Монғол шапқыншылығынан кейінгі мемлекеттердің саяси-құқықтық жағдайы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР:

І КІРІСПЕ

Монғол шапқыншылығынан кейінгі мемлекеттердің саяси-құқықтық жағдайы.

ІІ НЕГІЗГІ

1. Шыңғыс хан империясының саяси жағдайы және ұлы жасақ (ясы) заңдары

2. Шыңғыс ханның заңдары-ұлы жасақ

ІІІ ҚОРТЫНДЫ

Алтын Орда және Ақ Орда

мемлекеттері.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Ғаппар Маймақов

“Қазақстан Республикасының саяси- құқықтық тарихы”

Чапай Мусин

“Қазақстан тарихы”

Шыңғыс хан империясының саяси жағдайы және ұлы жасақ (яси) заңдары.

ХІІ ғасырда бүкіл әлемді дүр сілкіндірген, дүниежүзінің тарих-географиялық жағдайын күрт өзгерткен ірі оқиғалар болды. Бұл өзгерістер Шыңғыс ханның (1156-1227) басшылығымен құрылған монғол империясының дүниеге келуіне байланысты. Шыңғыс хан 1206 жылы император болып жарияланды. Мемлекеттің басты кәсібі жаулаушылық саясатын жүргізу болды. Асқан қолбасшы, шебер ұйымдастырушы дүниежүзін түгелдей жаулап алып әлемдік империяға құруға ұмтылған Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары әлемнің үлкен бөлігін басып алды. Монғол әскерлері Қытайды, Кореяны, Сібір халықтарын, Керей және Найман хандықтарын, Қыпшақ хандығын, Хорезм мемлекетін, Ауған, Иран, Кавказды, Орыс жерлерін, Шығыс Еуропа мемлекеттерін түгелдей жаулап алып жермен-жексен етті. Монғолдар жаулаған жерлерде Шыңғыс ханның ұрпақтарының билікте болуы ресми заңдастырылды. Басқа әулеттің билікке қол созуға құқығы болмады. Артықшылықпен пайдаланатын Шыңғыс әулетінен тараған ұрпақтар жалпы ақсүйек-төрелер, ал ру-тайпа басындағыларын сұлтандар деп атады. Тіпті ол мемлекеттер бытырап бөлініп қайта құрылған жағдайда да басқа ақсүйек емес әулеттер билікке келе алмады. Мұның екі себебі болса керек. Біріншіден, Шыңғыс ұрпақтарының ел билеу дәстүрі зорлықпен және насихатпен қоғамдық санаға сіңіріліп дәстүрге айналды. Екіншіден, мұндай дістүрді бұзу арқылы билік басына келген бөтен әулеттерді Шыңғыс тұқымдары қатаң жазалап жойып отырды. Тіпті құдіретті Әмәр Темірдің өзі бұл дәстүрді қатаңсақтап «хан» деген лауазымды алмай «әмір» атағымен шектеліп, жанында Шыңғыс ұрпағынан хан ұстады. Оның үстіне Әмір Темір Шыңғыс әулетіне күйеу-гураган атанғын алған және өзін Шыңғыстың жолын жалғастырып, оның империясын қалпына келтіруші санады.

Монгол үстемдігі орнаған территорияларда Шыңғыс ұрпақтарының ел билеу дәстүрі берік сақталып келді. Қытайда болсын, Иран мен Орта Азияда болсын Шыңғыс ұрпақтары ел билеу дәстүрін және жаулаушылық саясатын онын әрі жалғастыра берді.

Мәселен Қазаұстан жерінде орнаған мемлекеттерден олар тарихи сахнадан кеткенше Шыңғыс ұрпақтарының мемлекет басқарғанын көреміз. Қазақстан жеріндегі мемлекеттерге Шыңғыстың үлкен баласы Жошы ханның және екінші ұлы Шағатайдың ұрпақтары билік құрды.

