Рекреациялық жүйе
1. Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары: бос уақыт, демалыс, рекреация, туризм, экскурсия, олардың ара.қатынасы.
2. Адамның физикалық және психикалық күштерін қалпына келтіру және дамыту қажеттілігі. ҒТР, оның оң және теріс көріністері, туризм дамуындағы ролі.
3. Рекреациялық қажеттілік ұғымы. Рекреациялық қажеттіліктер . рекреациялық іс.әрекетінің ұйымдастыру негізі.
4 .Рекреациялық іс.әрекет әлеуметтік.экономикалық құбылыс ретінде, оның мәні, құрылымы және классификациясы.
5. Рекреациялық іс.әрекеттің қоғамдық функцияларының негізгі топтарының сипаттамасы: 1)медико.биологиялық; 2)әлеуметтік.мәдени; 3) экономикалық; 4) саяси; 5) экологиялық.
6. Рекреациялық шаралар және олардың циклдері туралы түсінік. Рекреациялық іс.әрекеттің технологиялық функциялары: 1. Қалпына келтіру: а) емдеу; б) сауықтыру. 2. Дамыту: а) физикалық; б) рухани.
7. Рекреациялық жүйе және ТРЖ түсінігінің ара қатынасы: сала мен кәсіпорын. Рекреациялық сала мен туризм индустриясы.
8. Рекреациялық және туристік іс.әрекеттің территориялық ұйымдастырылуының шарттары мен факторлары. Рекреациялық аумақтардың негізгі түрлері.
9.Рекреациялық география . қоғамдық.географиялық ғылымының саласы: пәнаралық сипаты, зерттеу нысаны мен пәні, зерттеу әдістері, өзге ғылымдар арасындағы орны.
10. Территориялық рекреациялық жүйе (ТРЖ), оның шағын жүйелері, олардың өзара байланыстары. В.М. Кривошеев пен И.В. Зориннің матрицасы.
2. Адамның физикалық және психикалық күштерін қалпына келтіру және дамыту қажеттілігі. ҒТР, оның оң және теріс көріністері, туризм дамуындағы ролі.
3. Рекреациялық қажеттілік ұғымы. Рекреациялық қажеттіліктер . рекреациялық іс.әрекетінің ұйымдастыру негізі.
4 .Рекреациялық іс.әрекет әлеуметтік.экономикалық құбылыс ретінде, оның мәні, құрылымы және классификациясы.
5. Рекреациялық іс.әрекеттің қоғамдық функцияларының негізгі топтарының сипаттамасы: 1)медико.биологиялық; 2)әлеуметтік.мәдени; 3) экономикалық; 4) саяси; 5) экологиялық.
6. Рекреациялық шаралар және олардың циклдері туралы түсінік. Рекреациялық іс.әрекеттің технологиялық функциялары: 1. Қалпына келтіру: а) емдеу; б) сауықтыру. 2. Дамыту: а) физикалық; б) рухани.
7. Рекреациялық жүйе және ТРЖ түсінігінің ара қатынасы: сала мен кәсіпорын. Рекреациялық сала мен туризм индустриясы.
8. Рекреациялық және туристік іс.әрекеттің территориялық ұйымдастырылуының шарттары мен факторлары. Рекреациялық аумақтардың негізгі түрлері.
9.Рекреациялық география . қоғамдық.географиялық ғылымының саласы: пәнаралық сипаты, зерттеу нысаны мен пәні, зерттеу әдістері, өзге ғылымдар арасындағы орны.
10. Территориялық рекреациялық жүйе (ТРЖ), оның шағын жүйелері, олардың өзара байланыстары. В.М. Кривошеев пен И.В. Зориннің матрицасы.
Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары болып бос уақыт, демалыс, рекреация және туризм саналады. "Бос уақыт" – рекреациялық процестің дамуының керекті шарты. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау керек. Жұмыстан тыс уақыт бір-бірінен өзінің мәні жағынан ерекшеленетін төрт топтан тұрады: 1) үйден жұмыс орнына дейін бару және қайтуға арналған уақыт; 2) күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке тазалық); 3) үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт; 4) бос уақыт – демалуға, физикалық және ақыл-ойды дамытуға арналған уақыт.
Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрде және басқа іс-әрекеттерден бос уақытқа (1-сурет) /1/. Бос уақыт адамның физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт, басқаша айтқанда, белсенді іс-әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған деп айтамыз. "Белсенді іс-әрекет" пен "демалыс" ұғымдары, бір-біріне сәйкес келмейтін секілді көрінуі мүмкін. Бірақ физиологтардың зерттеулері бойынша, жақсы демалыс – адамның іс-әрекетінің түрінің алмасып тұруы екендігін көрсетеді.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар: 1) адамның күшін қалпына келтіру функциясы; 2) физикалық және рухани даму функциясы. Қалпына келтіру функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады. Даму функциясына жата-тындар: сауықтыру, танымдық, қатынасу.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнделікті, апталық және жыл сайынғы болып бөлінеді. Күнделікті бос уақытты пайдалану күнделікті үй жұмысы және қала тұрмысымен байланысты. Апталық рекреация демалыс күндерінде, қала сыртындағы зонада жүзеге асады (жергілікті рекреация). Жыл сайынғы рекреация демалыс немесе каникул кездерінде болады.
Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрде және басқа іс-әрекеттерден бос уақытқа (1-сурет) /1/. Бос уақыт адамның физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт, басқаша айтқанда, белсенді іс-әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған деп айтамыз. "Белсенді іс-әрекет" пен "демалыс" ұғымдары, бір-біріне сәйкес келмейтін секілді көрінуі мүмкін. Бірақ физиологтардың зерттеулері бойынша, жақсы демалыс – адамның іс-әрекетінің түрінің алмасып тұруы екендігін көрсетеді.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар: 1) адамның күшін қалпына келтіру функциясы; 2) физикалық және рухани даму функциясы. Қалпына келтіру функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады. Даму функциясына жата-тындар: сауықтыру, танымдық, қатынасу.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнделікті, апталық және жыл сайынғы болып бөлінеді. Күнделікті бос уақытты пайдалану күнделікті үй жұмысы және қала тұрмысымен байланысты. Апталық рекреация демалыс күндерінде, қала сыртындағы зонада жүзеге асады (жергілікті рекреация). Жыл сайынғы рекреация демалыс немесе каникул кездерінде болады.
Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары: бос уақыт, демалыс, рекреация,
туризм, экскурсия, олардың ара-қатынасы.
Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары болып бос уақыт, демалыс,
рекреация және туризм саналады. "Бос уақыт" – рекреациялық процестің
дамуының керекті шарты. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау
керек. Жұмыстан тыс уақыт бір-бірінен өзінің мәні жағынан ерекшеленетін
төрт топтан тұрады: 1) үйден жұмыс орнына дейін бару және қайтуға
арналған уақыт; 2) күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы,
тамақтану, жеке тазалық); 3) үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті
өтеуге арналған уақыт; 4) бос уақыт – демалуға, физикалық және ақыл-ойды
дамытуға арналған уақыт.
Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрде және басқа
іс-әрекеттерден бос уақытқа (1-сурет) 1. Бос уақыт адамның физикалық
және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт,
басқаша айтқанда, белсенді іс-әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт
демалуға арналған деп айтамыз. "Белсенді іс-әрекет" пен "демалыс"
ұғымдары, бір-біріне сәйкес келмейтін секілді көрінуі мүмкін. Бірақ
физиологтардың зерттеулері бойынша, жақсы демалыс – адамның іс-әрекетінің
түрінің алмасып тұруы екендігін көрсетеді.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар: 1) адамның күшін қалпына
келтіру функциясы; 2) физикалық және рухани даму функциясы. Қалпына
келтіру функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады. Даму функциясына
жата-тындар: сауықтыру, танымдық, қатынасу.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнделікті, апталық және жыл
сайынғы болып бөлінеді. Күнделікті бос уақытты пайдалану күнделікті үй
жұмысы және қала тұрмысымен байланысты. Апталық рекреация демалыс
күндерінде, қала сыртындағы зонада жүзеге асады (жергілікті рекреация).
Жыл сайынғы рекреация демалыс немесе каникул кездерінде болады.
1-сурет. Еңбекші халықтың тәуліктік-жиындық уақытының құрылымы
ЖУ – жұмыс орнына жету және қайтуға арналған уақыт;
ТУ – үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;
БУ – бос уақыт – физикалық, интеллектуалдық және демалысқа арналған
уақыт;
ШУ – табиғи қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке
тазалық).
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін толықтырады, жүйке жүйесіне
және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді, ал ауыр жұмыспен
айналысатындар үшін физикалық қысым азаяды. Н.С. Мироненко мен И.Т.
Твердохлебовтың айтуынша (1981), демалыс – бұл күнделікті қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-
әрекеті. Демалыс кезіндегі адамның іс-әрекеттерін мынадай классификацияға
бөлуге болады 1:
1. Белгілі бір физикалық ауырлықпен байланысты іс-әрекет (серуендеу,
спортпен шұғылдану);
2. Әуесқой шұғылдану – аңшылық, балық аулау, саңы-рауқұлақ пен жеміс-
жидек жинау және т. б.;
3. Өнер әлеміне бейімделу (театрға, концертке, мұражай-ларға сапар
шегу), өнер саласындағы шығармашылық (көркем өнер, ағашты зерделеу, және
т. б.);
4. Интеллектуалдық іс-әрекеттер (көркем әдебиет, газет, журналдарды
оқу, теледидарды көру);
5. Еркін тақырыпқа әңгімелесу, сұхбаттасу, өз таңдауына байланысты
сөз табысу;
6. Белсенді (ойнау, билеу) немесе пассивті түрде көңіл көтеріп,
сергу;
7. Көңіл көтеру үшін саяхат жасау.
Демалыс деген түсінікпен қатар, география, социология мен қала
құрылысының ғылыми жұмыстарында рекреация, рекреациялық іс-әрекет,
рекреациялық процестер деген түсініктер де жиі қолданылады. Ол тегін
емес. Еңбектің сипаты, бос уақытты пайдаланудың түрі мен құрылымы мүлдем
өзгерген шақта, жақсы демалыс – тынығып жату болудан қалып, физиологтар
көрсеткендей, ол – адамның іс-әрекет түрінің ауысып тұруы болып өзгерді.
Шынында да, ол көбінесе бос уақытта сауықтыруға, түсініп білуге, спорттық
және мәдени көңіл көтеруге пайдаланып тұру үшін қолданылады. Мысалы,
санаторияда, демалыс үйлерінде, пансионаттар мен демалыс базаларында
болған кезде жиі қала сыртына қыдырып, жорыққа, экскурсия мен саяхаттарға
шығып тұру жөн.
Рекреация арқылы ғана адамның бос уақытындағы іс-әрекетінің мәнін
түсінуге болады. Рекреация дегеніміз этиологиялық мәндердің жинағы:
recreatіo (латынша) – қайта қалпына келу, recreatіon (французша) –
демалыс, көңіл көтеру, іс-әрекеттің өзгеруі.
"Рекреация – бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы
мамандырылған территориядағы тәуліктік, апталық және жылдық өмір
циклдеріндегі, адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын
сауықтыру, танымдық, спорт-тық және мәдени-көңіл көтеру үшін қатынастар
мен құбы-лыстар жиынтығы" (Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981) 1.
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге келеді,
ал ұзақ мерзімдісі кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде
түнейді. Қысқа мерзімді рекреация территорияның табиғи зоналарымен
(көлікпен немесе бір-екі сағаттық қашықтықты жаяу жүріспен) шектелсе, ал
ұзақ мерзімді рекреация тек қана территориямен шектелмейді, функционалдық
зонадан басталып, ғаламдық масштабқа дейін қамтылады. Ұзақ мерзімді
рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
Туризм – (француз сөзі tourіsm – серуендеу, саяхат мағынасына келеді)
– бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі.
Рекреацияға немесе демалысқа қарағанда, туризм деген өте қысқа түсінік.
Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша "туризм" – бұл адамдардың тұрғылықты
жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын
қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұл тұрақтау ұзақ
уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға
айналып кетпесе. Сонымен, туризм деген түсінік, ол тұрақты жерінен тыс
жерде 24 сағат немесе онан артық уақыт ішінде болатын рекреацияның барлық
түрі 1.
