав на недропользование, 6 июля 1998 год // Бюллетень международных договоров. - 2003 год. - № 5. - С.46
34 Договор об учреждении Евразийского экономического сообщества, Астана, 10 октября 2000 года //http://www.kremlin. ru/interdocs/2000/10/10/ 1209 type72066 107540.shtml?type=72066
35 Декларация между Российской Федерацией и Республикой Казахстан о сотрудничестве на Каспийском море, Астана, 9 октября 2000 года // http://www.kremlin.ru/interdocs/2000/10/09/0000 Jype72067_l 28392.shtml?tyре-72067
36 Договор о стратегическом партнерстве между Узбекистаном и Россией,
16 июня 2004 год // infopravo.bv,m/fed2004/ch05/aktl 8O88.shtm
37 Соглашение между Российской Федерацией и Туркменистаном о
сотрудничестве в области безопасности, Москва, 10 апреля 2003 года //http://www.kremlin.ru/text/docs/2003/04/42885.shtml
38 Совместное заявление Президента Российской Федерации В.В.Путина
и Президента Кыргызской Республики К.С.Бакиева, Москва, 5 сентября
2006 года// http://www.kremlin.ru/interdocs/2005/09/05/1505 type72067 93294.shtml
39 Соглашение между Правительством Республики Казахстан и
Правительством Российской Федерации о сотрудничестве в газовой
отрасли, Москва, 28 ноября 2001 года // http://base.zakon.kz/doc/lawyer
/?uid=6AFF64F3-D499~47C7-8EFD-DlBEA8573E12&doc; id=1026249
40 0 Совместная декларация Президента Российской Федерации и Президента Республики Казахстан о развитии долгосрочного сотрудничества в области переработки и реализации газа Карачаганакского месторождения (г. Санкт-Петербург, 17 июля 2006 года) //http:vyww.kremlin.ru/text/docs/2006/07/108908.shtml
41 Соглашение между Правительством Российской Федерации и
Правительством Республики Казахстан о сотрудничестве в создании
хозяйственного общества на базе Оренбургского газоперерабатывающего завода, Уральск, 3 октября 2007 года // http://lawrussia.ru/texts/legal216/doc216a391x543.htm
42 Совместная декларация Президента Республики Казахстан, Президента
Российской Федерации, Президента Туркменистана и Президента
Республики Узбекистан о развитии газотранспортных мощностей в
регионе Центральной Азии, Туркменбаши, 12 мая 2007; Ташкент, 9 мая
2007 года// http://www.kremlin.ru/interdocs/2007/05/12/1339type72067 128174.shtml?tvpe=72067
43 Соглашение между Правительством Республики Казахстан,
Правительством Российской Федерации и Правительством Туркменистана
о сотрудничестве в строительстве Прикаспийского газопровода, Москва,
20 декабря 2007 года // http://www.kremlin.ru/interdocs 2007/05/12/1334 type72067 128185.shtml?tvpe=72067
44 Интервью Президента РК Н.А.Назарбаева ведущим авторских программ казахстанских телеканалов, Астана, 09.04.2007// http://www.akorda. Wwww/www_akorda_k.nsf/sections?QpenForm&id;_doc=
В021400766525 АА8462572ВА002Е22 AO⟨-ru&L I =L2&L2=L2-18
45 Бакиева и Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева. 26.04.07 //http://president.kg/press/newsZ2199/
46 Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на XII сессии Ассамблеи
народа Казахстана. 24.10.2006// http://www_akorda_kz.nsf/sections? Open Form&id; doc-C139D65940F71A52462572340019E710⟨-ru⋘-L
2&L2=L2-15
47 Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на Экономическом
форуме в Санкт-Петербурге. 10.06.2007 // http://wwwakorda.kz.nsf
sections?OpenForm&id; doc=4E0AACE3FBF876B2462572F60033FEA5&lan;
g-ru&L 1 =L2&L2=L2-16
48 Выступление Президента РК Н.А.Назарбаева в Московском
государственном институте международных отношений МИД России //
http://www.kazembassy.ru/issue/?issueld=l 165
49 Назарбаев Н.Ә. «Еуразиялық кеңістік: интеграциялық әуелет және оны жүзеге асыру» ғылыми-практикалық конференцияда сөйлеген сөзі // Мысль. 2004.-№5.-20-22б.
50 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы.Алматы: «Дәуір», 1992. -56 бет.
51 Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. – Алматы: Казахстан, 1996.
52 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы 1996 .
53 Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы, 2003 .
54 Назарбаев Н.А. Эпицентр мира. – Алматы: Кайнар, 2001. – 294 с.
55 Назарбаев Н.А. Казахстанский путь.- Астана. 2006.
56 Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстана. – Алматы: Болеем, 1997. – 736 с.
57 Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. – Алматы: САК, 2000. – 584 с.
58 Токаев К.К. Преодоление. Дипломатические очерки. – Алматы: САК/Gauhar, 2003. – 656 с.
59 Токаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан. – Астана: Елорда, 2001. – 552 с
60 Токаев К.К. Свет и тень. – Астана, 2007. – 576 с.
61 Каримов И.О национальной государственности, идеологии независисмости и правовой культуре. Ташкент, 1999.
62 Ниязов С. Внешняя политика нейтрального Туркменистана.А.:1999.
63 Мансуров Т.А. Казахстанско-российские отношения.- Алматы, 1997.- С 248
64 Арыстанбекова А. «Глобализация: история, динамика, аспекты, грани». Алматы: Дайк Пресс, 2002.
65 Ибрашев Ж.О, Байизакова К.Е, Кукеева Ф.Т. США и страны Центральной Азии: реалии и перспективы взаимоотношений.А.:2004.
66 Кенес К. О границе // Саясат. - 2000. - №1.
67 Байзакова К.И. Сотрудничество Казахстана и России в рамках
Договора о коллективной безопасности// Россия - Казахстан. На пути к
интеграции. - М.:МГУ. - 2007. - С. 10.
68 Кукеева Ф.Т. СеntгаІ Аsіа аnd tһе USA. 2006
69 Губайдуллина М.Ш, Макашева К.Н, Байзакова К.И. Актуальные вопросы интеграции и глобализации на примере Европы. Алматы: 2008.
70 Сапанов С.Ж. Восток-Запад: Актуальные проблемы международных отношений и внешней пилитики. Астана -2005.
71 Черних И.А., Мырзахметова А.М., Мырзабеков М.С., Абдикадирова Ж.Б. Аймақтық қауіпсіздіктің өзекті мәселелері: тарихы және қазіргі кезең. Алматы: 2008.
72 Султанов Б. Приоритетные направления внешней политики и политики безопасности Республики Казахстан в условиях глобализации // Казахстан в глобальных процессах (Алматы, IMEP). 2004. № 1. С. 29-48. Евразийская стратегия суверенного Казахстана. Под общей редакцией Султанова Б.К. Научное издание. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2005. – 202 с.
73 Нарибаев М. Республика Казахстан и ОЭС: современное состояние и перспективы взаимодействия // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2008. № 1. С. 114-129.
74 Сыроежкин К. Геополитический эндшпиль // Континент. 2003. № 1. С.26-28.
75 Ашимбаева М.С., Шоманова А.Ж. Страны и регионы мтра в современных международных отношениях. А.:2006.
76 Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А.:2006.
77 Абдыкайева А. Всемирная Торговая Организация во внешней политике Республики Казахстан. – Алматы: казну, 2008. – 153 с
78 Ахметгалиев Б.Р., Базаров А.А. Казахстан в интеграционном процессе в постсоветском пространстве // Казахстан-Спектр. № 1–2. 1997. С.55–68.
79 Жоламанова Г. Особая роль Казахстана в интеграционных структурах: политологический анализ // Analytic (Алматы). 2008. № 2. С.20-29.
80 Кожихов А.Г. СВМДА: реалии и перспективы // Analytic. -2002. -№ 3.-С.23-24.
81 Утегенова А.Р. Казахстан и ОБСЕ: опыт сотрудничества // Казахстан в системе международных отношений. – Алматы: МОН РК, МИД РК, казгу, 2001. - С. 45-49.
82 Бурнашев Р., Черных И. Безопасность в Центральной Азии: методологические рамки анализа (военный сектор безопасности). – Алматы: казну, 2006. – 416 с.
83 Султанов Б.К., Музапарова Л.М. Становление внешней политики Казахстана: история, достижения и взгляд в будущее /Под ред. Ашимбаева М.С.– Алматы: Институт мировой экономики и политики при Фонде Первого Президента РК, 2005.
84 Медеубаева Ж.М. Трансформация системы международных отношений в начале XXI в. И приоритеты внешней политики Республики Казахстан // Казахстан-Спектр. 2007. № 2. С. 36-43.
85 Круппа М. Глобализация: шансы и вызовы для Республики Казахстан // Казахстан в глобальных процессах (Алматы, IMEP). 2004. № 1. С. 17-21.
86 Искалиев М. Казахстан в системе международных экономических отношений // Analytic (Алматы, КИСИ). 2006. №1 (31). С. 31-34.
87 Бегишев Т. Инструменты государственного регулирования внешнеэкономической деятельности // Вестник казгу. Серия экономическая. 1998. № 10. С. 24-30
88 Барлыбаев Х. Человек, глобализация, устойчивое развитие. – Москва: РАГС, 2008. – 321 с.
89 Лаумулин М. Казахстан и Запад: ретроспектива отношений в 1990-е гг. // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2000. № 2. С. 50-79. Столкновение интересов и стратегия России и США на современном этапе: ситуация в мире и в Центральной Азии // Analytic (Алматы). 2003. № 4. С. 3-8. Центральная Азия и Запад: новые геополитические реалии // Казахстан в глобальных процессах. 2004. № 2. С. 96-116. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Том II: Внешняя политика и стратегия США на современном этапе и Центральная Азия. – Алма-Ата: КИСИ, 2006. – 348 с.
90 Оразалиев Е. Интересы Китая и России в ШОС // Analytic (Алматы, КИСИ). 2005. № 5. С. 13-19.
91 Рахматулина Г.Г. Экономическое сотрудничество государств ШОС как важный фактор устойчивого развития стран Центральной Азии / /Проблемы экономического и финансового сотрудничества в рамках ШОС: Материалы международной научно-практической конференции (Алматы, 31 мая 2006 г.). – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2006. - С.153-165.
92 Кушкумбаев С.К. Развитие ШОС как региональной организации: потенциал расширения // Казахстан-Спектр. № 1. 2007. С. 19-24.
93 Шаймергенов Т. ОДКБ и НАТО: вопросы взаимодействия в регионе Центральной Азии // Материалы 4-й Ежегодной Алматинской конференции КИСИ «Концепции и подходы к региональной безопасности в Центральной Азии. 7 июня 2006 г. – Алматы: КИСИ, 2006. – С.111-127.
94 Сатпаев Д.А. Наркотраффик и проблемы региональной безопасности в Центральной Азии // Analytic (Алматы, КИСИ). 2004. № 1. С. 39-40.
95 Шайхутдинов М.Е. Проблемы безопасности в Центральной Азии //Шайхутдинов М.Е. Геополитика, глобалистика и теория национальной безопасности: методологические и прикладные аспекты. – Павлодар: ТОО НПФ «ЭКО», 2005.С.432-444.
96 Хамзаева А. Шанхайская Организация Сотрудничества: современный этап развития и перспективы // Казахстан в глобальных процессах (Алматы, ИМЭП). 2007. № 4. С. 168-178.
97 Акимбеков С.М. Афганский конфликт и Центральная Азия // Казахстан-Спектр. № 1–2. 1997. С.93–102. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 1998. – 280 с. (2-е изд. Доп. – Алматы, 2003. – 400 с.)
98 Нарбаев Б. Афганистан и региональная безопасность. - Алматы: Арыс, 2001. - 194 с.
99 Нургалиев М. Результаты антитеррористической кампании США в Афганистане // Analytic (Алматы, КИСИ). 2006. № 4. С. 12-16.
100 Юсупова Г. Узбекистан: проблемы повышения статуса общественных организаций в политической жизни общества // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2007. № 3. С. 165-172.
101 Акаева Б. Цветы зла. О так называемой «тюльпановой революции» в Кыргызстане. – Москва: Международные отношения, 2006. – 176 с.
102 Абдулло Р. Таджикистан и антитеррористическая кампания в Афганистане // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2002. № 5. С. 41-52.
103 Шоисматуллоев Ш. Таджикистан в зеркале преемственности и смены поколений. – Душанбе: ФФЭ, 2006. – 320 с.
104 Хаитов А Потеря глобального видения: взгляд из Туркменистана // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2003. № 2. С. 191-200.
105 Князев А. Государственный переворот 24 марта 2005 г. в Киргизии. – Алматы, Бишкек: Фонд ИНС, 2005. – 252 с.
106 Файзуллаев Д. Россия – Киргизия: экономическое сотрудничество набирает обороты // Азия и Африка (Москва). 2005. № 10. С. 33-39. Узбекистан – Киргизия. Политико-экономические последствия территориальных проблем // Азия и Африка сегодня (Москва). 2005. № 7. С. 9-15.
107 Примаков Е.М. Россия в мировой политике. М.:1998.
108 Гаджиев К.С. Демократическое и имперское начала во внешнеполитической стратегии США // Мировая экономика и международные отношения (Москва). 2007. № 8.
109 Воскресенский А.Д. Восток/Запад. Региональные подсистемы и региональные проблемы международных отношений. М.,2002.
110 Иванов И.С. Новая Российская Дипломатия. М.:2002.
111 Дугин А. Центральная Азия и Шанхайская организация сотрудничества. Московский Центр Карнеги. Рабочие материалы. 2005,
112 Торкунов А.В. Современные международные отношения. - М., 2001
113 Ларраби, Ф.С. Большая игра в Центральной Азии // "United Press
International", США. - 2007. - 7 марта.
114 Рубби, А. Ельциниада. Первое десятилетие постсоветской России/ Пер. с
итал. - М.: Международные отношения, 2004. - 233 с.
115 Вольф М. Рынки, демократия и мир. Капитализм без свободы не работает. Только либеральная демократия может в перспективе решить проблемы нашего мира // Internationale Politik . 2005. № 2. С. 4-19.
116 Хантингтон С. Столкновение цивилизации// Полис№1. 1994. С 33-48
117 Бжезински З. Великая шахматная доска. - М.: М.О, 1998. - 256 с.
118 Киссинджер Г. Дипломатия. М., 1997., Киссинджер Г. Нужна ли Америке внешняя политика ? К дипломатии для ХХІ века. М., 2002.;. Стратегия национальной безопасности США: новая эра//Внешняя политика США, электронная версия журнала госдепартамента США на рус. Яз.Т.7№4;//htpp:www.usinfo.state.gov/journals/itps/1202/ijpr/ijpr1202.htm.
119 Кройцберг С. Внешняя политика России от Ельцина к Путину. – Киев: Оптима, 2002. – С. 304
120 Jonson L. The Tadjik War. A Challenge to Russian Policy. – London, 1998. – 85 p.
121 Zvyagelskaya I. Russia`s policy in Central Asia: interests and approaches // Central Asia`s Affairs. – 2006. - №2. – P. 28-30
122 Иванов И.С. Россия в современном мире. Ответы на вызовы ХХІ века: статьи и выступления. – М: ОЛМА-ПРЕСС, 2009
123 Статбюллетень СНГ. – Стат. сб. М., 2005.
124 Россия и страны Центральной Азии: ваимодействие на рубеже тысячелетий / отв. ред. Л. Зевин, Институт экономики РАН. – М: Наука, 2008. – 224 с.
125 Давыдов Ю.П. Расширение зоны ответственности Атлантического мира// Внешняя политика и безопасность современной России 1991-2002 Хрестоматия в 4-х томах, Том – 2. М.: РОССПЭН, 2002г. 445б.
126 Хонг Ван Сук. Геостратегия России и СВА. - Дип. Академия, МИД РФ, 1998, - стр. 31.
127 Хусталев М.А. Центральная Азия во внешней политике России. - М., 1994. - С. 29-61
128 Парамонов В. Экономические отношения между Россией и Центральной Азией: общий фон, современное состояние и основные проблемы // Казахстан-Спектр (Алматы: КИСИ). 2008. № 2. С. 60-68.
129 Россия и страны Центральной Азии: взаимодействие на рубеже тысячелетий. – Москва: Наука, 2006. – 224 с.
130 Казакпаев М. США-Кыргызстан: модель взаимодействия неравновесных участников. 2009. С. 573.
131 Борисов Н. «Революционные» и «постреволюционные» процессы на постсоветском пространстве: правомерен ли сравнительный анализ? // Центральная Азия и Кавказ. 2009. № 5. С. 81-93.
132 Дипломатия жаршысы.- 2005.- № 2. С - 347.
133 Зевин Л.З., Ушакова Н. А. Россия и Центральная Азия: проблемы и перспективы экономических отношений // Восток - Оriens (Москва). 2008. № 2. С. 77-90; № 3. С. 91-104.
134 Парамонов В. Экономические отношения между Россией и Центральной Азией: общий фон, современное состояние и основные проблемы. – Центр конфликтных исследований при Академии Вооруженных Сил Великобритании. – Великобритания, 2007. – 11 с.
135 Интерфакс. 2000 ж. 26-желтоқсан.
2 Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 г. // Казахстанская
правда. - 08.09.95 г.
3 Конституция Республики Узбекистан // http://www.humanrights.hlO.ru/kl 1 htm.
4 Конституция Туркменистана // http://www.humanrights.hlO.ru/klO.htm
5 Конституция Таджикистана // http://www.humanrights.hlO.ru/k9.htm
6 Конституция Кыргызской Республики // http://www.humanrights.hlO.ru/k6 htm.
