«Айқап» журналы



Кіріспе
«Айқап» журналының пайда болуы
Негізгі бөлім
1. Негізгі мақсаты
2.«Айқаптың» қоғамға тигізер пайдасы
3. Журналдың дамуына үлес қосқан қоғам қайраткерлері
Қорытынды
«Айқап» журналындағы публицистика
ХХ ғасырдың басында Троицк қаласындағы «Энергия» баспаханасынан жарық көрген тұңғыш қазақ тіліндегі «Айқап» журналы ұлттың қоғамдық саяси сана сезімінің дамуындағы елеулі құбылыс болды. Бұл кезең Ресей империясының билігіндегі қазақ даласында да демократиялық бостандықтың нышаны ана тілінде газет-журнал бастыруға қол жеткендігі мен тарихи мәні ерекше. Әрине, қазақ мемлекетінің журналы да қалмаған Ресей патшасының отанды қамыты батқан елдің рухани сілкініс жасауға шамасы келуі екіталай жағдайда жеке адамның суырылып шығып, өз қаражатына ана тілінде журнал бастыруы – сол дәуір үшін үлкен ерлікпен пара-пар. Бұл мерзімді басылымның редакторы М. Сералиннің жеке меншігі ғана болып қалмай, ұлттық деңгейге көтеріліп, географиялық шеңбері Орта Азиядағы бауырлас төрүк халықтары мен қытай қазақтарын, Еділ бойындағы татар, башқұрт, Қырым татарлары мен Түркияға дейінгі аралықты қамтып, империяның Мәскеу, Петербург, Орынбор, Астрахань сияқты орталық ірі қалаларының баспа өнімдері дүкендерінде сатылып, кітапхана сөрелерінен орын алуы – қазақ сөзінің таралуы, қазақ үнінің дүнияға жайылуы, жаңа сипатқа ие болғандығының куәсі тұр. Журналдың атқарған тарихи миссиясы, ең әуелі қазақ оқығандары мен зиялыларын бір ортаға жинап, топтастырып, ұлттың болашақ тағдыр-талайына байланысты ақыл-кеңестерін, ұсыныс-тілектерін басылым ретінде білдіріп, сол арқылы қоғамдық пікір туғызуға, ел болуға кемшіліктер мен кеселдің, жат қылықтар мен ескі әдеттердің себебін ашып көрсетіп, одан құтылу мен арылудың жолдары мен әдіс-тәсілдеріне оқырмандардың назарын аударды. Сондай-ақ заманауи ділгер мәселе – ұлт ретінде өзге жұрттан қалып қойған білім, өнер, ғылым мен кәсіп меңгеру, саяси-рухани саласындағы олқылықтардың орнын толтырып, жедел қуып жету көзделді. Журнал ұлттың бас оқулығына айналды. Журналдың атын «Айқап» деп қоюдың өзі, қазақтардың ұлттық өкінішінің рәміздік бейнесі ретінде алынды.
«Айқап» өз кезі үшін үздік журнал болды. Оның әр санын жұрт асыға күтті. Оған Қазақстанның барлық облысынан және Астрахань губерниясына қосылған Бөкей ордалықтары мен Кавказ округіне қарайтын Маңғыстау, Атырау, Оралдан үзбей хат жазып тұрды. Әсіресе, Ақтөбеден, Қостанайдан, Қызылжардан, Торғайдан, Көкшетаудан, Қарқаралыдан, Семейден, Аякөзден, Қапалдан, Шиеліден, Қызылордадан, Жамбылдан, Шымкенттен, Зайсаннан мақала жиі жарияланды. Журнал бетінде кейде «Одан-бұдан», «Уақиғалар», «Мұсылмандар түсінуге тиісті мәселелер» деген айдарлар бойынша да материал жарық көрді.