Жоғарыда айтылғаннан мынадай қорытынды жасауға болады: "демалушы"
және "рекреант" деген өте кең түсінік, ал "турист" соның бір бөлігі –
қысқа түсінік. Бос уақыттарында үйінде демалып жатқандар демалушыларға
жатса, ал рекреанттарға бос уақытын тұрақты жерден тыс жерлерде
өткізушілер жатады. Соңғы айтылғанға түнеуге қалмайтын келушілер де
жатады. Ондай рекреанттарды "экскурсанттар" деп атайды. Ал "экскурсия" өз
кезегінде – (латынша) – жол жүру, серуендеу, көрікті көз тартарлық
объектілерді аралап көру деген сөз (мәдени ескерткіштер, мұражайлар,
мекемелер және т. б.). Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша,
"экскурсия – бұл танымдық, ағартушылық, ғылыми, спорттық немесе ойын-
сауықтық мақсатты көздейтін, 24 сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамай
саяхаттау немесе серуендеу" 1. "Туризм" және "экскурсия" деген
түсініктер өзара өте тығыз байланысты. Экскурсия барлық маршруттарда
туристерге көрсетілетін қызмет. Автобус, поезд немесе кемемен саяхат
жасағанда, әрбір аялдамасында туристерді экскурсоводтар күтіп тұрады.
Олар туристерге қызықты жерлер туралы толық мәлімет береді, олай болмаған
жағдайда саяхат өзінің мәнін жоғалтар еді. Экскурсиялардың тақырыптары
қызықты, мазмұнды және әр түрлі болып келеді.
Егер де, жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жасасақ, мынаны
аңғаруға болады: адамның бос уақытын-дағы іс-әрекеттерінің барлығы да
"демалыс" деген кең түсінікке жатады, ал қалғандарының барлығы соған
кіреді. Демалысқа адамның үйде де, тыста да айналысатын барлық
рекреациялық іс-әрекеттері кіреді. Төменгі сатыға "рекреация" немесе
үйден тыс жердегі демалысты қосуға болады. Оған "туризм" де, "экскурсия"
да кіреді. Рекреация туризмнен кеңірек түсінік, өйткені оған экскурсия,
сая бақтағы демалыс және басқа да рекреация түрлері енеді. Ал туризм
дегеніміз, демалыс пен рекреацияға қарағанда, өте қысқа түсінік.
2. Адамның физикалық және психикалық күштерін қалпына келтіру және
дамыту қажеттілігі. ҒТР, оның оң және теріс көріністері, туризм
дамуындағы ролі.
Рекреациялық қызметтер белгілі бір ауданда өндіріледі және тұтынылады.
Ал Н.Н. Баранский айтқандай өндірілетін орын мен тұтынатын орынның
арасындағы аумақтық үзілістің болуы туризмде туристің тұрғылықты орны мен
демалыс орының арасындағы үзіліспен айқындалады.
Қоғамдық өндірістің даму деңгейі, халықтың тұрмыс жағдайы,
денсаулығын, еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру қажеттілігі туғызушы
фактор ішінде маңызды рөл атқарады.
Әлеуметтік-экономикалық сипаты бар рекреациялық қажеттіліктер
туризм дамуының негізгі факторы болып саналады. Солар арқылы халықтың
физикалық және рухани күшін қалпына келтіру қажеттілігі іске асады.
Соңғы кездегі туризмнің қарқынды дамуы ғылыми-техникалық
революцияға байланысты. Адамның әлеуметтік жағдайының жақсаруы, білім
мен мәдени деңгейінің өсуі, бос уақыттың көбеюі туризмнің дамуына қатты
әсерін тигізеді.
Адамның психикасына кері әсерін тигізетін ғылыми-техникалық
революция, урбандалу үрдісінің дамуы туризммен айналасуға
қажеттіліктерді туғызатын факторлар болып табылады. Урбандалған үлкен
қалаларда табиғатта демалу сұранысы көбееді.
Қазіргі ғылыми-техникалық революция жағдайында саналы ой еңбегінің
маңызы артуда, өндірістік және тұрмыстық кернеуі күшеюде, қоршаған орта
хал-ахуалы нашарлауда. Осының барлығы адамдардың денелік және
психологиялық шаршауына әкеліп соғады, сондықтан олардың еңбек
қабілетін қалпына келтіру шараларының қажеттілігі туындайды. Осыған орай
өтелмелі жылдық демалыс мерзімі де өсуде. Белсенді демалыс түрі болып
есептелетін туризм арқасында адамдардың еңбек қабілетін қалпына келтіру
мақсатына жылдам жетуге болады.
3. Рекреациялық қажеттілік ұғымы. Рекреациялық қажеттіліктер –
рекреациялық іс-әрекетінің ұйымдастыру негізі.
Бүтін бір адамның қажеттілігі сияқты, рекреациялық қажеттілік – бір
тарихи туынды және ол өзгеріп тұрады. Оларды қанағаттандыру – өңдіру,
айырбастау және тарату жағдайына тәуелді.
Рекреациялық қажеттілік адамның өмір сүру іс-әрекеті кезіндегі
жоғалтатын физикалық және рухани күшін, денсаулығын және еңбекке
жарамдылығын қалпына келтіру үшін қажет. Рекреациялық кажеттілік –
қоғамдық, топтық және жеке-дара болады 1.
Рекреациялық география облысында, көптеген зерттеу-шілердің айтуынша,
территориялық іс-әрекеттің ұйымдас-тырылуын қоғамдық, топтық және жеке
рекреациялық сұра-ныстарды анықтайды дейді.
Қоғамдық рекреациялық қажеттілік – қоғамның барлық мүшелерінің
денсаулығын және еңбекке жарамдылығын, физикалық және рухани күшін
қалпына келтіруін анықтайтын қажеттілік. Бұл бастысы және жетекшісі. Олар
рекреациялық шаруашылығына, территориялық ұйымдастырудың түрлеріне әсер
етеді.
Топтық рекреациялық қажеттілік – белгілі бір топтың әлеуметтік-
демографиялық, кәсіптік немесе белгілі бір жастағы топтың қажеттілігін,
мәнін анықтайды. Рекреация-лық қызметтердің бір тұтынушы тобы – жанұя
болады. Олар ем, сауықтыру және тануды, қызмет көрсетуді кең түрде қажет
етеді.
Жеке-дара рекреациялық кажеттілік – ол әр түрлі адамдар мүддесіне
арналған рекреациялық қызмет. Қоғамдық, топтық және жеке-дара
рекреациялық қажеттілік диалек-тикалық өзара байланыста болады.
Рекреациялық кажеттіліктің қалыптасуына факторлар кешені әсер етеді
1:
1. Әлеуметтік-экономикалық факторлар: өндіріс күшінің даму деңгейі;
тұтынушылық игіліктің өндіру деңгейі (оның ішінде - қызмет аткару);
туризм мен демалыс сферасының даму деңгейі; халықтың нақты ақша кірісі;
қызмет пен заттардың жеке бағалары (оның ішінде - рекреациялық); жол
көліктері мен көлік инфрақұрылымының даму деңгейі; ұзақ мерзімді демалыс;
рекреациялық аудандар мен сапар желісі туралы жарнама және мәлімет
орнату; халықтың әлеуметтік және кәсіптік құрамы; мәдени өмір деңгейі;
халықтың көшіп-қонуы; ұлттық дәстүр.
2. Демографиялық факторлар: қала мен ауыл халқының қатынасы (өсу
дәрежесі); халықтың жыныстық құрылымы; отбасының құрамы мен мөлшері;
орналасуының ерекше-ліктері.
3. Әлеуметтік-психологиялық факторлар: іскерлік және мәдени
байланыстар тығыздығы, мәдени өмірдің түрі; сәннің әсері; жеке тұлғаның
бағалық бағыты.
4. Медико-биологиялық факторлар: халықтың денсаулық жағдайы.
5. Табиғи факторлар: адамдар тұратын табиғи зона; тау мен теңіз
жағдайына қарай географиялық ерекшелік.
Экономикалық жағынан рекреациялық қажеттілікке баға бергенде, қоғамның
мүмкіншілігін, рекреациялық қажеттілікті өтеуге жіберетін қаржысын
ескереді.
Рекреациялық тұтынушылық – бұл күнделікті өмірдегі қажеттіліктер. Оны
қанағаттандыру керек. Сонымен қатар, олар рекреациялық тауарлар мен
қызметті өндірудің қажет-тілігіне байланысты. Қажеттілік пен мүмкіндік
біртұтас, өйткені ол осы елдегі немесе басқа елдердегі тұтынушылықты
қалыптастырады.
Рекреациялық тұтынудың медико-биологиялық аспектісі санаторлық-
курорттық емдеудің құрылымы мен көлемін анықтауды оқып-білумен
қорытындыланады. Аймақтық медициналық статистиканың негізіне қарай
курортологтар тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделудегі жиынтық
баланстарын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреациялық тұтынушылықтың әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық
зерттеулері әлеуметтік топтар мен жеке тұлғалардың рекреациялық
тұтынуының қоршаған ортамен диалектикалық өзара байланысына бағытталған.
Рекреациялық іс-әрекеттер процесінде әлеуметтік және әр түрлі жастағы
адамдар тобы арнайы талаптар қоя бастайды. Әрине, олардың барлық
талаптарын ескеру мүмкін емес.
Әлеуметтік жағынан рекреациялық қажеттілікті зерттеуді кешенді түрде
жүргізеді. Оларда мынадай кезеңдер болады 1:
1. Демалыстың қазіргі заманғы тенденциясын статистикалық деректердің
негізінде зерттеу;
2. Рекреацияның мәні мен болашақ дамуы туралы алдын ала болжамдар жасау;
3. Халық арасында анкеталық жауап алуды жүргізу;
4. Рекреацияның даму болашағына ғылыми болжам жасау;
5. Репрезентативтік деректерді тексеру негізінде теория-лық бөлімін
құрастыру.
Рекреациялық кажеттілікті оқып-білу территориялық рекреациялық
жүйенің қалыптасып, дамуының жолындағы бірінші ғана қадам. Әлеуметтік
зерттеулердің нәтижелері медицина жұмысшылары, экономист, эколог,
курортолог және тағы да басқа мамандардың кепілдіктерімен толық-тырылуы
керек.
.Рекреациялық іс-әрекет әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде, оның
мәні, құрылымы және классификациясы.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір
түрлерінде ғана іске асады, ондай әрекеттер тек бос уақытта ғана
ұйымдастырылып, адамның физикалық, психологиялық және рухани күшін
қалпына келтіруге және дамытуға бағытталады.
Рекреациялық іс-әрекет белгілі бір тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Бұндай тәсілдерді "рекреациялық шаралар" деп атайды. Сонымен,
"рекреациялық шаралар" – бұл рекреациялық іс-әрекет түрлерін іске
асырудағы тәсілдер 1.Шаралар жинағының ішінен мынадай рекреациялық
шараларды бөліп қарауға болады: суға шомылу, жаяу қыдыру, саңырау-құлақ
пен жеміс-жидек жинау, ескерткіштер мен мұражайларды аралап көру және
т.с.с.Рекреациялық шараларды екі топқа бөлуге болады, олар негізгі төрт
шараның басын қосады (1-кесте).
1-кесте
Рекреациялық шаралардың типологиясы
Қалпына келтіру тобы Даму тобы
Рекреациялық Рекреациялық Рекреациялық Рекреациялық
емдеу шаралары сауықтыру шаралары спорт шаралары танымдық шаралар
Қатаң түрде Таза ауада жүру және Адамның күш- Адамды рухани
анықтау әдісі мөлшерлі физикалық қуатын өсіру дамыту шарасы
бойынша салмақпен қыдыру, шарасы (спорттық(мәдени және
санаторлық- суға ойындар, моторлытабиғи ескерт-
курорттық жүзу, түрлі ойындар, су спорты, шаңғыкіштерді көру,
емдеу шарасы: саңырау-құлақ және спорты, ұзақ мұражайларға
бальнеология- бүлдірген теру, күн уақытқа сапарға бару, табиғи және
лық емдеу (ми- мен шығу, тау қоғамдық
нералды сумен), ауа ваннасы, пассивтішыңдарына шығу құбылыстармен
батпақпен тынығу және т. б. және т. б.) танысу және т. б.)
емдеу
Рекреациялық-емдеу шаралары – бұл арнайы шаралар жүйесі,
санаторлық-курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады: климатпен
емдеу, бальнеологиялық емдеу, батпақпен емдеу және т. б. Рекреациялық-
сауықтыру шараларының түрі әр алуан болып келеді. Бұған кіретіндер:
қыдыру, суға шомылу, күн және ауа ванналарын алу, ойындар, жай демалыс,
саңырау-құлақтарды жинау және т. б.
Рекреациялық-спорт шаралары, негізінен, адамның күш-қуатын дамытуға
бағытталған. Бұған кіретіндер: спорттық ойындар, желкенді және моторлы су
спорты, шаңғы спорты, ұзақ жаяу асулардан өту, тау шыңдарына көтерілу
және т. б. Рекреациялық-танымдық шаралар адамды рухани дамытуға
арналған. Бұған жататындар: мәдени ескерткіштерді көру, табиғаттың
құбылыстарымен танысу және т. б.