7 Концепция внешней политики Российской Федерации от 28 июня 2000
года // http://www.mid.ru/ns-osndoc.nsf/0e9272befa34209743256c630042dl
aa/fd86620b371b0cf7432569rb004872a7?ОpenDocument
8 Концепция национальной безопасности Российской Федерации от
10.01. 1997 года // http://www.mid.ru/ns-osndoc.nsf/0e9272befa3420974325
6c630042dlaa/a54f9caa5e68075e432569fb004872a6?OpenDocument
9 Военная доктрина Российской Федерации, 21 апреля 2009 года //
http://www.mid.ru/ns-osndoc.nsf/0e9272befa34209743256c630042dlaa/2a95
9a74cd7ed01f432569fb004872a3?OpenDocument
10 «2030»Қазақстан Республикасының статегиялық даму бағдарламасы. Алматы., 1997.
11 Қазақстан Республикасының дипломатиялық және консульдық қызымет туралы заңы. 2002.
12 Договор между правительством РФ и правительством РК об аренде испытательного полигона Сары-Шаган, 18 октября 1996 года// lawrussia. ru/texts/legal 901/doc901a568x459.htm
13 Договор между РФ и КР о сотрудничестве в военной области, 5 июля 1993
года // lawrussia.ru/texts/legal901 /doc901 a5 68x5 75 .htm
14 Соглашение межу РФ и КР о порядке использования российских военных
объектов на территории КР и статусе военнослужащих вооруженных сил
РФ в КР, 5 июля 1993 года // infopravo.by.ru/fedl999/spis31 .shtm
15 Соглашение между РФ и РТ о правовом статусе пограничных войск РФ,
находящихся на территории РТ от 25 мая 1993 года // http:/ infopravo .bv ru/fed 1993/chO2/akt 12943 .shtm
16 Соглашение между РФ и РТ о военной службе граждан РФ в вооруженных
силах РТ и их статусе, Москва, 30 декабря 1994 года // http://infopravo.by.ru
/fedl994/ch01/aktl0052.shtm
17 Соглашение между правительством РФ и правительством РТ о порядке
содержания и использования оптико-электронного узла «Нурек» системы
контроля космического пространства, Москва, 28 января 1994 года //
http://lawrussia.ru / texts/legal 428/doc428a725x770.htm.
18 Меморандум о сотрудничестве по охране внешних государственных границ Ашхабад, 24 декабря 1993 года //http://www.inpravo.ru/data/ base304/text3 04v430i550.htm
19 Договор между Российской Федерацией и Туркменистаном о сотрудничестве в сфере охраны государственной границы и о статусе
военнослужащих Пограничных войск РФ, находящихся на территории
Туркменистана на переходный период, 27 августа 1992 года //.http://www. inpravo.ru/data/base304/text708v430i552.htm
20 Соглашение между правительством Российской Федерации и
Туркменистаном о военной службе граждан РФ в вооруженных силах
Туркменистана и их статусе, Ашхабад, 1 сентября 1993 года //
http://www.inpravo.ru/data/base304/text5604v430i5450.htm
21 Договор между РФ и Туркменистаном о совместной охране
государственной границы Туркменистана и статусе военнослужащих
пограничных войск РФ на территории Туркменистана, Ашхабад,
23 декабря 1993 года // http://www.bestpravo.ru/fed 1993/dataOI/tex10239.htm
22 Меморандум об основных принципах решения вопросов, связанных с
гражданством и правовым статусом граждан РФ, постоянно проживающих
на территории РК, и граждан РК, постоянно проживающих на территории
РФ, Москва, 28 марта 1994 года // http://lawrussia.ru/texts/legall85/doc
185a379x809.htm
23 Договор о правовом статусе граждан РФ, постоянно проживающих на
территории РК, и граждан РК, постоянно проживающих на территории
РФ, Москва, 20 января 1995года // http://www.pavlodar.com/zakon/ ?dok:=01
926&ogl=all
24 Соглашение между РФ и РК об упрощенном порядке приобретения
гражданства гражданами РФ, прибывающими для постоянного
проживания в РК, и гражданами РК, прибывающими для постоянного
проживания в РФ, Москва, 20 января 1995 года // http://infopravo.by.ru
/fedl995/ch04/aktl6969.shtm
25 Договор между Российской Федерацией и Республикой Таджикистан об
урегулировании вопросов двойного гражданства, Москва, 7 сентября 1995
года // http://lawrussia.m/texts/legal_185/docl85a830x909.htm
26 Соглашение между Российской Федерацией и Кыргызской Республикой
об упрощенном порядке приобретения гражданства гражданами Кыргызской Республики, прибывающими для постоянного проживания в
Российскую Федерацию, гражданами Российской Федерации, прибывающими для постоянного проживания в Кыргызскую Республику,
и выхода из прежнего гражданства, Москва, 28 марта 1996 года) //http:// www.inpravo.ru/data/base925/text925vl38i834.htm
27 Соглашение между Российской Федерацией и Республикой Таджикистан о
главном военном советнике при министре обороны Республики Таджикистан, Москва, 21 января 1997 //http://bestpravo.ru/fedl997/data O7 tex23461.htm
28 Соглашение между Российской Федерацией и Кыргызской Республикой о
сотрудничестве по пограничным вопросам (Бишкек, 17 июля 1999 года).
29 Совместное заявление президентов РФ Б. Ельцина и РУ И. Каримова,
Москва, 6 мая 1998 года //http://bestpravo.ru/fedl998/data06/tex21280.htm
30 Договор между Российской Федерацией и Республикой Узбекистан о дальнейшем углублении всестороннего сотрудничества в военной и
военно-технической областях, Ташкент, 11 декабря 1999 года //
http://lawrussia.ru/texts/legal 913/doc913a858x524.htm
31 Соглашение об углублении интеграции в экономической и гуманитарной областях между Россией, Казахстаном, Кыргызстаном и Беларусью, 29 марта 1996 года // http://www. novostroy. ru/law/direct.php?num= 1055457 &id;=&sort;-status I &type=gov
32 Декларация между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о вечной дружбе и союзничестве, ориентированном в XXI столетие, 6 июля 1998 года // www.lawrussia.ru/texts/legal523/doc523a391x671.htm
33 Соглашение между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о разграничении дна северной части Каспийского моря в целях осуществления суверенных прав на недропользование, 6 июля 1998 год // Бюллетень международных договоров. - 2003 год. - № 5. - С.46
34 Договор об учреждении Евразийского экономического сообщества, Астана, 10 октября 2000 года //http://www.kremlin. ru/interdocs/2000/10/10/ 1209 type72066 107540.shtml?type=72066
35 Декларация между Российской Федерацией и Республикой Казахстан о сотрудничестве на Каспийском море, Астана, 9 октября 2000 года // http://www.kremlin.ru/interdocs/2000/10/09/0000 Jype72067_l 28392.shtml?tyре-72067
36 Договор о стратегическом партнерстве между Узбекистаном и Россией,
16 июня 2004 год // infopravo.bv,m/fed2004/ch05/aktl 8O88.shtm
37 Соглашение между Российской Федерацией и Туркменистаном о
сотрудничестве в области безопасности, Москва, 10 апреля 2003 года //http://www.kremlin.ru/text/docs/2003/04/42885.shtml
38 Совместное заявление Президента Российской Федерации В.В.Путина
и Президента Кыргызской Республики К.С.Бакиева, Москва, 5 сентября
2006 года// http://www.kremlin.ru/interdocs/2005/09/05/1505 type72067 93294.shtml
39 Соглашение между Правительством Республики Казахстан и
Правительством Российской Федерации о сотрудничестве в газовой
отрасли, Москва, 28 ноября 2001 года // http://base.zakon.kz/doc/lawyer
/?uid=6AFF64F3-D499~47C7-8EFD-DlBEA8573E12&doc; id=1026249
40 0 Совместная декларация Президента Российской Федерации и Президента Республики Казахстан о развитии долгосрочного сотрудничества в области переработки и реализации газа Карачаганакского месторождения (г. Санкт-Петербург, 17 июля 2006 года) //http:vyww.kremlin.ru/text/docs/2006/07/108908.shtml
41 Соглашение между Правительством Российской Федерации и
Правительством Республики Казахстан о сотрудничестве в создании
хозяйственного общества на базе Оренбургского газоперерабатывающего завода, Уральск, 3 октября 2007 года // http://lawrussia.ru/texts/legal216/doc216a391x543.htm
42 Совместная декларация Президента Республики Казахстан, Президента
Российской Федерации, Президента Туркменистана и Президента
Республики Узбекистан о развитии газотранспортных мощностей в
регионе Центральной Азии, Туркменбаши, 12 мая 2007; Ташкент, 9 мая
2007 года// http://www.kremlin.ru/interdocs/2007/05/12/1339type72067 128174.shtml?tvpe=72067
43 Соглашение между Правительством Республики Казахстан,
Правительством Российской Федерации и Правительством Туркменистана
о сотрудничестве в строительстве Прикаспийского газопровода, Москва,
20 декабря 2007 года // http://www.kremlin.ru/interdocs 2007/05/12/1334 type72067 128185.shtml?tvpe=72067
44 Интервью Президента РК Н.А.Назарбаева ведущим авторских программ казахстанских телеканалов, Астана, 09.04.2007// http://www.akorda. Wwww/www_akorda_k.nsf/sections?QpenForm&id;_doc=
В021400766525 АА8462572ВА002Е22 AO⟨-ru&L I =L2&L2=L2-18
45 Бакиева и Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева. 26.04.07 //http://president.kg/press/newsZ2199/
46 Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на XII сессии Ассамблеи
народа Казахстана. 24.10.2006// http://www_akorda_kz.nsf/sections? Open Form&id; doc-C139D65940F71A52462572340019E710⟨-ru⋘-L
2&L2=L2-15
47 Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на Экономическом
форуме в Санкт-Петербурге. 10.06.2007 // http://wwwakorda.kz.nsf
sections?OpenForm&id; doc=4E0AACE3FBF876B2462572F60033FEA5&lan;
g-ru&L 1 =L2&L2=L2-16
48 Выступление Президента РК Н.А.Назарбаева в Московском
государственном институте международных отношений МИД России //
http://www.kazembassy.ru/issue/?issueld=l 165
49 Назарбаев Н.Ә. «Еуразиялық кеңістік: интеграциялық әуелет және оны жүзеге асыру» ғылыми-практикалық конференцияда сөйлеген сөзі // Мысль. 2004.-№5.-20-22б.
50 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы.Алматы: «Дәуір», 1992. -56 бет.
51 Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. – Алматы: Казахстан, 1996.
52 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы 1996 .
53 Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы, 2003 .
54 Назарбаев Н.А. Эпицентр мира. – Алматы: Кайнар, 2001. – 294 с.
55 Назарбаев Н.А. Казахстанский путь.- Астана. 2006.
56 Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстана. – Алматы: Болеем, 1997. – 736 с.
57 Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. – Алматы: САК, 2000. – 584 с.
58 Токаев К.К. Преодоление. Дипломатические очерки. – Алматы: САК/Gauhar, 2003. – 656 с.
59 Токаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан. – Астана: Елорда, 2001. – 552 с
60 Токаев К.К. Свет и тень. – Астана, 2007. – 576 с.
61 Каримов И.О национальной государственности, идеологии независисмости и правовой культуре. Ташкент, 1999.
62 Ниязов С. Внешняя политика нейтрального Туркменистана.А.:1999.
63 Мансуров Т.А. Казахстанско-российские отношения.- Алматы, 1997.- С 248
64 Арыстанбекова А. «Глобализация: история, динамика, аспекты, грани». Алматы: Дайк Пресс, 2002.
65 Ибрашев Ж.О, Байизакова К.Е, Кукеева Ф.Т. США и страны Центральной Азии: реалии и перспективы взаимоотношений.А.:2004.
66 Кенес К. О границе // Саясат. - 2000. - №1.
67 Байзакова К.И. Сотрудничество Казахстана и России в рамках
Договора о коллективной безопасности// Россия - Казахстан. На пути к
интеграции. - М.:МГУ. - 2007. - С. 10.
68 Кукеева Ф.Т. СеntгаІ Аsіа аnd tһе USA. 2006
69 Губайдуллина М.Ш, Макашева К.Н, Байзакова К.И. Актуальные вопросы интеграции и глобализации на примере Европы. Алматы: 2008.
70 Сапанов С.Ж. Восток-Запад: Актуальные проблемы международных отношений и внешней пилитики. Астана -2005.
71 Черних И.А., Мырзахметова А.М., Мырзабеков М.С., Абдикадирова Ж.Б. Аймақтық қауіпсіздіктің өзекті мәселелері: тарихы және қазіргі кезең. Алматы: 2008.
72 Султанов Б. Приоритетные направления внешней политики и политики безопасности Республики Казахстан в условиях глобализации // Казахстан в глобальных процессах (Алматы, IMEP). 2004. № 1. С. 29-48. Евразийская стратегия суверенного Казахстана. Под общей редакцией Султанова Б.К. Научное издание. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2005. – 202 с.
73 Нарибаев М. Республика Казахстан и ОЭС: современное состояние и перспективы взаимодействия // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2008. № 1. С. 114-129.
74 Сыроежкин К. Геополитический эндшпиль // Континент. 2003. № 1. С.26-28.
75 Ашимбаева М.С., Шоманова А.Ж. Страны и регионы мтра в современных международных отношениях. А.:2006.
76 Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А.:2006.
77 Абдыкайева А. Всемирная Торговая Организация во внешней политике Республики Казахстан. – Алматы: казну, 2008. – 153 с
78 Ахметгалиев Б.Р., Базаров А.А. Казахстан в интеграционном процессе в постсоветском пространстве // Казахстан-Спектр. № 1–2. 1997. С.55–68.
79 Жоламанова Г. Особая роль Казахстана в интеграционных структурах: политологический анализ // Analytic (Алматы). 2008. № 2. С.20-29.
80 Кожихов А.Г. СВМДА: реалии и перспективы // Analytic. -2002. -№ 3.-С.23-24.
81 Утегенова А.Р. Казахстан и ОБСЕ: опыт сотрудничества // Казахстан в системе международных отношений. – Алматы: МОН РК, МИД РК, казгу, 2001. - С. 45-49.
82 Бурнашев Р., Черных И. Безопасность в Центральной Азии: методологические рамки анализа (военный сектор безопасности). – Алматы: казну, 2006. – 416 с.
83 Султанов Б.К., Музапарова Л.М. Становление внешней политики Казахстана: история, достижения и взгляд в будущее /Под ред. Ашимбаева М.С.– Алматы: Институт мировой экономики и политики при Фонде Первого Президента РК, 2005.
84 Медеубаева Ж.М. Трансформация системы международных отношений в начале XXI в. И приоритеты внешней политики Республики Казахстан // Казахстан-Спектр. 2007. № 2. С. 36-43.
85 Круппа М. Глобализация: шансы и вызовы для Республики Казахстан // Казахстан в глобальных процессах (Алматы, IMEP). 2004. № 1. С. 17-21.
86 Искалиев М. Казахстан в системе международных экономических отношений // Analytic (Алматы, КИСИ). 2006. №1 (31). С. 31-34.
87 Бегишев Т. Инструменты государственного регулирования внешнеэкономической деятельности // Вестник казгу. Серия экономическая. 1998. № 10. С. 24-30
88 Барлыбаев Х. Человек, глобализация, устойчивое развитие. – Москва: РАГС, 2008. – 321 с.
89 Лаумулин М. Казахстан и Запад: ретроспектива отношений в 1990-е гг. // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2000. № 2. С. 50-79. Столкновение интересов и стратегия России и США на современном этапе: ситуация в мире и в Центральной Азии // Analytic (Алматы). 2003. № 4. С. 3-8. Центральная Азия и Запад: новые геополитические реалии // Казахстан в глобальных процессах. 2004. № 2. С. 96-116. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Том II: Внешняя политика и стратегия США на современном этапе и Центральная Азия. – Алма-Ата: КИСИ, 2006. – 348 с.
90 Оразалиев Е. Интересы Китая и России в ШОС // Analytic (Алматы, КИСИ). 2005. № 5. С. 13-19.
91 Рахматулина Г.Г. Экономическое сотрудничество государств ШОС как важный фактор устойчивого развития стран Центральной Азии / /Проблемы экономического и финансового сотрудничества в рамках ШОС: Материалы международной научно-практической конференции (Алматы, 31 мая 2006 г.). – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2006. - С.153-165.
92 Кушкумбаев С.К. Развитие ШОС как региональной организации: потенциал расширения // Казахстан-Спектр. № 1. 2007. С. 19-24.
93 Шаймергенов Т. ОДКБ и НАТО: вопросы взаимодействия в регионе Центральной Азии // Материалы 4-й Ежегодной Алматинской конференции КИСИ «Концепции и подходы к региональной безопасности в Центральной Азии. 7 июня 2006 г. – Алматы: КИСИ, 2006. – С.111-127.
94 Сатпаев Д.А. Наркотраффик и проблемы региональной безопасности в Центральной Азии // Analytic (Алматы, КИСИ). 2004. № 1. С. 39-40.
95 Шайхутдинов М.Е. Проблемы безопасности в Центральной Азии //Шайхутдинов М.Е. Геополитика, глобалистика и теория национальной безопасности: методологические и прикладные аспекты. – Павлодар: ТОО НПФ «ЭКО», 2005.С.432-444.
96 Хамзаева А. Шанхайская Организация Сотрудничества: современный этап развития и перспективы // Казахстан в глобальных процессах (Алматы, ИМЭП). 2007. № 4. С. 168-178.
97 Акимбеков С.М. Афганский конфликт и Центральная Азия // Казахстан-Спектр. № 1–2. 1997. С.93–102. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 1998. – 280 с. (2-е изд. Доп. – Алматы, 2003. – 400 с.)
98 Нарбаев Б. Афганистан и региональная безопасность. - Алматы: Арыс, 2001. - 194 с.
99 Нургалиев М. Результаты антитеррористической кампании США в Афганистане // Analytic (Алматы, КИСИ). 2006. № 4. С. 12-16.
100 Юсупова Г. Узбекистан: проблемы повышения статуса общественных организаций в политической жизни общества // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2007. № 3. С. 165-172.
101 Акаева Б. Цветы зла. О так называемой «тюльпановой революции» в Кыргызстане. – Москва: Международные отношения, 2006. – 176 с.