Шыңғыс хан көзінің тірісінде өзі жаулап алған алған жерлерін үлкен әйелінен туылған төрт ұлына бөліп берді. Бұл жерлер ұлыстар деп аталды. Үлкен ұлы Жошының ұлысына Ертіс өзенінен батысқа қарай монғолдардың атының тұяғы жеткен жерлер берілді. Сонда Шығыс, Орталық, Батыс Қазаұстан немесе еліміздің көпшілік бөлігі Жошы ұлысына кірді.

Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатайға Жетісу, Сырдарияның бойы және Мавереннахр берілді. Үшінші ұлы Үгедейге батыс Монғолия мен Тарбағатай өңірі берілді. Кіші ұлы Төлеге шаңырақ иесі ретінде Монғолия және Қытай берілді.

Сонда Қазақстан территориясы түгелге жуық негізінен Жошы мен Шағатай ұлысына қарады, Шығыс Қазақстанның аз ғана бөлігі Үгейдей ұлысына кірді.

Жошы ұлысының мұрагері оның ұлы Бату хан болды. Бату хан Шыңғыс ханның жорықтарын жалғастырып орыс князьдарын, Чехословакия, Польша, Венгрия, Югославия, Румыния жерлерін басып алып Адриат теңізіне жетті. Осы Ұлан байтақ жерде Батудың 1242 жылы негізгі салуымен Алтын Орда атты алып мемлекет дүниеге келді.

Шыңғыс ханның жаулап алған территориялары алғашқы кезеңде бір мемлекет болып есептелді. Мемлекетті елдің астанасы Қарақорымда отырған Ұлы хан басқарды. Шыңғыстан кейінгі ұлы хан оның өсиеті бойынша сайланған Үгедей (1227-1241) болды. Онан кейін Күйік (1242-1248) (1246 жылға дейін оның шешесі Турақа регент болды), онан соң Мөңке (1248-1260), Құбылай (1260-1295), Ұлы хан болды. Ұлы ханды Шыңғыс ұрпақтарынан тараған ұлыс басшылары, ірі қолбасшылар мен Шыңғыстың басқа да ұрпақтарының Ұлы Құрылтайы (жиналысы) сайлады. Ұлы Құрылтай Шыңғыс империясының ең жоғарғы органы болды. Ұлы Құрылтайды өткізуге дайындық аса жауапты түрде жүргізілді. Онда Шыңғыс ұрпақтарының арасында билік үшін үлкен күрес жүргізілді. Мәселен 1242 жылғы Ұлы Құрылтайға Европаны жаулауды тоқтатып қайтып келе жатқан Батуды әдейі күтпеді. Себебі Ұлы хандыққа Батудың өзі немесе оның жақтасы өтіп кетуі әбден мүмкін еді. Оның есесіне Бату хан өз Ұлысы алтын Орданың негізін салды. Дегенмен ол Ұлы ханға бағыныштылығын сақтады. Батудың қолдауымен Ұлы хан болып Күйіктен соң Мөңке сайланды.

Алып империяны бір орталықтан басқару мүмкін болмады. Біртіндеп ұлыстар өз билігін қолдарына алды.

Шыңғыс ханның заңдары - ұлы жасақ.

Шыңғыс ханның осыншама үлкен жерлерді басып алып, оны ұстап тұруында және оның ұрпақтарының бірнеше ғасырлар билікті қолда сақтауында, оның шығарған заңдары Ұлы жасақтың (ясының) ерекше ролі болды. Ясак, жасақ немесе заңдар Монғол мемлекетінің күре тамыры болды. Шыңғыс хан заңдары Ұлы жасақ деп аталды. Ұлы жасақ биліктен және жасақтан тұрды.

Заңның Ұлы «Жасақ» (ясак, ясы) деп аталуы монғолдардың қоғамдының әскериленген қоғам болуына байланысты деуге болады. «Жасақ» дегеннің өзі осы күнге дейін әскер, құрама деген ұғымды білдіреді.