Жоғарыда айтылған рекреациялық шараларды жай рекреациялық
шаралар дейді.
Жай рекреациялық шара – бұл ішкі бүтіндей біркелкі технологиялық
компоненттерге бөлінбейтін рекреациялық қызметтің элементтері.
Жай рекреациялық шара (ЖРШ) – демалыс бағдарламасын құрастыру
негізі. Социологтар 100 мың шақты ЖРШ есебін шығарып отыр, оның саны
әрбір 10 жылда екі есе өседі. Сондықтан ЖРШ-ды ірі топтарға (рекреациялық
іс-әрекеттің түрлеріне) жинастыруды қажет.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрі (РЭТ) – жай рекреациялық шараларды
біртекті топтау, олардың әрқайсысы өзара алмаса алады. Басқаша айтсақ,
рекреациялық іс-әрекеттің бір түріне өзара алмасатын жай рекреациялық
шаралар жата береді. Туроперейтингтің тәжірибесінде бұндай жағдайлардың
маңызы зор, өйткені қандай болмасын жай рекреациялық шараны өткізуге
мүмкіндік болмай қалғанда, оның орнын толтыру үшін туриске жай
рекреациялық шараның басқасын ұсынады. Мысалы, саңырау-құлақ болмай
қалғанда, туристерге жеміс-жидек жинауды ұсынады.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрлері 2-кестеде көрсетілген 2.
Күнделікті өмірде рекреациялық шаралар алмасып тұрады. Шаралар
неғұрлым аралас болса, рекреациялық іс-әрекет соғұрлым әсерлі болып,
рекреациялық қажеттілік қанағаттанарлықтай бола түседі.
Барлық рекреациялық іс-әрекет түрлері рекреациялық іс-әрекет циклімен
бірігіп, соның құрамына енеді. Белгілі уақыт ішінде қайталанып тұратын
рекреациялық шаралардың комбинациясын "рекреациялық іс-әрекеттің
циклі" (РӘЦ) деп атайды 1. Мысалға, тәулік циклдерді, демалыс кезіндегі
циклдерді, өмірлік циклдерді айырады. Тәулік циклі белгілі бір уақыт
ішінде
бірнеше рет қайталанып тұрады. Мынадай циклдер болуы мүмкін: ұзақ
демалыс, өмір циклі, белгілі жастар циклі (балалық шақ, жастық шақ,
есейген
шақ) және т.б. Ұзақ демалыс циклі тәулік циклдерінен құрылады. Бірақ бұл
кезде бірдей тәулік циклдері қайталанбайды. Мысалға, санаторлы-курорттық
емдеу үш кезеңдерден тұрады: адаптациялық, емделу, экскурсиялық. Әр
кезеңнің өзінің тұрақты тәулік циклдері қалыптасады. Рекреациялық іс-
әрекеттің өмір циклдері рекреация түрлерінің, география аудандарының
ауысып тұруынан көрінеді. РЭЦ-ді рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық
функциясы бойынша жіктейді. Осыған байланысты емдеу, сауықтыру,
спорттық және танымдық рекреациялық іс-әрекет циклдерін айырады.
Соңғы уақытта көбінесе рекреациялық іс-әрекеттің негізгі үш түрі туралы
айтылады. Оларға емдеу, спорттық-сауықтыру және танымдық жатады.
Рекреациялық-сауықтыру және рекреациялық-спорт шаралары түрлі
рекреациялық шаралар тобына кіргенімен де, өзінің функциялық бағытымен
бір-біріне өте жақын. Өйткені екеуі де негізінен адамның күш-қуатын
сауықтырып дамуына әсерін тигізеді.
Рекреациялық шаралардың әралуандылығы, араластығы және ауысып
тұруы рекреациялық аумақтардың қасиеттерімен тығыз байланысады.
Шаралардың әралуандылығы рекреациялық ресурстардың (табиғи және
әлеуметтік-экономикалық) әралуандылығына сәйкес келуі керек.
Рекреациялық ресурстардың әралуандылығы шаралардың араласып және
ауысып тұруына мүмкіндік береді.
Саяхат мақсаты, оның ұйымдастыру сипаты, құқық статусы, саяхаттың
ұзақтығы, рекреанттың қозғалу түрі, оның жасы, шаралар жиілігі және тағы
басқалары – бұлардың барлығы рекреациялық іс-әрекеттің құрылымы деп
аталынады (3-кесте) 1.
Емдеу рекреациясы негізгі емдік табиғи факторларына қарай бөлінеді:
климат, минералды су көздері, емдік батпақтар және тағы басқалар. Осындай
ресурстарға байланысты ол үш негізгі топқа бөлінеді: климатпен емдеу,
бальнеологиялық емдеу және батпақпен емдеу. Олардың үйлесіп келуіне
қарай бальнео-батпақпен емдеу, бальнео-климатпен емдеу, климат-бальнео-
батпақпен емдеу топтары болып та бөліне алады.
Спорттық-сауықтыру рекреациясы да алуан түрлі. Әлем бойынша кең
тараған түрлеріне суға түсіп, жағажайда демалу жатады. Суда немесе су
жағасында демалу түрлі рекреациялық шараларды қамтиды: суға түсу, күн
ваннасы, жағалау бойымен серуендеу, жағалауда доп ойнау, су шаңғысы
және т. б.
Серуендеу және кәсіби-серуен демалысына мынадай шаралар кіреді:
ашық-таза ауада демалу, көрікті - көз тартатын жерлерді көру, саңырау-
құлақ
пен жидек, теңіз моллюскаларын және басқа да табиғат сыйлықтарын теру.
Танымдық рекреациясы. Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың
едәуір бөлігіне тән. Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық
шаралар да болады, яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді, сәулетті
ансамбльдерді көру, сонымен қатар жаңа аудандармен, елдермен,
этнографиямен, фольклормен, табиғи құбылыстарымен және шаруашылық
объектілерімен танысу.
5. Рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық функцияларының негізгі
топтарының сипаттамасы: 1)медико–биологиялық; 2)әлеуметтік-мәдени; 3)
экономикалық; 4) саяси; 5) экологиялық.
Рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық функциялары бес негізгі топқа
бөлінеді 1: 1)медико-биологиялық; 2) мәдени-әлеуметтік; 3)
экономикалық; 4) саяси; 5)
экологиялық.
Медико-биологиялық функциясы санаторлы-курорттық емделуде
байқалады. Туризм арқылы сауықтыру – адамның өндіріс және өндірістен
тыс уақыттағы психологиялық шаршауын басу жолы болып отыр.
Мәдени-әлеуметтік функциясы – бұл рекреацияның ең басты жетекші
функциясы. Мәдени талғам – бұл қоршаған ортаны, дүниені біліп-түсіну.
Туризм еліміздегі ғана емес, бүкіл әлемдегі табиғаттың, тарихи-мәдени және
әлеуметтік байлықтарымен адамның рухани түрде танысуына үлкен
мүмкіндіктер туғызады.
Рекреацияның экономикалық функциясының ішіндегі бастысы – жұмыс
күшін қалпына келтіру. Рекреацияның арқасында адамның еңбек қабілеті
артады.Тауар-ақша қатынасында рекреация басқа да экономикалық функциялар
атқарады. Мысалы: 1) елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымын
жедел дамыту; 2) еңбек сферасын ұлғайту, яғни рекреациялық қызмет
көрсету арқылы халықты жұмыспен қамтамасыз ету; 3) рекреациялық
аудандардың пайдасын көздеп, халықтың ақша кірісі мен шығын
балансының құрылымына үлкен әсерін тигізеді; 4) шетелдік валютаны алу
көзі болатын шетелдік туризмді көтеру.
Туризм халықаралық байланысты күшейтеді, адамдарды бір-бірімен
жақындатады.
Туризмнің экологиялық функциясы халықтың денсаулығын сақтау мен
жақсартуға байланысты. Демалыс пен туризм халықтың денсаулығы мен
сапасына әсерін тигізетін қоршаған табиғи ортаны қорғау және оны қалпына
келтіру үшін өте қажет. Рекреациялық сұраныстың арқасында курорттар,
демалыс зоналары және туризм желілері ұйымдастырылып, туризм жүйесі
реттеледі.
Басқа жағынан қарасақ, туризмнің жылдам дамуы, курорттық-туристік
аудандарда туристердің тым көп шоғырлануы рекреациялық табиғатты
оңтайлы пайдалануды және табиғи кешендерге түсетін салмақты реттеуді
керек етеді. Туристердің табиғатты пайдалануы табиғатты қорғаудың
түрлерін дамытады.
6. Рекреациялық шаралар және олардың циклдері туралы түсінік.
Рекреациялық іс-әрекеттің технологиялық функциялары: 1. Қалпына келтіру:
а) емдеу; б) сауықтыру. 2. Дамыту: а) физикалық; б) рухани.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір
түрлерінде ғана іске асады, ондай әрекеттер тек бос уақытта ғана
ұйымдастырылып, адамның физикалық, психологиялық және рухани күшін
қалпына келтіруге және дамытуға бағытталады.
Рекреациялық іс-әрекет белгілі бір тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Бұндай тәсілдерді "рекреациялық шаралар" деп атайды. Сонымен,
"рекреациялық шаралар" – бұл рекреациялық іс-әрекет түрлерін іске
асырудағы тәсілдер 1.Шаралар жинағының ішінен мынадай рекреациялық
шараларды бөліп қарауға болады: суға шомылу, жаяу қыдыру, саңырау-құлақ
пен жеміс-жидек жинау, ескерткіштер мен мұражайларды аралап көру және
т.с.с.Рекреациялық шараларды екі топқа бөлуге болады, олар негізгі төрт
шараның басын қосады (1-кесте).
1-кесте
Рекреациялық шаралардың типологиясы
Қалпына келтіру тобы Даму тобы
Рекреациялық Рекреациялық Рекреациялық Рекреациялық
емдеу шаралары сауықтыру шаралары спорт шаралары танымдық шаралар
Қатаң түрде Таза ауада жүру және Адамның күш- Адамды рухани
анықтау әдісі мөлшерлі физикалық қуатын өсіру дамыту шарасы
бойынша салмақпен қыдыру, шарасы (спорттық(мәдени және
санаторлық- суға ойындар, моторлытабиғи ескерт-
курорттық жүзу, түрлі ойындар, су спорты, шаңғыкіштерді көру,
емдеу шарасы: саңырау-құлақ және спорты, ұзақ мұражайларға
бальнеология- бүлдірген теру, күн уақытқа сапарға бару, табиғи және
лық емдеу (ми- мен шығу, тау қоғамдық
нералды сумен), ауа ваннасы, пассивтішыңдарына шығу құбылыстармен
батпақпен тынығу және т. б. және т. б.) танысу және т. б.)
емдеу
Рекреациялық-емдеу шаралары – бұл арнайы шаралар жүйесі,
санаторлық-курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады: климатпен
емдеу, бальнеологиялық емдеу, батпақпен емдеу және т. б. Рекреациялық-
сауықтыру шараларының түрі әр алуан болып келеді. Бұған кіретіндер:
қыдыру, суға шомылу, күн және ауа ванналарын алу, ойындар, жай демалыс,
саңырау-құлақтарды жинау және т. б.
Рекреациялық-спорт шаралары, негізінен, адамның күш-қуатын дамытуға
бағытталған. Бұған кіретіндер: спорттық ойындар, желкенді және моторлы су
спорты, шаңғы спорты, ұзақ жаяу асулардан өту, тау шыңдарына көтерілу
және т. б. Рекреациялық-танымдық шаралар адамды рухани дамытуға
арналған. Бұған жататындар: мәдени ескерткіштерді көру, табиғаттың
құбылыстарымен танысу және т. б.
Жоғарыда айтылған рекреациялық шараларды жай рекреациялық
шаралар дейді.
Жай рекреациялық шара – бұл ішкі бүтіндей біркелкі технологиялық
компоненттерге бөлінбейтін рекреациялық қызметтің элементтері.Жай
рекреациялық шара (ЖРШ) – демалыс бағдарламасын құрастыру негізі.
Социологтар 100 мың шақты ЖРШ есебін шығарып отыр, оның саны әрбір 10
жылда екі есе өседі. Сондықтан ЖРШ-ды ірі топтарға (рекреациялық іс-
әрекеттің түрлеріне) жинастыруды қажет.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрі (РЭТ) – жай рекреациялық шараларды
біртекті топтау, олардың әрқайсысы өзара алмаса алады. Басқаша айтсақ,
рекреациялық іс-әрекеттің бір түріне өзара алмасатын жай рекреациялық
шаралар жата береді. Туроперейтингтің тәжірибесінде бұндай жағдайлардың
маңызы зор, өйткені қандай болмасын жай рекреациялық шараны өткізуге
мүмкіндік болмай қалғанда, оның орнын толтыру үшін туриске жай
рекреациялық шараның басқасын ұсынады. Мысалы, саңырау-құлақ болмай
қалғанда, туристерге жеміс-жидек жинауды ұсынады.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрлері 2-кестеде көрсетілген 2.