102 Абдулло Р. Таджикистан и антитеррористическая кампания в Афганистане // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2002. № 5. С. 41-52.
103 Шоисматуллоев Ш. Таджикистан в зеркале преемственности и смены поколений. – Душанбе: ФФЭ, 2006. – 320 с.
104 Хаитов А Потеря глобального видения: взгляд из Туркменистана // Центральная Азия и Кавказ (Лулеа, Швеция). 2003. № 2. С. 191-200.
105 Князев А. Государственный переворот 24 марта 2005 г. в Киргизии. – Алматы, Бишкек: Фонд ИНС, 2005. – 252 с.
106 Файзуллаев Д. Россия – Киргизия: экономическое сотрудничество набирает обороты // Азия и Африка (Москва). 2005. № 10. С. 33-39. Узбекистан – Киргизия. Политико-экономические последствия территориальных проблем // Азия и Африка сегодня (Москва). 2005. № 7. С. 9-15.
107 Примаков Е.М. Россия в мировой политике. М.:1998.
108 Гаджиев К.С. Демократическое и имперское начала во внешнеполитической стратегии США // Мировая экономика и международные отношения (Москва). 2007. № 8.
109 Воскресенский А.Д. Восток/Запад. Региональные подсистемы и региональные проблемы международных отношений. М.,2002.
110 Иванов И.С. Новая Российская Дипломатия. М.:2002.
111 Дугин А. Центральная Азия и Шанхайская организация сотрудничества. Московский Центр Карнеги. Рабочие материалы. 2005,
112 Торкунов А.В. Современные международные отношения. - М., 2001
113 Ларраби, Ф.С. Большая игра в Центральной Азии // "United Press
International", США. - 2007. - 7 марта.
114 Рубби, А. Ельциниада. Первое десятилетие постсоветской России/ Пер. с
итал. - М.: Международные отношения, 2004. - 233 с.
115 Вольф М. Рынки, демократия и мир. Капитализм без свободы не работает. Только либеральная демократия может в перспективе решить проблемы нашего мира // Internationale Politik . 2005. № 2. С. 4-19.
116 Хантингтон С. Столкновение цивилизации// Полис№1. 1994. С 33-48
117 Бжезински З. Великая шахматная доска. - М.: М.О, 1998. - 256 с.
118 Киссинджер Г. Дипломатия. М., 1997., Киссинджер Г. Нужна ли Америке внешняя политика ? К дипломатии для ХХІ века. М., 2002.;. Стратегия национальной безопасности США: новая эра//Внешняя политика США, электронная версия журнала госдепартамента США на рус. Яз.Т.7№4;//htpp:www.usinfo.state.gov/journals/itps/1202/ijpr/ijpr1202.htm.
119 Кройцберг С. Внешняя политика России от Ельцина к Путину. – Киев: Оптима, 2002. – С. 304
120 Jonson L. The Tadjik War. A Challenge to Russian Policy. – London, 1998. – 85 p.
121 Zvyagelskaya I. Russia`s policy in Central Asia: interests and approaches // Central Asia`s Affairs. – 2006. - №2. – P. 28-30
122 Иванов И.С. Россия в современном мире. Ответы на вызовы ХХІ века: статьи и выступления. – М: ОЛМА-ПРЕСС, 2009
123 Статбюллетень СНГ. – Стат. сб. М., 2005.
124 Россия и страны Центральной Азии: ваимодействие на рубеже тысячелетий / отв. ред. Л. Зевин, Институт экономики РАН. – М: Наука, 2008. – 224 с.
125 Давыдов Ю.П. Расширение зоны ответственности Атлантического мира// Внешняя политика и безопасность современной России 1991-2002 Хрестоматия в 4-х томах, Том – 2. М.: РОССПЭН, 2002г. 445б.
126 Хонг Ван Сук. Геостратегия России и СВА. - Дип. Академия, МИД РФ, 1998, - стр. 31.
127 Хусталев М.А. Центральная Азия во внешней политике России. - М., 1994. - С. 29-61
128 Парамонов В. Экономические отношения между Россией и Центральной Азией: общий фон, современное состояние и основные проблемы // Казахстан-Спектр (Алматы: КИСИ). 2008. № 2. С. 60-68.
129 Россия и страны Центральной Азии: взаимодействие на рубеже тысячелетий. – Москва: Наука, 2006. – 224 с.
130 Казакпаев М. США-Кыргызстан: модель взаимодействия неравновесных участников. 2009. С. 573.
131 Борисов Н. «Революционные» и «постреволюционные» процессы на постсоветском пространстве: правомерен ли сравнительный анализ? // Центральная Азия и Кавказ. 2009. № 5. С. 81-93.
132 Дипломатия жаршысы.- 2005.- № 2. С - 347.
133 Зевин Л.З., Ушакова Н. А. Россия и Центральная Азия: проблемы и перспективы экономических отношений // Восток - Оriens (Москва). 2008. № 2. С. 77-90; № 3. С. 91-104.
134 Парамонов В. Экономические отношения между Россией и Центральной Азией: общий фон, современное состояние и основные проблемы. – Центр конфликтных исследований при Академии Вооруженных Сил Великобритании. – Великобритания, 2007. – 11 с.
135 Интерфакс. 2000 ж. 26-желтоқсан.
ӘЛЬ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Халықаралық қатынастар және Қазақстан Республикасының сыртқы
саясаты кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ГЕОСТРАТЕГИЯСЫ (1991-2009)
Орындаған : Жапсарбаева А. ____ __________2010ж.
Ғылыми жетекші: т.ғ.д. доцент Сапанов С.Ж. ____ __________2010ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: т.ғ.д. доцент Сапанов С.Ж.____ __________2010ж.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ГЕОСТРАТЕГИЯСЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 12
1.1 Ресей Федерациясының сыртқы саяси ерекшеліктері: мақсаты, негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Ресей Федерациясының сыртқы саясатының ресурстары мен басымдылықтары және Орталық Азиядағы сыртқы саяси стратегиясы ... ... ... ..22
1.3 Ресейдің Орталық Азиядағы геосаяси мүдделері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...34
2 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ: ЭКОНОМИКА, ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ, ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.1 Ресей мен Орталық Азия мемлекеттері қатынастарының құқықтық негізінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.2 РФ мен ОА арасындағы саяси-экономикалық ынтымақтастық ... ... ... ... ... .5 5
2.3 РФ мен ОА арасындағы қауіпсіздік және тұрақтылық мәселелері ... ... ... ...80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...98
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Осы диссертацияда төмендегідей шартты белгілер мен қысқартулар пайдаланылған:
ААҚ - Ашық акционерлік коғам
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АТҚҚ - Аймақтық лаңкестікке қарсы құрылым
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЕурАзЭҚ - Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық
КСРО - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ОА - Орталық Азия
РФ - Ресей Федерациясы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҰҚШҰ - Ұжымдық Қауіпсіздік Шартты Ұйымы
ШЫҰ - Шанхай Ынтымақтастығы Ұйымы
ШӘҰК- Шұғыл әрекет ететін ұжымдық күштерді
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста XX ғасырдың 90-шы жылдары мен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы аралығындағы Ресей Федерациясының Орталық Азияға қатысты саясатының мақсаттары, бағыттары мен геостратегиясы зерттелінген. Сонымен қатар Ресейдің Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік пен тұрақтылық мәселелеріне байланысты ұстанымы және саяси-экономикалық қатысуы қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы жаһандық және аймақтық қатынастардың жүйесінде терең өзгерістер әкелді. Еуразиялық құрлықтың орталығында жаңадан бес тәуелсіз мемлекеттердің - Қазақстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Тәжікстан және Өзбекстанның пайда болуы жаңа халықаралық-саяси аймақ - Орталық Азияның қалыптасуына бастама болды. Орталық Азия аймағының әрбір егеменді мемлекетінің стратегиялық мақсаттары халықаралық қатынастар жүйесінің субъектілері ретінде әлем мемлекеттерімен, халықаралық және аймақтық ұйымдармен тығыз байланыс орнату болды.
Әлемдік қоғамдастық өмірінің барлық жақтарын қамтуға бет алған жаһандану жағдайында және жаңадан қалыптасып келе жатқан көптүрлі әлемдік жүйенің дамуында Орталық Азия аймағы геоэкономикалық тұрғыда маңызды орын алуда. Жаңа мыңжылдықтың басынды аймақтың геосаяси және геостратегиялық жағдайы арта түсті. Соның негізінде аймақ халықаралық саясаттың негізгі тақырыптарының біріне айналып, халықаралық қауымдастық назарында ерекше орынды иеленуде. Жаңа аймақ көршілес елдер және халықаралық қатынастардың ғаламдық акторларының қызығушылықтары тоғысатын аумақ пен сыртқы саяси әрекеттестіктегі нысанға айналды. Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейін жаһандық және аймақтық акторлардың жіті назарына ілігуінің негізі мынандай факторлармен түсіндіріледі:
Біріншіден, Орталық Азия өңірі Еуразияның кіндігінде орналасуы арқылы алып құрлықтың едәуір бөлігіндегі тұрақтылық пен қауіпсіздікке ықпал ететін стратегиялық маңызға ие болып отыр.
Екіншіден,Орталық Азия аймағы шетелдік тауарларды өткізудің жаңа нарығы және инвестиция құю ортасы болып табылады, ал бұл фактордың маңызы орта-азиялық елдердің келешекте әлемдік саудаға тартылуы барысында тіптен арта түспек.
Үшіншіден, Орталық Азия аймағы түрлі тараптармен байланыстыратын транзиттік қуатқа ие.
Төртіншіден, орта-азиялық аймақ әлемдік мәні бар бай табиғи ресурстар қорына, энергетикалық және минералды шикізат көздеріне ие болуына байланысты тартымды.
Бесіншіден, орта-азиялық аймақ қазіргі кезде энергетикалық фактордың есебінен тек қана экономикалық емес, сонымен қатар геосаяси маңызға ие, демек әлемдік державалар аймақтағы экономикалық қатысуларының нәтижесінде өз ұстанымдарын бекітуде. Қызығушылық танытып отырған негізгі әлемдік акторлардың қатарында - АҚШ, Қытай, Еуропалық Одақпен қатар ірі мемлекеттер тізіміндегі Ресей Федерациясы да емеурін танытып отыр.
Кез келген елдің тарихында өмірдің өз дамуының стратегиясын түбегейлі қайта қарау туралы шешім қабылдауға мәжбүрлейтін белгілі шекке келетін сәттері болады. Әдетте, бұлай, не алдыңғы стратегиялық курс өзін тәмамдатқан, не терең қате болып шыққан кезде болады. Нақ осындай шекте бүгінгі Ресей де тұр. Бұның басты себебі көбірек айқын болып келе жатқан өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында алынған сыртқы саяси курстың құлдырауы болып табылады. Бұл курстың берік негіздері ельциндік Ресей КСРО тарағаннан кейін бірден ұлттық республикалардың жүгінен босатылу бойынша саясатты жүзеге асыра бастаған кезде қаланды. КСРО тарағаннан кейін басталған ресейлік тарихтың кезеңін Ресейде мемлекеттік биліктің бүкіл жүйесі құлап, ал сол кездегі халықаралық қарым - қатынастар жүйесіндегі Мәскеудің позициясы түбегейлі әлсіреген кезде XVII ғасырдың басына ұқсас күңгірт уақыт деп атауға барлық негіз бар. Бүгінде Медведев-Путинның Ресейі қайтадан қарқынды өзгеретін әлемде өз орнын іздеу мәселелерімен ұшырасты.
Ресейдің Орталық Азияға қатысты жүргізген посткеңестік саясаты өне бойы тұрақты түрде өзгеріске ұшырап отырды: аймақ мемлекеттерін толығымен елемеу саясатынан (ХХ ғ. 90 жж. байқалды) құрылымданған қарым-қатынастар негізінде өзара тиімді ынтымақтастық орнатуға бағытталған саясатқа дейін. Соңғы жылдардағы аймақтағы Ресейдің белсенділігіне қарамастан әлі де нақты қалыптастырылған, бірізді стратегия байқалмайды. Соған қарамастан Ресейдің Орталық Азиядағы саясаты бірқатар өзара тәуелді факторлардың әсеріне байланысты қалыптасуда.
Бірнішіден, посткеңестік кеңістікте қалыптасқан тұрақты қатынастардың айтарлықтай эрозиясы. Ортақ кеңестік өткен шақтың факторлары мемлкеттердің жаңа саясаттарының қалыптасуында шешуші ролін жоғалтуда. Орталық Азияның бірқатар мемлекеттері үшін, әсіресе Өзбекстан, Түрікменстан, Ресеймен одақтас қатынаста болу табиғи басымдылық болудан қалуда. Осы жағдайда Ресей мұндағы ықпалы үшін табанды түрде күресуге мәжбүр.
Екіншіден, әр түрлі күштердің ықпалы мен күшін тепе-теңдікте ұстауға бағытталған көпвекторлы саясат барлық орта-азиялық мемлекеттердің саясатында уақыт өткен сайын айқын көрініс табуда. Соның ішінде, бұл көпвекторлылық тарихи таңдаудың шешімсіз қалып отырғанында емес, керісінше, ОА мемлкеттерінің нақты кіммен болатынын шешуге ұмтылмайтындығында жатыр. Яғни, барлық бағытта максимум пайда таба отырып, барлық күш орталықтарымен белсенді диалог жүргізу.
Үшіншіден, соңғы он жылдықта Ресей мен Орталық Азия мемлекеттерінің басын біріктіретін халықаралық ұйымдардың қайта құруы орын алуда. ТМД көз алдымызда қауқарсыз түрде бөлшектеніп, құлдырауда. ТМД-ның экономикалық қызметі біртіндеп ЕурАзЭҚ-қа көшуде, ал әскери-саяси құраушысы ҰҚКҰ мен ШЫҰ құзіретіне өтуде.
Төртіншіден, Орталық Азияда ҰҚКҰ мен ШЫҰ арасында ынытмақтастық емес, керісінше, бір білінер-білінбес бәсекелестік байқалуда. Саяси байланыстар мен ынтымақтастықтың иделогиясы мен риторикасының танымды құрылымы ШЫҰ аясында байқалса, нақты әскери байланыстар, ұжымдық қорғаныс инфрақұрылымының қайта құрылуы ҰҚКҰ аясында жүзеге асуда.
Бесіншіден, Ресейдің өзі 2000 жылғы сыртқы және әскери саясатының басымдылықтарын қайта қарастыруда. Егер де 1990 жылдары Ельциндік Ресей өзін жаһандық емес, ішкі мәселелерге назар аударған аймақтық держава ретінде анықтаса, қазіргі онжылдықта уақыт өткен сайын Ресей Еуразияда ғана емес, бүкіл әлемдік деңгейде шешуші саяси шешімдерді қабылдауға ұмтылушы жаһандық держава рөліне оралуда.
Аталған факторлардың Ресейдің болашақта аймақ мемлекеттеріне қатысты әр біреуінің мүдделерін ескеретін прагматикалық, бірізді және қалыптасқан жағдайға сай саясат қалыптастуруға итермелеу мүмкіндігін көрсетеді.
Қазіргі таңда Ресейдің негізгі геосаяси белсенділігі артып отырған аймақтардың бірі - Орталық Азия. Алдыңғы қатарлы әлемдік державалардың қатарына оралу үшін Еуразияның жүрегі болып табылатын осы аймақта өз басымдылығын орнату арқылы бұрынғы ықпалын қайтару Ресейдің бірінші қатардағы мақсаты болып табылады. Терең экономикалық интеграция арқылы саяси бірігуге жол аша отырып, жаңа кезеңде және жаңа үлгіде Ресейдің басшылығымен Еуразияда геосаяси құрылым құруға үлкен талпыныстарын байқауға болады.
Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Дегенмен Орталық Азиядағы жағдайлардың қай бағытта дамитындығы Ресейдің осы аймақтағы мемлекеттерге қатысты жүргізетін саясатына тікелей байланысты болатыны анық.
Аймақтағы қауіпсіздік және экономикалық алға жылжудың кепілдігі ретінде Ресейдің Орталық Азия мемлекеттеріне қатысты саясатына көз жіберіп, қазіргі жағдайын талдап, болашағына ден қою аса маңызды әрі өзекті болып отыр.
Диссертациялық зерттеу жұмысының мақсаты XX ғасырдың 90-шы жылдары мен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы аралығындағы Ресей Федерациясының Орталық Азияға қатысты стратегиясын жүйелі әрі кешенді түрде зерттеу. Жаһандық бәсекелестік заманында Ресейдің даму стратегиясына және Орталық Азияға қатысты ұстанымына жан-жақты талдау жасау және даму үрдістерін анықтау.
Аталмыш мақсатқа жету үшін арналған деректік материалдарға сүйене отырып, диссертациялық зерттеу жұмысы төмендегідей нақты міндеттерді шешуді көздейді:
* Ресей Федерациясының сыртқы саяси ерекшеліктерін, сыртқы саясатының ресурстары мен басымдылықтарын және Орталық Азиядағы сыртқы саяси стратегиясын толық зерттеп ашып көрсету;
* Ресейдің Орталық Азиядағы геосаяси мүдделерін, қатынастарының құқықтық негізінің қалыптасуын саралау;
* РФ мен ОА арасындағы саяси-экономикалық ынтымақтастығын қарастыру;
* Ресей Федерациясының Орталық Азияға қатысты сыртқы саяси концепцияларын зерттеудің нәтижесінде Ресейдің орта-азиялық бағытының ерекшеліктерін жан-жақты талдау;
* Ресей Федерациясының Орталық Азия мемлекеттерімен өзара қарым-қатынасы мен ынтымақтасуының ерекшеліктерін сараптау.
Зерттеу жұмысының нысаны - Ресей Федерациясының Орталық Азия аймағына қатысты сыртқы саяси бағыты.
Зерттеу жұмысының пәні - Ресей Федерациясының сыртқы саясаты және Орталық Азия.