«Ұлы жасақтың» бірінші бөлімі ″Билік″ мемлекет басқару ісіне арналған. Екінші бөлімі «Жасақ» жалпы тәртіпке және әскери құрылысқа арналған. Монғол империясы бір орталыққа бағынған, тәмірдей тәртіпке негізделген, көп сатылы басқару органдары бар мемлекет болды.

«Ақылдылар мен жігерлі жастарды әскерге бек (бастық) еттім; пысықтар мен жылдам қимылдайтындарды қолдарына қажетті нәрселерін беріп табындарға бастық еттім; ақылы аздауларға қолына кішігірім қамшы беріп қойшы қылдым» делінген Шыңғыс заңдарында.

«Аспандағы құдіретті Құдайдың дем беруімен жеңімпаз күш беріліп, жерде игілік орнады, той мен сайраңдау орын алды. Мұнан кейін де бес жүз жыл, мың жыл, он мың жыл менен туған ұрпақтар халыққа жағымды Шыңғыс ханның осы юсуны мен «жасағын» өзгертпесе аспаннан оларға әрдайым күш пен көмек келіп, Жаратушы оларға игілік береді, адамдар олар үшін жалбарынады, ал олар мәңгілікті болып және молшылықтың рахатын көреді» деп Шыңғыс хан өзінің және ұрпақтарының билігін міңгі етуді заңдастырды. Ол үшін мемлекетте жақсы жұмыс, қатаңдық пен бекемдік болуы қажет деп көрсетті.

Одан кейін көп мемлекет басшылары шығып жасақ сақталмаса, мемлекет шытынап жарылады да Шыңғыс ханды қайтып іздегенмен таба алмайды деп өсиет етті.

«Билікте» қолынан іс келетін адамдарға жағдай жасалды. Оның 4-бабында «өз үйін басқара алатын кез келген адам ұйымды, мекемені де басқара алады, белгілі шартқа орай он адамды ұйымдастыра алған адамға мыңдықты да беруге болады және түменді де ол жақсы ұйымдастыра алады» (Түмен-ондмыңдық) .

Он адамды ұйымдастыра алмаған бектің әйелі де, балалары да кінәлі, оның орнына сол ондықтан басқа адам сайланады. Осылай мыңбасы және түменбасы жөнінде де болады.

Адамдардың ақыл-ой, қабілетін бағалай білген Шыңғыс хан «Үш адамды тыңдатып келістірген кез келген сөзді басқа жерде де айтуға болады», дейді «Билікте» (7-бап) .

«Жасақтың» тәртібі бойынша жасы үлкен кісіге келген адам алдымен сөз бастамай, оның сөз бастауын күтуі тиіс.

Шыңғыс хан заңдарында әскерге ерекше көңіл бөлінді. Бүкіл халық қаруланған әскер түрінде болды. Әрбір ер адам сирек кездесетін жағдайда болмаса әскери міндетті болды (15-бап) . Ал әскерге алынбай қалған ер адам белгілі уақыт ақысыз мемлекетке қызмет атқарды (17-бап) . Соғыс жағдайында бірте-бір жауынгердің рұқсатсыз шегінуге құқы болмады. Темір тәртіпке негізделген отрядтар соңғы адамы қалғанша соғысуға тиіс болды.

Империя әскері орта, сол қанат және оң қанат болып сап түзеді. Әр топ он мыңдаған тіпті жүз мыңнан аса адамнан тұрды. Әр топтың (қанаттың) басшысын Шыңғыс ханның өзі тағайындады. Әскер ондық, жүздік, мыңдық, түмен сияқты бөліктерге бөлінді. Оларды онбасы, жүзбасы, мыңбасы және түменбасылар басқарды. Бейбіт кезде түменбасылар «әскери генерал-губернатор» сияқты азаматтық билікті де жүргізді. Мыңбасы мен жүзбасылар да осындай міндеттер атқарып белгілі аумақтарға басшылық етті. Оң қанат, сол қанат әскерлер мен орта топ бірнеше түмендерден тұрды.