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі:  Реферат
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:   
Жоспары:
Кіріспе
Айқап журналының пайда болуы
Негізгі бөлім
1. Негізгі мақсаты
2.Айқаптың қоғамға тигізер пайдасы
3. Журналдың дамуына үлес қосқан қоғам қайраткерлері
Қорытынды
Айқап журналындағы публицистика

ХХ ғасырдың басында Троицк қаласындағы Энергия баспаханасынан
жарық көрген тұңғыш қазақ тіліндегі Айқап журналы ұлттың қоғамдық
саяси сана сезімінің дамуындағы елеулі құбылыс болды. Бұл кезең Ресей
империясының билігіндегі қазақ даласында да демократиялық бостандықтың
нышаны ана тілінде газет-журнал бастыруға қол жеткендігі мен тарихи мәні
ерекше. Әрине, қазақ мемлекетінің журналы да қалмаған Ресей патшасының
отанды қамыты батқан елдің рухани сілкініс жасауға шамасы келуі екіталай
жағдайда жеке адамның суырылып шығып, өз қаражатына ана тілінде
журнал бастыруы – сол дәуір үшін үлкен ерлікпен пара-пар. Бұл мерзімді
басылымның редакторы М. Сералиннің жеке меншігі ғана болып қалмай,
ұлттық деңгейге көтеріліп, географиялық шеңбері Орта Азиядағы бауырлас
төрүк халықтары мен қытай қазақтарын, Еділ бойындағы татар, башқұрт, Қырым
татарлары мен Түркияға дейінгі аралықты қамтып, империяның Мәскеу,
Петербург, Орынбор, Астрахань сияқты орталық ірі қалаларының баспа
өнімдері дүкендерінде сатылып, кітапхана сөрелерінен орын алуы – қазақ
сөзінің таралуы, қазақ үнінің дүнияға жайылуы, жаңа сипатқа ие
болғандығының куәсі тұр. Журналдың атқарған тарихи миссиясы, ең әуелі
қазақ оқығандары мен зиялыларын бір ортаға жинап, топтастырып, ұлттың
болашақ тағдыр-талайына байланысты ақыл-кеңестерін, ұсыныс-тілектерін
басылым ретінде білдіріп, сол арқылы қоғамдық пікір туғызуға, ел болуға
кемшіліктер мен кеселдің, жат қылықтар мен ескі әдеттердің себебін ашып
көрсетіп, одан құтылу мен арылудың жолдары мен әдіс-тәсілдеріне
оқырмандардың назарын аударды. Сондай-ақ заманауи ділгер мәселе – ұлт
ретінде өзге жұрттан қалып қойған білім, өнер, ғылым мен кәсіп
меңгеру, саяси-рухани саласындағы олқылықтардың орнын толтырып, жедел қуып
жету көзделді. Журнал ұлттың бас оқулығына айналды. Журналдың атын Айқап
деп қоюдың өзі, қазақтардың ұлттық өкінішінің рәміздік бейнесі ретінде
алынды.
Айқап өз кезі үшін үздік журнал болды. Оның әр санын жұрт
асыға күтті. Оған Қазақстанның барлық облысынан және Астрахань губерниясына
қосылған Бөкей ордалықтары мен Кавказ округіне қарайтын Маңғыстау,
Атырау, Оралдан үзбей хат жазып тұрды. Әсіресе, Ақтөбеден, Қостанайдан,
Қызылжардан, Торғайдан, Көкшетаудан, Қарқаралыдан, Семейден, Аякөзден,
Қапалдан, Шиеліден, Қызылордадан, Жамбылдан, Шымкенттен, Зайсаннан мақала
жиі жарияланды. Журнал бетінде кейде Одан-бұдан, Уақиғалар,
Мұсылмандар түсінуге тиісті мәселелер деген айдарлар бойынша да материал
жарық көрді. Кейін оларды алмастырған Хабаршыларымыздан, Хабарлар
айдарлары журналдың соңғы кезіне дейін тұрақты шығып тұрды. Айқаптың,
Өлең-жыр, Фельетон, Хабаршыларымыздан, Ашық хат, Басқармадан
жауап деп аталған тұрақты айдарларының болуы оның жұмысындағы
ұқыптылықты, жүйелілікті танытады. Журналдың безендіру мәселесіне де
жете көңіл бөлгенін жоғарыдағы айдарлар бойынша жарияланған материалдардан
айқын аңғаруға болады. Айқаптың хатшысы болып 1911-1912 жылдары Әкірам
Ғалимов, 1913-1914 жылдары Сұлтанмахмұт Торайғыров істеді. Қызметкер,
тілші, автор болып Жиһанша Сейдалин, Спандияр Көбеев, Сәкен Сейфуллин,
Бейімбет Майлин, Сәбит Дөнентаев, Молдағали Жолдыбаев, Нұралдин
Айтмұқанбетов т.б. қатысты. Айқап және оның редакторы сол кезгі саяси-
әлеуметтік мәселенің ең бастысы – жер мәселесі екенін жақсы түсінген. Мұны
олар бектік-феодалдық құрылысқа қарсы күрес барысында батыл көтере білді.