Диссертациялық жұмыстың хронологиялық шеңбері XX ғасырдың 90-шы жылдары мен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы аралығын қамтиды. Алайда кейбір жағдайларда мәселені жіті түсіндіру үшін алдыңғы кезеңдерге сүйену қажет болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі кезде автордың белгілеуі бойынша қарастырылып отырған тақырыпта кешенді түрде зерттеу жұмысы жүргізілмеген. Зерттеулер көбінесе Ресейдің Орталық Азия елдерімен қарым-қатынасы, екіжақты және аймақтық ынтымақтастық түрлі аспектілері, жекелеген мемлекеттер шеңберінде жүргізілген. Халықаралық қатынастар мамандығы бойынша қарастырлып отырған диссертациялық жұмыс жаңа зерттеу жұмысы болып табылады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысында пайдаланған деректер шеңбері өте ауқымды. Сондықтан оны ішнара бірнеше топқа бөліп қарастырдық.
Деректердің бірінші тобын Ресей Федерациясының және Орталық Азия елдерінің конституциялары, заңдары, сыртқы саяси концепциялары, ұлттық қауіпсіздік доктриналары, бағдарламалық құжаттары құрайды [1-11]. Көрсетілген деректер тобы Ресейдің Орталық Азияға қатысты стратегиясын, сыртқы саясатының құқықтық және концептуалдық негіздерін анықтауға мүмкіндік береді.
Деректердің екінші тобына Ресей Федерациясы және Орталық Азия елдері арасындағы екіжақты қарым-қатынастар негізін қалайтын және оларды реттеуші құқықтық келісім-шарттар енеді. Еңбекте Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы және жекелеген мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттейтін мынандай келісім-шарттар зерттелінген: экономика, өндіріс саласындағы кең көлемді ынтымақтастықты дамыту туралы, достық, өзара көмек және серіктестік туралы келісім шарттар [12-43].
Деректердің үшінші тобына Ресей Федерациясы мен Орталық Азия елдерінің мемлекет басшылары, мемлекет қайраткерлері, белгілі бір ресми жауапкершілігі бар жеке адамдардың еңбектері, сөйлеген сөздері мен сұхбаттары жатады [44-49].
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің төртінші тобын Қазақстанның, Ресейдің шығыстанушыларының, Орталық Азия елдері саясаттанушы, тарихшы ғалымдардың зерттеулері мен монографиялары құрайды.
Деректердің бесінші тобына зерттеу жұмысының тақырыбына тікелей байланысты мәселелерді қамтушы бұқаралық ақпарат құралдарының, мерзімдік басылымдардың және ақпарат агенттіктерінің және Ресейдің Орталық Азиядағы қатысуын, аймақ мемлекеттері арасындағы саяси-құқықтық, әлеуметтік- экономикалық қатынастарының негізін көрсететін статистикалық мәліметттер мен ресми ақпараттық анықтамалықтар құрайды.
Деректердің алтыншы тобына халықаралық саясаттағы теретиктердің еңбектерін қамтиды. Оларда халықаралық аренадағы Ресей Федерациясының ықпал ету рөлі және Орталық Азия аймағының алатын орны мен маңыздылығын көрсету арқылы, Ресейдің сыртқы саясатын және аймақ елдерімен қарым-қатынасын зерттеу барысында түрлі концепциялар мен әдіс-тәсілдер ұсынылған.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Әлемдік жаһандану жағдайындағы Ресей Федерациясының Орталық Азияға қатысты стратегиясын, саясатын зерттеу және оны жүйелі түрде талдау қоғамдық ғылымдар үшін өте өзекті мәселелердің бірі екені анық. Бүгінгі таңда Орталық Азия мемлекеттерімен тарихы ортақ және тағдырлас Ресейдің Кеңес Одағы күйрегеннен кейін Орталық Азияда жүргізген саясаты мен ынтымақтастық мәселелері бірқатар зерттеушілердің еңбектеріне арқау болды. Бұл ретте осы мәселеге байланысты көптеген отандық және шетел ғалымдары зерттеу жүргізіп, қалам тартуда. Бұл еңбектер зерттеу жұмысының теориялық негізіне айналды және тақырыптың мәнін аша түсуге айтарлықтай жәрдемдесті.
Пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен ҚР Президенті және қазақстандық дипломаттардың еңбектерін айтуға болады. Мысалы, Н.Назарбаевтың еңбектері еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде Ресейдің Орталық Азия елдерімен қатынастарының дамуы, ынтымақтастығы, Қазақстанның Ресеймен өзара тиімді экономикалық, саяси, достық, әріптестік байланыстарды дамытудың қажеттілігі баяндалады [50-55].
Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше ретінде кіруі және Қазақстан - Ресей Федерациясы арасындағы дипломатиялық қатынастарының дамуын, Орталық Азиядағы Ресейдің геосаясатын Қ.Тоқаевтың еңбектерінде қарастырады [56-60].
Сонымен қатар жұмыстың тақырыбын ашуда Орта Азияның республикалары басшыларының еңбектері де пайдаланылды. Олардың қатарында И.Каримовтың[61], С.Ниязовтың [62] еңбектерін атап өтуге болады.
Қазақстандық дипломаттармен саяси қайраткерлердің де зерттеу еңбектері тақырыпты ашуға, зерттеуге өз септігін тигізді. Олардың қатарында Т.Мансуров [63], А.Арыстанбековаларды [64] атап өтуге болады.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің халықаралық қатынастар және Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты кафедрасының ұжымдық монографиясын да айта кету керек. Профессор Ж.У. Ибрашевтың жетекшілігімен жазылған еңбекте авторлар Ресейдің Орталық Азия республикаларына қатысты саясатын баяндай келе, Қазақстан - Ресей арасындағы қарым қатынастардың дамуы аймақ елдері арасында ынтымақтастықты тереңдетуге жәрдемдесетін интеграциялық фактор бола алатындығына күмәндануға болмайды" - дейді [65].
Профессор К.Қ. Қожахметов Қазақстанның сыртқы саясаты төңірегіндегі кейбір мәселелерге арналған бірнеше мақалалары бар. Солардың бірінде ғалым: "Қазір Кіндік Азияны ядролық қарусыз аймақ деп жариялау керек. Оған ең алдымен Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Монғолстан қосылар деген үміттемін" ...ол "құрылса, оның игілігін көптеген халықтар көрері сөзсіз" қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Орталық азия мемлекеттері Ресей мен тығыз қатынаста болу керек - деп түйіндейді [66].
Профессор К.Е.Байзакова, Ф.Т.Көкеева, М.Ш.Губайдуллина, К.Н.Макашева, С.Ж.Сапанов, И.А.Черныхтың [67-71], жетекшілігімен жазылған еңбекте авторлар Ресей мен Орталық Азия елдерінің ынтымақтастығын, жаһандану үрдісіндегі Қазақстанның аймақ елдерімен және оның ішінде Ресей мен қатынасты тереңдетуге жәрдемдесетін интеграциялық факторларға терең тоқталады.
Отандық зерттеулер ішінде Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстандық Стратегиялық Зерттеулер Институтының (КИСИ), Халықаралық Экономика және Саясат Институтының (ИМЭП), Қазақстан Республикасы Ғылыми Академиясының Шығыстану Институты ғылыми қызыметкерлері және басқа да отандық ғылыми зерттеу институттарымен орталықтар, жоғарғы оқу орындарының тарихшы, саясаттанушы ғалымдары Қ.Сұлтанов, М.Нарибаев, С.М.Ашимбаева, А.Ж.Шоманова, С.Абдулпаттаев, Л.М.Музапарова, М.Т.Лаумулин С.Кушкумбаев, Д.А. Сатпаев, С.М.Акимбеков[72-99] сынды Қазақстандық зерттеулер негізінен бірқатар басылымдарда жарық көрген еңбектерінде Ресейдің Орталық Азиядағы геостратегиясын, Орталық Азиядағы геосаяси жағдайды, Қазақстанның аймақ елдерімен ынтымақтастығын, Орталық Азиядағы халықаралық аймақтық ұйымдардың қызметін қарастырады және Орталық Азиядағы 11 қыркүйек оқиғасына дейінгі және кейінгі геосаяси жағдай, Ресей мен Орталық Азия мемлекеттерімен ынтымақтастығы жолында кедергі келтіруші нақты мәселелер жан-жақты сарапталып, Ресейдің сыртық саяси басымдылықтары Орталық Азия мемлекеттерімен тұрақты қарым-қатынастар орнатуға бел байлауының басты себептері айқындалған. Ресейдің Орталық Азиядағы аймақтық қауіпсіздік ұйымдарының әрекеттері мен қауіпсіздікті қамтамасыз етуде қосқан үлестері туралы жазады. Оның ішінде Ресейдің осы аймақтағы мүдделері мен оларға қол жеткізу құралдары анықталған.
Ресей Федерациясының Орталық Азия елдерімен өзара ынтымақтастығын, аумақтық қауіпсіздік мәселелері бойынша Орта Азия геосаясатына арналған өзбек, қырғыз, тәжік, түркімен зерттеушілері Г.Юсупова, Б.Акаева, Р.Абдулло, Ш.Шоисматуллоев, А.Хаитов, Князев А, Файзуллаев Д [100-106] еңбектері зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда пайдаланылды.
Ресейдің Орталық Азиядағы геостратегиясына, аймақ елдерінің өзара қарым қатынасын, аумақтық қауіпсіздік мәселелерінің кейбір қырларына талдау жасауға бірқатар Ресей зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде Е.Примаков К.С.Гаджиев, А.Д.Воскресенский, И.С.Иванов, А.Дугин, А.Торкунов [107-112] сияқты зерттеушілерді атауға болады.
Қарастырып отырған тақырып бойынша ізденіп жүрген шетелдік зерттеушілерден Ларраби Ф.С, Рубби А, Вольф М, С.Хантингтон, З.Бжезинский, Г.Киссинджер[113-118] сияқты авторларды атап өту керек.
Магистрлік диссертацияның теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының теориялық негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытыныдылары құрайды. Диссертацияда тарихи оқиғаларға және сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар кеңінен қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу жұмысына арқау болды. Бұл әдістер Ресейдің сыртқы саясатындағы Орталық Азия республикаларының әрқайсысының орнын жүйелі түрде айқындауға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысын ғылыми негізде жүйелеп, оның нәтижесін шығару үшін, сол арқылы баяндау, талдау және болжау түрінде негізгі мақсаттарға қол жеткізу үшін ғалымдар әртүрлі әдістерді зерттеген. Сыртқы саясаттың дамуына батыс зерттеушілері, әсіресе американдық саясаттанушылар, өз үлестерін қосқан. Олар зерттеудің билікті-элиталық, плюралистік, ұйымдастырушылық-құрылымдық, рационалды, бюрократиялық-саяси модельдерін ұсынып, мемлекеттің геостратегиясын, сыртқы саясат пен халықаралық қатынастарды зерттеу мен талдаудың көптеген әдістемелерін дамытқан.
Берілген зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде жаңа құрылымдық функционализм қолданылады. Саяси құбылыстар субъектілер арасындағы өзара әрекеттің байланысына және оның сипатына құрылым деңгейінде баға беруді талап етеді. Сондықтан халықаралық қатынастар мен мемлекеттің сыртқы саясатын зерттеудің едәуір қажетті әдістемесі дәстүрлі және рационалды әдістерді қамтитын жаңа геосаясат болып есептелінеді. Ол реалистік идеализм концепциясы болып табылады да, жаңа құрылымдық функционализмге сүйенеді. Ал ол өз кезегінде Парсонс Т., Абрахамсон М., Смелсер Н., Мюре У., Исенстадт С., Тавада М., Томсон К., Яо Д. сияқты ғалымдар зерттеген құрылымдық-функционалдық талдаудың дамуы болып табылады. Жаңа геосаясатта саяси құбылыстар экономика, саясат, идеология және географиялық жағдайлар сияқты 4 қызметтен құралатын қоғамдық құрылым арқылы қарастырылады. Құрылымның тұрақтылығы мен мызғымастығының бірден-бір шарты аталмыш 4 қызметтің өзара үйлесімділігі болып табылады. Ал ішкі өзара әрекет қызметтер арасындағы себеп-салдарлы байланысқа сүйенеді, сондықтан жеке қызметтердің тұрақтылығының бұзылуы бүкіл құрылымның қайта ұйымдастырылуына, кері кетуіне әкеп соқтырады.
Зерттеу жұмысында саяси құбылыстарға баға берудің тағы бір әдісі ретінде ойындар теориясы пайдаланылады. Бұдан 40 жыл бұрын метематик Джон фон Нойманн мен экономист Оскар Моргенштерн экономикалық мәселелерді шешудің тиімді жолдарын табуға тырысқан, сол орайда өздерінің "Ойындар теориясы және экономиканың тәртібі" атты ортақ еңбегінде көрсетілген классикалық ойындар теориясын жасап шығарған. Оның негізінде рационализм принциптері бойынша жұмыс істейтін субъектілердің типтеріне талдау және болжау модельдері құрылатын мүмкіндік теориясы жатыр. Біртіндеп бұл ойындар теориясы ғылымның басқа да салаларына қолданылатын құралға айналды. Саясат ғылымында ол құрылым мен процесс тұрғысынан алғанда, мемлекетаралық келіссөздер сияқты саяси құбылыстарды зерттеудің салыстырмалы әдісі болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Диссертациялық зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар мыналар:
1. Қазақстан мен Орта Азия өзінің геосаяси және геоэкономикалық жағдайына қарай әлем мемлекеттерінің мүдделері тоғысқан маңызды стратегиялық аймақ болып табылады. Аймақтағы Ресейдің маңыздылығы АҚШ, ҚХР сияқты алпауыттармен қатар басқа да мемлекеттердің Орта Азиядағы саяси, экономикалық, идеологиялық қатаң бәсекелестігімен анықталады.
2. Ресей мен Орталық Азия елдерінің сыртқы саясатының теориялық негіздері, мақсаттары мен принциптері анықталды. Бұл өз кезегінде мемлекетаралық ынтымақтастықтың қалыптасуы мен дамуындағы мәселелерді зерттеуге мүмкіндік береді.
3. Ресейдің Орта Азиядағы геостратегиясы жүйелі түрде қарастырылды.
4. Ресейдің экономикалық - инвестициялық сасатының негізгі мақсаты экономикалық мүддені жүзеге асыру болып табылады. Әсіресе, энергетикалық саладағы ынтымақтастық ерекше бөлініп қарастырылады.
5. Ресей мен Орнталық Азия елдері арасындағы аймақтық қауіпсіздік саласындағы ықпалдастықтағының маңызы ашылды. Мемлекеттің егемендігі мен аумақтық тұтастығының кепілі болып табылатын аймақтық тұрақтылық, интеграция ынтымақтастықтың зор жемісі саналады.
Зерттеу жұмысының теоретикалық және практикалық маңызы. Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен қорытындылары тарих, халықаралық қатынастар, саясаттану, экономика және социология мамандарына қазіргі халықаралық қатынастар жүйесін қалыптастыратын үрдістерді сараптауда пайдалы. Мемлекттік және қоғамдық ұйымдар үшін Ресейдің сыртқы саяси концепцияларын жобалау тәжірибесіне зерттеу барысында қолданылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының сыртқы саяси және басқа да мемлекеттік мекемелері үшін Ресейге қатысты сыртқы саяси бағытты жобалау барысында ұсыныстар ретінде қабылдануы мүмкін. Ғылыми жобаларда, жоғарғы оқу орындарындағы: Қазіргі кезеңдегі халықаралық қатынастар мәселелері, Ресей Федерациясының сыртқы саясаты, Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік мәселесі пәндері үшін ғылыми материал ретінде қолданыла алады.
Магистрлік жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Диссертациялық жұмыстың басында қолданған белгілер мен қысқартулар тізімі, соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген. Жұмыс көлемі - 106 бет.
1 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ГЕОСТРАТЕГИЯСЫ
5.1 Ресей Федерациясының сыртқы саяси ерекшеліктері: мақсаты, негізгі бағыттары
Ресей Федерациясының сыртқы саясаты кез келген мемлекеттің сыртқы саясаты сияқты өзге елдермен экономикалық, саяси, әскери және әлеуметтік идеологиялық байланыстарынан түзілетін жүйе болып табылады. Ол байланыстар халықаралық жағдайларға, Ресейдің әлемдік қауымдастықтағы орны мен рөліне, ішкі саяси дамуы жағдайларына байланысты жүзеге асырылады.
Сыртқы саясатты зерттеу барысында тарихи тәсілді пайдалану үшін онымен бірге индуктивті және дедуктивті әдістер қолданылды. Ресейдің сыртқы саясатының пішінін көрсетуде ұлттық ерекшеліктермен қатар, халықаралық жүйедегі жағдайы негізгі анықтаушы элементтер болып саналады. Ресей Федерациясының сыртқы саяси жүйесін қарастыру міндетті түрде сыртқы саяси үдерістердің негізгі тарихи сәттерін объективті және субъективті жағдайда ескерумен тығыз байланысты.
Ресейдің сыртқы саяси мақсаттары мен бағыттарын жетік түсіну үшін, орыс елінің сыртқы саяси дамуындағы заңдылықтарды, кезеңдер мен ерекшеліктерді әлемдік және аймақтық тарих шеңберінде қарастыру тиімді.
Қарастырылып отырған зерттеу жұмысы Ресейдің сыртқы саясатындағы орта-азиялық бағытқа арналғандықтан, біз осы бағытқа қатысты кезеңді, демек XX ғ. соңғы онжылдығы мен XXI ғ. алғашқы онжылдығы арасындағы мерзімді белгіледік.
Бұл кезең Ресей тарихы мен сыртқы саясатындағы жаңа кезең болып белгіленді. 90-шы жылдар әлем тарихында ғаламдану үдерісімен, саяси бетбұрыстармен танымал болса, Ресей тарихында бұл кезең Кеңес Одағының ыдырап, Ресейдің әлем сахнасында жаңа рөлінің анықталуымен байланысты болды [110, - 26-27б].