Әр жауынгер өз орнын біліп, қару-жарақ, ат-көлігін, киімін, тіпті ине-жібіне, ыдыс-аяғына дейін өзі дайындады. Бектер тұрақты түрде әскердің жауынгерлік жағдайын тексеріп отырды. Кемшіліктер үшін қатаң жаза қолданылды.

Басып алған жерлер мен қалаларды жоғары басшының рұқсатынсыз тонауға тиым салынды. Рұқсат болған жағдайда әрбір жауынгер көтерінгенінше зат алып, императорға қажетті салығын төлеуге міндетті болды.

«Жасақта» отбасылық жағдайлар ер мен әйелдердің қарым-қатнасы туралы да айтылды. Жақсы ер жақсы әйелі арқылы білінді. Әйел нашар болса, онан ерінің нашар қасиеттері көрінеді (14-бап) .

Зайыбының көзіне шөп салушы ешнәрсеге қарамай, ол үйленген болсын не үйленбесін өлімге кесіледі.

Соғыс жағдайында әйелдер ерлердің жұмысын істеп міндетін атқаруға тиіс болды.

«Жасақ» көп әйел алуға рұқсат етті. Үлкен әйел (бәйбіше) артықшылық құқықпен пайдаланды. Әкесі өлген жағдайда ұл оның әйелдеріне билік (өз шешесінен өзгесіне) жүргізді. Олар басқаға күйеуге беруге, тіпті үйленуге де құқығы болды (34-бап) . Балалардың жолы олардың шешелерінің орнына қарай анықталды. Шешелері үлкен әйел (бәйбіше) болған балар артықшылық құқықта болды. Енші бөліскенде үлкен ұлға көбірек берілді, кіші ұл шаңырақ иесі болып есептелді. Ер адам әйелді сатып алуы тиіс болды. Бірінші және екінші дәрежелі туыс адамдарға некеге тұруға тиым салынды. Ерлерге әпкелі-сіңлілерге үйленуге рұқсат етілді.

«Жасақ» ұрлыққа, өтірікке, көзге шөп салуға тиым салып, өзгені өзіңдей жақсы көр деп талап қойды. Өз еркімен берілген елдер мен қалаларды қиратуға рұқсат етілмеді, олар алым-салықтан босатылды. Өтірік куә болғаны, сатқындығы, ұрлық жасағаны үшін өлім жазасы қарастырылды.

Шыңғыс хан заңдарында арақ-шарап ішудің зияндығы ерекше атап көрсетіліп, ол үшін жазаның түрлері де қарастырылды. «Шарап пен арақ ішуші адам мас болып түк көрмеген соқыр болып қалады. Мас адам өлікке ұқсайды. Араққа құмар елбасы ұлы істер, ойлар мен жұмыстар жасай алмайды». деп әртүрлі лауазым иелерінің мастықта жасайтын кемшіліктерін айта келіп «ішпегеннен артық не бар» деп қортындылайды.

«Жасақта» дін жөнінде де айтылды. Шыңғыс ханның өзі аспандағы құдіретті Құдайға табынды, әскері мен қатардағы адамдардан да соны талап етті. Басқа діндерге, оның қызметкерлеріне тиюге тиым салынып, оларға құрметпен қарау тапсырылды.

«Жасақта» қарыз алу мен оны өтеу, құлдарға көз-қарас, сауда-саттық тағы басқа қоғамның толып жатқан жақтары қарастырылды. Мәселен, қай жерде болмасын монғолды малай етуге не құлдыққа салуға қатаң тиым салынды. Ол үшін жаза да ауыр болды.

Шыңғыс ханның «Ұлы Жасағының» маңызы үлкен болды. Ол дала көшпелілерінің әскери-жауынгерлік өмірін және басып алған елдерді ұстап тұрудың ерекшеліктерін дәл белгіледі. Аса қатаң ережелер мен саналы тәртіпке негізделген «Жасақ» монғолдардың бірнеше ғасырлар бойы мызғымай билік жүргізуіне жағдай жасады. Монғол әскерлері басып алған жерлерде де ол негізгі заңға айналды.

Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері.

Бату хан жаулап алған жерлерде 1242 жылы Алтын Орда мемлекетінің негізі қаланды. Бұл мемлекет сол кезеңде Ұлы Ұлыс немесе Жошы ұлысы деп аталды. Алтын Орда Ұлы монғол империясының құрамдас бөлігі болып есептелді. Бату хан қайтыс болған соң оның ұлы Сартақ таққа отыруы тиіс еді. Ол Қарақорымдағы ұлы хан Мөңкеден жарлық алып келе жатып жолда қайтыс болды. Ұзамай хан болып жарияланған Батудың жас ұлы Ұлақшы да қазаға ұшырады. Алтын Орда тағына Батудың інісі Берке хан (1257-1266) отырды.

Алтын Орда Евразия даласына созылып жатқан алып империя еді. Оған Бату хан жаулаған елдер түгелдей вассал ретінде кірді. Беркенің кезінде Алтын Орда Ұлы ханнан тәуелсіз болды. Ұлы хан Мөңке қайтыс болған соң (1259) 1260 жылы империяның астанасы Қарақорымнан Ханбалыққа (Пекинге) көшірілді. Ұлы хан болған Хұбылай бүкіл монғолдың ханынан қытайдың императорына да айналды. Оның Алтын Орданы бағындыруға мүмкіндігі де болмады.

1250 жылдардың соңында Иранда Мөңке ханның інісі Хулагу хан (1256-1265) негізін салған жаңа монғолдар мемлекеті пайда болды. Хулагуға Сирия, Закавказье (Азербайжан, Армения, Грузия) қарады. Хулагу мемлекетінің астанасы Тебриз болды. Алтын Орда мен Хулагидтердің арасында ұзаққа созылған қақтығыстар басталды.

Алтын Орданың шығыс Дешті-Қыпшақ бөлігі Ақ Орда деп аталды. Ақ Орданың пайда болуы туралы деректер әртүрлі. Парсы тарихшысы Рашид-ад-диннің (XIV ғ. ) айтуынша Жошының тірі кезінде-ақ бұл жерлер оның үлкен ұлы Орда Еженның және оның үш інісінің үлесі ретінде бөлініп берілген. Тарихшы әрі хан Әбілғазының айтуынша Орда Еженге бұл жерлерді інісі Бату хан үлес ретінде бөліп берген.

Ақ Орда мен Көк Орданың орналасқан жерлері туралы пікірлер де әртүрлі. Көк Орда деп Жошының тағы бір баласы Шайбанға берілген Арал теңіғінің солтүстігіндегі жерлерді атаған. Бұл екеуі де Алтын Орданың құрамдас бөліктері.

Алтын Орда мен Ақ Орданың құрылуы ескі дәстүр бойынша мемлекеттің сол қанат (Алтын Орда) және оң қанат (Ақ Орда) болып екіге бөлінуіне де байланысты болуы мүмкін.

Ақ Орда оның соңғы ханы Барақ қайтыс болғанша (1428) екі жүз жылдай өмір сүрді. Жасы үлкен болғандықтан Ақ Орданың билеушісі Орда Ежен інісі Бату ханға тәуелсіз болған деген пікір бар. Мұндай пікір Ақ Орданың кейінгі хандарына лайық болды. Ақ Орданың Орда Ежен, Сартақ, Қоншы (Қайшы), Баян, Сасы Бұқа, Ерзен, Мүбәрак, Шымбай, Ерісхан, Құйыршық, Барақ сияқты хандары болды.

Ақ Ордада қазақ халқын құраған тайпалардың барлығы дерлік өмір сүрді десе болады. Оның орталығы алдымен Ертістің жағасында болды, кейінірек Жетісу мен Сырдария бойына (Сығанаққа) көшті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.