1867 жылы 11 шілдеде Жетісу және Сырдария облыстарын басқару жөнінде
уақытша ереже шықты. 1868 жылы 21 қазанда Орынбор және Батыс Сібір
генерал-губернаторларының қырлық облыстарын басқару туралы уақытша ереже
бекітілді. Барлық жер мемлекет меншігі, тек хан тұқымдарына патша
сыйлаған жер ғана жекеменшік болып танылды.. 1895 жылдан 1906 жылға дейін
Щербина экспедициясы патшаға қазақ даласының ең шұрайлы жерлерін
мәлімдеп отырды. 1870-1890 жылдары ұйғырлар мен дүнгендер көшіп келді.
Осыған байланысты ұлт араздығы бұрынғыдан да өрши түсті. Түтін, мал, егін,
т.б. салықтар және тасымал саудасы бұрынғыдан да артты. 15 тиындық ұстара
бір қойға, 6-7 сомдық самаурын 20-25 сомға дейін сатылды. Айқап осындай
тонаушылық саясаттың барынша белең алған тұсында жарық көрді. Сондықтан да
бұл мәселелерді кеңінен жазды. Отырықшылық өмірге көшу, поселка, қала салу,
егіншілікпен айналысу жөнінде ұсыныстар жасап, кеңестер берді. Журналдың
1911 жылғы екінші санында жарияланған Қазақ халқының мұқтаждығы деген бас
мақалада әуелі қолға алатын мәселе жер мәселесі екеніне назар аударып,
отырықшылыққа көшіп, егіншілікпен айналысу қажеттігін насихаттады.
Айқаптың 1912 жылғы 31-санында павтша өкіметінің басқару-әкімшілік
істері жөніндегі отаршылдық саясатын сынаған басмақала жарияланды. Онда,
1867-1868 жылдардағы ережелерді патша үкіметінің тек үстем тап өкілдері
кеңесімен шығарғанын, комиссия мүшелері – болыс, билер өз пайдаларын ғана
көздегені, оны тек марқұм Шоқан Уәлиханов қана әшкерелеп, Дала генерал-
губернаторына хат жазғаны, қазақ үшін сайланған халық судьяларының пайдасыз
екенін мәлімдегені айтылды. Айқап қазақ байларының озбырлығын,
еңбекшілердің үстем тапқа, самодержавиеге наразылығын, ашу-ызасын
білдіретін материалдар да жарияланды. М. Сералин патшаның отарлау
саясатының түпкі мақсатын дәл танып, оны жұртқа дұрыс түсіндіруде
де білгірлік танытты. Мәселен, оның мына пікіріне құлақ түрелік. Соңғы
он жыл ішінде үкімет ... қырғыз-қазақтарды отырықшы қылып, өнер
үйретейін, өнерге алғызайын, салдырлап көшіп азап шеккенше, отырықшы
болып, жан тыныштық қылсын деп емес, отырықшы болып, 12-15 десятина жер
алып, ала алмағандардың жерін кесіп алмақ. Дәл бұлай батыл пікір айту
тек Мұхаметжан тәрізді саналы, ержүрек жанның ғана қолынан келмек. Бұл
тақырыпқа Шідерті болысы елінің отырықшы болып жер алулары деген
корреспонденцияда Бақытжан Қаратаев: Қара шекпендер қырық тоғыз қала
салдырып алды. Қара шекпендерге ең жақсы бірінші дәрежелі жерлер
кетті. Жеті руға ең жаман жерлер қалды, - дей келіп, көшпелі
халық – қабір ұлы деген сөз бар, көшпелі болмақ балиғилық емес,
сәбилік белгісі дейді, деп қазақ халқын отырықшы болуға шақырады.
М. Сералиннің Отырықшы болған қазақтар туралы деген мақаласында
Жаңа болыстық соттардың қазақы дау-жанжалдарды шешуге икемсіз
болып отырғанын мысалдармен дәлелдеп, болыс сот құны 300 сомнан артық
мал дауын тексере алмайды. Қазақ арасындағы жесір дауларының құны
көбіне 300 сомнан асып кететіндіктен дау-дамай қалай шешіледі?, -
деп жұртқа сұрақ қояды да, ол үшін Қазақ әдеттері деген кітап
шығару қажет дегенді айтады. Мақаланың екінші бөлімі отырықшы өмірдің
артықшылығына арналған. Түпкілікті қоныс болуға жарайтұғын жерлер
шетке кетіп бітетұғын. Қазаққа қолайсыз жерлер қалатұғын. Түбінде мұндай
жерде бытырап жүріп оңбаспыз, - деп автор басына төнген қатерден
қорықпай, халық қамқоры дәрежесінде сөйлейді. Айқаптың 1911 жылғы
3-санында жарық көрген Бекмырза Бекжановтың Қазақтың қазіргі халі
мақаласында артта қалуымызға басты себеп феодалдық қоғам, ұлттық
томаға-тұйықтық, көшіп-қонумен жүріп, көрші елдердің өнегесінен үлгі
алмақ екені дұрыс көрсетілген. Осы мақаламен аттас келесі бір материалда
озық елдер қатарына қосылу үшін фабрика, заводтар салып,
өнеркәсіпті өркендету негізінен тас көмір, шойын алатын, жер
қазатын құралдарға байланысты. Ондай жағдайымыз болса, бұл кәсіппен
айналысар едік. Орыс, ағылшын, француз елдерінің алға шығып, қуатты
ел болып отырғаны да өнеркәсіптің өркендегенінен, - деп дамудың қакндай
жолына түсу қажеттігіне көңіл аударылды. Мұның бәрі сол кезең үшін
саяси-әлеуметтік мәні терең мәселелер болатын. Соны журналдың жете
түсініп, дұрыс жаза білуі шын мәніндегі үлкен прогресшілдік табысы
еді. Айқап бірлік мәселесіне де көңіл бөлді. Әйтсе де, ол кезеңде
негізінен мал шаруашылығымен ғана күн көрген, ру-руға бөлініп
көшпенді өмір сүрген халық арасында бірліктің болуы мүмкін емес
еді. Себебі, ол үшін бірыңғай басшылық, мемлекеттік тәртіп орнауы
тиіс болатын. Оқыған азаматтар осы жайларында өз ойларын ортаға
салды. Досмайыл Қашқынбайұлы Айқаптың 1912 жылғы 6-санында жарияланған
Кел, қазақ, ел болайық!, деген мақаласында үш мәселеге: 1. Қазақ
халқының шығу тегі; 2. Халқымыздың сол тұстағы тарихи жағдайы; 3.
Қорғандар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
«Айқап» журналы және ХХ ғ.б.әдебиеттің даму мәселелері (тақырыптық, жанрлық, көркемдік мәселелері)
Айқап журналы, оның қазақ әдебиетінің өркендеуіне жасаған ықпалы
Сералин Мұхамеджан шығармашылығы
Айқап журналы және XX ғ. басындағы Қазақстанның қоғамдық- саяси өмірі
Айқап журналы мен Қазақ газеті
Мұхамеджан Сералиннің қоғамдық - саяси қызметі
М. Сералиннің шығармашылығы
Ұлттық баспасөз ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихының дерек көзі
Қазақ газеті және Серке - қазақтың тұңғыш бейресми газеттер
ХХ ғасырдың басыңда оқу-ағарту жұмыстары, мәдениет және өнер
Пәндер