1990 жылдар басындағы ресейлік дипломатия мойнында ауыр жүк тұрды. Ол өзгеріске ұшыраған халықаралық ортаға Ресейді орналастыруға міндетті еді. Бұған дейін Кеңес Одағы әлемдік капитализмге төтеп бере алатын алып күш ретінде қарастырылса, енді Ресей қатардағы демократиялық ел мәртебесінде болуға мәжбүр болды.
Кеңес Үкіметі ыдырап, Тәуелсіз мемлекеттер достығы пайда болғаннан соң Ресей Федерациясы халықаралық сахнада КСРО-ның толық мұрагері ретінде танылып, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі орнын иеленіп, өз артынан ұлы ядролы держава мәртебесін сақтап қалды. Сонымен қатар қалыптасқан жаңа геосаяси шарттар Ресейді қайтадан сыртқы саясат концепциясын құрастыруға мәжбүр етті. Концепцияның негізгі мақсаты территориялық мызғымастық пен тәуелсіздікті сақтай отырып, нарықтық экономиканы қамтамасыз ету, әлемдік қауымдастықтың тең мүшесі болу [107, 311б].
Ресей сыртқы саясатының екі негізгі бағыты анықталды: бұрынғы КСРО құрамында болған республикалармен және Батыспен, соның ішінде мұхит артында орналасқан АҚШ-мен қарым қатынас орнату. Реформалық бағытты алға жүргізу үшін батыс елдер тарапынан керекті көмек алу. Басты көңіл Ресейдің шетелдермен сауда қатынасына бөлінді. Сыртқы саяси қатынастар елдегі шаруашылық дағдарыстан шығудың негізгі жолы болып қарастырылды.
1990-шы жылдардың екінші жартысындағы Ресей сыртқы саясатының концептуалды негізі таңдаулы серіктестік сөз тіркесіне сай болды. Аталған концепция АҚШ пен ЕО-қа қарай бағытталды. Бұл саясат екі жақтылығын танытты. Кей жағдайларда Ресей АҚШ пен ЕО-ты қолдаса, керекті тұста олардың қолдауларынан бас тартып отырды. Бұл жайт НАТО-ның Косоводағы интервенциясына және Балқан мәселесіне байланысты дипломатиялық даулар еді.
1992 жылдың ақпан айында Ресей Федерациясының тұңғыш президенті Б.Н. Ельцин АҚШ-на сапарында қырғи-қабақ соғыстың аяқталуы туралы Ресей мен АҚШ арасынындағы Декларацияға қол қойып, бұдан былай екі держава бір-бірін потенциалды қарсылас ретінде қарастырмайтынын мәлімдеді [119,-71б].
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығымен қарым-қатынастардың дамуы Ресей сыртқы саясатының өзекті міндеттерінің біріне айналды. Ресейдің таяу шетелдердегі жаңа тәуелсіз мемлекеттермен қатынас орнату алдымен ТМД шеңберіндегі саяси, экономикалық мәселелерді шешуге негізделді. ТМД елдері арасындағы қатынастың негізгі мәселесі тиімді экономикалық серіктестік қалыптастыру болып табылды. Алайда 1992 жылдың аяғында рубльдік аймақтың жойылуына байланысты Ресей ТМД мемлекеттерімен энерго тасымалдау саудасын әлемдік бағамен жүргізуге мәжбүр болды. Нәтижесінде тәуелсіз мемлекеттердің сырқы қарызы өсіп, ТМД шеңберіндегі тауар айналымы төмендеді. Осылайша, КСРО ыдырағаннан кейінгі алғашқы екі жыл посткеңістікте дезинтеграциялық процесстермен айқындалды.
1992 жылы Ресей Федерациясының қиыр шетелдердегі сыртқы саясаты өтпелі кезең жағдайында еді. Ресейдің сыртқы саяси доктринасының қалыптасуына оның әлеуметтік-экономикалық жағдайы әсер етті [52,-95б].
1992 жылы Ресей сыртқы саясатында Азия-Тынық мұхиты аймағының алдыңғы қатарлы елдерімен қарым-қатынасын нығайту елеулі орында тұрды. Бұл мерзімде Оңтүстік Кореямен дипломатиялық қатынастар орнатылды, Қытай негізгі сауда серігі болды. АСЕАН мемлекеттерімен қатынастар қалпына келтіріле бастады [118,-52б].
Ресей сыртқы саясаты үшін XX ғасырдың соңғы жылдары қиын-қыстау мезгіл болып табылды. 1998 жылғы қаржылық дағдарыс халықты Б.Н.Ельциннің жүргізіп отырған саясатына соның ішінде сыртқы саясатқа да қарсылығын білдіруге алып келді.
1990-шы жылдар ағымындағы Ресей Федерациясының сыртқы саясаты таңдаулы серіктестік сарынында өтті. Ельцин тобының ұсынған реформаларының нәтижесінде пайда болған терең интегралды шиеленістер 1990-шы жылдар төңірегіндегі сыртқы саясаттағы саяси дағдарыстарды артқы орынға жылжытып тастады. Ішкі мәселелерді шешумен және қалпына келтірумен шұғылданған саяси элита үшін сыртқы саясат шұғыла тектес болды [120, 32б].
Келесі кезең жаңа ғасыр басындағы әлемдік саяси ортадағы өзгерістермен тең келді. Ресейдегі жағдай өзгеріс үстінде болды. Билік басына В.В. Путиннің келуі елдің сыртқы саясатында маңызды өзгерістер әкелуі мүмкін деген болжамдар айтыла бастады. Сыртқы саясаттағы ендігі негізгі бағыт үш Балтық жағалауындағы мемлекеттерден басқа ТМД құрамына енетін елдермен тығыз байланысты орнату болды.
Осы аймақта қоныстанған орыс тілдес халықтың жағдайы, экономикалық қатынастардың қалпына келтіру, мемлекеттердің сыртқы шекаралар қауіпсіздігін қамтамасыз ету, бірегей ақпараттық кеңістікті сақтау сынды мәселелер алдыңғы қатарға қойылды. КСРО ыдыраған жылдар ағымында Ресейдің ТМД елдерімен қатынастары қиын-қыстау кезеңнен өтті. Сондықтан да Ельцин тұсында Ресей Орталық Азия мен Кавказда өз ұстанымдарын сақтай алмады. Тек, билік басына В.В.Путин келгеннен кейін ғана бұл аймақтағы жағдайға назар аударылып, қатынастардың жаңа тынысы байқала бастады [82,-44б].
Ресейдің сыртқы саясатындағы негізгі мақсаттар. Ресей Федерациясы өзінің сыртқы саясатында үш мақсатты көздейді. Олар қауіпсіздік, әлеуметтік-экономикалық және тұрақтылық ұғымдарымен байланысты. Оның себебі Ресей өзге мемлекеттермен қарым-қатынасын дамытуы үшін бағытталған елдердің саяси қауіпсіздігі, экономикалық тұрақтылығы және әлеуметтік тұрғыда ауқаттылығы маңызды рөл ойнайды. 2000 жылдың 28 маусымында бекітілген РФ-ның сыртқы саясат концепциясында бұл мақсаттар толығымен ашылып жазылған:
oo Егемендік пен территолриялық мызғымастықты сақтай отырып, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
oo Әлем қауымдастығы алдында РФ-ның ұлы держава мәртебесін сақтай отырып, халықаралық аренада мәртебелі позицияны иемдену;
oo БҰҰ-ның Жарғысына және халықаралық құқық нормаларына сәйкес жалпы әлемдік жүйеге ену;
oo Шекаралас мемлекеттермен достық қарым-қатынас орнату.
Ресейдің ғылыми және саяси лексиконында ұлттық қауіпсіздік термині соңғы 10 - 15 жыл ішіндегі тарихында жаңа термин болып табылады. Жеке тұлға мүддесін, қоғам және мемлекетті қауіп қатерден қорғау әлеуметтік сақтанымдылығын белгілеу үшін әртүрлі түсініктер қолданылды: ішкі және сыртқы қауіпсіздік, мемлекеттік қауіпсіздік, материалдық және рухани құндылық. Бұл түсініктер барлық жақтарынан яғни тура және жанама жағынан да, ұлттық қауіпсіздікті сипаттайды.[54, 78б]
Қазіргі ресей қоғамының ұлттық қауіпсіздікке деген қызығушылығы әлеуметтік қауіпсіздік құбылысының негізін білу, оның қазіргі заманмен, жеке мақсат, мүддесімен байланысын тануынан көрінеді. Осыдан мемлекеттің азаматтық қоғамдағы қауіпсіздікті құрудағы рөлі және функциясы, қазіргі Ресейдегі үкімет және бизнестің қарым-қатынасында, жеке тұлғаның және мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамассыз етудегі қоғамның құзыреті туралы сұрақтар туындайды. Бүгінгі таңда саяси және экономикалық қайта құрылым процесстерінің қиыншылықтары бір мақсатқа негізделген ол - Ресей Федерациясының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Ал бұл мақсатты орындау - ресейлік реформалау саясатының негізі болып табылады. Тек әртүрлі ұлттық қауіпсіздік проблемаларын комплекстік зерттеу Ресей Федерациясының тұрақты даму және ұлттық қауіпсіздіктің дұрыс саясатын құру жайында көптеген мәлімет береді [69, 81-82б].
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында Ресей өзінің бірнеше ғасырлар бойғы тарихында мол тәжірибе жинақтады.
Ұлттық құндылықтар, мүдделер және нысаналар, қауіп-қатерлер, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саясаты және оны жүзеге асыру жолдары, ұстанымдары мен тәсілдері - бұл ұлттық қауіпсіздіктің шынайы көрінісі. Әлеуметтік, психологиялық, табиғи-биологиялық, ғарыштық факторлардың тұлға, қоғам және мемлекет аралық қатынастармен өзара ықпалдасу арқылы тіршілік ету мен тұрақты даму үшін шаралар ойластыру осы жүйені құрайтын компоненттердің диалектік қорытпасы.
Реформалау үстіндегі Ресей үшін ұлттық амалдар мен тәсілдерді дұрыс таңдау, ұлттық құндылықтарды, мүдделер мен нысаналарды қорғау - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің басты шарты. Зерттеу процестері мен құбылыстардың күрделілігі, олардың жиынтық сипаттамасы, болжамсыздылығы мен эволюциялық процестердің ұлттық қауіпсіздік жүйесіне әсер ету күші тарихи тұрғыда даму діңгейіне байланысты. Сондықтан, бұл сыпайы және ғылыми бағытта дәлелденген болжамалы зерттеу әдістерін, жаһандану процестерінің күшеюіне байланысты ұлттық қауіпсіздіктің жағдайы мен болашақта дамыту жолдарын сараптайтын, ұлттық құндылықтар, мүдделер мен нысандарға шынайы және потенциалды қауіптіліктерге қарсы әрекеттерді таңдайтын тұтас жүйені өңдіру қажеттілігі анықтайды. Мұндай жүйе әлеуметтік және экономикалық шиеленістерді шешуге, экономикалық, саяси, әскери және экологиялық тұрғыдағы зор апаттарды болдырмауға ықпал келтірер еді. Ұлттық қауіпсіздік мәселесі - бүгінгі күннің ең маңызды және күрделі мәселелердің бірі. Оның маңыздылығы соншалықты зор болғандықтан барлық әдістер мен құралдар ұлттық қауіпсіздік мәселесін зерттеу жиынтығында қолданылып бағытталу керек.
1997 жылға дейін Ресейде ұлттық қауіпсіздік концепциясын көрсететін бірегей құжат болған жоқ. Бұның орнына мемлекет пен қоғам партия мен мемлекет қайраткерлерінің бірде бір мәлімдеме синтезіне сенді. Олар ұлттық құндылықтар, мүдделер мен нысандарды және оларға деген қауіптіліктерді көрсететін болған [8].
Бүгінгі күнде Ресей Федерациясында ұлттық қауіпсіздік концепциясы белсенді түрде талқыланып өңделуде. Ұлттық қауіпсіздік концепциясын, саясатын, стратегиясын жетілдіру процесінде олардың авторлары ұлттық мақсаттың түсінігін, ұлттық құндылықтар мен нысандарды бірыңғай есте ұсту керек. Бірінші кезекте мемлекет пен қоғамның алдында жоғары ұлттық мүдде қауіпсіздігі жатады. Шетел саясаттануында оны жиі ұлттық қауіпсіздік жүйесі деп атайды. Оған жататындар: ұлттық тәуелсіздікті, аумақтық тұтастықты және конституциондық құрылымды қорғау; адамның конституциялық құқығы мен бостандығы; азаматтық қоғамның құрылымының шынайы қызмет етуі; мемлекетті бақылау жүйесінің қызмет етуі; рухани және материалдық байлыққа жағдай жасау, жеке тұлға және институттар таптарының өзбеттік мүдделері болуы мүмкін (топтық, мамандық, корпоративті және т.б.).
Өмірдеге маңызды мүдделер мен ұлттық құндылықтар - ұлттық қауіпсіздік жүйесінің тұрақты элементтерінің бірі болып табылады. Ресей саясатында әлеуметтік мүдденің анықтамасының болмағанының және жоқтығын ескеру керек. Мемлекет басшылығының ауысу кезінде және нақты аймақ пен салада ұлттық мүдделерді жүзеге асыру жобасы жоқ. Басшы ұлттық мүдденің комулятивті, интерактивті және динамикалық процестерін анық көрсету керек. Ол саясаттағы әр өзгеріске нақты әрекет жасау керек. Ішкі қауіпсіздікті стратегиялық деңгейде жобалауда басшы аймақтық мүддені анықтаумен қатар ұлттық мүддені де ескеру керек.
Саясатты анықтайтын тұлғалар әртүрлі бағыттарға негізделіп, ішкі және сыртқы саясаттардың түрлі құндылықтарын белгілеп немесе ескі әлеуметтік мүдде мен құндылықтарға жаңа мән бере отырып ұлттық қауіпсіздіктің концепциясын, мемлекеттік саясатты және стратегияны ұлттық мүдде негізінде құруы керек. Ұлттық қауіпсіздіктің ресурстарын анықтау - қоғамның әртүрлі саладағы ұлттық қауіпсіздігінің құру жүйесінің қажетті жағдайы. Ресурспен ұлттық мүдде қауіпсіздігін мақсатқа жету арқылы қамтамасыз етеді. Сондықтан, олардың реттелуі өмірдеге маңызды мүдделердің иерархиясынсыз мүмкін емес. Ұлттық қауіпсіздік концепциясы ұлттық мүдделердің маңыздылығын көрсету керек.
Ұлттық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету саясаты ішкі және сыртқы фокторлармен шектеледі. Бұл фокторлар белгілі күштің ұлттық мүддемен бір бағытта немесе қарсы бағытта жүретін ортаны құрайды. Сондықтан, ұлттық қауіпсіздік құру саясатын басқа елдердің мүдделерімен сәйкес келуін зерттеп, ішкі және сыртқы орта тенденцияларын ескерту керек. Мұндай талдау ұлттық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету саясатының ішкі және сыртқы жағдайлардың даму тенденциясын болжауға әрекет етеді [75, 132б].
Саясат аймақтық және федералдық деңгейдегі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету стратегиясы арқылы жүзеге асады. Саясат негізгі бағыттарды ұлттық мақсаттарға жету жолдарын анықтаса, стратегия, нақты мемлекеттік актіде көрсетілген, саясатты жасаудағы мемлекеттік органдардың ресурстарды ңұсқауы мен белгілі жұмыс атқаруын көрсетеді. Мемлекеттік органдар өз программаларында ұлттық қауіпесіздікті қамтамасыз ету стратегиясын арнайы саладағы ұлттық мүдделердің жүзеге асуына бағытталған ғылым ретінде қарастыруға болады. Олар, жоғарыда айтылғандай, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саясатын анықтайтын түрлі мемлекеттік актілерде көрсетіліп және Ресей Федерациясының президентінің үкімет және Ресей Федерациясының федералдық жиналысының іс-әрекетінің мазмұны болып табылады.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету стратегиясы мемлекеттік бюджетке тәуелді. Бюджет салдарын бағалау үшін, орта мерзімдік болашақтық (5-10 жыл) бюджеттік және қаржылық жағдайларына ортақ баға беру керек. Бюджеттік және қаржылық талдау Ресей Федерациясының Президенті бекітуге келетін ұлттық қауіпсіздік стратегиясын экономикалық және қаржылық салдарын көрсету болып табылады [89,-287б].
Ресейдің аумағын қайта өңдеу мен зиян қалдықтармен материалды көму үшін пайдалану тенденциясының орны бөлек. Бұл жағдайда мемлекеттік бақылаудың әлсіреуі, құқықтық және экономикалық ескерту механизмінің әсерлігінің жетіспеуі және төтенше жағдайды жою техногендік апаттың мүмкіндігін шаруашылықтың барлық саласында үлкейеді.
РФ-ның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты міндеті:
сыртқы және ішкі қауіптің дер кезінде алдын-алу және болжау;
сыртқы және ішкі қауіпті ескеру және нейтрализациялау жөнінде жедел және ұзақ мерзімді шараларды жүзеге асыру;
егемендігі мен РФ-ның аумақтық тұтастығын, шекара кеңістігіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
мемлекеттің экономикасының өсуі, тәуелсіз және әлеуметтік бағытталған экономикалық курстарды жүргізу;
РФ-ның басқа мемлекеттерден ғылыми-техникалық және технологиялық тәуелдігінен босату;
РФ-ның аумағында адамның және азаматтың жеке қауіпсіздігін, оның конституциялық құқық пен бостандығын қамтамасыз ету;
РФ-ның мемлекеттік билік жүйесінің, федеративтік қатынастарды, РФ-ның жергілікті өзін-өзі билеу және заңнамасын, тату ұлт аралық арасы қатынастарды құру, қоғамдық тәртіпті нығайту және қоғамның саяси-әлеуметтік тұрақтылығын сақтау;
РФ-ның заңнамаларын барлық азаматтардың (тұлғалардың, мемлекеттік органдардың, саяси партиялардың, қоғамдық және діни мекемелердің) бірыңғай орындалуын қамтамасыз ету;
Ресейдің тең дәрежеде және өзара тиімді қарым-қатынасы;
мемлекеттің әскери потенциялын жоғарғы дәрежеде ұстау және көтеру;
жаппай қырып жоятын қару және оны жеткізу, жоймау жүйесін нығайту;
Шет мемлекеттердің Ресейге қарсы бағытталған саясатын анықтау, ескеру, алдын-алу, барлау шараларын тиімді қолдану;
Мемлекетте экологиялық жағдайды түпкілікті жақсаруы;
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасызыз ету және Ресейдің экономика саласындағы мүдделерін қорғау мемлекеттің саяси бағытының басты міндеті болып табылады.
Ішкі-экономиканың негізгі міндеттері:
Ресей экономикасының халықаралық интеграциясына жақсы жағдай жасау;
Ресей өнімдерін кең көлемде әлемдік нарыққа шығару;
ТМД мемлекеттерімен бірыңғай экономикалық кеңістікті құру;
Ресейдің сыртқы саудасын либерализациялау жағдайында және әлем нарығында өнім және қызмет көрсету саласында бәсекелестікті жандандыру үшін отандық өнім өндірушілердің мүддесін қорғауды күшейту қажет.
Қаржылық - несиелік салада балансты саясатты жүргізу маңызды мағынаға ие болып келе жатыр, бұл Ресейдің сыртқы кредиттік бағынушылықты сатылы жоюға және оның халықаралық қаржылы-экономикалық позициясын нығайтуға бағытталған.
Мемлекеттің шетел банктік, сақтаушылық және инвестициялық компанияларды қадағалау бақылауын күшейту қажет, шетел компанияларға эксплуатацияға беруді, яғни стратегиялық жер қойнаудағы табиғи ресурсты, телекоммуникацияны, транспорттық және өнім өткізушілікке байланысты және т.б. салаларда белгілі және заңды шектеу енгізу қажет.
Валюталық саладағы бақылауға тиімді шаралар қабылдану қажет. РФ-ның ішкі экономикалық өмірінде мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі бағыты:
реформалық құқықтық қамтамасыз ету және РФ-ның заңнамаларын сақтаудың тиімді бақылау жүйесін құру;
экономикадағы мемлекеттік бақылаудың күшеюі.
Экономикалық дағдарыс болған жағдайда оны қажетті ғылыми-техникалық, технологиялық және өндіріс потенциялын сақтау, дамыту, келесі экономикалық сатыға техногендік апаттар мүмкіндігін азайту арқылы өту, отандық өндірістің бәсекеге қабілеттілігін көтеру, халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Халықаралық қатынастар және Қазақстан Республикасының сыртқы
саясаты кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ГЕОСТРАТЕГИЯСЫ (1991-2009)
Орындаған : Жапсарбаева А. ____ __________2010ж.
Ғылыми жетекші: т.ғ.д. доцент Сапанов С.Ж. ____ __________2010ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: т.ғ.д. доцент Сапанов С.Ж.____ __________2010ж.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ГЕОСТРАТЕГИЯСЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 12
1.1 Ресей Федерациясының сыртқы саяси ерекшеліктері: мақсаты, негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Ресей Федерациясының сыртқы саясатының ресурстары мен басымдылықтары және Орталық Азиядағы сыртқы саяси стратегиясы ... ... ... ..22
1.3 Ресейдің Орталық Азиядағы геосаяси мүдделері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...34
2 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ: ЭКОНОМИКА, ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ, ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.1 Ресей мен Орталық Азия мемлекеттері қатынастарының құқықтық негізінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.2 РФ мен ОА арасындағы саяси-экономикалық ынтымақтастық ... ... ... ... ... .5 5
2.3 РФ мен ОА арасындағы қауіпсіздік және тұрақтылық мәселелері ... ... ... ...80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...98
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Осы диссертацияда төмендегідей шартты белгілер мен қысқартулар пайдаланылған:
ААҚ - Ашық акционерлік коғам
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АТҚҚ - Аймақтық лаңкестікке қарсы құрылым
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЕурАзЭҚ - Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық
КСРО - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ОА - Орталық Азия
РФ - Ресей Федерациясы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҰҚШҰ - Ұжымдық Қауіпсіздік Шартты Ұйымы
ШЫҰ - Шанхай Ынтымақтастығы Ұйымы
ШӘҰК- Шұғыл әрекет ететін ұжымдық күштерді
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста XX ғасырдың 90-шы жылдары мен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы аралығындағы Ресей Федерациясының Орталық Азияға қатысты саясатының мақсаттары, бағыттары мен геостратегиясы зерттелінген. Сонымен қатар Ресейдің Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік пен тұрақтылық мәселелеріне байланысты ұстанымы және саяси-экономикалық қатысуы қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы жаһандық және аймақтық қатынастардың жүйесінде терең өзгерістер әкелді. Еуразиялық құрлықтың орталығында жаңадан бес тәуелсіз мемлекеттердің - Қазақстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Тәжікстан және Өзбекстанның пайда болуы жаңа халықаралық-саяси аймақ - Орталық Азияның қалыптасуына бастама болды. Орталық Азия аймағының әрбір егеменді мемлекетінің стратегиялық мақсаттары халықаралық қатынастар жүйесінің субъектілері ретінде әлем мемлекеттерімен, халықаралық және аймақтық ұйымдармен тығыз байланыс орнату болды.
Әлемдік қоғамдастық өмірінің барлық жақтарын қамтуға бет алған жаһандану жағдайында және жаңадан қалыптасып келе жатқан көптүрлі әлемдік жүйенің дамуында Орталық Азия аймағы геоэкономикалық тұрғыда маңызды орын алуда. Жаңа мыңжылдықтың басынды аймақтың геосаяси және геостратегиялық жағдайы арта түсті. Соның негізінде аймақ халықаралық саясаттың негізгі тақырыптарының біріне айналып, халықаралық қауымдастық назарында ерекше орынды иеленуде. Жаңа аймақ көршілес елдер және халықаралық қатынастардың ғаламдық акторларының қызығушылықтары тоғысатын аумақ пен сыртқы саяси әрекеттестіктегі нысанға айналды. Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейін жаһандық және аймақтық акторлардың жіті назарына ілігуінің негізі мынандай факторлармен түсіндіріледі:
Біріншіден, Орталық Азия өңірі Еуразияның кіндігінде орналасуы арқылы алып құрлықтың едәуір бөлігіндегі тұрақтылық пен қауіпсіздікке ықпал ететін стратегиялық маңызға ие болып отыр.
Екіншіден,Орталық Азия аймағы шетелдік тауарларды өткізудің жаңа нарығы және инвестиция құю ортасы болып табылады, ал бұл фактордың маңызы орта-азиялық елдердің келешекте әлемдік саудаға тартылуы барысында тіптен арта түспек.
Үшіншіден, Орталық Азия аймағы түрлі тараптармен байланыстыратын транзиттік қуатқа ие.
Төртіншіден, орта-азиялық аймақ әлемдік мәні бар бай табиғи ресурстар қорына, энергетикалық және минералды шикізат көздеріне ие болуына байланысты тартымды.
Бесіншіден, орта-азиялық аймақ қазіргі кезде энергетикалық фактордың есебінен тек қана экономикалық емес, сонымен қатар геосаяси маңызға ие, демек әлемдік державалар аймақтағы экономикалық қатысуларының нәтижесінде өз ұстанымдарын бекітуде. Қызығушылық танытып отырған негізгі әлемдік акторлардың қатарында - АҚШ, Қытай, Еуропалық Одақпен қатар ірі мемлекеттер тізіміндегі Ресей Федерациясы да емеурін танытып отыр.
Кез келген елдің тарихында өмірдің өз дамуының стратегиясын түбегейлі қайта қарау туралы шешім қабылдауға мәжбүрлейтін белгілі шекке келетін сәттері болады. Әдетте, бұлай, не алдыңғы стратегиялық курс өзін тәмамдатқан, не терең қате болып шыққан кезде болады. Нақ осындай шекте бүгінгі Ресей де тұр. Бұның басты себебі көбірек айқын болып келе жатқан өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында алынған сыртқы саяси курстың құлдырауы болып табылады. Бұл курстың берік негіздері ельциндік Ресей КСРО тарағаннан кейін бірден ұлттық республикалардың жүгінен босатылу бойынша саясатты жүзеге асыра бастаған кезде қаланды. КСРО тарағаннан кейін басталған ресейлік тарихтың кезеңін Ресейде мемлекеттік биліктің бүкіл жүйесі құлап, ал сол кездегі халықаралық қарым - қатынастар жүйесіндегі Мәскеудің позициясы түбегейлі әлсіреген кезде XVII ғасырдың басына ұқсас күңгірт уақыт деп атауға барлық негіз бар. Бүгінде Медведев-Путинның Ресейі қайтадан қарқынды өзгеретін әлемде өз орнын іздеу мәселелерімен ұшырасты.
Ресейдің Орталық Азияға қатысты жүргізген посткеңестік саясаты өне бойы тұрақты түрде өзгеріске ұшырап отырды: аймақ мемлекеттерін толығымен елемеу саясатынан (ХХ ғ. 90 жж. байқалды) құрылымданған қарым-қатынастар негізінде өзара тиімді ынтымақтастық орнатуға бағытталған саясатқа дейін. Соңғы жылдардағы аймақтағы Ресейдің белсенділігіне қарамастан әлі де нақты қалыптастырылған, бірізді стратегия байқалмайды. Соған қарамастан Ресейдің Орталық Азиядағы саясаты бірқатар өзара тәуелді факторлардың әсеріне байланысты қалыптасуда.
Бірнішіден, посткеңестік кеңістікте қалыптасқан тұрақты қатынастардың айтарлықтай эрозиясы. Ортақ кеңестік өткен шақтың факторлары мемлкеттердің жаңа саясаттарының қалыптасуында шешуші ролін жоғалтуда. Орталық Азияның бірқатар мемлекеттері үшін, әсіресе Өзбекстан, Түрікменстан, Ресеймен одақтас қатынаста болу табиғи басымдылық болудан қалуда. Осы жағдайда Ресей мұндағы ықпалы үшін табанды түрде күресуге мәжбүр.
Екіншіден, әр түрлі күштердің ықпалы мен күшін тепе-теңдікте ұстауға бағытталған көпвекторлы саясат барлық орта-азиялық мемлекеттердің саясатында уақыт өткен сайын айқын көрініс табуда. Соның ішінде, бұл көпвекторлылық тарихи таңдаудың шешімсіз қалып отырғанында емес, керісінше, ОА мемлкеттерінің нақты кіммен болатынын шешуге ұмтылмайтындығында жатыр. Яғни, барлық бағытта максимум пайда таба отырып, барлық күш орталықтарымен белсенді диалог жүргізу.
Үшіншіден, соңғы он жылдықта Ресей мен Орталық Азия мемлекеттерінің басын біріктіретін халықаралық ұйымдардың қайта құруы орын алуда. ТМД көз алдымызда қауқарсыз түрде бөлшектеніп, құлдырауда. ТМД-ның экономикалық қызметі біртіндеп ЕурАзЭҚ-қа көшуде, ал әскери-саяси құраушысы ҰҚКҰ мен ШЫҰ құзіретіне өтуде.
Төртіншіден, Орталық Азияда ҰҚКҰ мен ШЫҰ арасында ынытмақтастық емес, керісінше, бір білінер-білінбес бәсекелестік байқалуда. Саяси байланыстар мен ынтымақтастықтың иделогиясы мен риторикасының танымды құрылымы ШЫҰ аясында байқалса, нақты әскери байланыстар, ұжымдық қорғаныс инфрақұрылымының қайта құрылуы ҰҚКҰ аясында жүзеге асуда.
Бесіншіден, Ресейдің өзі 2000 жылғы сыртқы және әскери саясатының басымдылықтарын қайта қарастыруда. Егер де 1990 жылдары Ельциндік Ресей өзін жаһандық емес, ішкі мәселелерге назар аударған аймақтық держава ретінде анықтаса, қазіргі онжылдықта уақыт өткен сайын Ресей Еуразияда ғана емес, бүкіл әлемдік деңгейде шешуші саяси шешімдерді қабылдауға ұмтылушы жаһандық держава рөліне оралуда.
Аталған факторлардың Ресейдің болашақта аймақ мемлекеттеріне қатысты әр біреуінің мүдделерін ескеретін прагматикалық, бірізді және қалыптасқан жағдайға сай саясат қалыптастуруға итермелеу мүмкіндігін көрсетеді.
Қазіргі таңда Ресейдің негізгі геосаяси белсенділігі артып отырған аймақтардың бірі - Орталық Азия. Алдыңғы қатарлы әлемдік державалардың қатарына оралу үшін Еуразияның жүрегі болып табылатын осы аймақта өз басымдылығын орнату арқылы бұрынғы ықпалын қайтару Ресейдің бірінші қатардағы мақсаты болып табылады. Терең экономикалық интеграция арқылы саяси бірігуге жол аша отырып, жаңа кезеңде және жаңа үлгіде Ресейдің басшылығымен Еуразияда геосаяси құрылым құруға үлкен талпыныстарын байқауға болады.
Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Дегенмен Орталық Азиядағы жағдайлардың қай бағытта дамитындығы Ресейдің осы аймақтағы мемлекеттерге қатысты жүргізетін саясатына тікелей байланысты болатыны анық.
Аймақтағы қауіпсіздік және экономикалық алға жылжудың кепілдігі ретінде Ресейдің Орталық Азия мемлекеттеріне қатысты саясатына көз жіберіп, қазіргі жағдайын талдап, болашағына ден қою аса маңызды әрі өзекті болып отыр.
Диссертациялық зерттеу жұмысының мақсаты XX ғасырдың 90-шы жылдары мен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы аралығындағы Ресей Федерациясының Орталық Азияға қатысты стратегиясын жүйелі әрі кешенді түрде зерттеу. Жаһандық бәсекелестік заманында Ресейдің даму стратегиясына және Орталық Азияға қатысты ұстанымына жан-жақты талдау жасау және даму үрдістерін анықтау.
Аталмыш мақсатқа жету үшін арналған деректік материалдарға сүйене отырып, диссертациялық зерттеу жұмысы төмендегідей нақты міндеттерді шешуді көздейді:
* Ресей Федерациясының сыртқы саяси ерекшеліктерін, сыртқы саясатының ресурстары мен басымдылықтарын және Орталық Азиядағы сыртқы саяси стратегиясын толық зерттеп ашып көрсету;
* Ресейдің Орталық Азиядағы геосаяси мүдделерін, қатынастарының құқықтық негізінің қалыптасуын саралау;
* РФ мен ОА арасындағы саяси-экономикалық ынтымақтастығын қарастыру;
* Ресей Федерациясының Орталық Азияға қатысты сыртқы саяси концепцияларын зерттеудің нәтижесінде Ресейдің орта-азиялық бағытының ерекшеліктерін жан-жақты талдау;
* Ресей Федерациясының Орталық Азия мемлекеттерімен өзара қарым-қатынасы мен ынтымақтасуының ерекшеліктерін сараптау.
Зерттеу жұмысының нысаны - Ресей Федерациясының Орталық Азия аймағына қатысты сыртқы саяси бағыты.
Зерттеу жұмысының пәні - Ресей Федерациясының сыртқы саясаты және Орталық Азия.
Диссертациялық жұмыстың хронологиялық шеңбері XX ғасырдың 90-шы жылдары мен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы аралығын қамтиды. Алайда кейбір жағдайларда мәселені жіті түсіндіру үшін алдыңғы кезеңдерге сүйену қажет болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі кезде автордың белгілеуі бойынша қарастырылып отырған тақырыпта кешенді түрде зерттеу жұмысы жүргізілмеген. Зерттеулер көбінесе Ресейдің Орталық Азия елдерімен қарым-қатынасы, екіжақты және аймақтық ынтымақтастық түрлі аспектілері, жекелеген мемлекеттер шеңберінде жүргізілген. Халықаралық қатынастар мамандығы бойынша қарастырлып отырған диссертациялық жұмыс жаңа зерттеу жұмысы болып табылады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысында пайдаланған деректер шеңбері өте ауқымды. Сондықтан оны ішнара бірнеше топқа бөліп қарастырдық.
Деректердің бірінші тобын Ресей Федерациясының және Орталық Азия елдерінің конституциялары, заңдары, сыртқы саяси концепциялары, ұлттық қауіпсіздік доктриналары, бағдарламалық құжаттары құрайды [1-11]. Көрсетілген деректер тобы Ресейдің Орталық Азияға қатысты стратегиясын, сыртқы саясатының құқықтық және концептуалдық негіздерін анықтауға мүмкіндік береді.
Деректердің екінші тобына Ресей Федерациясы және Орталық Азия елдері арасындағы екіжақты қарым-қатынастар негізін қалайтын және оларды реттеуші құқықтық келісім-шарттар енеді. Еңбекте Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы және жекелеген мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттейтін мынандай келісім-шарттар зерттелінген: экономика, өндіріс саласындағы кең көлемді ынтымақтастықты дамыту туралы, достық, өзара көмек және серіктестік туралы келісім шарттар [12-43].
Деректердің үшінші тобына Ресей Федерациясы мен Орталық Азия елдерінің мемлекет басшылары, мемлекет қайраткерлері, белгілі бір ресми жауапкершілігі бар жеке адамдардың еңбектері, сөйлеген сөздері мен сұхбаттары жатады [44-49].
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің төртінші тобын Қазақстанның, Ресейдің шығыстанушыларының, Орталық Азия елдері саясаттанушы, тарихшы ғалымдардың зерттеулері мен монографиялары құрайды.
Деректердің бесінші тобына зерттеу жұмысының тақырыбына тікелей байланысты мәселелерді қамтушы бұқаралық ақпарат құралдарының, мерзімдік басылымдардың және ақпарат агенттіктерінің және Ресейдің Орталық Азиядағы қатысуын, аймақ мемлекеттері арасындағы саяси-құқықтық, әлеуметтік- экономикалық қатынастарының негізін көрсететін статистикалық мәліметттер мен ресми ақпараттық анықтамалықтар құрайды.
Деректердің алтыншы тобына халықаралық саясаттағы теретиктердің еңбектерін қамтиды. Оларда халықаралық аренадағы Ресей Федерациясының ықпал ету рөлі және Орталық Азия аймағының алатын орны мен маңыздылығын көрсету арқылы, Ресейдің сыртқы саясатын және аймақ елдерімен қарым-қатынасын зерттеу барысында түрлі концепциялар мен әдіс-тәсілдер ұсынылған.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Әлемдік жаһандану жағдайындағы Ресей Федерациясының Орталық Азияға қатысты стратегиясын, саясатын зерттеу және оны жүйелі түрде талдау қоғамдық ғылымдар үшін өте өзекті мәселелердің бірі екені анық. Бүгінгі таңда Орталық Азия мемлекеттерімен тарихы ортақ және тағдырлас Ресейдің Кеңес Одағы күйрегеннен кейін Орталық Азияда жүргізген саясаты мен ынтымақтастық мәселелері бірқатар зерттеушілердің еңбектеріне арқау болды. Бұл ретте осы мәселеге байланысты көптеген отандық және шетел ғалымдары зерттеу жүргізіп, қалам тартуда. Бұл еңбектер зерттеу жұмысының теориялық негізіне айналды және тақырыптың мәнін аша түсуге айтарлықтай жәрдемдесті.
Пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен ҚР Президенті және қазақстандық дипломаттардың еңбектерін айтуға болады. Мысалы, Н.Назарбаевтың еңбектері еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде Ресейдің Орталық Азия елдерімен қатынастарының дамуы, ынтымақтастығы, Қазақстанның Ресеймен өзара тиімді экономикалық, саяси, достық, әріптестік байланыстарды дамытудың қажеттілігі баяндалады [50-55].
Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше ретінде кіруі және Қазақстан - Ресей Федерациясы арасындағы дипломатиялық қатынастарының дамуын, Орталық Азиядағы Ресейдің геосаясатын Қ.Тоқаевтың еңбектерінде қарастырады [56-60].
Сонымен қатар жұмыстың тақырыбын ашуда Орта Азияның республикалары басшыларының еңбектері де пайдаланылды. Олардың қатарында И.Каримовтың[61], С.Ниязовтың [62] еңбектерін атап өтуге болады.
Қазақстандық дипломаттармен саяси қайраткерлердің де зерттеу еңбектері тақырыпты ашуға, зерттеуге өз септігін тигізді. Олардың қатарында Т.Мансуров [63], А.Арыстанбековаларды [64] атап өтуге болады.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің халықаралық қатынастар және Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты кафедрасының ұжымдық монографиясын да айта кету керек. Профессор Ж.У. Ибрашевтың жетекшілігімен жазылған еңбекте авторлар Ресейдің Орталық Азия республикаларына қатысты саясатын баяндай келе, Қазақстан - Ресей арасындағы қарым қатынастардың дамуы аймақ елдері арасында ынтымақтастықты тереңдетуге жәрдемдесетін интеграциялық фактор бола алатындығына күмәндануға болмайды" - дейді [65].
Профессор К.Қ. Қожахметов Қазақстанның сыртқы саясаты төңірегіндегі кейбір мәселелерге арналған бірнеше мақалалары бар. Солардың бірінде ғалым: "Қазір Кіндік Азияны ядролық қарусыз аймақ деп жариялау керек. Оған ең алдымен Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Монғолстан қосылар деген үміттемін" ...ол "құрылса, оның игілігін көптеген халықтар көрері сөзсіз" қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Орталық азия мемлекеттері Ресей мен тығыз қатынаста болу керек - деп түйіндейді [66].
Профессор К.Е.Байзакова, Ф.Т.Көкеева, М.Ш.Губайдуллина, К.Н.Макашева, С.Ж.Сапанов, И.А.Черныхтың [67-71], жетекшілігімен жазылған еңбекте авторлар Ресей мен Орталық Азия елдерінің ынтымақтастығын, жаһандану үрдісіндегі Қазақстанның аймақ елдерімен және оның ішінде Ресей мен қатынасты тереңдетуге жәрдемдесетін интеграциялық факторларға терең тоқталады.
Отандық зерттеулер ішінде Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстандық Стратегиялық Зерттеулер Институтының (КИСИ), Халықаралық Экономика және Саясат Институтының (ИМЭП), Қазақстан Республикасы Ғылыми Академиясының Шығыстану Институты ғылыми қызыметкерлері және басқа да отандық ғылыми зерттеу институттарымен орталықтар, жоғарғы оқу орындарының тарихшы, саясаттанушы ғалымдары Қ.Сұлтанов, М.Нарибаев, С.М.Ашимбаева, А.Ж.Шоманова, С.Абдулпаттаев, Л.М.Музапарова, М.Т.Лаумулин С.Кушкумбаев, Д.А. Сатпаев, С.М.Акимбеков[72-99] сынды Қазақстандық зерттеулер негізінен бірқатар басылымдарда жарық көрген еңбектерінде Ресейдің Орталық Азиядағы геостратегиясын, Орталық Азиядағы геосаяси жағдайды, Қазақстанның аймақ елдерімен ынтымақтастығын, Орталық Азиядағы халықаралық аймақтық ұйымдардың қызметін қарастырады және Орталық Азиядағы 11 қыркүйек оқиғасына дейінгі және кейінгі геосаяси жағдай, Ресей мен Орталық Азия мемлекеттерімен ынтымақтастығы жолында кедергі келтіруші нақты мәселелер жан-жақты сарапталып, Ресейдің сыртық саяси басымдылықтары Орталық Азия мемлекеттерімен тұрақты қарым-қатынастар орнатуға бел байлауының басты себептері айқындалған. Ресейдің Орталық Азиядағы аймақтық қауіпсіздік ұйымдарының әрекеттері мен қауіпсіздікті қамтамасыз етуде қосқан үлестері туралы жазады. Оның ішінде Ресейдің осы аймақтағы мүдделері мен оларға қол жеткізу құралдары анықталған.
Ресей Федерациясының Орталық Азия елдерімен өзара ынтымақтастығын, аумақтық қауіпсіздік мәселелері бойынша Орта Азия геосаясатына арналған өзбек, қырғыз, тәжік, түркімен зерттеушілері Г.Юсупова, Б.Акаева, Р.Абдулло, Ш.Шоисматуллоев, А.Хаитов, Князев А, Файзуллаев Д [100-106] еңбектері зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда пайдаланылды.
Ресейдің Орталық Азиядағы геостратегиясына, аймақ елдерінің өзара қарым қатынасын, аумақтық қауіпсіздік мәселелерінің кейбір қырларына талдау жасауға бірқатар Ресей зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде Е.Примаков К.С.Гаджиев, А.Д.Воскресенский, И.С.Иванов, А.Дугин, А.Торкунов [107-112] сияқты зерттеушілерді атауға болады.
Қарастырып отырған тақырып бойынша ізденіп жүрген шетелдік зерттеушілерден Ларраби Ф.С, Рубби А, Вольф М, С.Хантингтон, З.Бжезинский, Г.Киссинджер[113-118] сияқты авторларды атап өту керек.
Магистрлік диссертацияның теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының теориялық негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытыныдылары құрайды. Диссертацияда тарихи оқиғаларға және сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар кеңінен қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу жұмысына арқау болды. Бұл әдістер Ресейдің сыртқы саясатындағы Орталық Азия республикаларының әрқайсысының орнын жүйелі түрде айқындауға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысын ғылыми негізде жүйелеп, оның нәтижесін шығару үшін, сол арқылы баяндау, талдау және болжау түрінде негізгі мақсаттарға қол жеткізу үшін ғалымдар әртүрлі әдістерді зерттеген. Сыртқы саясаттың дамуына батыс зерттеушілері, әсіресе американдық саясаттанушылар, өз үлестерін қосқан. Олар зерттеудің билікті-элиталық, плюралистік, ұйымдастырушылық-құрылымдық, рационалды, бюрократиялық-саяси модельдерін ұсынып, мемлекеттің геостратегиясын, сыртқы саясат пен халықаралық қатынастарды зерттеу мен талдаудың көптеген әдістемелерін дамытқан.
Берілген зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде жаңа құрылымдық функционализм қолданылады. Саяси құбылыстар субъектілер арасындағы өзара әрекеттің байланысына және оның сипатына құрылым деңгейінде баға беруді талап етеді. Сондықтан халықаралық қатынастар мен мемлекеттің сыртқы саясатын зерттеудің едәуір қажетті әдістемесі дәстүрлі және рационалды әдістерді қамтитын жаңа геосаясат болып есептелінеді. Ол реалистік идеализм концепциясы болып табылады да, жаңа құрылымдық функционализмге сүйенеді. Ал ол өз кезегінде Парсонс Т., Абрахамсон М., Смелсер Н., Мюре У., Исенстадт С., Тавада М., Томсон К., Яо Д. сияқты ғалымдар зерттеген құрылымдық-функционалдық талдаудың дамуы болып табылады. Жаңа геосаясатта саяси құбылыстар экономика, саясат, идеология және географиялық жағдайлар сияқты 4 қызметтен құралатын қоғамдық құрылым арқылы қарастырылады. Құрылымның тұрақтылығы мен мызғымастығының бірден-бір шарты аталмыш 4 қызметтің өзара үйлесімділігі болып табылады. Ал ішкі өзара әрекет қызметтер арасындағы себеп-салдарлы байланысқа сүйенеді, сондықтан жеке қызметтердің тұрақтылығының бұзылуы бүкіл құрылымның қайта ұйымдастырылуына, кері кетуіне әкеп соқтырады.
Зерттеу жұмысында саяси құбылыстарға баға берудің тағы бір әдісі ретінде ойындар теориясы пайдаланылады. Бұдан 40 жыл бұрын метематик Джон фон Нойманн мен экономист Оскар Моргенштерн экономикалық мәселелерді шешудің тиімді жолдарын табуға тырысқан, сол орайда өздерінің "Ойындар теориясы және экономиканың тәртібі" атты ортақ еңбегінде көрсетілген классикалық ойындар теориясын жасап шығарған. Оның негізінде рационализм принциптері бойынша жұмыс істейтін субъектілердің типтеріне талдау және болжау модельдері құрылатын мүмкіндік теориясы жатыр. Біртіндеп бұл ойындар теориясы ғылымның басқа да салаларына қолданылатын құралға айналды. Саясат ғылымында ол құрылым мен процесс тұрғысынан алғанда, мемлекетаралық келіссөздер сияқты саяси құбылыстарды зерттеудің салыстырмалы әдісі болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Диссертациялық зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар мыналар:
1. Қазақстан мен Орта Азия өзінің геосаяси және геоэкономикалық жағдайына қарай әлем мемлекеттерінің мүдделері тоғысқан маңызды стратегиялық аймақ болып табылады. Аймақтағы Ресейдің маңыздылығы АҚШ, ҚХР сияқты алпауыттармен қатар басқа да мемлекеттердің Орта Азиядағы саяси, экономикалық, идеологиялық қатаң бәсекелестігімен анықталады.
2. Ресей мен Орталық Азия елдерінің сыртқы саясатының теориялық негіздері, мақсаттары мен принциптері анықталды. Бұл өз кезегінде мемлекетаралық ынтымақтастықтың қалыптасуы мен дамуындағы мәселелерді зерттеуге мүмкіндік береді.
3. Ресейдің Орта Азиядағы геостратегиясы жүйелі түрде қарастырылды.
4. Ресейдің экономикалық - инвестициялық сасатының негізгі мақсаты экономикалық мүддені жүзеге асыру болып табылады. Әсіресе, энергетикалық саладағы ынтымақтастық ерекше бөлініп қарастырылады.
5. Ресей мен Орнталық Азия елдері арасындағы аймақтық қауіпсіздік саласындағы ықпалдастықтағының маңызы ашылды. Мемлекеттің егемендігі мен аумақтық тұтастығының кепілі болып табылатын аймақтық тұрақтылық, интеграция ынтымақтастықтың зор жемісі саналады.
Зерттеу жұмысының теоретикалық және практикалық маңызы. Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен қорытындылары тарих, халықаралық қатынастар, саясаттану, экономика және социология мамандарына қазіргі халықаралық қатынастар жүйесін қалыптастыратын үрдістерді сараптауда пайдалы. Мемлекттік және қоғамдық ұйымдар үшін Ресейдің сыртқы саяси концепцияларын жобалау тәжірибесіне зерттеу барысында қолданылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының сыртқы саяси және басқа да мемлекеттік мекемелері үшін Ресейге қатысты сыртқы саяси бағытты жобалау барысында ұсыныстар ретінде қабылдануы мүмкін. Ғылыми жобаларда, жоғарғы оқу орындарындағы: Қазіргі кезеңдегі халықаралық қатынастар мәселелері, Ресей Федерациясының сыртқы саясаты, Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік мәселесі пәндері үшін ғылыми материал ретінде қолданыла алады.
Магистрлік жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Диссертациялық жұмыстың басында қолданған белгілер мен қысқартулар тізімі, соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген. Жұмыс көлемі - 106 бет.
1 РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ГЕОСТРАТЕГИЯСЫ
5.1 Ресей Федерациясының сыртқы саяси ерекшеліктері: мақсаты, негізгі бағыттары
Ресей Федерациясының сыртқы саясаты кез келген мемлекеттің сыртқы саясаты сияқты өзге елдермен экономикалық, саяси, әскери және әлеуметтік идеологиялық байланыстарынан түзілетін жүйе болып табылады. Ол байланыстар халықаралық жағдайларға, Ресейдің әлемдік қауымдастықтағы орны мен рөліне, ішкі саяси дамуы жағдайларына байланысты жүзеге асырылады.
Сыртқы саясатты зерттеу барысында тарихи тәсілді пайдалану үшін онымен бірге индуктивті және дедуктивті әдістер қолданылды. Ресейдің сыртқы саясатының пішінін көрсетуде ұлттық ерекшеліктермен қатар, халықаралық жүйедегі жағдайы негізгі анықтаушы элементтер болып саналады. Ресей Федерациясының сыртқы саяси жүйесін қарастыру міндетті түрде сыртқы саяси үдерістердің негізгі тарихи сәттерін объективті және субъективті жағдайда ескерумен тығыз байланысты.
Ресейдің сыртқы саяси мақсаттары мен бағыттарын жетік түсіну үшін, орыс елінің сыртқы саяси дамуындағы заңдылықтарды, кезеңдер мен ерекшеліктерді әлемдік және аймақтық тарих шеңберінде қарастыру тиімді.
Қарастырылып отырған зерттеу жұмысы Ресейдің сыртқы саясатындағы орта-азиялық бағытқа арналғандықтан, біз осы бағытқа қатысты кезеңді, демек XX ғ. соңғы онжылдығы мен XXI ғ. алғашқы онжылдығы арасындағы мерзімді белгіледік.
Бұл кезең Ресей тарихы мен сыртқы саясатындағы жаңа кезең болып белгіленді. 90-шы жылдар әлем тарихында ғаламдану үдерісімен, саяси бетбұрыстармен танымал болса, Ресей тарихында бұл кезең Кеңес Одағының ыдырап, Ресейдің әлем сахнасында жаңа рөлінің анықталуымен байланысты болды [110, - 26-27б].
1990 жылдар басындағы ресейлік дипломатия мойнында ауыр жүк тұрды. Ол өзгеріске ұшыраған халықаралық ортаға Ресейді орналастыруға міндетті еді. Бұған дейін Кеңес Одағы әлемдік капитализмге төтеп бере алатын алып күш ретінде қарастырылса, енді Ресей қатардағы демократиялық ел мәртебесінде болуға мәжбүр болды.
Кеңес Үкіметі ыдырап, Тәуелсіз мемлекеттер достығы пайда болғаннан соң Ресей Федерациясы халықаралық сахнада КСРО-ның толық мұрагері ретінде танылып, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі орнын иеленіп, өз артынан ұлы ядролы держава мәртебесін сақтап қалды. Сонымен қатар қалыптасқан жаңа геосаяси шарттар Ресейді қайтадан сыртқы саясат концепциясын құрастыруға мәжбүр етті. Концепцияның негізгі мақсаты территориялық мызғымастық пен тәуелсіздікті сақтай отырып, нарықтық экономиканы қамтамасыз ету, әлемдік қауымдастықтың тең мүшесі болу [107, 311б].
Ресей сыртқы саясатының екі негізгі бағыты анықталды: бұрынғы КСРО құрамында болған республикалармен және Батыспен, соның ішінде мұхит артында орналасқан АҚШ-мен қарым қатынас орнату. Реформалық бағытты алға жүргізу үшін батыс елдер тарапынан керекті көмек алу. Басты көңіл Ресейдің шетелдермен сауда қатынасына бөлінді. Сыртқы саяси қатынастар елдегі шаруашылық дағдарыстан шығудың негізгі жолы болып қарастырылды.
1990-шы жылдардың екінші жартысындағы Ресей сыртқы саясатының концептуалды негізі таңдаулы серіктестік сөз тіркесіне сай болды. Аталған концепция АҚШ пен ЕО-қа қарай бағытталды. Бұл саясат екі жақтылығын танытты. Кей жағдайларда Ресей АҚШ пен ЕО-ты қолдаса, керекті тұста олардың қолдауларынан бас тартып отырды. Бұл жайт НАТО-ның Косоводағы интервенциясына және Балқан мәселесіне байланысты дипломатиялық даулар еді.
1992 жылдың ақпан айында Ресей Федерациясының тұңғыш президенті Б.Н. Ельцин АҚШ-на сапарында қырғи-қабақ соғыстың аяқталуы туралы Ресей мен АҚШ арасынындағы Декларацияға қол қойып, бұдан былай екі держава бір-бірін потенциалды қарсылас ретінде қарастырмайтынын мәлімдеді [119,-71б].