Күнделікті өмірде рекреациялық шаралар алмасып тұрады. Шаралар
неғұрлым аралас болса, рекреациялық іс-әрекет соғұрлым әсерлі болып,
рекреациялық қажеттілік қанағаттанарлықтай бола түседі.
Барлық рекреациялық іс-әрекет түрлері рекреациялық іс-әрекет циклімен
бірігіп, соның құрамына енеді. Белгілі уақыт ішінде қайталанып тұратын
рекреациялық шаралардың комбинациясын "рекреациялық іс-әрекеттің
циклі" (РӘЦ) деп атайды 1. Мысалға, тәулік циклдерді, демалыс кезіндегі
циклдерді, өмірлік циклдерді айырады. Тәулік циклі белгілі бір уақыт
ішінде
бірнеше рет қайталанып тұрады. Мынадай циклдер болуы мүмкін: ұзақ
демалыс, өмір циклі, белгілі жастар циклі (балалық шақ, жастық шақ,
есейген
шақ) және т.б. Ұзақ демалыс циклі тәулік циклдерінен құрылады. Бірақ бұл
кезде бірдей тәулік циклдері қайталанбайды. Мысалға, санаторлы-курорттық
емдеу үш кезеңдерден тұрады: адаптациялық, емделу, экскурсиялық. Әр
кезеңнің өзінің тұрақты тәулік циклдері қалыптасады. Рекреациялық іс-
әрекеттің өмір циклдері рекреация түрлерінің, география аудандарының
ауысып тұруынан көрінеді. РЭЦ-ді рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық
функциясы бойынша жіктейді. Осыған байланысты емдеу, сауықтыру,
спорттық және танымдық рекреациялық іс-әрекет циклдерін айырады.
Соңғы уақытта көбінесе рекреациялық іс-әрекеттің негізгі үш түрі туралы
айтылады. Оларға емдеу, спорттық-сауықтыру және танымдық жатады.
Рекреациялық-сауықтыру және рекреациялық-спорт шаралары түрлі
рекреациялық шаралар тобына кіргенімен де, өзінің функциялық бағытымен
бір-біріне өте жақын. Өйткені екеуі де негізінен адамның күш-қуатын
сауықтырып дамуына әсерін тигізеді.
Рекреациялық шаралардың әралуандылығы, араластығы және ауысып
тұруы рекреациялық аумақтардың қасиеттерімен тығыз байланысады.
Шаралардың әралуандылығы рекреациялық ресурстардың (табиғи және
әлеуметтік-экономикалық) әралуандылығына сәйкес келуі керек.
Рекреациялық ресурстардың әралуандылығы шаралардың араласып және
ауысып тұруына мүмкіндік береді.
Саяхат мақсаты, оның ұйымдастыру сипаты, құқық статусы, саяхаттың
ұзақтығы, рекреанттың қозғалу түрі, оның жасы, шаралар жиілігі және тағы
басқалары – бұлардың барлығы рекреациялық іс-әрекеттің құрылымы деп
аталынады (3-кесте) 1.
Емдеу рекреациясы негізгі емдік табиғи факторларына қарай бөлінеді:
климат, минералды су көздері, емдік батпақтар және тағы басқалар. Осындай
ресурстарға байланысты ол үш негізгі топқа бөлінеді: климатпен емдеу,
бальнеологиялық емдеу және батпақпен емдеу. Олардың үйлесіп келуіне
қарай бальнео-батпақпен емдеу, бальнео-климатпен емдеу, климат-бальнео-
батпақпен емдеу топтары болып та бөліне алады.
Спорттық-сауықтыру рекреациясы да алуан түрлі. Әлем бойынша кең
тараған түрлеріне суға түсіп, жағажайда демалу жатады. Суда немесе су
жағасында демалу түрлі рекреациялық шараларды қамтиды: суға түсу, күн
ваннасы, жағалау бойымен серуендеу, жағалауда доп ойнау, су шаңғысы
және т. б.
Серуендеу және кәсіби-серуен демалысына мынадай шаралар кіреді:
ашық-таза ауада демалу, көрікті - көз тартатын жерлерді көру, саңырау-
құлақ
пен жидек, теңіз моллюскаларын және басқа да табиғат сыйлықтарын теру.
Танымдық рекреациясы. Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың
едәуір бөлігіне тән. Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық
шаралар да болады, яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді, сәулетті
ансамбльдерді көру, сонымен қатар жаңа аудандармен, елдермен,
этнографиямен, фольклормен, табиғи құбылыстарымен және шаруашылық
объектілерімен танысу.
7. Рекреациялық жүйе және ТРЖ түсінігінің ара қатынасы: сала мен
кәсіпорын. Рекреациялық сала мен туризм индустриясы.
Рекреациялық жүйені объективті және әлеуметтік құрылым ретінде
тұңғыш рет ұсынған В.С.Преображенский болды. В.С. Преображенскийдің
ұсынысы кеңестік рекреациялық географияның аяғына тұру жолында ең
алғашқы ірі қадам болып саналады. Рекреациялық қызметтерді өндіруге және
халықтың рекреациялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға
мамандандырылған аумақтық-шаруашылық құрылымның географиялығы
пайда болды. Зерттеу практикасында жиналған мәліметтер геожүйенің
ерекше концепциясын – территориялық рекреациялық жүйесін (ТРЖ)
жасады, ол рекреациялық географияның жаңа оқу пәні болмақ.
"Территориялық рекреациялық жүйе" – бұл әлеуметтік географиялық
жүйе. ТРЖ-де белгіленген қоғамдық функциялар жиналған, оның ішінде
адамның (рекреанттың) денсаулығы мен еңбек қабілеті, физикалық және
психоэмоциялық күш-қуатын қалпына келтіру ең бастысы болып табылады.
Құрылымы жағынан ТРЖ бір-бірімен байланысты элементтерден тұрады
(шағын жүйелерден): табиғи және мәдени кешендер (ТК), техникалық
құрылыс (ТҚ), қызмет көрсету (ҚК), басқару органы (БО) және демалушылар
тобы (ДТ)-рекреанттар.
Шағын жүйе "демалушылар тобы" – ең негізгісі, ол туристердің әлеуметтік-
демографиялық, жергілікті және ұлттық ерекшеліктеріне байланысты, ТРЖ-нің
басқа да элементтеріне қойылатын талаптарды анықтайды. Бұл жүйе
рекреациялық қажеттіліктің құрылымы мен мөлшерін,туристік сұраныстың
географиясы мен таңдауын, туристік ағымдардың әртүрлілігі мен мезгілдігін
анықтап отырады.
"Табиғи және тарихи-мәдени кешендер" шағын жүйесі ресурс ретінде
қарастырылып, ТРЖ құрылуының жергілікті базисы болып табылады.
Табиғи және тарихи-мәдени кешендердің белгілі бір сыйымдылығы,
сенімділігі, комфорттылығы, тұрақтылығы және аттрактивтілігі
(тартымдылығы) болады. Олар пайдалану қорының көлемі, тарау мөлшері,
пайдалану кезеңдері арқылы сипатталынады және демалушыларға қызмет
көрсету процесінде бірнеше рет қолданылады.
Шағын жүйе "техникалық құрылыстар" – демалушылар мен қызмет
көрсетушілердің тіршілік әрекеттерін (орналастыру, тамақтандыру, көлік
қызметтері), сонымен қатар арнайы рекреациялық қажеттіліктерін де (емдеу,
сауықтыру қызметі; экскурсиялық, мәдени және тұрмыс қызметтері)
қамтамасыз етеді. Рекреациялық және қызмет көрсету кәсіпорындарының
кешені рекреациялық инфрақұрылымды құрайды. Олар сыйымдылық,
әртүрлілік, комфорттылық, экологиялық, технологиялық (пайдалануға
дайындық) көрсеткіштерімен сипатталады.
Шағын жүйе "қызмет көрсетушілер" демалушыларға рекреациялық
қызмет көрсету функциясын атқарады және рекреациялық мекемелердің
өндірістік-технологиясын қамтамасыз етеді. Бұл шағын жүйе
мамандандырылған мекемелерде рекреациялық қызмет көрсетушілердің
санымен, туристік мамандардың кәсіптік және білім деңгейімен сипатталады.
"Басқару органы" ТРЖ элементтерінің өзара әсерін реттеп отырады және
барлық жүйелерінің бүтіндей әсерлі жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Қазіргі
уақытқа және болашаққа жоспарлау мен басқару жүйесі арқылы ТРЖ
желілерінің әр түрлі салалары мен деңгейлерінің кешенді түрде дамуын
жүзеге асырады, рекреациялық қажеттіліктерді болжамдайды, рекреациялық
ресурстарға баланс жасайды, рекреациялық іс-әрекеттердің ақпараттық,
нормативті-заңдылық және материалды-техникалық жағынан қамтамасыз
етілуін жүзеге асырады.
Рекреациялық география ТРЖ-ні бүтін бір жүйе түрінде зерттеп, оның
қалыптасуын, динамикалық дамуын, әртүрлілігін, ТРЖ-нің басқа да
географиялық жүйелерімен өзара әсерлерін және өзара байланысының
заңдылықтарын анықтайды.
Демек, рекреациялық география – бұл халықтың рекреациялық іс-
әрекетін ұйымдастыруын оқып түсіндіретін интегралдық-синтетикалық
ғылым. Мұндай жағдайда территориялық қоғамдық жүйенің рекреациялық
шағын жүйесі (ТҚЖ немесе ойкумена) зерттеу объектісі болып
қарастырылады, ал оқу пәні ретінде территориялық рекреациялық жүйе
алынады. "Рекреациялық іс-әрекетті территориялық ұйымдастыру" термині
қоғамдық географиядағы "қоғамның территориялық ұйымдастырылуы"
ұғымына сәйкес келеді.
Жалпы айтқанда, қоғамды территориялық ұйымдастыру түсінігі еңбектің
территориялық бөлінуі, өндіріс күштерінің орналасуы, өндірістік
қатынастардағы аймақтық айырмашылықтарды, адамдарды орналастыру,
қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын, аймақтық әлеуметтік-
экономикалық саясаттың мәселелерін және т. б. қамтиды. Біздің
жағдайымызда бұлардың барлығы адамның рекреациялық іс-әрекет
тұжырымдамасымен сәйкес келеді.
Рекреациялық география тарихи, салыстырмалы, картографиялық,
аналитикалық, статистикалық, математикалық моделдеу, баланс әдістерін,
социологиялық зерттеулерді кең түрде қолданады.
ТРЖ-ні зерттеу барысында осы әдістерді кешенді түрде пайдалану қажет,
яғни басқаша айтсақ рекреациялық география жүйелі талдау әдістерін
қолданады.
Жүйелі зерттеулердің тарихи әдісі екі бағытта жүргізіледі:
1) генетикалық талдау – ТРЖ-нің пайда болуын, оның қалыптасу мен
даму кезеңдерін қарастырады;
2) болжам әдісі – болашақта болатын рекреациялық қызмет көрсету
мен оның территориялық ұйымдастыру түрлерін анықтайды.
Картографиялық әдіс. Картада рекреациялық ресурстардың орналасуын,
туристік ағымдардың қозғалуын, туристік инфрақұрылымды көрсетуге
болады. Сонымен қатар картадан жаңа мәліметтер алу үшін және олардың
функционалдық заңдылығын анықтау үшін қолданады.
Математикалық талдау мен моделдеу әдісін жиналған мәліметтерді тез
өндеу үшін пайдаланады.
Социологиялық зерттеулерде негізгі қолданатын әдістер – анкеталық,
интервью алу, құжаттарды оқып-зерттеу (мысалға туристік жолдамаға
тапсырыс журналдары, ұсыныстар кітабы).
Баланс әдісі рекреациялық қажеттіліктерді, рекреациялық ресурстарды,
материалдық-техникалық базаның сыйымдылығын ескеріп, ТРЖ-нің дамуын
жоспарлау мен болжамдау және талдау жасау үшін қолданатын есептеу
әдістерінің жинағы.
Жоғарыда айтылған әдістермен қатар рекреациялық географияда
экономикалық, медициналық-биологиялық әдістер және рекреациялық
қызмет көрсетудің экономикалық әсерлігін анықтау үшін, туристік сұраныс
пен ұсыныстарды болжамдау үшін сараптау әдісі қолданады.
Материалды және материалды емес игілікті пайдалану белгісі бойынша
рекреантқа қызмет көрсететін барлық мекемелерді рекреациялық салаға
жатқызуға болады. Кейбір зерттеушілер бұл жиындықты туризм
индустриясы деп атайды. Бірақ, рекреациялық сала мен туризм
индустриясы ұғымдарын ажырата білген жөн. Рекреациялық салада негізгі
техологиялық үрдістер іске асады, ал туризм индустриясында сонымен қатар,
рекреантқа қызмет көрсетуді ұйымдастырғанда шаруашылық байланыстар да
пайда болады. Қазіргі кезде рекреациялық саланы халық шаруашылықтың
жоспарына қосу тиіс.
Рекреациялық саланың территориялық ұйымдастыруына елеулі әсер
ететін жағдайларды фактор деп, басқа түрлерін – шарттар деп атайды.
Туризмнің дамуы мен оның территориялық ұйымдастырылуына көптеген
факторлар мен шарттар әсерін тигізеді: әлеуметтік-экономикалық, табиғи-
географиялық, демографиялық, ғылыми-техикалық, саяси және т.б.
8. Рекреациялық және туристік іс-әрекеттің территориялық
ұйымдастырылуының шарттары мен факторлары. Рекреациялық аумақтардың негізгі
түрлері.
Рекреациялық саланың территориялық ұйымдастыруына елеулі әсер
ететін жағдайларды фактор деп, басқа түрлерін – шарттар деп атайды.
Туризмнің дамуы мен оның территориялық ұйымдастырылуына көптеген
факторлар мен шарттар әсерін тигізеді: әлеуметтік-экономикалық, табиғи-
географиялық, демографиялық, ғылыми-техикалық, саяси және т.б.
Рекреациялық қажеттіліктер рекреациялық саланың территориялық
ұйымдастыруының басты факторы болып саналады. Ал рекреациялық
қажеттіліктердің қалыптасуы әлеуметтік-экономикалық факторларымен
айқындалады.
Көрсетілген факторларды жүйелей отырып, оларды 2 топқа бөледі.
Осылай бөлуді Преображенский В.С., Азар В.И., Зорин И.В., П. Мариот
атақты ғалымдар ұсынды.
1. Туризмдегі қоғамдық қажеттіліктерді туғызатын факторлар. Олар
демалыстың түрлі формаларына сұраныс туғызады. Сонымен қатар,
олар рекреациялық шаруашылықтың құрылымын анықтайды.
2. Рекреациялық қажеттіліктерді іске асырушы факторлар. Олар
туризмнің түрлі формаларымен айналасуға адамдарды тартады. Бұл
факторлар туризмнің табиғи, мәдени-тарихи ресурстарымен,
халықтың әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайымен (табыс
деңгейі, бос уақыттың болуы) байланысты.
Бұл екі фактор аумақ жағынан шоғырланған және шоғырлабаған болып
бөлінеді.
Шоғырланбаған факторлар – рекреациялық шаруашылыққа халық
шаруашылық деңгейде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
туризм, экскурсия, олардың ара-қатынасы.
Рекреациялық географияның негізгі ұғымдары болып бос уақыт, демалыс,
рекреация және туризм саналады. "Бос уақыт" – рекреациялық процестің
дамуының керекті шарты. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау
керек. Жұмыстан тыс уақыт бір-бірінен өзінің мәні жағынан ерекшеленетін
төрт топтан тұрады: 1) үйден жұмыс орнына дейін бару және қайтуға
арналған уақыт; 2) күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы,
тамақтану, жеке тазалық); 3) үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті
өтеуге арналған уақыт; 4) бос уақыт – демалуға, физикалық және ақыл-ойды
дамытуға арналған уақыт.
Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрде және басқа
іс-әрекеттерден бос уақытқа (1-сурет) 1. Бос уақыт адамның физикалық
және рухани күш-қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт,
басқаша айтқанда, белсенді іс-әрекетке кетеді. Осылай десек те, бос уақыт
демалуға арналған деп айтамыз. "Белсенді іс-әрекет" пен "демалыс"
ұғымдары, бір-біріне сәйкес келмейтін секілді көрінуі мүмкін. Бірақ
физиологтардың зерттеулері бойынша, жақсы демалыс – адамның іс-әрекетінің
түрінің алмасып тұруы екендігін көрсетеді.
Бос уақыттың негізгі екі функциясы бар: 1) адамның күшін қалпына
келтіру функциясы; 2) физикалық және рухани даму функциясы. Қалпына
келтіру функциясына тамақтану, ұйқы, қозғалыс жатады. Даму функциясына
жата-тындар: сауықтыру, танымдық, қатынасу.
Пайдалану сипатына қарай бос уақыт күнделікті, апталық және жыл
сайынғы болып бөлінеді. Күнделікті бос уақытты пайдалану күнделікті үй
жұмысы және қала тұрмысымен байланысты. Апталық рекреация демалыс
күндерінде, қала сыртындағы зонада жүзеге асады (жергілікті рекреация).
Жыл сайынғы рекреация демалыс немесе каникул кездерінде болады.
1-сурет. Еңбекші халықтың тәуліктік-жиындық уақытының құрылымы
ЖУ – жұмыс орнына жету және қайтуға арналған уақыт;
ТУ – үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге арналған уақыт;
БУ – бос уақыт – физикалық, интеллектуалдық және демалысқа арналған
уақыт;
ШУ – табиғи қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану, жеке
тазалық).
Демалыс адамның жұмыс істеу қабілетін толықтырады, жүйке жүйесіне
және психологиясына тиетін қысымды бәсеңдетеді, ал ауыр жұмыспен
айналысатындар үшін физикалық қысым азаяды. Н.С. Мироненко мен И.Т.
Твердохлебовтың айтуынша (1981), демалыс – бұл күнделікті қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-
әрекеті. Демалыс кезіндегі адамның іс-әрекеттерін мынадай классификацияға
бөлуге болады 1:
1. Белгілі бір физикалық ауырлықпен байланысты іс-әрекет (серуендеу,
спортпен шұғылдану);
2. Әуесқой шұғылдану – аңшылық, балық аулау, саңы-рауқұлақ пен жеміс-
жидек жинау және т. б.;
3. Өнер әлеміне бейімделу (театрға, концертке, мұражай-ларға сапар
шегу), өнер саласындағы шығармашылық (көркем өнер, ағашты зерделеу, және
т. б.);
4. Интеллектуалдық іс-әрекеттер (көркем әдебиет, газет, журналдарды
оқу, теледидарды көру);
5. Еркін тақырыпқа әңгімелесу, сұхбаттасу, өз таңдауына байланысты
сөз табысу;
6. Белсенді (ойнау, билеу) немесе пассивті түрде көңіл көтеріп,
сергу;
7. Көңіл көтеру үшін саяхат жасау.
Демалыс деген түсінікпен қатар, география, социология мен қала
құрылысының ғылыми жұмыстарында рекреация, рекреациялық іс-әрекет,
рекреациялық процестер деген түсініктер де жиі қолданылады. Ол тегін
емес. Еңбектің сипаты, бос уақытты пайдаланудың түрі мен құрылымы мүлдем
өзгерген шақта, жақсы демалыс – тынығып жату болудан қалып, физиологтар
көрсеткендей, ол – адамның іс-әрекет түрінің ауысып тұруы болып өзгерді.
Шынында да, ол көбінесе бос уақытта сауықтыруға, түсініп білуге, спорттық
және мәдени көңіл көтеруге пайдаланып тұру үшін қолданылады. Мысалы,
санаторияда, демалыс үйлерінде, пансионаттар мен демалыс базаларында
болған кезде жиі қала сыртына қыдырып, жорыққа, экскурсия мен саяхаттарға
шығып тұру жөн.
Рекреация арқылы ғана адамның бос уақытындағы іс-әрекетінің мәнін
түсінуге болады. Рекреация дегеніміз этиологиялық мәндердің жинағы:
recreatіo (латынша) – қайта қалпына келу, recreatіon (французша) –
демалыс, көңіл көтеру, іс-әрекеттің өзгеруі.
"Рекреация – бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы
мамандырылған территориядағы тәуліктік, апталық және жылдық өмір
циклдеріндегі, адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын
сауықтыру, танымдық, спорт-тық және мәдени-көңіл көтеру үшін қатынастар
мен құбы-лыстар жиынтығы" (Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981) 1.
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге келеді,
ал ұзақ мерзімдісі кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде
түнейді. Қысқа мерзімді рекреация территорияның табиғи зоналарымен
(көлікпен немесе бір-екі сағаттық қашықтықты жаяу жүріспен) шектелсе, ал
ұзақ мерзімді рекреация тек қана территориямен шектелмейді, функционалдық
зонадан басталып, ғаламдық масштабқа дейін қамтылады. Ұзақ мерзімді
рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
Туризм – (француз сөзі tourіsm – серуендеу, саяхат мағынасына келеді)
– бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі.
Рекреацияға немесе демалысқа қарағанда, туризм деген өте қысқа түсінік.
Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша "туризм" – бұл адамдардың тұрғылықты
жерінен тыс жерге саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын
қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұл тұрақтау ұзақ
уақыттық қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға
айналып кетпесе. Сонымен, туризм деген түсінік, ол тұрақты жерінен тыс
жерде 24 сағат немесе онан артық уақыт ішінде болатын рекреацияның барлық
түрі 1.
Жоғарыда айтылғаннан мынадай қорытынды жасауға болады: "демалушы"
және "рекреант" деген өте кең түсінік, ал "турист" соның бір бөлігі –
қысқа түсінік. Бос уақыттарында үйінде демалып жатқандар демалушыларға
жатса, ал рекреанттарға бос уақытын тұрақты жерден тыс жерлерде
өткізушілер жатады. Соңғы айтылғанға түнеуге қалмайтын келушілер де
жатады. Ондай рекреанттарды "экскурсанттар" деп атайды. Ал "экскурсия" өз
кезегінде – (латынша) – жол жүру, серуендеу, көрікті көз тартарлық
объектілерді аралап көру деген сөз (мәдени ескерткіштер, мұражайлар,
мекемелер және т. б.). Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша,
"экскурсия – бұл танымдық, ағартушылық, ғылыми, спорттық немесе ойын-
сауықтық мақсатты көздейтін, 24 сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамай
саяхаттау немесе серуендеу" 1. "Туризм" және "экскурсия" деген
түсініктер өзара өте тығыз байланысты. Экскурсия барлық маршруттарда
туристерге көрсетілетін қызмет. Автобус, поезд немесе кемемен саяхат
жасағанда, әрбір аялдамасында туристерді экскурсоводтар күтіп тұрады.
Олар туристерге қызықты жерлер туралы толық мәлімет береді, олай болмаған
жағдайда саяхат өзінің мәнін жоғалтар еді. Экскурсиялардың тақырыптары
қызықты, мазмұнды және әр түрлі болып келеді.
Егер де, жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жасасақ, мынаны
аңғаруға болады: адамның бос уақытын-дағы іс-әрекеттерінің барлығы да
"демалыс" деген кең түсінікке жатады, ал қалғандарының барлығы соған
кіреді. Демалысқа адамның үйде де, тыста да айналысатын барлық
рекреациялық іс-әрекеттері кіреді. Төменгі сатыға "рекреация" немесе
үйден тыс жердегі демалысты қосуға болады. Оған "туризм" де, "экскурсия"
да кіреді. Рекреация туризмнен кеңірек түсінік, өйткені оған экскурсия,
сая бақтағы демалыс және басқа да рекреация түрлері енеді. Ал туризм
дегеніміз, демалыс пен рекреацияға қарағанда, өте қысқа түсінік.
2. Адамның физикалық және психикалық күштерін қалпына келтіру және
дамыту қажеттілігі. ҒТР, оның оң және теріс көріністері, туризм
дамуындағы ролі.
Рекреациялық қызметтер белгілі бір ауданда өндіріледі және тұтынылады.
Ал Н.Н. Баранский айтқандай өндірілетін орын мен тұтынатын орынның
арасындағы аумақтық үзілістің болуы туризмде туристің тұрғылықты орны мен
демалыс орының арасындағы үзіліспен айқындалады.
Қоғамдық өндірістің даму деңгейі, халықтың тұрмыс жағдайы,
денсаулығын, еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру қажеттілігі туғызушы
фактор ішінде маңызды рөл атқарады.
Әлеуметтік-экономикалық сипаты бар рекреациялық қажеттіліктер
туризм дамуының негізгі факторы болып саналады. Солар арқылы халықтың
физикалық және рухани күшін қалпына келтіру қажеттілігі іске асады.
Соңғы кездегі туризмнің қарқынды дамуы ғылыми-техникалық
революцияға байланысты. Адамның әлеуметтік жағдайының жақсаруы, білім
мен мәдени деңгейінің өсуі, бос уақыттың көбеюі туризмнің дамуына қатты
әсерін тигізеді.
Адамның психикасына кері әсерін тигізетін ғылыми-техникалық
революция, урбандалу үрдісінің дамуы туризммен айналасуға
қажеттіліктерді туғызатын факторлар болып табылады. Урбандалған үлкен
қалаларда табиғатта демалу сұранысы көбееді.
Қазіргі ғылыми-техникалық революция жағдайында саналы ой еңбегінің
маңызы артуда, өндірістік және тұрмыстық кернеуі күшеюде, қоршаған орта
хал-ахуалы нашарлауда. Осының барлығы адамдардың денелік және
психологиялық шаршауына әкеліп соғады, сондықтан олардың еңбек
қабілетін қалпына келтіру шараларының қажеттілігі туындайды. Осыған орай
өтелмелі жылдық демалыс мерзімі де өсуде. Белсенді демалыс түрі болып
есептелетін туризм арқасында адамдардың еңбек қабілетін қалпына келтіру
мақсатына жылдам жетуге болады.
3. Рекреациялық қажеттілік ұғымы. Рекреациялық қажеттіліктер –
рекреациялық іс-әрекетінің ұйымдастыру негізі.
Бүтін бір адамның қажеттілігі сияқты, рекреациялық қажеттілік – бір
тарихи туынды және ол өзгеріп тұрады. Оларды қанағаттандыру – өңдіру,
айырбастау және тарату жағдайына тәуелді.
Рекреациялық қажеттілік адамның өмір сүру іс-әрекеті кезіндегі
жоғалтатын физикалық және рухани күшін, денсаулығын және еңбекке
жарамдылығын қалпына келтіру үшін қажет. Рекреациялық кажеттілік –
қоғамдық, топтық және жеке-дара болады 1.
Рекреациялық география облысында, көптеген зерттеу-шілердің айтуынша,
территориялық іс-әрекеттің ұйымдас-тырылуын қоғамдық, топтық және жеке
рекреациялық сұра-ныстарды анықтайды дейді.
Қоғамдық рекреациялық қажеттілік – қоғамның барлық мүшелерінің
денсаулығын және еңбекке жарамдылығын, физикалық және рухани күшін
қалпына келтіруін анықтайтын қажеттілік. Бұл бастысы және жетекшісі. Олар
рекреациялық шаруашылығына, территориялық ұйымдастырудың түрлеріне әсер
етеді.
Топтық рекреациялық қажеттілік – белгілі бір топтың әлеуметтік-
демографиялық, кәсіптік немесе белгілі бір жастағы топтың қажеттілігін,
мәнін анықтайды. Рекреация-лық қызметтердің бір тұтынушы тобы – жанұя
болады. Олар ем, сауықтыру және тануды, қызмет көрсетуді кең түрде қажет
етеді.
Жеке-дара рекреациялық кажеттілік – ол әр түрлі адамдар мүддесіне
арналған рекреациялық қызмет. Қоғамдық, топтық және жеке-дара
рекреациялық қажеттілік диалек-тикалық өзара байланыста болады.
Рекреациялық кажеттіліктің қалыптасуына факторлар кешені әсер етеді
1:
1. Әлеуметтік-экономикалық факторлар: өндіріс күшінің даму деңгейі;
тұтынушылық игіліктің өндіру деңгейі (оның ішінде - қызмет аткару);
туризм мен демалыс сферасының даму деңгейі; халықтың нақты ақша кірісі;
қызмет пен заттардың жеке бағалары (оның ішінде - рекреациялық); жол
көліктері мен көлік инфрақұрылымының даму деңгейі; ұзақ мерзімді демалыс;
рекреациялық аудандар мен сапар желісі туралы жарнама және мәлімет
орнату; халықтың әлеуметтік және кәсіптік құрамы; мәдени өмір деңгейі;
халықтың көшіп-қонуы; ұлттық дәстүр.
2. Демографиялық факторлар: қала мен ауыл халқының қатынасы (өсу
дәрежесі); халықтың жыныстық құрылымы; отбасының құрамы мен мөлшері;
орналасуының ерекше-ліктері.
3. Әлеуметтік-психологиялық факторлар: іскерлік және мәдени
байланыстар тығыздығы, мәдени өмірдің түрі; сәннің әсері; жеке тұлғаның
бағалық бағыты.
4. Медико-биологиялық факторлар: халықтың денсаулық жағдайы.
5. Табиғи факторлар: адамдар тұратын табиғи зона; тау мен теңіз
жағдайына қарай географиялық ерекшелік.
Экономикалық жағынан рекреациялық қажеттілікке баға бергенде, қоғамның
мүмкіншілігін, рекреациялық қажеттілікті өтеуге жіберетін қаржысын
ескереді.
Рекреациялық тұтынушылық – бұл күнделікті өмірдегі қажеттіліктер. Оны
қанағаттандыру керек. Сонымен қатар, олар рекреациялық тауарлар мен
қызметті өндірудің қажет-тілігіне байланысты. Қажеттілік пен мүмкіндік
біртұтас, өйткені ол осы елдегі немесе басқа елдердегі тұтынушылықты
қалыптастырады.
Рекреациялық тұтынудың медико-биологиялық аспектісі санаторлық-
курорттық емдеудің құрылымы мен көлемін анықтауды оқып-білумен
қорытындыланады. Аймақтық медициналық статистиканың негізіне қарай
курортологтар тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделудегі жиынтық
баланстарын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреациялық тұтынушылықтың әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық
зерттеулері әлеуметтік топтар мен жеке тұлғалардың рекреациялық
тұтынуының қоршаған ортамен диалектикалық өзара байланысына бағытталған.
Рекреациялық іс-әрекеттер процесінде әлеуметтік және әр түрлі жастағы
адамдар тобы арнайы талаптар қоя бастайды. Әрине, олардың барлық
талаптарын ескеру мүмкін емес.
Әлеуметтік жағынан рекреациялық қажеттілікті зерттеуді кешенді түрде
жүргізеді. Оларда мынадай кезеңдер болады 1:
1. Демалыстың қазіргі заманғы тенденциясын статистикалық деректердің
негізінде зерттеу;
2. Рекреацияның мәні мен болашақ дамуы туралы алдын ала болжамдар жасау;
3. Халық арасында анкеталық жауап алуды жүргізу;
4. Рекреацияның даму болашағына ғылыми болжам жасау;
5. Репрезентативтік деректерді тексеру негізінде теория-лық бөлімін
құрастыру.
Рекреациялық кажеттілікті оқып-білу территориялық рекреациялық
жүйенің қалыптасып, дамуының жолындағы бірінші ғана қадам. Әлеуметтік
зерттеулердің нәтижелері медицина жұмысшылары, экономист, эколог,
курортолог және тағы да басқа мамандардың кепілдіктерімен толық-тырылуы
керек.
.Рекреациялық іс-әрекет әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде, оның
мәні, құрылымы және классификациясы.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір
түрлерінде ғана іске асады, ондай әрекеттер тек бос уақытта ғана
ұйымдастырылып, адамның физикалық, психологиялық және рухани күшін
қалпына келтіруге және дамытуға бағытталады.
Рекреациялық іс-әрекет белгілі бір тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Бұндай тәсілдерді "рекреациялық шаралар" деп атайды. Сонымен,
"рекреациялық шаралар" – бұл рекреациялық іс-әрекет түрлерін іске
асырудағы тәсілдер 1.Шаралар жинағының ішінен мынадай рекреациялық
шараларды бөліп қарауға болады: суға шомылу, жаяу қыдыру, саңырау-құлақ
пен жеміс-жидек жинау, ескерткіштер мен мұражайларды аралап көру және
т.с.с.Рекреациялық шараларды екі топқа бөлуге болады, олар негізгі төрт
шараның басын қосады (1-кесте).
1-кесте
Рекреациялық шаралардың типологиясы
Қалпына келтіру тобы Даму тобы
Рекреациялық Рекреациялық Рекреациялық Рекреациялық
емдеу шаралары сауықтыру шаралары спорт шаралары танымдық шаралар
Қатаң түрде Таза ауада жүру және Адамның күш- Адамды рухани
анықтау әдісі мөлшерлі физикалық қуатын өсіру дамыту шарасы
бойынша салмақпен қыдыру, шарасы (спорттық(мәдени және
санаторлық- суға ойындар, моторлытабиғи ескерт-
курорттық жүзу, түрлі ойындар, су спорты, шаңғыкіштерді көру,
емдеу шарасы: саңырау-құлақ және спорты, ұзақ мұражайларға
бальнеология- бүлдірген теру, күн уақытқа сапарға бару, табиғи және
лық емдеу (ми- мен шығу, тау қоғамдық
нералды сумен), ауа ваннасы, пассивтішыңдарына шығу құбылыстармен
батпақпен тынығу және т. б. және т. б.) танысу және т. б.)
емдеу
Рекреациялық-емдеу шаралары – бұл арнайы шаралар жүйесі,
санаторлық-курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады: климатпен
емдеу, бальнеологиялық емдеу, батпақпен емдеу және т. б. Рекреациялық-
сауықтыру шараларының түрі әр алуан болып келеді. Бұған кіретіндер:
қыдыру, суға шомылу, күн және ауа ванналарын алу, ойындар, жай демалыс,
саңырау-құлақтарды жинау және т. б.
Рекреациялық-спорт шаралары, негізінен, адамның күш-қуатын дамытуға
бағытталған. Бұған кіретіндер: спорттық ойындар, желкенді және моторлы су
спорты, шаңғы спорты, ұзақ жаяу асулардан өту, тау шыңдарына көтерілу
және т. б. Рекреациялық-танымдық шаралар адамды рухани дамытуға
арналған. Бұған жататындар: мәдени ескерткіштерді көру, табиғаттың
құбылыстарымен танысу және т. б.
Жоғарыда айтылған рекреациялық шараларды жай рекреациялық
шаралар дейді.
Жай рекреациялық шара – бұл ішкі бүтіндей біркелкі технологиялық
компоненттерге бөлінбейтін рекреациялық қызметтің элементтері.
Жай рекреациялық шара (ЖРШ) – демалыс бағдарламасын құрастыру
негізі. Социологтар 100 мың шақты ЖРШ есебін шығарып отыр, оның саны
әрбір 10 жылда екі есе өседі. Сондықтан ЖРШ-ды ірі топтарға (рекреациялық
іс-әрекеттің түрлеріне) жинастыруды қажет.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрі (РЭТ) – жай рекреациялық шараларды
біртекті топтау, олардың әрқайсысы өзара алмаса алады. Басқаша айтсақ,
рекреациялық іс-әрекеттің бір түріне өзара алмасатын жай рекреациялық
шаралар жата береді. Туроперейтингтің тәжірибесінде бұндай жағдайлардың
маңызы зор, өйткені қандай болмасын жай рекреациялық шараны өткізуге
мүмкіндік болмай қалғанда, оның орнын толтыру үшін туриске жай
рекреациялық шараның басқасын ұсынады. Мысалы, саңырау-құлақ болмай
қалғанда, туристерге жеміс-жидек жинауды ұсынады.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрлері 2-кестеде көрсетілген 2.
Күнделікті өмірде рекреациялық шаралар алмасып тұрады. Шаралар
неғұрлым аралас болса, рекреациялық іс-әрекет соғұрлым әсерлі болып,
рекреациялық қажеттілік қанағаттанарлықтай бола түседі.
Барлық рекреациялық іс-әрекет түрлері рекреациялық іс-әрекет циклімен
бірігіп, соның құрамына енеді. Белгілі уақыт ішінде қайталанып тұратын
рекреациялық шаралардың комбинациясын "рекреациялық іс-әрекеттің
циклі" (РӘЦ) деп атайды 1. Мысалға, тәулік циклдерді, демалыс кезіндегі
циклдерді, өмірлік циклдерді айырады. Тәулік циклі белгілі бір уақыт
ішінде
бірнеше рет қайталанып тұрады. Мынадай циклдер болуы мүмкін: ұзақ
демалыс, өмір циклі, белгілі жастар циклі (балалық шақ, жастық шақ,
есейген
шақ) және т.б. Ұзақ демалыс циклі тәулік циклдерінен құрылады. Бірақ бұл
кезде бірдей тәулік циклдері қайталанбайды. Мысалға, санаторлы-курорттық
емдеу үш кезеңдерден тұрады: адаптациялық, емделу, экскурсиялық. Әр
кезеңнің өзінің тұрақты тәулік циклдері қалыптасады. Рекреациялық іс-
әрекеттің өмір циклдері рекреация түрлерінің, география аудандарының
ауысып тұруынан көрінеді. РЭЦ-ді рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық
функциясы бойынша жіктейді. Осыған байланысты емдеу, сауықтыру,
спорттық және танымдық рекреациялық іс-әрекет циклдерін айырады.
Соңғы уақытта көбінесе рекреациялық іс-әрекеттің негізгі үш түрі туралы
айтылады. Оларға емдеу, спорттық-сауықтыру және танымдық жатады.
Рекреациялық-сауықтыру және рекреациялық-спорт шаралары түрлі
рекреациялық шаралар тобына кіргенімен де, өзінің функциялық бағытымен
бір-біріне өте жақын. Өйткені екеуі де негізінен адамның күш-қуатын
сауықтырып дамуына әсерін тигізеді.
Рекреациялық шаралардың әралуандылығы, араластығы және ауысып
тұруы рекреациялық аумақтардың қасиеттерімен тығыз байланысады.
Шаралардың әралуандылығы рекреациялық ресурстардың (табиғи және
әлеуметтік-экономикалық) әралуандылығына сәйкес келуі керек.
Рекреациялық ресурстардың әралуандылығы шаралардың араласып және
ауысып тұруына мүмкіндік береді.
Саяхат мақсаты, оның ұйымдастыру сипаты, құқық статусы, саяхаттың
ұзақтығы, рекреанттың қозғалу түрі, оның жасы, шаралар жиілігі және тағы
басқалары – бұлардың барлығы рекреациялық іс-әрекеттің құрылымы деп
аталынады (3-кесте) 1.
Емдеу рекреациясы негізгі емдік табиғи факторларына қарай бөлінеді:
климат, минералды су көздері, емдік батпақтар және тағы басқалар. Осындай
ресурстарға байланысты ол үш негізгі топқа бөлінеді: климатпен емдеу,
бальнеологиялық емдеу және батпақпен емдеу. Олардың үйлесіп келуіне
қарай бальнео-батпақпен емдеу, бальнео-климатпен емдеу, климат-бальнео-
батпақпен емдеу топтары болып та бөліне алады.
Спорттық-сауықтыру рекреациясы да алуан түрлі. Әлем бойынша кең
тараған түрлеріне суға түсіп, жағажайда демалу жатады. Суда немесе су
жағасында демалу түрлі рекреациялық шараларды қамтиды: суға түсу, күн
ваннасы, жағалау бойымен серуендеу, жағалауда доп ойнау, су шаңғысы
және т. б.
Серуендеу және кәсіби-серуен демалысына мынадай шаралар кіреді:
ашық-таза ауада демалу, көрікті - көз тартатын жерлерді көру, саңырау-
құлақ
пен жидек, теңіз моллюскаларын және басқа да табиғат сыйлықтарын теру.
Танымдық рекреациясы. Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың
едәуір бөлігіне тән. Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық
шаралар да болады, яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді, сәулетті
ансамбльдерді көру, сонымен қатар жаңа аудандармен, елдермен,
этнографиямен, фольклормен, табиғи құбылыстарымен және шаруашылық
объектілерімен танысу.
5. Рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық функцияларының негізгі
топтарының сипаттамасы: 1)медико–биологиялық; 2)әлеуметтік-мәдени; 3)
экономикалық; 4) саяси; 5) экологиялық.
Рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық функциялары бес негізгі топқа
бөлінеді 1: 1)медико-биологиялық; 2) мәдени-әлеуметтік; 3)
экономикалық; 4) саяси; 5)
экологиялық.
Медико-биологиялық функциясы санаторлы-курорттық емделуде
байқалады. Туризм арқылы сауықтыру – адамның өндіріс және өндірістен
тыс уақыттағы психологиялық шаршауын басу жолы болып отыр.
Мәдени-әлеуметтік функциясы – бұл рекреацияның ең басты жетекші
функциясы. Мәдени талғам – бұл қоршаған ортаны, дүниені біліп-түсіну.
Туризм еліміздегі ғана емес, бүкіл әлемдегі табиғаттың, тарихи-мәдени және
әлеуметтік байлықтарымен адамның рухани түрде танысуына үлкен
мүмкіндіктер туғызады.
Рекреацияның экономикалық функциясының ішіндегі бастысы – жұмыс
күшін қалпына келтіру. Рекреацияның арқасында адамның еңбек қабілеті
артады.Тауар-ақша қатынасында рекреация басқа да экономикалық функциялар
атқарады. Мысалы: 1) елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымын
жедел дамыту; 2) еңбек сферасын ұлғайту, яғни рекреациялық қызмет
көрсету арқылы халықты жұмыспен қамтамасыз ету; 3) рекреациялық
аудандардың пайдасын көздеп, халықтың ақша кірісі мен шығын
балансының құрылымына үлкен әсерін тигізеді; 4) шетелдік валютаны алу
көзі болатын шетелдік туризмді көтеру.
Туризм халықаралық байланысты күшейтеді, адамдарды бір-бірімен
жақындатады.
Туризмнің экологиялық функциясы халықтың денсаулығын сақтау мен
жақсартуға байланысты. Демалыс пен туризм халықтың денсаулығы мен
сапасына әсерін тигізетін қоршаған табиғи ортаны қорғау және оны қалпына
келтіру үшін өте қажет. Рекреациялық сұраныстың арқасында курорттар,
демалыс зоналары және туризм желілері ұйымдастырылып, туризм жүйесі
реттеледі.
Басқа жағынан қарасақ, туризмнің жылдам дамуы, курорттық-туристік
аудандарда туристердің тым көп шоғырлануы рекреациялық табиғатты
оңтайлы пайдалануды және табиғи кешендерге түсетін салмақты реттеуді
керек етеді. Туристердің табиғатты пайдалануы табиғатты қорғаудың
түрлерін дамытады.
6. Рекреациялық шаралар және олардың циклдері туралы түсінік.
Рекреациялық іс-әрекеттің технологиялық функциялары: 1. Қалпына келтіру:
а) емдеу; б) сауықтыру. 2. Дамыту: а) физикалық; б) рухани.
Рекреациялық қажеттілік рекреациялық іс-әрекеттің белгілі бір
түрлерінде ғана іске асады, ондай әрекеттер тек бос уақытта ғана
ұйымдастырылып, адамның физикалық, психологиялық және рухани күшін
қалпына келтіруге және дамытуға бағытталады.
Рекреациялық іс-әрекет белгілі бір тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Бұндай тәсілдерді "рекреациялық шаралар" деп атайды. Сонымен,
"рекреациялық шаралар" – бұл рекреациялық іс-әрекет түрлерін іске
асырудағы тәсілдер 1.Шаралар жинағының ішінен мынадай рекреациялық
шараларды бөліп қарауға болады: суға шомылу, жаяу қыдыру, саңырау-құлақ
пен жеміс-жидек жинау, ескерткіштер мен мұражайларды аралап көру және
т.с.с.Рекреациялық шараларды екі топқа бөлуге болады, олар негізгі төрт
шараның басын қосады (1-кесте).
1-кесте
Рекреациялық шаралардың типологиясы
Қалпына келтіру тобы Даму тобы
Рекреациялық Рекреациялық Рекреациялық Рекреациялық
емдеу шаралары сауықтыру шаралары спорт шаралары танымдық шаралар
Қатаң түрде Таза ауада жүру және Адамның күш- Адамды рухани
анықтау әдісі мөлшерлі физикалық қуатын өсіру дамыту шарасы
бойынша салмақпен қыдыру, шарасы (спорттық(мәдени және
санаторлық- суға ойындар, моторлытабиғи ескерт-
курорттық жүзу, түрлі ойындар, су спорты, шаңғыкіштерді көру,
емдеу шарасы: саңырау-құлақ және спорты, ұзақ мұражайларға
бальнеология- бүлдірген теру, күн уақытқа сапарға бару, табиғи және
лық емдеу (ми- мен шығу, тау қоғамдық
нералды сумен), ауа ваннасы, пассивтішыңдарына шығу құбылыстармен
батпақпен тынығу және т. б. және т. б.) танысу және т. б.)
емдеу
Рекреациялық-емдеу шаралары – бұл арнайы шаралар жүйесі,
санаторлық-курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады: климатпен
емдеу, бальнеологиялық емдеу, батпақпен емдеу және т. б. Рекреациялық-
сауықтыру шараларының түрі әр алуан болып келеді. Бұған кіретіндер:
қыдыру, суға шомылу, күн және ауа ванналарын алу, ойындар, жай демалыс,
саңырау-құлақтарды жинау және т. б.
Рекреациялық-спорт шаралары, негізінен, адамның күш-қуатын дамытуға
бағытталған. Бұған кіретіндер: спорттық ойындар, желкенді және моторлы су
спорты, шаңғы спорты, ұзақ жаяу асулардан өту, тау шыңдарына көтерілу
және т. б. Рекреациялық-танымдық шаралар адамды рухани дамытуға
арналған. Бұған жататындар: мәдени ескерткіштерді көру, табиғаттың
құбылыстарымен танысу және т. б.
Жоғарыда айтылған рекреациялық шараларды жай рекреациялық
шаралар дейді.
Жай рекреациялық шара – бұл ішкі бүтіндей біркелкі технологиялық
компоненттерге бөлінбейтін рекреациялық қызметтің элементтері.Жай
рекреациялық шара (ЖРШ) – демалыс бағдарламасын құрастыру негізі.
Социологтар 100 мың шақты ЖРШ есебін шығарып отыр, оның саны әрбір 10
жылда екі есе өседі. Сондықтан ЖРШ-ды ірі топтарға (рекреациялық іс-
әрекеттің түрлеріне) жинастыруды қажет.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрі (РЭТ) – жай рекреациялық шараларды
біртекті топтау, олардың әрқайсысы өзара алмаса алады. Басқаша айтсақ,
рекреациялық іс-әрекеттің бір түріне өзара алмасатын жай рекреациялық
шаралар жата береді. Туроперейтингтің тәжірибесінде бұндай жағдайлардың
маңызы зор, өйткені қандай болмасын жай рекреациялық шараны өткізуге
мүмкіндік болмай қалғанда, оның орнын толтыру үшін туриске жай
рекреациялық шараның басқасын ұсынады. Мысалы, саңырау-құлақ болмай
қалғанда, туристерге жеміс-жидек жинауды ұсынады.
Рекреациялық іс-әрекеттің түрлері 2-кестеде көрсетілген 2.
Күнделікті өмірде рекреациялық шаралар алмасып тұрады. Шаралар
неғұрлым аралас болса, рекреациялық іс-әрекет соғұрлым әсерлі болып,
рекреациялық қажеттілік қанағаттанарлықтай бола түседі.
Барлық рекреациялық іс-әрекет түрлері рекреациялық іс-әрекет циклімен
бірігіп, соның құрамына енеді. Белгілі уақыт ішінде қайталанып тұратын
рекреациялық шаралардың комбинациясын "рекреациялық іс-әрекеттің
циклі" (РӘЦ) деп атайды 1. Мысалға, тәулік циклдерді, демалыс кезіндегі
циклдерді, өмірлік циклдерді айырады. Тәулік циклі белгілі бір уақыт
ішінде
бірнеше рет қайталанып тұрады. Мынадай циклдер болуы мүмкін: ұзақ
демалыс, өмір циклі, белгілі жастар циклі (балалық шақ, жастық шақ,
есейген
шақ) және т.б. Ұзақ демалыс циклі тәулік циклдерінен құрылады. Бірақ бұл
кезде бірдей тәулік циклдері қайталанбайды. Мысалға, санаторлы-курорттық
емдеу үш кезеңдерден тұрады: адаптациялық, емделу, экскурсиялық. Әр
кезеңнің өзінің тұрақты тәулік циклдері қалыптасады. Рекреациялық іс-
әрекеттің өмір циклдері рекреация түрлерінің, география аудандарының
ауысып тұруынан көрінеді. РЭЦ-ді рекреациялық іс-әрекеттің қоғамдық
функциясы бойынша жіктейді. Осыған байланысты емдеу, сауықтыру,
спорттық және танымдық рекреациялық іс-әрекет циклдерін айырады.
Соңғы уақытта көбінесе рекреациялық іс-әрекеттің негізгі үш түрі туралы
айтылады. Оларға емдеу, спорттық-сауықтыру және танымдық жатады.
Рекреациялық-сауықтыру және рекреациялық-спорт шаралары түрлі
рекреациялық шаралар тобына кіргенімен де, өзінің функциялық бағытымен
бір-біріне өте жақын. Өйткені екеуі де негізінен адамның күш-қуатын
сауықтырып дамуына әсерін тигізеді.
Рекреациялық шаралардың әралуандылығы, араластығы және ауысып
тұруы рекреациялық аумақтардың қасиеттерімен тығыз байланысады.
Шаралардың әралуандылығы рекреациялық ресурстардың (табиғи және
әлеуметтік-экономикалық) әралуандылығына сәйкес келуі керек.
Рекреациялық ресурстардың әралуандылығы шаралардың араласып және
ауысып тұруына мүмкіндік береді.
Саяхат мақсаты, оның ұйымдастыру сипаты, құқық статусы, саяхаттың
ұзақтығы, рекреанттың қозғалу түрі, оның жасы, шаралар жиілігі және тағы
басқалары – бұлардың барлығы рекреациялық іс-әрекеттің құрылымы деп
аталынады (3-кесте) 1.
Емдеу рекреациясы негізгі емдік табиғи факторларына қарай бөлінеді:
климат, минералды су көздері, емдік батпақтар және тағы басқалар. Осындай
ресурстарға байланысты ол үш негізгі топқа бөлінеді: климатпен емдеу,
бальнеологиялық емдеу және батпақпен емдеу. Олардың үйлесіп келуіне
қарай бальнео-батпақпен емдеу, бальнео-климатпен емдеу, климат-бальнео-
батпақпен емдеу топтары болып та бөліне алады.
Спорттық-сауықтыру рекреациясы да алуан түрлі. Әлем бойынша кең
тараған түрлеріне суға түсіп, жағажайда демалу жатады. Суда немесе су
жағасында демалу түрлі рекреациялық шараларды қамтиды: суға түсу, күн
ваннасы, жағалау бойымен серуендеу, жағалауда доп ойнау, су шаңғысы
және т. б.
Серуендеу және кәсіби-серуен демалысына мынадай шаралар кіреді:
ашық-таза ауада демалу, көрікті - көз тартатын жерлерді көру, саңырау-
құлақ
пен жидек, теңіз моллюскаларын және басқа да табиғат сыйлықтарын теру.
Танымдық рекреациясы. Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың
едәуір бөлігіне тән. Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық
шаралар да болады, яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді, сәулетті
ансамбльдерді көру, сонымен қатар жаңа аудандармен, елдермен,
этнографиямен, фольклормен, табиғи құбылыстарымен және шаруашылық
объектілерімен танысу.
7. Рекреациялық жүйе және ТРЖ түсінігінің ара қатынасы: сала мен
кәсіпорын. Рекреациялық сала мен туризм индустриясы.
Рекреациялық жүйені объективті және әлеуметтік құрылым ретінде
тұңғыш рет ұсынған В.С.Преображенский болды. В.С. Преображенскийдің
ұсынысы кеңестік рекреациялық географияның аяғына тұру жолында ең
алғашқы ірі қадам болып саналады. Рекреациялық қызметтерді өндіруге және
халықтың рекреациялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға
мамандандырылған аумақтық-шаруашылық құрылымның географиялығы
пайда болды. Зерттеу практикасында жиналған мәліметтер геожүйенің
ерекше концепциясын – территориялық рекреациялық жүйесін (ТРЖ)
жасады, ол рекреациялық географияның жаңа оқу пәні болмақ.
"Территориялық рекреациялық жүйе" – бұл әлеуметтік географиялық
жүйе. ТРЖ-де белгіленген қоғамдық функциялар жиналған, оның ішінде
адамның (рекреанттың) денсаулығы мен еңбек қабілеті, физикалық және
психоэмоциялық күш-қуатын қалпына келтіру ең бастысы болып табылады.
Құрылымы жағынан ТРЖ бір-бірімен байланысты элементтерден тұрады
(шағын жүйелерден): табиғи және мәдени кешендер (ТК), техникалық
құрылыс (ТҚ), қызмет көрсету (ҚК), басқару органы (БО) және демалушылар
тобы (ДТ)-рекреанттар.
Шағын жүйе "демалушылар тобы" – ең негізгісі, ол туристердің әлеуметтік-
демографиялық, жергілікті және ұлттық ерекшеліктеріне байланысты, ТРЖ-нің
басқа да элементтеріне қойылатын талаптарды анықтайды. Бұл жүйе
рекреациялық қажеттіліктің құрылымы мен мөлшерін,туристік сұраныстың
географиясы мен таңдауын, туристік ағымдардың әртүрлілігі мен мезгілдігін
анықтап отырады.
"Табиғи және тарихи-мәдени кешендер" шағын жүйесі ресурс ретінде
қарастырылып, ТРЖ құрылуының жергілікті базисы болып табылады.
Табиғи және тарихи-мәдени кешендердің белгілі бір сыйымдылығы,
сенімділігі, комфорттылығы, тұрақтылығы және аттрактивтілігі
(тартымдылығы) болады. Олар пайдалану қорының көлемі, тарау мөлшері,
пайдалану кезеңдері арқылы сипатталынады және демалушыларға қызмет
көрсету процесінде бірнеше рет қолданылады.
Шағын жүйе "техникалық құрылыстар" – демалушылар мен қызмет
көрсетушілердің тіршілік әрекеттерін (орналастыру, тамақтандыру, көлік
қызметтері), сонымен қатар арнайы рекреациялық қажеттіліктерін де (емдеу,
сауықтыру қызметі; экскурсиялық, мәдени және тұрмыс қызметтері)
қамтамасыз етеді. Рекреациялық және қызмет көрсету кәсіпорындарының
кешені рекреациялық инфрақұрылымды құрайды. Олар сыйымдылық,
әртүрлілік, комфорттылық, экологиялық, технологиялық (пайдалануға
дайындық) көрсеткіштерімен сипатталады.
Шағын жүйе "қызмет көрсетушілер" демалушыларға рекреациялық
қызмет көрсету функциясын атқарады және рекреациялық мекемелердің
өндірістік-технологиясын қамтамасыз етеді. Бұл шағын жүйе
мамандандырылған мекемелерде рекреациялық қызмет көрсетушілердің
санымен, туристік мамандардың кәсіптік және білім деңгейімен сипатталады.
"Басқару органы" ТРЖ элементтерінің өзара әсерін реттеп отырады және
барлық жүйелерінің бүтіндей әсерлі жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Қазіргі
уақытқа және болашаққа жоспарлау мен басқару жүйесі арқылы ТРЖ
желілерінің әр түрлі салалары мен деңгейлерінің кешенді түрде дамуын
жүзеге асырады, рекреациялық қажеттіліктерді болжамдайды, рекреациялық
ресурстарға баланс жасайды, рекреациялық іс-әрекеттердің ақпараттық,
нормативті-заңдылық және материалды-техникалық жағынан қамтамасыз
етілуін жүзеге асырады.
Рекреациялық география ТРЖ-ні бүтін бір жүйе түрінде зерттеп, оның
қалыптасуын, динамикалық дамуын, әртүрлілігін, ТРЖ-нің басқа да
географиялық жүйелерімен өзара әсерлерін және өзара байланысының
заңдылықтарын анықтайды.
Демек, рекреациялық география – бұл халықтың рекреациялық іс-
әрекетін ұйымдастыруын оқып түсіндіретін интегралдық-синтетикалық
ғылым. Мұндай жағдайда территориялық қоғамдық жүйенің рекреациялық
шағын жүйесі (ТҚЖ немесе ойкумена) зерттеу объектісі болып
қарастырылады, ал оқу пәні ретінде территориялық рекреациялық жүйе
алынады. "Рекреациялық іс-әрекетті территориялық ұйымдастыру" термині
қоғамдық географиядағы "қоғамның территориялық ұйымдастырылуы"
ұғымына сәйкес келеді.
Жалпы айтқанда, қоғамды территориялық ұйымдастыру түсінігі еңбектің
территориялық бөлінуі, өндіріс күштерінің орналасуы, өндірістік
қатынастардағы аймақтық айырмашылықтарды, адамдарды орналастыру,
қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын, аймақтық әлеуметтік-
экономикалық саясаттың мәселелерін және т. б. қамтиды. Біздің
жағдайымызда бұлардың барлығы адамның рекреациялық іс-әрекет
тұжырымдамасымен сәйкес келеді.
Рекреациялық география тарихи, салыстырмалы, картографиялық,
аналитикалық, статистикалық, математикалық моделдеу, баланс әдістерін,
социологиялық зерттеулерді кең түрде қолданады.
ТРЖ-ні зерттеу барысында осы әдістерді кешенді түрде пайдалану қажет,
яғни басқаша айтсақ рекреациялық география жүйелі талдау әдістерін
қолданады.
Жүйелі зерттеулердің тарихи әдісі екі бағытта жүргізіледі:
1) генетикалық талдау – ТРЖ-нің пайда болуын, оның қалыптасу мен
даму кезеңдерін қарастырады;
2) болжам әдісі – болашақта болатын рекреациялық қызмет көрсету
мен оның территориялық ұйымдастыру түрлерін анықтайды.
Картографиялық әдіс. Картада рекреациялық ресурстардың орналасуын,
туристік ағымдардың қозғалуын, туристік инфрақұрылымды көрсетуге
болады. Сонымен қатар картадан жаңа мәліметтер алу үшін және олардың
функционалдық заңдылығын анықтау үшін қолданады.
Математикалық талдау мен моделдеу әдісін жиналған мәліметтерді тез
өндеу үшін пайдаланады.
Социологиялық зерттеулерде негізгі қолданатын әдістер – анкеталық,
интервью алу, құжаттарды оқып-зерттеу (мысалға туристік жолдамаға
тапсырыс журналдары, ұсыныстар кітабы).
Баланс әдісі рекреациялық қажеттіліктерді, рекреациялық ресурстарды,
материалдық-техникалық базаның сыйымдылығын ескеріп, ТРЖ-нің дамуын
жоспарлау мен болжамдау және талдау жасау үшін қолданатын есептеу
әдістерінің жинағы.
Жоғарыда айтылған әдістермен қатар рекреациялық географияда
экономикалық, медициналық-биологиялық әдістер және рекреациялық
қызмет көрсетудің экономикалық әсерлігін анықтау үшін, туристік сұраныс
пен ұсыныстарды болжамдау үшін сараптау әдісі қолданады.
Материалды және материалды емес игілікті пайдалану белгісі бойынша
рекреантқа қызмет көрсететін барлық мекемелерді рекреациялық салаға
жатқызуға болады. Кейбір зерттеушілер бұл жиындықты туризм
индустриясы деп атайды. Бірақ, рекреациялық сала мен туризм
индустриясы ұғымдарын ажырата білген жөн. Рекреациялық салада негізгі
техологиялық үрдістер іске асады, ал туризм индустриясында сонымен қатар,
рекреантқа қызмет көрсетуді ұйымдастырғанда шаруашылық байланыстар да
пайда болады. Қазіргі кезде рекреациялық саланы халық шаруашылықтың
жоспарына қосу тиіс.
Рекреациялық саланың территориялық ұйымдастыруына елеулі әсер
ететін жағдайларды фактор деп, басқа түрлерін – шарттар деп атайды.
Туризмнің дамуы мен оның территориялық ұйымдастырылуына көптеген
факторлар мен шарттар әсерін тигізеді: әлеуметтік-экономикалық, табиғи-
географиялық, демографиялық, ғылыми-техикалық, саяси және т.б.
8. Рекреациялық және туристік іс-әрекеттің территориялық
ұйымдастырылуының шарттары мен факторлары. Рекреациялық аумақтардың негізгі
түрлері.
Рекреациялық саланың территориялық ұйымдастыруына елеулі әсер
ететін жағдайларды фактор деп, басқа түрлерін – шарттар деп атайды.
Туризмнің дамуы мен оның территориялық ұйымдастырылуына көптеген
факторлар мен шарттар әсерін тигізеді: әлеуметтік-экономикалық, табиғи-
географиялық, демографиялық, ғылыми-техикалық, саяси және т.б.
Рекреациялық қажеттіліктер рекреациялық саланың территориялық
ұйымдастыруының басты факторы болып саналады. Ал рекреациялық
қажеттіліктердің қалыптасуы әлеуметтік-экономикалық факторларымен
айқындалады.
Көрсетілген факторларды жүйелей отырып, оларды 2 топқа бөледі.
Осылай бөлуді Преображенский В.С., Азар В.И., Зорин И.В., П. Мариот
атақты ғалымдар ұсынды.
1. Туризмдегі қоғамдық қажеттіліктерді туғызатын факторлар. Олар
демалыстың түрлі формаларына сұраныс туғызады. Сонымен қатар,
олар рекреациялық шаруашылықтың құрылымын анықтайды.
2. Рекреациялық қажеттіліктерді іске асырушы факторлар. Олар
туризмнің түрлі формаларымен айналасуға адамдарды тартады. Бұл
факторлар туризмнің табиғи, мәдени-тарихи ресурстарымен,
халықтың әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайымен (табыс
деңгейі, бос уақыттың болуы) байланысты.
Бұл екі фактор аумақ жағынан шоғырланған және шоғырлабаған болып
бөлінеді.
Шоғырланбаған факторлар – рекреациялық шаруашылыққа халық
шаруашылық деңгейде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz