Тамақтану және денсаулық

Пән: Валеология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Тамақтану және денсаулық.

Ас қорыту жүйесі
Зат алмасу
Тағамдардағы қоректік заттар
Ағза массасын қалыпты түрде сақтау
Тағам мен денсаулық арасындағы байланыс
Тағамдардың химиялық құрамы
Витаминдер- денсаулық тірегі
Тамақты шикілеу жеу денсаулық құрамы
Теңестірілген тағам теориясы
Адамның тамақ ішуінің адекватты теориясы
Қорытынды

Ас қорыту жүйесі.

Ішкен тағамдар ас қорыту органдарында механикалық және химиялық өңдеуден өткенннен кейін, ол сулы сұйыққа айналып, шекке өтеді. Ішекте тағам әрі қарай қорытылады, ішектің сору қасиетіне байланысты, қанға және лимфаға түседі. Тамақ қанға және лимфаға түскеннен соң- белоктардан- амин қышқылдары, майлардан- глицерин және май қышқылдары, гликогеннен қантта бөлініп шығып отырғанда ағзада қажетті пластикалық және энергетикалық заттар синтезделіп отырады. Тағамның құрамында 650 әр түрлі қосылыстар бар. Олардың ең бастысы- белок, май, көмірсу, микро және макро элементтер фосфор, кальций, натрий, иод, кобальд, қалайы, марганец, калий және т. б. Сонымен бірге тағамдық заттар құрамында витаминдер, органикалық қышқылдар, фитонцидтер, крахмал бар, клетчаткалар болады.

Ұтымды тамақтану- ол клеткалар құрамына қажетті заттар мен ағзаны қамтамасыз ететін қуат, қимыл және тағы басқа қажеттігін өтейтін заттар алмасуын қажетті деңгейге ұстайтын тағамдарды пайдалану. Жүйелі түрде тамақтанудың негізгі элементтері мына төмендегідей:

Тәуліктік қоректік заттардың ара қатынасының үйлесімді балансын сақтау;
Дұрыс тамақ ішудің тәртібі, рационалды (теңестірілген тамақ) тамақтану- ол тамақтың қуаты мен сапалық химия құрамын, қоректік заттардың деңгейлік ара қатынастарының тұрақтылығын қорытылуын және гигиеналық жағынан тазалығын ескертуді қажет етеді. Сондай-ақ, тамақтану режимін, ұзақтылығын, сапалық шамасына, химиялыққұрамын анықтауды керек етеді.

Академик А. А. Покровскидің жасаған классификациясы бойынша теңестірілген дегеніміз- энергетикалық жағынан бағалы, тағамдағы энергия адам ағзасының жұмсаған энергиясына сай келу.

Тәуліктік тағам құрамында қоректік заттар (нутрценттер) теңестірілген түрде болуы керек. Тағам құрамындағы белоктардың, майлардың және көмірсулардың ара қатынасы (1:1:4) болуы керек. Айырбасталмайтын амин қышқылдарының витаминдердің ара қатынасы теңестірілгені жөн. Тағам ішіндегі компоненттердің ағзаларға сіңірілуі, тамақ ішу режиміне байланысты болуы керек. Ішілетін тамақтың мөлшері адамның бойына және массасына сай келу керек.

Егер біз дұрыс түрде тамақтанатын болсақ, онда еске сақтау қабілетіміз артып денеміз сауығып, көңіл-күйіміз көтеріле түсетіні сөзсіз. Қандай да аурулар болмасын біз олардың алдын алар едік. Дұрыс түрде тамақтанған адамзат баласы 150-200 жыл жасар еді деп, жазады Дж. Гласс өзінің әлемге әйгілі еңбектерінің бірінде.

Зат алмасу.

Өмірдің басты көрсеткіші зат алмасу болып келеді. Зат алмасу ішкі физиологиялық және айналаны қоршаған сыртқы орта факторымен байланысты жүреді және екі үрдіске байланысты болады. Біріншісі-ассимилятция (анаболизм) ал екіншісі-диссимиляция(катаболизм) .

Ассимиляция-жұмсалған тканьдардың құрылымын қалпына келтіріп және әртүрлі тағамдармен бірге келген химиялық заттардан тірі заттарды синтездеп шығару үрдісі. Диссимиляция-ассимиляцияға қарама қарсы келетін үрдіс. Ол ірі құрылымдардың ыдырауын қамтамасыз етіп отырады. Әсіресе органикалық заттардың өзінің құралған құрамына дененің ажырап энергия бөліп шығаруы. Адам өзінің барлық өмірінде ас қорыту органдары арқылы 2, 5 тонна белоктарды, 10 тонна майларды, көмірсулар және 25 тонна суды сіңіреді. Олар қанға келіп қосылып отырады. Тағамдардағы байланысқан химиялық энергия зат алмасудың негізгі құрамды бөлігі. Сонымен бірге тағамдарда бірнеше қосылыстар болады. Олар: белоктар, майлар, көмірсулар, витаминдер, су және миниралды қосылыстар. Осылардың барлығы жазушаның құрылысын құрауға қажетті заттар. Тіршілік тірегі белоктар, майлар, көмірсулар ыдырағанда ондағы жиналған химиялық энергия бөлініп шығады. Ол энергия ағзаларға өте қажет. Олар өсіп-жетуіне, түрлі үрдістердің өтуіне жұмсалады. Биологиялық бағалы тағамдар дегеніміз осылар.

Тағамдардағы қоректік заттар.

Белоктар- тіршілік өмірге ең бір қажетті тағамдық қосылыстардың бірі. Оларды ағзалар жасуша, цитоплазма, жасуша аралық заттар, құрау үшін ағза үнемі пайдаланады. Онсыз тіршілік иелері биосферада өмір сүре алмайды. Белоктарды аз және көп болуына байланысты ағзалар өсіп дамып отырады. Белоктар болмаған жерде тіршілік иелері кездеспейді. Белоктардан жасушалар және түрлі ұлпалар (тканьдар) құралады. Белоктар жетіспеген шақта ағзалар өспей қалады. Ағзалар айналаны қоршаған сыртқы орта факторларының қолайсыз әсеріне шыдай алмай тіршілігін жояды. Неше түрлі жұқпалы дерттерге ағза қарсы тұра алмайды. Бір сөзбен айтқанда ағзалардың қарсы тұратын қасиеті төмендеп кетеді. Міне, белоктардың ағзалардағы биологиялық ролі осындай.

Сондай-ақ жұмыстың ауыр және жеңілдігіне қарай белоктардың қажетті мөлшері өзгеріп отырады. Ауыр жұмыс істейтін адамдарға құрамында белогы мол тамақтар беріледі. Әсіресе мал етінен жасалған тағамдар. Ал ой енбегін атқаратындарға әлсіз тағамдар- көкеністер беріледі. Мұның бәрі адамның тіршілік өміріне қажетті биологиялық шаралар. Белоктың физиологиялық мөлшері ер адамдар үшін күніне 82-118 г, әйелдер үшін 72-87 г, физикалық ауыр жұмыс істейтің адамдарға 6-8г, белок артық беріледі.

Майлар. Тағам құрамындағы майларды энергияның қайнар көзі деп ғалым-биологтар (физиологтар) есептейді. 1г май ыдырағанда немесе тотыққанда 9, 3 ккал энергия бөлініп шығады, ал осындай мөлшерде алынған белоктар -4, 1ккал, көмірсулардан 4, 1ккал энергия бөлініп шығатының биохимиктер толығымен анықтаған.

Адам- ағзасында май көп жиналады. Әсіресе нерв жүйелерін тканьдарда май өте көп мөлшерде болады. Өйткені, нерв жүйелеріне жүктеме өте көп түседі. Ағзада майлар жетіспейтін болса, онда ағзадағы иммунитет жойылады. Нерв жүйелерінің қызметі нашарлап, адам ауруларға шалдығады. Ішкі органдардың қызметі бұзылады. Мал майлары ағзаға көп келетін болса да жақсы нәтиже бермейді. Зат алмасу үрдісі бұзылады. Адам ағзасында бірнеше қатерлі склероз дерті пайда болады. Бірақ мал майларын өсімдік майларымен айырбастауға болмайды. Өйткені, артеросклероз өршітіп жіберуі мүмкін, өсімдік майларын мөлшерден көп пайдаланған кезде, жасушаның биологиялық мембрандары бұзылып кетеді де адам тез қартаяды. Бетте әжімдер қаптап кетеді.

Көмірсулар. Ең алдымен энергияның ең бір қайнар көзі ретінде бағаланады. Сонымен бірге көмірсулар жасушалармен тканьдардың құрылуына қажетті құрылыс материялдары ретінде бағаланады. Көмірсулар адам өмірінде айрықша тіршілік рөлін атқарады. Көмірсулардың ағзалардағы қоры онша көп болмайды. Ағзаның қызмет жағдайына қарай өзгеріп отырады. Ауыр жұмыс істеген адамдар ағзасында көмірсулар өте аз болады, өйткені, олар бұлшық еттердің қызмет жасауына жұмсалып кетіп отырады. Көмірсулар тотыға келіп майға айналады да, ағзадағы майдың құрамын толықтырып отырады. Ағзаға көмірсулар өсімдіктерден өндірілетін азық-түлік арқылы келіп түседі. Олардың ішіндегі ең маңыздысы крахмалдар. Олар астық дәнджерінде және картопта көп болады. Қанттардан адам ағзасында түзілетін гликоген- орталық нерв жүйесін реттеп тұратын органикалық қосылыс. Ол бауырда жиналады. Мөлшері үнемі өзгеріп отырады.

Жалпы, белок тәулігіне 80-100 г, оның ішінде 55% жануар белогы, 50-45% өсімдік белогы.

Май тәулігіне 80-100 г, оның ішінде 25-30 г өсімдік майы, 30-35% сары май қалғаны тоң май. Артық тамақтану, гиподинамия-май қорын көбейтеді (ағзаның артық массасын туғызады) .

Көмірсу тәулігіне 400-500 г керек, оның ішінде крахмал-70%, қант-20%, пектин заттар-3%, клетчатка (жасушақ) -2%.

Тамақты мөлшерден артық ішу ағзалардағы май қорын көбейтіп жіберіп, денсаулыққа зиянын тигізеді. Артық ағза массасы-гипертония, қант диабеті, жүрек қызметінің жеткіліксіздігі, қоректен семіру тағы басқа көптеген аурулардың пайда болуына себепкер болады. Сондықтан да қалыпты ағза массасын сақтау-денсаулықтың негізгі қайнар көзі. Анықтаулар бойынша ағза массасын сақтаудың 7 принципі бар:

Тағамның түр-түрін пайдалану.
Массасы тұрақты бірқалыпта сақтаудың қажеттілігі.
Тағам мөлшерінде (рационында) холестерин мен май көп заттар болуы керек.
Қантты аз пайдалану.
Ас тұзын және тұзы көп тағамдарды көп ішіп жемеу сәл ғана жеп дәмін тату.
Жеміске, көкөніске бай және дәмді өсімдіктерден дайындалған өнімдерден тұратын тағамдарды көбірек пайдалану.
Егер арақ-шарап, сыраға көңіліңіз ауса шамалап қана ішуге болады және қалыпты массаны сақтап тұру қажет.

амал. Қимыл белсенділігін үнемі жақсартып, артып отыру керек. Майлы тамақ ішпеу керек. Арақ-шараптың иісін де иіскеудің қажеті жоқ. Үнемі жаяу жүруге тырысу керек.
амал. Экологиялық таза деген суды ғана ішу керек. Бұлақ, артезисін, мұздың мәңгілік қар суын ішу керек. Қантты, тұзды тамақтарды ішуді азайту керек. Тамақты әбден шайнау керек.

Соңғы жылдары ағза массасының қалыпты болуына дәрігерлер мен валеологтар көп көңіл бөлуде. Өйткені, ағза массасының мөлшерден тыс артуы жақсы емес.

Ағза массасын қалыпты түрде сақтау.

Мал майын жеуді тежеу. Ол үшін күнделікті тағам мөлшерінде (рационында) мал майын, майлы ет, әсіресе семіз қой етін, майлы консетвілерді азайту керек. Аптасына 3-4 рет құс етін жеу дұрыс деп санайды дәрігерлер.
Крахмалы бар тағамдарды көп пайданану. Көкеністерді көп мөлшерде жеген дұрыс. Қара нан, арпа нан, күріш, жүгері, картоптардан жасалған тағамдарды ішу керек.
Кәмпит, тәтті тоқаштарды, пироженое, торт, печенье және тағы басқалар тәтті тамақтармен әуестебеу керек.
Белсенді қимыл жасап, көп жүру керек. Диванда жатып алу ешқашанда жақсылыққа апармайды. Көбіне жаяу жүрнген дұрыс, шаңғы теуіп, тауда жүріп, велосипед тебуге болады.

Тағаммен денсаулық арасындағы байланыс.

Дерттердің көпшілігі қан диабеті, қан қысымы жоғарылауы, жүрек аурулары, тіс ауруы, қатерлі ісік, ми соқпасы (инсульт және талып кету) дұрыс және жүйелі түрде тамақтанбаудан пайда болады.

Тиімді тамақтану ағзаны айналаны қоршаған сыртқы орта фактоорларының зиянды әсеріне қарсы тұрарлық қасиетін дамытатын маңызды тәсілдердің бірі.
Теңестірілген тағамдардың ролі.
Мектепте болсын, жоғару оқу орындарында оқыған кезде жақсы оқуға дем беретін тағамдар ішу керек.
Ішетің тамақ жас ерекшелігіне, істейтің жұмыстың категорияларына қарай сәйкестелінуі тиіс. Сонда ғана денсаулық зор байлыққа айналады.

Тағамдардың химиялық құрамы.

Тағамның химиялық құрамының әртүрлігі адам денсаулығының ең басты кепілі. Өткені олар адам ағзасын қажетті биологиялық белсенді заттармен, инозин, холин, параминодензой қышқыл қамтамасыз етеді. Адам ағзасына миниралды элементтер-калций (), фосфор, темір, кобальт, қалайы, мыс, мышьяк, ванадий, йод, керемнезем, өте үлкен физиологиялық- биохимиялық рол атқарады.

Сондықтан да тағамның химиялық құрамында жеткілікті түрде миниралды элементтер болуы тиіс. Олардың ішінде:

Натрий. Оны адам ас тұзынан қабылдайды. Ас тұзы пайдалы екен деп қалай болса солай пайдалана бергеннің жөні жоқ. Тұз кейбір жағдайда дос болудың орнына қас бола кетуі мүмкін. Натрий ағзадағы осмос қысымын реттеп тұрады.

Калий. Нерв жүйелерінің қалыпты жұмыс істеуіне қажетті миниралды элемент. Ол негізінен ағзаға жеген картоп арқылы келеді. Сондай-ақ калий жеміс-жидек пен көкеністердің химиялық тамақ ретінде пайдаланғанда ағзаға қажетті калий келіп түсіп отырады. Сондықтан да, әртүрлі тамақтар ішкен жөн.

Калций. Сүйектің және жақсы жетіліп өсуіне қажетті элемент миниралды элемент. Адам денесінен тер арқылы көптеген калций бөлініп шығып отырады. Калций сүтте, сүттен жасалған тағамдарда, өте көп болады.

Фосфор. Сүйекпен тіс құраудың негізгі құрылыс материалы ретінде саналады. Фосфор сүтте, сүттен жасалған тағамдарда көп болады. Сондай-ақ, бұршақ, соя, фосольдарда көп кездеседі. Көпттеген көкеністерді фосфор өте көп болады.

Темір. Адам ағзасына ол қан түзеу үрдісіне қатысады. Қанның қызыл түйіршігі-Эридроциттер темірсіз түзілмейді. Ағзаға темір жетіспесе ағзада бірнеше қатерлі аурулар пайда болады. Адамның қаны азаяды. Сондықтанда құрамында темірі көп тамақтар көп ішу қажет.

Йод. Ең қажет ететін орган щитовид безі йод жетіспесе көз шарасынан шығып кетеді, адамның зәресін ұшырататын жағдайға алып келеді. Йод теңіз капустасында көп болады.

Фтор. Тістің эмальін түзеуге және сүйеку құрылысына қатынасатын элемент. Фтор жас балаларға қажетті элементтердің бірі.

Витаминдер -денсаулық тірегі.

Витаминдер деп химиялық табиғаты әртүрлі органикалық заттарды айтады. Латынша -өмір, тіршілік; -тіршілік амині деген мағына білдіреді. Витаминдер -организмге тағамдар арқылы келіп түсетін белоктардың, майлардың, көмірсулардың және минералдық тұздардың алмасуын жылдамдатады және реттеледі. Соңғы кезде витаминдерді классификациялап үлкен 4 топқа бөледі:

алифатикалық витаминдер қатары (аскорбин қышқылы) ;
алициклдық витаминдер қатары;
ароматикалық витаминдер қатары;
гетероциклды витаминдер қатары;

Витаминдер суда еритін және майда еритін болып бөлінеді.

Суда еритіндерге: рибофлабин, пантотен қышқылы, никотирн қышқылы, пиридоксин, кобаламин, никотинамид, аскорбин қышқылы, биотин, инозит, холин, рутин, фолий қышқылы, параминобензой қышқылы және т. б.

Тиамин. Тамақ құрамында тиамин жоқ болса, адам полинефрит ауруына шалдығады. Полинефрит ауруы кезінде нерв жүйелері қабынады, жүректің қызметі бұзылады, асқазан -ішек трактасының қызметі бүлінеді, ас қорыту сөлінің секрециясы төмендейді, ісік пайда болады. Сыра ашытқысында, нан ашытқысында болады.

Рибофламин болмаса, баланың бой ының өсуі тежеледі және ерін, мұрын, көз, құлақ айналасындағы терінің клегей қабықшасының бұзылуына және хрусталиктің күңгірттенуіне (катаракта) әсетін тигізеді. Ашытқы, ақ ірімшік, капуста, картоп құрамында кездеседі.

Ретинол (А витамині) . 1831 жылы неміс ғалымы Вакенродер өсімдіктерден ашты. Эмпирикалық формуласы . Бұл витамин тағамдық заттардың құрамында жетіспегенде организмдегі зат алмасу бұзылады, оның салдарынан өсу кежеуілдеп, салмақ азаяды. Көздің көру қабілеті нашарлайды.

Кальциферол. Егер тағамда атаулы витамин кездеспесе мешел (рахит) ауруына шалдығу мүмкіндігі артады.

Тамақты шикілеу жеу-денсаулық кепілі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.