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығымен қарым-қатынастардың дамуы Ресей сыртқы саясатының өзекті міндеттерінің біріне айналды. Ресейдің таяу шетелдердегі жаңа тәуелсіз мемлекеттермен қатынас орнату алдымен ТМД шеңберіндегі саяси, экономикалық мәселелерді шешуге негізделді. ТМД елдері арасындағы қатынастың негізгі мәселесі тиімді экономикалық серіктестік қалыптастыру болып табылды. Алайда 1992 жылдың аяғында рубльдік аймақтың жойылуына байланысты Ресей ТМД мемлекеттерімен энерго тасымалдау саудасын әлемдік бағамен жүргізуге мәжбүр болды. Нәтижесінде тәуелсіз мемлекеттердің сырқы қарызы өсіп, ТМД шеңберіндегі тауар айналымы төмендеді. Осылайша, КСРО ыдырағаннан кейінгі алғашқы екі жыл посткеңістікте дезинтеграциялық процесстермен айқындалды.
1992 жылы Ресей Федерациясының қиыр шетелдердегі сыртқы саясаты өтпелі кезең жағдайында еді. Ресейдің сыртқы саяси доктринасының қалыптасуына оның әлеуметтік-экономикалық жағдайы әсер етті [52,-95б].
1992 жылы Ресей сыртқы саясатында Азия-Тынық мұхиты аймағының алдыңғы қатарлы елдерімен қарым-қатынасын нығайту елеулі орында тұрды. Бұл мерзімде Оңтүстік Кореямен дипломатиялық қатынастар орнатылды, Қытай негізгі сауда серігі болды. АСЕАН мемлекеттерімен қатынастар қалпына келтіріле бастады [118,-52б].
Ресей сыртқы саясаты үшін XX ғасырдың соңғы жылдары қиын-қыстау мезгіл болып табылды. 1998 жылғы қаржылық дағдарыс халықты Б.Н.Ельциннің жүргізіп отырған саясатына соның ішінде сыртқы саясатқа да қарсылығын білдіруге алып келді.
1990-шы жылдар ағымындағы Ресей Федерациясының сыртқы саясаты таңдаулы серіктестік сарынында өтті. Ельцин тобының ұсынған реформаларының нәтижесінде пайда болған терең интегралды шиеленістер 1990-шы жылдар төңірегіндегі сыртқы саясаттағы саяси дағдарыстарды артқы орынға жылжытып тастады. Ішкі мәселелерді шешумен және қалпына келтірумен шұғылданған саяси элита үшін сыртқы саясат шұғыла тектес болды [120, 32б].
Келесі кезең жаңа ғасыр басындағы әлемдік саяси ортадағы өзгерістермен тең келді. Ресейдегі жағдай өзгеріс үстінде болды. Билік басына В.В. Путиннің келуі елдің сыртқы саясатында маңызды өзгерістер әкелуі мүмкін деген болжамдар айтыла бастады. Сыртқы саясаттағы ендігі негізгі бағыт үш Балтық жағалауындағы мемлекеттерден басқа ТМД құрамына енетін елдермен тығыз байланысты орнату болды.
Осы аймақта қоныстанған орыс тілдес халықтың жағдайы, экономикалық қатынастардың қалпына келтіру, мемлекеттердің сыртқы шекаралар қауіпсіздігін қамтамасыз ету, бірегей ақпараттық кеңістікті сақтау сынды мәселелер алдыңғы қатарға қойылды. КСРО ыдыраған жылдар ағымында Ресейдің ТМД елдерімен қатынастары қиын-қыстау кезеңнен өтті. Сондықтан да Ельцин тұсында Ресей Орталық Азия мен Кавказда өз ұстанымдарын сақтай алмады. Тек, билік басына В.В.Путин келгеннен кейін ғана бұл аймақтағы жағдайға назар аударылып, қатынастардың жаңа тынысы байқала бастады [82,-44б].
Ресейдің сыртқы саясатындағы негізгі мақсаттар. Ресей Федерациясы өзінің сыртқы саясатында үш мақсатты көздейді. Олар қауіпсіздік, әлеуметтік-экономикалық және тұрақтылық ұғымдарымен байланысты. Оның себебі Ресей өзге мемлекеттермен қарым-қатынасын дамытуы үшін бағытталған елдердің саяси қауіпсіздігі, экономикалық тұрақтылығы және әлеуметтік тұрғыда ауқаттылығы маңызды рөл ойнайды. 2000 жылдың 28 маусымында бекітілген РФ-ның сыртқы саясат концепциясында бұл мақсаттар толығымен ашылып жазылған:
oo Егемендік пен территолриялық мызғымастықты сақтай отырып, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
oo Әлем қауымдастығы алдында РФ-ның ұлы держава мәртебесін сақтай отырып, халықаралық аренада мәртебелі позицияны иемдену;
oo БҰҰ-ның Жарғысына және халықаралық құқық нормаларына сәйкес жалпы әлемдік жүйеге ену;
oo Шекаралас мемлекеттермен достық қарым-қатынас орнату.
Ресейдің ғылыми және саяси лексиконында ұлттық қауіпсіздік термині соңғы 10 - 15 жыл ішіндегі тарихында жаңа термин болып табылады. Жеке тұлға мүддесін, қоғам және мемлекетті қауіп қатерден қорғау әлеуметтік сақтанымдылығын белгілеу үшін әртүрлі түсініктер қолданылды: ішкі және сыртқы қауіпсіздік, мемлекеттік қауіпсіздік, материалдық және рухани құндылық. Бұл түсініктер барлық жақтарынан яғни тура және жанама жағынан да, ұлттық қауіпсіздікті сипаттайды.[54, 78б]
Қазіргі ресей қоғамының ұлттық қауіпсіздікке деген қызығушылығы әлеуметтік қауіпсіздік құбылысының негізін білу, оның қазіргі заманмен, жеке мақсат, мүддесімен байланысын тануынан көрінеді. Осыдан мемлекеттің азаматтық қоғамдағы қауіпсіздікті құрудағы рөлі және функциясы, қазіргі Ресейдегі үкімет және бизнестің қарым-қатынасында, жеке тұлғаның және мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамассыз етудегі қоғамның құзыреті туралы сұрақтар туындайды. Бүгінгі таңда саяси және экономикалық қайта құрылым процесстерінің қиыншылықтары бір мақсатқа негізделген ол - Ресей Федерациясының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Ал бұл мақсатты орындау - ресейлік реформалау саясатының негізі болып табылады. Тек әртүрлі ұлттық қауіпсіздік проблемаларын комплекстік зерттеу Ресей Федерациясының тұрақты даму және ұлттық қауіпсіздіктің дұрыс саясатын құру жайында көптеген мәлімет береді [69, 81-82б].
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында Ресей өзінің бірнеше ғасырлар бойғы тарихында мол тәжірибе жинақтады.
Ұлттық құндылықтар, мүдделер және нысаналар, қауіп-қатерлер, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саясаты және оны жүзеге асыру жолдары, ұстанымдары мен тәсілдері - бұл ұлттық қауіпсіздіктің шынайы көрінісі. Әлеуметтік, психологиялық, табиғи-биологиялық, ғарыштық факторлардың тұлға, қоғам және мемлекет аралық қатынастармен өзара ықпалдасу арқылы тіршілік ету мен тұрақты даму үшін шаралар ойластыру осы жүйені құрайтын компоненттердің диалектік қорытпасы.
Реформалау үстіндегі Ресей үшін ұлттық амалдар мен тәсілдерді дұрыс таңдау, ұлттық құндылықтарды, мүдделер мен нысаналарды қорғау - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің басты шарты. Зерттеу процестері мен құбылыстардың күрделілігі, олардың жиынтық сипаттамасы, болжамсыздылығы мен эволюциялық процестердің ұлттық қауіпсіздік жүйесіне әсер ету күші тарихи тұрғыда даму діңгейіне байланысты. Сондықтан, бұл сыпайы және ғылыми бағытта дәлелденген болжамалы зерттеу әдістерін, жаһандану процестерінің күшеюіне байланысты ұлттық қауіпсіздіктің жағдайы мен болашақта дамыту жолдарын сараптайтын, ұлттық құндылықтар, мүдделер мен нысандарға шынайы және потенциалды қауіптіліктерге қарсы әрекеттерді таңдайтын тұтас жүйені өңдіру қажеттілігі анықтайды. Мұндай жүйе әлеуметтік және экономикалық шиеленістерді шешуге, экономикалық, саяси, әскери және экологиялық тұрғыдағы зор апаттарды болдырмауға ықпал келтірер еді. Ұлттық қауіпсіздік мәселесі - бүгінгі күннің ең маңызды және күрделі мәселелердің бірі. Оның маңыздылығы соншалықты зор болғандықтан барлық әдістер мен құралдар ұлттық қауіпсіздік мәселесін зерттеу жиынтығында қолданылып бағытталу керек.
1997 жылға дейін Ресейде ұлттық қауіпсіздік концепциясын көрсететін бірегей құжат болған жоқ. Бұның орнына мемлекет пен қоғам партия мен мемлекет қайраткерлерінің бірде бір мәлімдеме синтезіне сенді. Олар ұлттық құндылықтар, мүдделер мен нысандарды және оларға деген қауіптіліктерді көрсететін болған [8].
Бүгінгі күнде Ресей Федерациясында ұлттық қауіпсіздік концепциясы белсенді түрде талқыланып өңделуде. Ұлттық қауіпсіздік концепциясын, саясатын, стратегиясын жетілдіру процесінде олардың авторлары ұлттық мақсаттың түсінігін, ұлттық құндылықтар мен нысандарды бірыңғай есте ұсту керек. Бірінші кезекте мемлекет пен қоғамның алдында жоғары ұлттық мүдде қауіпсіздігі жатады. Шетел саясаттануында оны жиі ұлттық қауіпсіздік жүйесі деп атайды. Оған жататындар: ұлттық тәуелсіздікті, аумақтық тұтастықты және конституциондық құрылымды қорғау; адамның конституциялық құқығы мен бостандығы; азаматтық қоғамның құрылымының шынайы қызмет етуі; мемлекетті бақылау жүйесінің қызмет етуі; рухани және материалдық байлыққа жағдай жасау, жеке тұлға және институттар таптарының өзбеттік мүдделері болуы мүмкін (топтық, мамандық, корпоративті және т.б.).
Өмірдеге маңызды мүдделер мен ұлттық құндылықтар - ұлттық қауіпсіздік жүйесінің тұрақты элементтерінің бірі болып табылады. Ресей саясатында әлеуметтік мүдденің анықтамасының болмағанының және жоқтығын ескеру керек. Мемлекет басшылығының ауысу кезінде және нақты аймақ пен салада ұлттық мүдделерді жүзеге асыру жобасы жоқ. Басшы ұлттық мүдденің комулятивті, интерактивті және динамикалық процестерін анық көрсету керек. Ол саясаттағы әр өзгеріске нақты әрекет жасау керек. Ішкі қауіпсіздікті стратегиялық деңгейде жобалауда басшы аймақтық мүддені анықтаумен қатар ұлттық мүддені де ескеру керек.
Саясатты анықтайтын тұлғалар әртүрлі бағыттарға негізделіп, ішкі және сыртқы саясаттардың түрлі құндылықтарын белгілеп немесе ескі әлеуметтік мүдде мен құндылықтарға жаңа мән бере отырып ұлттық қауіпсіздіктің концепциясын, мемлекеттік саясатты және стратегияны ұлттық мүдде негізінде құруы керек. Ұлттық қауіпсіздіктің ресурстарын анықтау - қоғамның әртүрлі саладағы ұлттық қауіпсіздігінің құру жүйесінің қажетті жағдайы. Ресурспен ұлттық мүдде қауіпсіздігін мақсатқа жету арқылы қамтамасыз етеді. Сондықтан, олардың реттелуі өмірдеге маңызды мүдделердің иерархиясынсыз мүмкін емес. Ұлттық қауіпсіздік концепциясы ұлттық мүдделердің маңыздылығын көрсету керек.
Ұлттық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету саясаты ішкі және сыртқы фокторлармен шектеледі. Бұл фокторлар белгілі күштің ұлттық мүддемен бір бағытта немесе қарсы бағытта жүретін ортаны құрайды. Сондықтан, ұлттық қауіпсіздік құру саясатын басқа елдердің мүдделерімен сәйкес келуін зерттеп, ішкі және сыртқы орта тенденцияларын ескерту керек. Мұндай талдау ұлттық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету саясатының ішкі және сыртқы жағдайлардың даму тенденциясын болжауға әрекет етеді [75, 132б].
Саясат аймақтық және федералдық деңгейдегі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету стратегиясы арқылы жүзеге асады. Саясат негізгі бағыттарды ұлттық мақсаттарға жету жолдарын анықтаса, стратегия, нақты мемлекеттік актіде көрсетілген, саясатты жасаудағы мемлекеттік органдардың ресурстарды ңұсқауы мен белгілі жұмыс атқаруын көрсетеді. Мемлекеттік органдар өз программаларында ұлттық қауіпесіздікті қамтамасыз ету стратегиясын арнайы саладағы ұлттық мүдделердің жүзеге асуына бағытталған ғылым ретінде қарастыруға болады. Олар, жоғарыда айтылғандай, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саясатын анықтайтын түрлі мемлекеттік актілерде көрсетіліп және Ресей Федерациясының президентінің үкімет және Ресей Федерациясының федералдық жиналысының іс-әрекетінің мазмұны болып табылады.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету стратегиясы мемлекеттік бюджетке тәуелді. Бюджет салдарын бағалау үшін, орта мерзімдік болашақтық (5-10 жыл) бюджеттік және қаржылық жағдайларына ортақ баға беру керек. Бюджеттік және қаржылық талдау Ресей Федерациясының Президенті бекітуге келетін ұлттық қауіпсіздік стратегиясын экономикалық және қаржылық салдарын көрсету болып табылады [89,-287б].
Ресейдің аумағын қайта өңдеу мен зиян қалдықтармен материалды көму үшін пайдалану тенденциясының орны бөлек. Бұл жағдайда мемлекеттік бақылаудың әлсіреуі, құқықтық және экономикалық ескерту механизмінің әсерлігінің жетіспеуі және төтенше жағдайды жою техногендік апаттың мүмкіндігін шаруашылықтың барлық саласында үлкейеді.
РФ-ның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты міндеті:
сыртқы және ішкі қауіптің дер кезінде алдын-алу және болжау;
сыртқы және ішкі қауіпті ескеру және нейтрализациялау жөнінде жедел және ұзақ мерзімді шараларды жүзеге асыру;
егемендігі мен РФ-ның аумақтық тұтастығын, шекара кеңістігіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
мемлекеттің экономикасының өсуі, тәуелсіз және әлеуметтік бағытталған экономикалық курстарды жүргізу;
РФ-ның басқа мемлекеттерден ғылыми-техникалық және технологиялық тәуелдігінен босату;
РФ-ның аумағында адамның және азаматтың жеке қауіпсіздігін, оның конституциялық құқық пен бостандығын қамтамасыз ету;
РФ-ның мемлекеттік билік жүйесінің, федеративтік қатынастарды, РФ-ның жергілікті өзін-өзі билеу және заңнамасын, тату ұлт аралық арасы қатынастарды құру, қоғамдық тәртіпті нығайту және қоғамның саяси-әлеуметтік тұрақтылығын сақтау;
РФ-ның заңнамаларын барлық азаматтардың (тұлғалардың, мемлекеттік органдардың, саяси партиялардың, қоғамдық және діни мекемелердің) бірыңғай орындалуын қамтамасыз ету;
Ресейдің тең дәрежеде және өзара тиімді қарым-қатынасы;
мемлекеттің әскери потенциялын жоғарғы дәрежеде ұстау және көтеру;
жаппай қырып жоятын қару және оны жеткізу, жоймау жүйесін нығайту;
Шет мемлекеттердің Ресейге қарсы бағытталған саясатын анықтау, ескеру, алдын-алу, барлау шараларын тиімді қолдану;
Мемлекетте экологиялық жағдайды түпкілікті жақсаруы;
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасызыз ету және Ресейдің экономика саласындағы мүдделерін қорғау мемлекеттің саяси бағытының басты міндеті болып табылады.
Ішкі-экономиканың негізгі міндеттері:
Ресей экономикасының халықаралық интеграциясына жақсы жағдай жасау;
Ресей өнімдерін кең көлемде әлемдік нарыққа шығару;
ТМД мемлекеттерімен бірыңғай экономикалық кеңістікті құру;
Ресейдің сыртқы саудасын либерализациялау жағдайында және әлем нарығында өнім және қызмет көрсету саласында бәсекелестікті жандандыру үшін отандық өнім өндірушілердің мүддесін қорғауды күшейту қажет.
Қаржылық - несиелік салада балансты саясатты жүргізу маңызды мағынаға ие болып келе жатыр, бұл Ресейдің сыртқы кредиттік бағынушылықты сатылы жоюға және оның халықаралық қаржылы-экономикалық позициясын нығайтуға бағытталған.
Мемлекеттің шетел банктік, сақтаушылық және инвестициялық компанияларды қадағалау бақылауын күшейту қажет, шетел компанияларға эксплуатацияға беруді, яғни стратегиялық жер қойнаудағы табиғи ресурсты, телекоммуникацияны, транспорттық және өнім өткізушілікке байланысты және т.б. салаларда белгілі және заңды шектеу енгізу қажет.
Валюталық саладағы бақылауға тиімді шаралар қабылдану қажет. РФ-ның ішкі экономикалық өмірінде мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі бағыты:
реформалық құқықтық қамтамасыз ету және РФ-ның заңнамаларын сақтаудың тиімді бақылау жүйесін құру;
экономикадағы мемлекеттік бақылаудың күшеюі.
Экономикалық дағдарыс болған жағдайда оны қажетті ғылыми-техникалық, технологиялық және өндіріс потенциялын сақтау, дамыту, келесі экономикалық сатыға техногендік апаттар мүмкіндігін азайту арқылы өту, отандық өндірістің бәсекеге қабілеттілігін көтеру, халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz