Қазақстан Республикасының экономикалық дамуы және оған дүниежүзілік ипотеканың ықпалы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ОРНЫҚТЫ ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ
ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Экономикалық өсу үлгілері және факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеудің
теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ СЕБЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстандағы қол жететін тұрғын.үй құрылысының дамуы
және оған мемлекеттің қолдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 2009.жылдың І тоқсанындағы Қазақстанның
әлеуметтік.экономикалық қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.3 Дағдарыстан шығудың да, тұрақты дамудың да өзекті
мәселесі . экономиканы әртарап¬тан.дыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОСЫМША
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ОРНЫҚТЫ ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ
ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Экономикалық өсу үлгілері және факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеудің
теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ СЕБЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстандағы қол жететін тұрғын.үй құрылысының дамуы
және оған мемлекеттің қолдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 2009.жылдың І тоқсанындағы Қазақстанның
әлеуметтік.экономикалық қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.3 Дағдарыстан шығудың да, тұрақты дамудың да өзекті
мәселесі . экономиканы әртарап¬тан.дыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОСЫМША
Тұрғын үй құрылысы – біздің экономикамызды алға сүйреуші қуатты күш (Қазақстан Республикасы Президентінің жолдауынан).
Экономиканы қай жағынан алып қарасақ та, олардың барлығы экономикалық өсу мәселесiне алып келедi. Бұл мәселенiң өзектiлiгi халықтың тұрақты өсуiне, өмiр сүрудiң жоғары деңгейiн қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасы XXI ғасырға күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Он жеті жылдан астам уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен қатар жүргiзiлiп келе жатқан экономикалық реформалардың маңыздылығына және оны ары қарай дамыту мәселелеріне тоқталар кез жеттi.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап көрсеткенiндей, “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек”.
Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк бағдарламалар немесе стратегиялар қажет.
Экономикалық өсу әдетте ЖIӨ-нiң нақты өсуiмен бағаланады және оның өсу қарқынымен тiкелей байланысты. Экономикада құлдырау және өркендеу кезеңiне байланысты өсудiң екi аспектiсi болады: өсу нәтижесiнiң бұрынғы деңгейiне жету және одан асып кету. Нарықтық экономикаға өту кезiнде мемлекеттiң, яғни макроэкономикалық реттеудiң алатын орны үлкен болуы керек.
Қазақстан Республикасының халық шаруашылық кешенінің дамуына, яғни жеке айтқанда тұрғын үй құрылысына ипотекалық несиелеудің әсер ету мүмкіндіктерімен анықталады. Елімізде нарықтық экономиканың қажетті инструменттерінің бірі – ипотекалық несиелеу. Ипотекалық несиелеу тұрғындардың тұрғын үйге төлем қабілеттілік сұранысын кеңейте отырып, тұрғын үй аясына, тұрғын үй құрылысына және құрылыс материалдар өндірісіне бюджеттен тыс қаражаттарды тартуға көмектеседі.
Тұрғындар үшін ипотекалық несиелеу тұрғын үйді сатып алу үшін қаражаттарды жинаудың ұзақ мерзімді альтернативасы болып табылады.
Банктер үшін бұл ұзақ мерзімді инвестициялаудың перспективті аясы. Мемлекет немесе қалалық билікті алсақ, олар тұрғын үй құрылысының сұрақтарын шеше отырып, қоғамда әлеуметтік басымдылықты шешеді. Ипотека Қазақстан Республикасының экономикасын көтеру үшін фундамент бола алады және болуы тиіс. Көптеген дамыған елдердің мысалы көрсеткендей, тұрғын үй мәселесін шешумен қатар ипотека, мемлекетте сапалы жаңа қаржы-несие қатынастарының, кепілзат және бағалы қағаздардың жоғары дамыған нарығы есебінен қаржылық және экономикалық тұрақтылықтың туындауына көмектеседі.
Экономиканы қай жағынан алып қарасақ та, олардың барлығы экономикалық өсу мәселесiне алып келедi. Бұл мәселенiң өзектiлiгi халықтың тұрақты өсуiне, өмiр сүрудiң жоғары деңгейiн қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасы XXI ғасырға күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Он жеті жылдан астам уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен қатар жүргiзiлiп келе жатқан экономикалық реформалардың маңыздылығына және оны ары қарай дамыту мәселелеріне тоқталар кез жеттi.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап көрсеткенiндей, “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек”.
Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк бағдарламалар немесе стратегиялар қажет.
Экономикалық өсу әдетте ЖIӨ-нiң нақты өсуiмен бағаланады және оның өсу қарқынымен тiкелей байланысты. Экономикада құлдырау және өркендеу кезеңiне байланысты өсудiң екi аспектiсi болады: өсу нәтижесiнiң бұрынғы деңгейiне жету және одан асып кету. Нарықтық экономикаға өту кезiнде мемлекеттiң, яғни макроэкономикалық реттеудiң алатын орны үлкен болуы керек.
Қазақстан Республикасының халық шаруашылық кешенінің дамуына, яғни жеке айтқанда тұрғын үй құрылысына ипотекалық несиелеудің әсер ету мүмкіндіктерімен анықталады. Елімізде нарықтық экономиканың қажетті инструменттерінің бірі – ипотекалық несиелеу. Ипотекалық несиелеу тұрғындардың тұрғын үйге төлем қабілеттілік сұранысын кеңейте отырып, тұрғын үй аясына, тұрғын үй құрылысына және құрылыс материалдар өндірісіне бюджеттен тыс қаражаттарды тартуға көмектеседі.
Тұрғындар үшін ипотекалық несиелеу тұрғын үйді сатып алу үшін қаражаттарды жинаудың ұзақ мерзімді альтернативасы болып табылады.
Банктер үшін бұл ұзақ мерзімді инвестициялаудың перспективті аясы. Мемлекет немесе қалалық билікті алсақ, олар тұрғын үй құрылысының сұрақтарын шеше отырып, қоғамда әлеуметтік басымдылықты шешеді. Ипотека Қазақстан Республикасының экономикасын көтеру үшін фундамент бола алады және болуы тиіс. Көптеген дамыған елдердің мысалы көрсеткендей, тұрғын үй мәселесін шешумен қатар ипотека, мемлекетте сапалы жаңа қаржы-несие қатынастарының, кепілзат және бағалы қағаздардың жоғары дамыған нарығы есебінен қаржылық және экономикалық тұрақтылықтың туындауына көмектеседі.
1. Мамыров Н.Қ, Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. – Алматы , Экономика 2003 – 431бет.
2. Искаков Ұ.М, Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А., Қаржы нарығы және делдалдары – Алматы, 2008 – 295 бет.
3. Айқын,. 22 қаңтар.,-2009
4. Егемен Қазақстан., Кенжеғали Сағдиев.- Сынаққа сақадай саймыз ба? №147 (25544), 2009 жыл. 25 сәуір.
5. ЖаҺандық қаржы дағдарысы // Известия Казахстана. – 2009. - №17
6. Табынұлы Т. Нақтыланған бюджетте артық шығын жоқ // Егемен Қазақстан. – 2009. - №23
7. Қаржылық дағдарыстар: олардан қандай сабақ алған жөн // Қаржы менеджменті. – 2008. - №5. – 28-31б.
8. Шөкеев Ө. Ірі банктер игермеген қаржы орташа банктерге үлестіріледі // Егемен Қазақстан. – 1 мамыр, 2009. - №154-157
9. Егемен Қазақстан., 29 сәуір, 2009 жыл. “Екінші деңгейлі 10 банк ипотекалық несиелерді қайта қаржылндыру бағдарламасы бойынша бөліген қаржыны 1маусымға дейін игерілуі тиіс”.
10. Қазақстанның қаржы жүйесін тұрақтандыру // Қаржы менеджменті. – 2008. - №11. – 18-21б.
11. Назарбаев Н.Ә. Жүйелік дағдарыстан жүйелік жаңару жолымен ғана шығуға болады // Егемен Қазақстан. – 2009. - №97
12. Бақыт Сұлтанов.- Еліміздің әлеуметтік- экономкалық дамуының бірінші тоқсанындағы жағдайы.Егемен Қазақстан., 2009жыл, 22 сәуір.
13. Қ.Р Президентінің 1995 ж. 23 желтоқсанында қабылдаған №2773 “ Жылжымайтын мүлік ипотекасы” туралы жарғысы
14. Қ.Р Үкіметінің №1290 қаулысымен қабылданған ипотекалықнесиелеу жүйесі.
15. http://www.google.kz
16. http://www.nationalbank.kz
17. Жұмыла көтерген жүк жеңіл // Егемен Қазақстан. – 2009. - №72-73
18. Дағдарысқа қарсы жүргізілген жұмыс // Егемен Қазақстан. – 2009 - №72-73
19. Назарбаев Н.Ә. Жүйелік дағдарыстан жүйелік жаңару жолымен ғана шығуға болады // Егемен Қазақстан. – 2009. - №97
20. http:// www.inform.kz
21. http:// www.kase.kz
22. http://www.egemen.kz
23. http://www.aikyn.kz
2. Искаков Ұ.М, Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А., Қаржы нарығы және делдалдары – Алматы, 2008 – 295 бет.
3. Айқын,. 22 қаңтар.,-2009
4. Егемен Қазақстан., Кенжеғали Сағдиев.- Сынаққа сақадай саймыз ба? №147 (25544), 2009 жыл. 25 сәуір.
5. ЖаҺандық қаржы дағдарысы // Известия Казахстана. – 2009. - №17
6. Табынұлы Т. Нақтыланған бюджетте артық шығын жоқ // Егемен Қазақстан. – 2009. - №23
7. Қаржылық дағдарыстар: олардан қандай сабақ алған жөн // Қаржы менеджменті. – 2008. - №5. – 28-31б.
8. Шөкеев Ө. Ірі банктер игермеген қаржы орташа банктерге үлестіріледі // Егемен Қазақстан. – 1 мамыр, 2009. - №154-157
9. Егемен Қазақстан., 29 сәуір, 2009 жыл. “Екінші деңгейлі 10 банк ипотекалық несиелерді қайта қаржылндыру бағдарламасы бойынша бөліген қаржыны 1маусымға дейін игерілуі тиіс”.
10. Қазақстанның қаржы жүйесін тұрақтандыру // Қаржы менеджменті. – 2008. - №11. – 18-21б.
11. Назарбаев Н.Ә. Жүйелік дағдарыстан жүйелік жаңару жолымен ғана шығуға болады // Егемен Қазақстан. – 2009. - №97
12. Бақыт Сұлтанов.- Еліміздің әлеуметтік- экономкалық дамуының бірінші тоқсанындағы жағдайы.Егемен Қазақстан., 2009жыл, 22 сәуір.
13. Қ.Р Президентінің 1995 ж. 23 желтоқсанында қабылдаған №2773 “ Жылжымайтын мүлік ипотекасы” туралы жарғысы
14. Қ.Р Үкіметінің №1290 қаулысымен қабылданған ипотекалықнесиелеу жүйесі.
15. http://www.google.kz
16. http://www.nationalbank.kz
17. Жұмыла көтерген жүк жеңіл // Егемен Қазақстан. – 2009. - №72-73
18. Дағдарысқа қарсы жүргізілген жұмыс // Егемен Қазақстан. – 2009 - №72-73
19. Назарбаев Н.Ә. Жүйелік дағдарыстан жүйелік жаңару жолымен ғана шығуға болады // Егемен Қазақстан. – 2009. - №97
20. http:// www.inform.kz
21. http:// www.kase.kz
22. http://www.egemen.kz
23. http://www.aikyn.kz
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Макро – микроэкономика кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуы және оған дүниежүзілік
ипотеканың ықпалы
Орындаған 4 курс студенті ______________________ Э.С.
Касымбекова
Ғылыми жетекші
ф-м.ғ.д, профессор ______________________ С.С.
Оспанов
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ______________________ Д.Р.
Тураров
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
э.ғ.д., профессор ______________________
Б.М. Мухамедиев
(қолы, күні)
АЛМАТЫ, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ОРНЫҚТЫ ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ
ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Экономикалық өсу үлгілері және
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеудің
теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..9
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ СЕБЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстандағы қол жететін тұрғын-үй құрылысының дамуы
және оған мемлекеттің
қолдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
2.2 2009-жылдың І тоқсанындағы Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.3 Дағдарыстан шығудың да, тұрақты дамудың да өзекті
мәселесі – экономиканы
әртараптандыру ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОСЫМША
КIРIСПЕ
Тұрғын үй құрылысы – біздің экономикамызды алға сүйреуші қуатты күш
(Қазақстан Республикасы Президентінің жолдауынан).
Экономиканы қай жағынан алып қарасақ та, олардың барлығы экономикалық
өсу мәселесiне алып келедi. Бұл мәселенiң өзектiлiгi халықтың тұрақты
өсуiне, өмiр сүрудiң жоғары деңгейiн қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасы XXI ғасырға күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Он
жеті жылдан астам уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен қатар жүргiзiлiп келе
жатқан экономикалық реформалардың маңыздылығына және оны ары қарай дамыту
мәселелеріне тоқталар кез жеттi.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң
нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап
көрсеткенiндей, “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына
қосылуы керек”.
Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын
табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде
тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк
бағдарламалар немесе стратегиялар қажет.
Экономикалық өсу әдетте ЖIӨ-нiң нақты өсуiмен бағаланады және оның
өсу қарқынымен тiкелей байланысты. Экономикада құлдырау және өркендеу
кезеңiне байланысты өсудiң екi аспектiсi болады: өсу нәтижесiнiң бұрынғы
деңгейiне жету және одан асып кету. Нарықтық экономикаға өту кезiнде
мемлекеттiң, яғни макроэкономикалық реттеудiң алатын орны үлкен болуы
керек.
Қазақстан Республикасының халық шаруашылық кешенінің дамуына, яғни
жеке айтқанда тұрғын үй құрылысына ипотекалық несиелеудің әсер ету
мүмкіндіктерімен анықталады. Елімізде нарықтық экономиканың қажетті
инструменттерінің бірі – ипотекалық несиелеу. Ипотекалық несиелеу
тұрғындардың тұрғын үйге төлем қабілеттілік сұранысын кеңейте отырып,
тұрғын үй аясына, тұрғын үй құрылысына және құрылыс материалдар өндірісіне
бюджеттен тыс қаражаттарды тартуға көмектеседі.
Тұрғындар үшін ипотекалық несиелеу тұрғын үйді сатып алу үшін
қаражаттарды жинаудың ұзақ мерзімді альтернативасы болып табылады.
Банктер үшін бұл ұзақ мерзімді инвестициялаудың перспективті аясы.
Мемлекет немесе қалалық билікті алсақ, олар тұрғын үй құрылысының
сұрақтарын шеше отырып, қоғамда әлеуметтік басымдылықты шешеді. Ипотека
Қазақстан Республикасының экономикасын көтеру үшін фундамент бола алады
және болуы тиіс. Көптеген дамыған елдердің мысалы көрсеткендей, тұрғын үй
мәселесін шешумен қатар ипотека, мемлекетте сапалы жаңа қаржы-несие
қатынастарының, кепілзат және бағалы қағаздардың жоғары дамыған нарығы
есебінен қаржылық және экономикалық тұрақтылықтың туындауына көмектеседі.
Ипотекалық несиелеу әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешуге
көмектеседі. Ипотекалық нарық қазіргі таңда қаржы нарығының белсенді бөлігі
ретінде дамуда. Сондықтан осы тақырып бойынша диплом жұмысы таңдалды.
Диплом жұмысының мақсаты – экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз
ететін ипотекалық несиелеу жүйесін құру, жүзеге асыруды теориялық және
әдіснамалық түсіндіру болып табылады. Қойылған мақсат диплом жұмысының
мазмұнын анықтайды және келесі міндеттерді қалыптастыруға көмектеседі:
- Экономикалық өсудің үлгілері мен факторларына тоқталу;
- Ипотекалық несиелеу түсінігін ашу;
- Қазақстандағы тұрғын үйді несиелеудің тәртібін талдау ;
- Қазақстан Республикасындағы және шетелдегі ипотекалық нарық мәселелерін
анықтау;
- Қазақстан Республикасында тұрғын үй саясатын дамыту бағдарламасына
толық тоқталу..
Дипломдық жұмыстың құрамы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдбиеттер тізімінен тұрады: бірінші тарауда жалпы
экономикалық өсудің үлгілері мен факторларына кеңірек тоқталу,
Қазақстандағы және әлемдік ипотекалық несиелеу жайында, ал екінші тарауда
ипотекалық дағдарыс себебі, ұлттық экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз
етудің іске асуы туралы қарастырылды.
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ОРНЫҚТЫ ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ
ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Экономикалық өсу үлгілері және факторлары
Соңғы жүзжылдықта дүние жүзінің көп мемлекеттерінде адам басына
шаққандағы ЖҰӨ және жиынтық ЖҰӨ тұрақты түрде өсуде. Экономиканың өсуі
кеңінен тараған құбылыс болып отыр. Экономикада болып отыратын
құлдырауларды ескерсек те, ұзақ мерзімді экономиканың өсуі тренді
ұлғаймалы. Сондықтан экономиканың тұрақты өсуі – бұл экономикадағы басты
құбылыс. Бұл құбылыс дүние жүзінің көп мемлекеттерінде соңғы екі жүз
жылдықта байқалып отыр.
Экономиканың өсуін өлшеудің екі жолы бар:
1. Макроэкономикалық көрсеткіштердің мәнінің өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ, ТҰӨ, ҰТ
немесе адам басына шаққандағы тұтынудың өсуі).
2. Әлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (Жеке меншік құқығы
құрылымының өзгеруі, өндірісті ұйымдастыру және бөлу формаларының өзгерісі
және т.б.). Бұл жағдайлар экономикалық өсудің бір деңгейден екінші деңгейге
ауысуына негіз болады. Жоғарыдағы әдістемеге байланысты өсу теориясында үш
бағытты атап өтуге болады.
- неокейнстік;
- неоклассикалық;
- тарихи-әлеуметтік.
Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының
көтерілуіне әкеледі. Қойылған сұраққа жауап басқа түрде және басқа әдіспен
құралуы мүмкін. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра
алады және әлеуметтік-экономикалық ахуалдарды шеше алады. Экономикалық өсу
ресурс шектелуінің ахуалын шешуді жеңілдетеді.[1,338б.]
Экономиканың өсуінің қайнар көзі неде? Кез келген мемлекеттің өсуі
негізгі алты фактордан тәуелді. Олар:
1. Табиғи ресурстардың сапасы мен көлемі.
2. Еңбек ресурстарының сапасы мен саны.
3. Негізгі капитал қорының көлемі.
4. Технология
Экономиканың өсуіне әсер ететін осы төрт факторды ұсыныс факторлары
деп айтуға болады.
Дәл осылар өндірістің өсуіне мүмкіндік береді. Сапалы ресурстар және
технологиялық әлует бірігіп нақты өнім көлемін өндіруді ұлғайтады.
Экономиканың өсуіне әсер ететін соңғы екі факторды қарастырсақ, олар:
1. Сұраныс факторы.
2. Бөлу, тарату факторы.
Өндіріс әлуетін дұрыс пайдалану үшін, өндірумен қатар өндірген
өнімді дер кезінде сату да маңызды.
Экономиканың өсуіне әсер ететін сұраныс және ұсыныс факторлары бір –
бірімен тығыз байланысты. [1, 339б.]
Экономика өсуінің негізгі үлгілерін қарастырыйық. Басқа үлгілір
сияқты өсу үлгісі абстракты, экономика үрдісінің наты түрі график немесе
теңдік түрінде көрсетіледі. Үлгіні жасау барысында пайдаланылатын болжамдар
нақты үрдістің нәтижесін жоққа шығарады, бірақ экономиканың өсуі сияқты
күрделі құбылыстың заңдылықтарын және кейбір мәселелерін талдауға мүмкіндік
береді.
Өсу үлгісінің көбі өнімнің нақты көлемінің көбеюі, негізгі өндіріс
факторларының өсу ықпалымен, яғни еңбек пен капиталдың әсерінен пайда
болады.
Өсу үлгісінің көбі шығынның нақты көлемінің көбеюі, негізгі
өндірістік факторлардың өсім ықпалымен, яғни еңбек пен капитал ықпалына,
еңбек факторы сырттың ықпалына қарсы тұра алады, ал капитал көлемін,
керісінше, инвестициялық саясат арқылы тез өзгертуге болады. Уақыт өте
келе, капиталдың экономикада амортизация есебінен қысқаратыны және таза
инвестиция көбейетіні белгілі. Біз экономиканың өсуінің өзі бағалы деп
айта алмаймыз, оның бағалылығы - халықтың жағдайын көтеруге негіз
болғанында. Сондықтан экономиканың сапалы өсуіне баға беру үшін, тұтыну
бағасының динамикасын қарастыру керек.
Кейнстік өсу үлгісі негізінде логикалық құрал қолданылады, бізге
белгілісі кейнстік қысқа мерзімдік тепе – теңдік үлгісі.
Сұраныс талдауын ұсыныс динамикасын анықтайтын факторларды қоса
отырып қарастырамыз. Бұл арқылы экономикадағы сұраныс пен ұсыныс тепе –
теңдігінің шарттарын анықтауға болады. [1, 341б.]
Кейнстік өсу үлгісінің қарапайым түрі Е. Домар үлгісі болып табылады,
бұл үлгіде капиталдың шекті өндірісі Леонтьев функциясы ретінде
қарастырылады. Домар үлгісі еңбек нарығында ұсыныстың артықшылығынан
шығады, бұл бағаның тұрақтылығын ескереді. Капиталдың шығып қалуы жоқ, ал
капиталдың (K Y) және қор жинағы нормасы тұрақты болып келеді. Өнім тек 1
ресурсқа ғана тәуелді деп айтуға болады, ол – капитал.
Инвестицияның өсуі экономикада ұсыныс пен сұраныс өсуінің факторы
болып табылады. Егер берілген мезгілде инвестиция және I – ға өссе, онда
мультипликатор әсерімен жиынтық сұраныс келесіге өседі:
∆YAD= ∆I*m= ∆I(11-b)= ∆I* 1s,
(1)
мұндағы,
m- шығын мультипликаторы
b-тұтынуға шекті бейімділік
s- қор жинағына шекті бейімділік
∆YAS=α* ∆K- жиынтық ұсыныстың өсуі
α-капиталдың шекті өнімділігі.
Капиталдың ∆K өсімшесі инвестицияның I көлемімен қамамасыз етіледі, осыдан,
∆YAS=α* I ,
(2)
Экономиканың өсуінің тепе теңдігі сұраныс пен ұсыныстың
теңестірілуінің шартында пайда болады. ∆Is= α* I немесе ∆I I = α* s,яғни
инвестицияның өсімшесі капиталдың шекті өнімділігі мен қор жинағының шекті
бейімділігіне тең болуы керек.
Тепе теңдік шарты бойынша инвестиция қор жинағына тең болғандықтан,
I=S , ал S= sY; s=const болғанда, табыс деңгейінің көлемі инвестицияның
деңгейіне пропорционал болады, сонда:
∆YY= ∆II= α*s,
(3)
Сондықтан, Е. Домардың теориясына сай , экономикадағы нақты
табыстың тепе тедік өсу қарқыны және қолда бар өндірістік қуаттың барлығы
қолданылады. Ол капиталдың шекті өнімділігіне және қор жинағының
нормаларына тура пропорционал немесе ∆Y∆K – капиталдың қайтарылуының
өсімшесіне тура пропорционал болады. Инвестиция мен табыс бірдей қарқында
өседі.
Егер үлгіде берілген деңгейден жеке сектордың жоспарлы
инвестициясының өсу қарқыны ауытқыса, мұндай динамикалық тепе теңдік
тұрақсыз болуы мүмкін.
Е. Домардың үлгісі өсу теориясына сай келе алмайды. Бұл кейнстік
қысқа мерзімді тепе теңдікті ұзақ мерзімге кеңейтудің әрекеті және дмып
келе жатқан жүйе үшін қандай шарттар орындалатынын көрсету. [1, 343б.]
Инвестицияның эндогендік функциясын қоса отырып Р. Ф. Харрод (1939ж.)
экономикалық өсудің арнайы үлгісін құрады.
Акселератор принципіне сай , табыстың кез келген өсуі капитал
салымының өсуіне алып келеді, бұл өзгеріс табыстың өзгеруіне пропорционалды
:
It = ν(Yt – Yt -1),
(4)
мұндағы,
ν – акселератор.
Экономикадағы алдыңғы кезеңде қалыптасқан жағдайларды ескеоре
отырып, кәсіпкерлер өндіретін өнім көлемін жоспарлайды.
Егерде алдыңғы кезеңдегі сұраныс туралы болжамдары ақталып, сұраныс
ұсынысқа теңелсе , онда өнім көлемін өзгеріссіз қалдырады.
Ал егерде экономикадағы сұраныс көлемі ұсыныстан көп болса, онда
олар өндіріс көлемін кеңейтеді. Егер керісінше ұсыныс сұраныстан көп
болса, онда олар өндіріс көлемін азайтады.
Осы айтылғандарды формула арқылы былай өрнектеуге болады:
Yt – Yt-1 Yt-1 = а * (Yt-1 –Yt-2) Yt-2 ,
(5)
Егер а=1болса, онда алдыңғы кезеңдегі сұраныс (t-1) ұсынысқа тең
болады егер а 1 болса, онда сұраныс ұсыныстан көп болады. Осыдан біздің
экономикадағы ұсыныс көлемі мынаған тең:
Yt =Yt-1 (( а * (Yt-1 –Yt-2) Yt-2)+1),
(6)
Жиынтық сұранысты табу үшін акселератор үлгісі қолданылады (және
теңдік шарты (I= S):
Yt= Its=ν(Yt – Yt-1)s,
(7)
Экономиканың өсуі жиынтық сұраныс пен ұсыныстың теңдігінен шығады.
ν (Yt – Yt -1)s= Yt-1( а *
(Yt-1 –Yt-2) Yt-2)+1), (8)
Өрнектеп,келесі формуланы алуа болады:
νs (Yt – Yt -1) Yt -1= а * (Yt-1 –Yt-2) Yt-
2)+1), (9)
Алдыңғы кезектегі сұраныс пен ұсыныс өзара тең болады дейік, немесе
a=1. Сонда қабылданған шарттарға сай кәсіпкерлер берілген кезеңде
өндірістің өсу қарқынын өзгерусіз қалдырады:
Yt – Yt -1 Yt -1= Yt-1 –Yt-2 Yt-2=∆Yt Yt
-1, (10)
Алдында айтылып кеткенді келесі түрде көрсетуге болады:
νs (∆Yt Yt -1) = (∆Yt Yt -1) + 1,
(11)
Осыдан тепе теңдік көлемінің өсу қарқыны келесі болады:
∆Y Yt -1= s ν – s,
(12)
Харрод s ν – sформуласынан “кепілдік ” өсу қарқыны деп атайды. Оны
қолдай отырып, кәсіпкерлер өздерінің шешімдеріне толық қанағаттанады.
Сұраныс ұсынысқа тең болып, олардың күткендері растала бастайды. Бұндай
экономикалық өсу толық өндірістік қуаттың қолданылуын қамтамасыз етеді,
бірақ жұмыссыздықты жою әрқашанда жүзеге аса бермейді.
Кепілдік пен нақты өсу қарқынының арасындағы сараптама мынадай
қорытынды жасауға мүмкіндік береді: егер кәсіпкерлердің өсу қарқынында
айырмашылық болса, онда жүйе ақырындап теңдестік жағдайынан алыстайды.
Кепілдік өсу қарқынымен қатар Харрод “табиғи ” өсу қарқынын
енгізеді. Бұл ең жоғарғы өсу қарқыны блып табылады. Осындай өсу қарқыны
кезінде еңбек пен капитал факторларының толық қамтылуы байқалады.[1, 345б.]
1.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеудің
теориялық негізі
Қазіргі мемлекеттік тұрғын үй саясаты тұрғын үй мәселесін
шешуде халықтың әлеуметтік көмекке мұқтаж бөлігінің қажеттіліктеріне
бағдарланған бұрынғы саясатымен қатар, орташа табысы бар және тегін
жекшелендірудің нәтижесінде баспанасын өз меншігіне айналдырып алған
баспанасы бар халықтың негізгі бөлігіне жаңа екпін түсіріп отыр.
Ұзақ мерімді ипотекалық тұрғын үй несиесі халықтың осы бөлігінің
мәселелерін шешудің негізгітәсіліне жатады. Алайда халық табысының аздығы,
қаржы нарығында пайыздық мөлшерлемелердің жоғары болуы, тұрғын үй нарығының
дамымағандығы және құрылыс бағасының жоғары деңгейден түспеуін ескермегенде
, ипотека механизмінің көмегімен шешілуі тиіс басқа да мәселелер көп.
Ипотекалық тұрғын үй несиесі – ҚР азаматы болып табылатын жеке
тұлғаларға екінші деңгейлі банктердің (банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың ) несие қаражатына бөліп – бөліп немесе
толық сатып алынған жылжымайтын мүлік кепілімен (жылжымайтын мүлік
ипотекасы) беретін қарызы. Ипотекалық тұрғын үй несиесі қарыз алушыға көп
пәтерлі үйден жеке пәтер сатып алуы үшін немесе жеке үй сатып алуы үшін
беріледі.
Ипотекалық тұрғын үй несиесін ҚР Ұлттық банкісінен банк
операцияларын жүргізуге лицензия алған банктер береді.
Кез келген елде ипотекалық несиелеудің дамуына мынадай факторлар өз
әсерін тигізеді:
1. Саяси факторлар – елдегі саяси жүйенің жалпы тұрақтылығы.
2. Құқықтық фактор – мемлекеттің құқықтық ортасының жалпы жағдайымен
анықталады. Мұнда ипотеканың дамуына құқықтық ортаның меншіктік қатынасы ,
ең алдымен оның жылжымайтын мүлік обьектілерін қорғай алатын қабілеті зор
әсерін тигізеді, оның ішінде кепілдің обьектісі болып табылатын мүліктен
салық өндіріп алуды және мүлікті шеттетуді заңдық тәсілдермен жүзеге
асырудың , жылжымайтын мүліктің нақты тіркеу жүйесінің, сондай – ақ кепіл
тіркеуінің болуы немесе болмауының да мәні зор. Ипотекалық операцияларды
олардың қатысушыларымен жүзеге асырудың мазмұны мен тәртібін реттейтін
заңдар мен қаулылардың арнайы блоктарын бөлгенде ғана ипотека жақсы дами
алады.
3. Экономикалық – қаржылық нарықтың жағдайы мен дамуы, инфляция деңгейі мен
валюталардың тұрақтылығы, халықтың төлем қабілеті.
4.Тарихи жағдайлар мен факторлар – қаражаттың дәстүрлі жолмен жинақталуы
немесе оның болмауы, сондай-ақ халықтың несиеге көзқарасы , елдердің
тарихи даму ерекшеліктері. [2, 70б.]
Әр түрлі факторлар ипотекалық несиелеуді ұйымдастырудың әр түрлі
нұсқаларын қалыптастырудың негізі болып табылады. Қазақстан бұл жүйені
өзінің тарихи ерекшеліктеріне қарай қалыптастырады.
ҚР Президентінің 1995 жылдың 23 желтоқсанында қабылданған №2723
“Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы ” заңдық күші бар Жарлығы Қазақстандағы
ипотекалық дамудың бастауы болды. Онда ипотека кепіл түрінде анықталды –
кепілге салынған жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлес кепіл берушінің
немесе үшінші тұлғаның иелігінде және пайдалануында болады. Халықты ұзақ
мерзімді ипотекалық тұрғын үй несиесімен қамтамасыз ететін жүйені құрудың
алғашқы кезеңінде мемлекеттің рөлі айрықша болды. Мемлекет жүйенің даму
тұжырымдамасын анықтап, оның сенімді әрі тиімді жұмыс істеуіне жағдай
тудыратын құқықтық базасын қалыптастырды және қарыз алушыларды әлеуметтік
жағынан қорғаудың механизмін жасады, ипотекалық несиелеу нарығының
қатысушыларын ынталандыратын салықтық саясатты жүргізді, нарықты
ұйымдастыратын қажетті институттарды құрап, оларды басқаруға ат салысты.
[13]
2000 жылдың 21 тамызындағы ҚР Үкіметінің №1290 қаулысымен қабылданған
Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту және тұрғын үй
құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру тұжырымдамасына сәйкес ипотекалық
несиелеудің жүйесі иптекалық компанияларды түрғын үй нарығының дамуын
қамтамасыз ететін жабық акционерлік қоғам формасында құруға негізделді. Бұл
жүйеде банктер ипотека тауарларымен қамтамасыз етілген ипотекалық
облигацияларды шығару жолымен қайта қаржыландырыла алады. Ұлттық банк
басқармасының 2000 жылдың 20 желтоқсанындағы шешімі нәтижесінде “
Қазақстан ипотекалық компаниясы ” жабық акционерлік қоғамы құрылды. [14]
Дербес қаржы институты болып табылатын “ Қазақстан ипотекалық
компаниясы ” жабық акционерлік қоғамы несие беруші банктерден ипотекалық
тұрғын үй несиесі бойынша талап ету құқығын алады, әрі осы құқықтармен
қамтамасыз етілген ипотекалық бағалы қағаздарды шығарады.
Компанияның негізгі функцияларына мыналар жатады:
- Несие берушілерді белгіленген стандарттар мен талаптар негізінде , ұзақ
мерзімді ипотекалық тұрғын үй несиесін талап ету құқықтарын сатып алу
жолымен қайта қаржыландыру;
- Тіркелген немесе өзгермелі сыйақы мөлшерлемелері белгіленген ипотекалық
бағалы қағаздарды шығару;
- Тұрғын үй несиесі саласына инвесторлардың қаражатын тарту;
- ҚР Ұлттық банкімен несие беруші банктердің қаржылық жағдайы туралы
ақпараттар мен қамтамасыз ету туралы келісімді бекіту;
- Банктер үшін ипотекалық несиелеу бойынша әдістемелік ұсыныстарды әзірлеу;
- Несие берушілерге ипотекалық тұрғын үй несиесі бойынша консалтингтік
қызмет көрсету және ипотекалық несие операцияларын жүргізудің тәуекелі
төмен әрі оңтайлы тәжірибесін енгізуіне ықпал ету.
Компания несие беруші банктердің ипотекалық тұрғын үй несиесі
бойынша ұсынған мәліметтерін талдайды, ипотекалық тұрғын үй несиенің
сапасын тексеруді жүзеге асырады және қарыз алушылар жөніндегі ақпараттарды
алу туралы мемлекеттік немесе басқа да органдарымен келісімді бекітеді,
сондай – ақ ипотекалық несиелеу саласындағы мамандардың біліктілігін
арттыру мақсатында оларды оқытуды жүзеге асырады.
Ипотекалық несиеге тән кепілдік жүйесін жұмыс істеу механизмі
мынадай болады:
1-кесте. Ипотекалық несие нарығының жұмыс істеу механизмі*
7 2 5
3
6
6
*Дерек көзі: Қаржы нарығы және делдалдары оқулығынан
1 – компания ипотекалық облигацияларды шығарады;
2 – инвестордың осы облигацияларды сатып алуы;
3 – коммерциялық банктарге олардың сұрау салуы бойынша беру;
4 – коммерциялық банктер қарыз алушыға несие береді;
5 – қарыз алушы несиені жыл сайын теңдей етіп бөліп өтейді;
6 – коммерциялық банк компания несиесінің сомасын қайтарады;
7 – пайыздарды төлеу және ипотекалық облигацияларды өтеу.
Екінші деңгейлі банктер жеке қарыз алушыларға олардың өтей алатын
мүмкіндіктерін алдын ала бағалап, қарыз алушының табысын ескеру мен
несиенің ең көп шамадағы ықтимал сомасын анықтап, олардың бастапқы жарнаны
төлеуге өзіндік қаражатының жететінін немесе жетпейтінін анықтап алғанна
кейін және ипотеканың мәнін бағалаған соң, ипотекалық несиені тұрғын үйді
сатып алу үшін береді. Бұл рәсім қрыз алушының андеррайтингі деп аталады.
Несие берушуі қарыз алушының берген ақпаратын тексереді, оның төлем
қабілеттілігін бағалайды және несие беру туралы шешім қабылдайды немесе
белгілі бір себептерге сүйеніп оған несие беруден бас тартады. [2, 74б.]
Егер несие беруші жағымды шешім қабылдайтын болса, берілітін
несиенің сомасын есептеп, оны берудің басқа да маңызды шарттарын (мерзімін,
пайыздық мөлшерлемесін, өтеу тәртібін) қалыптастырады.
Ұзақ мерзімді ипотекалық несие төлем, мерзім, қайтару шарттарымен
және несие қаражатының пайдалануына қатаң бақылау орнатумен беріледі. Қарыз
алушының өзіне үйді несие берушіге өтініш бергенге дейін де, өтініш
бергеннен кейін де таңдауына құқығы болады. Бірінші жағдайда үйді сатушы
мен қарыз алушы өздері белгілеген мерзімде келісілген баға бойынша, қарыз
алушының тұрғын үйді сатып алудағы басым құқығын қарастыратын тұрғын үй ді
сату – сатып алудың келісімшартына алдын ала қол қояды. Несие беруші
несиенің қайтарылуы тұрғысынан тұрғын үйді бағалайды және қарыз алушының
табысына, әкелген бастапқы жарнасына әрі тұрғын үйдің құнына қарай, оның
сомасын есептейді. Екінші жағдайда әлеуетті қарыз алушы несие беруші
есептеген несиенің шамасын біліп алғаннан кейін өзіне қолайлы, төлеуге
қабілеті жететін тұрғын үйді таңдайды. Содан соң өзінің сатушысымен сату –
сатып алудың мәмілесін бекітеді. Бұл мәміледе несие берушінің сатып алынған
тұрғын үйдің несиені қамтамасыз ете алатыны туралы келісімі міндетті түрде
болуы керек.
Несиеге сатып алынатын пәтерді таңдаған бағалаушының қызмет ақысын
қарыз алушы төлейді. Бағалаушы таңдап алынған тұрғын үйді тәуелсіз
бағалайды, ал несие беруші оны берілетін несиенің мөлшеріне арақатынасын
белгілейді.
Несие беруші оң шешімге келген жағдайда қарыз алушымен несиелік
келісімшартқа отырады. Ал қарыз алушы өзінің қаражат есебінен бастапқы
жарнаның төлеміне пайдалану үшін сақтап қойған жарнаны банктегі өз шотына
әкеледі. Қарыз алушы келісімшарт бекітілгеннен кейін бірден жылжымайтын
мүліктің меншік иесіне айналады әрі оны несие беруші банкке кепіл ретінде
ұсынады. Ал несие беруші осылар жүзеге асырылғаннан кейін несиемен қызмет
көрсетуге кіріседі.
Несиелік келісімшартта екі жақ мына шарттарды қарастырады :
- Берілетін несиенің сомасы;
- Несие берілетін мерзім;
- Қарыз алушының несиені пайдаланғаны үшін төлейтін пайыз мөлшері;
- Несиені және несие бойынша пайызды өтеудің кезектілігі;
- Келісімшартты мерзімінен бұрын бұзудың және несие мен оның пайызын
өндіріп алудың негіздері және т.б.
Несиелік қамтамасыз ету мәміленің нотариалдық растауымен, пайда
болған ипотеканың мемлекеттік тіркеуімен сәйкес келетін сатып алынған
тұрғын үй ипотекасы бойынша келісімшартпен ресімделуі мүмкін, сондай – ақ
тұрғын үй ипотекасы мен сату – сатып алудың үш жақты (аралас)
келісімшартымен де ресімделуі мүмкін. Мұнда мүдделі үш тарап пәтердің
сатушыдан сатып алушының меншігіне өткенін, сондай – ақ бұл пәтердің несие
берушінің пайдасына ипотекаға берілгенін бір мезгілде дәйекті түрде әрі
нақты тіркеп, нотариалдық тұрғыдан растайды. Немесе ол сатып алынған тұрғын
үй ипотекасының сату – сатып алу келісімшартын тіркеу сәтінде несие
қаражаты есебінен тұрғын үйді сатып алудың келісімшартымен ресімделуі
мүмкін. [2, 75]
Ипотека туралы келісімшартта екі жақ мынадай шарттарды қарастырады:
- Ипотеканың мазмұнын;
- Ипотекаға берілген үйдің бағасын;
- Ипотекамен қамтамасыз етілген негізгі міндеттеменің мөлшерін (берілген
несиенің мөлшерін және пайдаланылатын ақша қаражаттары үшін алынатын
пайыздың мөлшерін);
- Ипотекамен қамтамасыз етілетін негізгі міндеттеменің орындалу мерзімін
(несие берілетін мерзімін);
- Ипотекаға берілетін мүліктің қарыз алушының пайдалануында жатқанын
көрсетуін (өйткені, ол ипотека туралы келісімшарт бойынша кепілді салушы
болып табылады);
- Ипотекаға берілген мүлікті сақтандыру жөніндегі талабын;
- Ипотеканы және басқаларды өндіріп алуды талап етудің негізін.
Ипотека жөніндегі келісімшарт пен несиелік келісімшарт бойынша екі
жақтың құқықтары мен міндеттері несие берушінің және қарыз алушылардың
мүдделерін қорғауға және олардың өз құқықтарын жүзеге асыруына кепілдік
беретіндей болуы керек.
Қарыз алушы бастапқы жарнаның және несие қаражатының сомаларын
пайдалана отырып, сату – сатып алу келісімшарты бойынша тұрғын үй құнының
төлемін жүзеге асырады. Несие берушінің сату – сатып алу келісімшарты
бойынша есеп айырысу процесіне тікелей қатысып,оған толық бақылау
жүргізгені мақсатқа лайықты болады. Осыдан кейін ипотека – қарыз алушының
өмірін сақтандыру, сондай – ақ сатып алынған үйге меншік иесінің құқықық
мүмкіндігіне қарай жүзеге асырылады.
Одан ары несие беруші несиеге қызмет көрсетуді жүргізеді, яғни қарыз
алушыдан төлемдерді қабылдайды, берілген ипотекалық несиеге қызмет ету
бойынша қажетті шараларды жүзеге асырады.
Ипотекалық несиенің параметрлерін компания мен банктер бір – бірімен
алдын ала келісіп, белгілеп алады.
- Несие ҚРҰБ жіктеуіне сәйкес стандартты болуы керек;
- Қарыз алушы тұрғын үй төлемінің бір бөлігі болып табылатын бастапқы
жарнаны тұрғын үй құнынан 30% мөлшерінде әкелуге міндетті, тұрғын үй
құнының 15% – ына тең соманы әкелген жағдайда соманың қалған 15% – ы
азаматтық – құқықтық жауапкершілікпен сақтандырылады.
- Сатып алынған тұрғын үй несие бойынша кепіл болып табылады;
- Ұзақ мерзімді ипотекалық несие инфляция деңгейінде несиені индекстеу
арқылы теңгемен беріледі;
- Сыйақының мөлшерлемесі оның уақтылы төленуіне мүмкіндік беретіндей
нарықтық болуы керек, бұл арада ол банктерге, инвесторларға, зейнетақы
жинақтаушы қорларға, сақтандыру компанияларына және т.б. тартылатындай
болуы қажет;
- Негізгі қарыз сомасы мен оның пайызы аннуитеттік төлем формуласы бойынша
есептелген ай сайынғы төлем түрінде төленеді;
- Кепіл, сондай – ақ қарық алушының өмірі мен еңбек қабілеттілігі міндетті
түрде сақандырылуы керек.
Компанияның облигациялары тек осындай (жоғарыда аталған) шрттарға
ғана сәйкес келетін несиенің құқық – талаптарымен қамтамасыз етіледі. [2,
77]
Ипотекалық несие берілерде ұсынылатын қамтамасыз етудің құнына қарай
қарыз алушыға берілуі мүмкін ең жоғары шамадағы оның мөлшерін анықтайтын
коэффициент есептеледі. (К3 коэффициенті). Бұл коэффициент жылжымайтын
мүліктің сатылу бағасы немесе осы мүліктің бағаланған құны – міне, осы екі
шамадан ең аз шама ретінде аныталатын кепілдің құны мен ипотекалық несие
сомаларының арқатынасы ретінде анықталады. Осы талапқа сәйкес бұл
арақатынастың ең көп шамасы бағаланған құннан немесе сатылу бағасынан – екі
шаманың қайсысыаз, соған қарай – 70 %- дан аспауы керек.
Бұл коэффициент несие беруші банк пен компания өз мойнына алатын
тәуекелдік деңгейінің бағалануына өз әсерін тигізеді. К3 неғұрлым жоғары
болса, тәуеклділік те соғұрлым жоғары болмақ. Белгілі бір қарыз алушы үшін
К3 коэффициентінің нақты мәні оның несиені төлеу қабілетіне байланысты 70
%- дан аз болуы мүмкін. Компания К3 көрсеткішін ипотекалық тұрғын үй
несиесінің типі, сыйақы мөлшерлемесі және басқа да фактордың негізінде
өзгерте алады. Кез келген өзгерту банк пен компания арасындағы келісімде
көрініс табуы керек.
Компания банктерге ипотекалық несиені сатуына мүмкіндік береді.
Қайталамалы ипотека нарығын ұйымдастырушы ретінде компания ипотекалық
айғақты сатып алу жолымен талап ету құқығын төлем негізінде алады. Бұл
арада несиеге қызмет ету бойынша функция банктің өзінде қала береді.
Банктер құқық – талабы компанияға берілген ипотекалық тұрғын үй
несиесін ұсыну барысында құжаттардың стандартты формаларын пайдалануы
қажет:
1.Қарыз алушының алдын ала біліктілігінің парағы.
2.Ипотекалық несиеге анкета -өтініш.
3.Жұмыс орны бойынша сұрау салу.
4.Банкке сұрау салу.
5.Андеррайтингтің нәтижелері туралы есеп беру.
6.Кепілдің жағдайын тексеру туралы есеп беру.
7.Несиелік келісімшарт.
8.Ипотекалық келісімшарт.
9.Тұрғын үйді сату – сатып алу келісімшарты.
10.Сатып алудың және егер бар болса, ипотекалық айғақты кері сатып алу
келісімшарты.
Банк ипотекалық тұрғын үй несиесін ресімдеуге арналған құжататрдың
бұлардан басқа қосымша формаларын дербес пайдалана алады.
Компания сатып алынған құқық –талаптардың пулдарымен қамтамасыз
етілген ипотекалық облигацияларды шығарады. Әрбір эмиссия үшін
параметрлермен сәйкес келетін жеке пул жасалады. Оның үстіне, банктер мен
компания арасында сатып алынған құқық – талаптарды сенімділікпен басқару
келісімшарты бекітіледі. Бұл несие берушіге қарыз алушыны және кепілге
салынған үйді бақылауына, несиеге қызмет еткені үшін комиссиялық сыйақы
алуына мүмкіндік береді.
Стандартқа сәйкес келмейтін ипотекалық несие анықталған жағдайда банк
кемшілікті жоюы керек немесе сапасыз несиені сатып алады.
Қарыз алушының тарапынан ай сайынғы төлем төленбесе немесе мүлдем
төленбесе банк ай сайынғы төлем мөлшерінде компания несиесі бойынша төлемді
жүзеге асырады. [2, 78б]
Егер ипотекалық несие сапасыз деп танылатын болса, онда банк бұл
несиені компаниядан сатып алады және негізгі қарыздың қалған сомасын өтеу
туралы қарыз алушымен жеке келіседі. Несиені өндіріп алуды компаия және
соңғы инвестор емес банк жүзеге асырады, яғни оны (өндіріп алудың)
тәуеклділігін өз мойнына алады. Қажетті құн мерзімінен бұрын өтелетін
жағдайда ол жаңа несие бойынша талап етудің құқығын іске қосу жолымен
немесе ҚР Ұлттық банктің қайта қаржыландырылуына қолайлы ақша немесе бағалы
қағаздар секілді өтімді активтерді өтеудің арнайы шотына орналастырумен
жүзеге асырылады.
Осыдан кейін институционалдық инвесторлар (зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары және т.б.) қайталамалы нарықта талап етудің
құқықтарымен қамтамасыз етілген ипотекалық облигацияларды сатып алады.
Осылайша олар ипотекалық нарықтың қайта қаржыландырылуын және тұрғын
үй несиесінің ақша қаражаттары құйылымымен қамтамасыз етілуін жүзеге
асырады.
Компания өз қызметінің алғашқы кезеңінде негізінен тіркелген пайыздық
мөлшерлемесі бар, өтелу мерзімі 3 жылдан10 жылға дейінгі уақытты қамтитын
несиені сатып алады. Мұнда несие бойынша сыйақының мөлшері 3 жыл
мерзіміндегі несие бойынша жылына 13,9%-дан 10 жыл мерзіміндегі несие
бойынша 18,8%-ға дейінгі көрсеткішті қамтиды.
Несиенің ең аз шамасы 3000 АҚШ долларының шамасында болды, ең көп
шамасы 4,5 млн теңгеден (эквмваленті 30 мың АҚШ доллары сомасынан) аспауы
керек. Айрықша жағдайларда ғана ипотекалық тұрғын үй несиесінің ең көп
шамадағы сомасы компанияның шешімі бойынша 100 мың долларға дейі жоғарылай
алады. Сонымен пәтердің құны 4300 доллардан 43000 долларға дейін бола
алады. Несиелер тек ұлттық валютада теңгемен ғана беріледі.
Бүгінгі таңда Қазақстанның ипотека нарығында несие бойынша пайыздың
кемігені және оның берілу мерзімінің ұзарғаны байқалып отыр. Оның үстіне,
тұрғын үй несиесі бойынша мамандандырылған “Тұрғын үй құрылыс банкі” АҚ
құрылды.
Бүгінгі таңдағы Қазақстан ипотекалық компаниясының серіктестері:
“БТА-Ипотека” АҚ, “Алматы Сауда-Қаржылық Банкі” АҚ, “ЦенрКредитБанкі” АҚ,
“Казкоммерцбанк” АҚ, “Нұрбанк” АҚ және “Астана-Финанс” банктік емес ұйымы,
“Аладин”, “Хоромы-Estate”, “Недвижимость-Алматы”, “ЦКН-Ипотека” жылжымайтын
мүлік агенттіктері. Бұл банктердің Қазақстан ипотекалық компаниясы
жағдайында ипотека беруімен қатар өздерінің ипотекалық несие пакеттеріне
ие. Кейбір банктер компанияның серіктестері болып табылмаса да, ипотекалық
несиені беруді жүзеге асырады. Қазақстан Республикасында әр түрлі
ипотекалық бағдарламаларды жүзеге асыруда ең көп тәжірибе жинақтаған банк -
“Тұрғын үй құрылыс банкі” АҚ. [2, 80]
Әлемдік ипотекалық нарықтың дамуы.Ипотекалық жүйенің мақсаты құпия
әдістер арқылы қозғалмайтын мүлікке құқықты белгілеу қаупінің алдын алу
болып табылады. Жер – бұл жеңіл айналатын тауар, сол себепті бұл сатып
алушылар мен кепілдікке несие берушілер үшін де қауіпті және бұл меншік
жер қарықдардан босатылмайды немесе қарызға салынады. Осындай себептерге
байланысты, ипотека мүлікті қамтамасыз етуді меншік иесінің тұлғасына қарай
емес, оның мүлкінің құнында болғандықтан, мүліктің басқа иегерге көшірілуін
шектеді. Уақыт өте келе “ ипотека” сөзі кепіл белгілеу үшін
қолданыла бастады.
Біртіндеп ипотека орта ғасырдың еуропалық заңнамаларына енді. Ол
Германияда XIV ғасырдан кейін пайда болса, Францияда XVI ғасырдан бастап
жасырын ипотека қызмет етті. Ол сенімді заттың құқығы болды, бірақ ол
ерекше кітапқа арнайы жазбалар енгізгеннен кейін ғана болған еді.
Ипотекалық жүйе әр елде кеңінен дами отырып, 1783 жылы жарғы арқылы
Пруссияға, 1811 жылы азаматтық жинақтау арқылы Австрияға, 1843 жылы жарғы
арқылы Саксонияға енгізілді.
Бірінші ипотекалық банк 1770 жылы Силезияда құрылды. Бұл ірі шаруа
қожалықтарына қаржылық көмек көрсететін мемлекеттік банк болды. Ол
қаражаттар тарту үшін кепілдік актісін (ипотекалық облигацияның түрлерін)
шығарды.[2]
Әр түрлі елдердің ипотекалық нарықтары.Қазіргі кезде әлемдегі тұрғын
үй саласын инвестициялау технологиясы үш негізгі қағида арқылы құралуда:
- Келісім жинақтары;
- Ипотекалық несиелендіру;
- Мемлекеттік қолдау.
Әрине, осы қағидалардың нақты өткізілу механизмі ерекшеленуі мүмкін.
Мысалы, өзара келісім жинақтарының әр түрлі үлгілері еуропалық елдерде
ерекше кең тараған. Құрама Штаттарда тұрғын үй құрылысын инвестициялаудың
ипотекалық үлгісі басым. [2, 277б ]
Малазиялық “Кагамас” үлгісі (ипотекалық компанияның аты) ипотекалық
несиелеу нарығын дамытуда аса үлкен қызығушылық тудырып отыр. Бұл үлгі
Ұлттық Банк, ірі коммерциялық банктер және басқа да қаржы ұйымдарының
қатысуымен ЖАҚ формасында арнайы ипотекалық компания құру жолымен қызмет
етеді. Ол несие берушілерден (банкткрден) ипотекалық несие сатып алады,
содан кейін сатып алынған ипотекалардың пулдарымен қамтамасыз етілген
бағалы қағаздар – ипотекалық облигациялар шығарады (басқа сөзбен айтқанда,
қозғалмайтын мүлікке қарыздық құқықтар). Ипотекалық облигацияларды сата
отырып, корпорация өзінің ипотекалық несиелерді сатып алу шығындарын
жабады, ол банктер өз кезегінде жаңа несиелер ұсыну үшін алынған
қаражаттарды жұмсау мүмкіндігін алады, бұл соңында тұрғын үй құрылысы
нарығын ынталандырады. Берілген осы үлгі Фенни Мэй және Фредди Мак
ипотекалық агенттіктері қатысатын американдық үлгіге бірқатар ұқсас келеді.
Бірақ американдық үлгіден ерекшілігі агенттік ипотекалық пулдарды “кепілдік
актісімен қамтамасыз етілген бағалы қағаз” түрінде алдағы уақытта оларды
сату үшін қайта сатып алады.
Малазиялық үлгіге сәйкес агенттік оларды өз портфелінде сақтай
отырып, белгілі бір сападағы кепілдік пулдарын сатып алады және ипотеканың
пулдарын қайта қаржыландыра отырып, меншікке қарызды міндеттемелерді
эмиссиялайды.
Малазиялық үлгінің негізгі артықшылығы ипотекалық компаниялар
капиталына қатысу арқылы мемлекет қамтамасыз ететін қарапайымдылық пен
сенімділік болып табылады. Анықталған критерийлерге жауап беретін
ипотекалық несиелерді сатып алу ипотеканың нарық субьектілерін
орталықтандырумен және банк пен “Кагамас” арасындағы келісім түріне
байланысты банк агенттік алдында анықталған міндеттемелерді көтереді. Кері
сатып алу міндеттемесі бар келісімшарттар жасаған кезде банк “Кагамас”
талаптарына жауап беруден қалған несиелерді жедел сатып алуды жүзеге
асырады. Кері сатып алу міндеттемесі жоқ келісімшарттар жасаған кезде
барлық қауіпті тәуекелдерге баруды агенттік өзіне қабылдайды, ал банк
қызмет етуші банктің комиссиялық сыйақысы жоқ қарыз алушылар төлемдерінен
тұратын “Кагамас” төлемдерін енгізу жолымен несиелерге қызмет көрсетеді.
Еуропаның ипотекалық нарығы облигация шығару сұрақтары жөнінде
банктерге дербестік беруді жобалайды және үлкен көлемді секъюритизация
жүргізетін қандай да агенттіктің болуына талап етпейді.
Несиелеудің сызбасы өте қарапайым: банктер жылжымайтын мүлікті
төменгі бағамен несиелендіруде қарыз ақшаның қажеттілігін және
инвесторлардың өтімді, табысты және сенімдіжоғары бағалы қағаздардың керек
екндігін негізге ала отырып,нарықта делдалдар ретінде қызмет етеді. Банкткр
алдымен бірінші сыныпты кепілдік актісімен қамтамасыз етілген жылжымайтын
мүлік несиесін ұсынады, содан кейін бұл несиелер бір үлгідегі пулдарға
топтастырылады. Мұндағы келесі қадам – жоғары деңгейде қамтамасыз етілетін
ипотекалық несиелер пулы мен банктің өз кепілі болып табылатын бағалы
қағаздарды – ипотекалық облигацияларды шығару. Осылайша, ипотекалық
облигация ипотекалық несиелерді қаржыландыру үшін қызмет етеді. Бұл
жағдайда мынадай қағидалар сақталуы қажет:
- жабу;
- сәйкестілік.
Жабу қағидасы активтер құнымен, олардың негізінде шығарылған және
кепілдік актісі бойынша салынған облигациялар құнының сәйкестілігін
қарастырады. Салынған мүліктің құны шығарылған облигация құнына тең болуы
қажет. Сәйкестілік қағидасы активтер тартылған қаражаттар мерзімдерінің
сәйкес келуін қарастырады. Банк активтер мен міндеттемелер бойынша өтеу
мерзімінің сәйкес келуін қадағалауы керек. [2, 279б]
Германияда 1900 жылдан бері ипотекалық банктердің арнайы желісі бар.
Сол кезден бастап олардың бірі де ойсыраған жоқ. Олар тіпті, бірінші және
екінші дүниежүзілік соғыс уақыттарында да өз салымшыларына кепілдік актісі
парақ бойынша пайыздарын төледі. Сондай-ақ XVIII ғасыдың аяғынан бастап
Германияда нақты жинақтардың классикалық формасындағы жинақтаушы құрылыс
кассалары болды. Бұл кассалар қарапайым қағида бойынша қызмет етті: егер
бір үйдің құрылысы үшін 10000 мың ақша бірлігі қажет болып, ал өзінің жеке
баспанасының болуын армандаған әрбір адам бір жылда тек мың ақша бірлігін
үнемдейтін болса, онда ол тұрғын үйді 10 жылдан кейін ғана тұрғыза алады.
Ал осындай адамдар өз ниеттерін жүзеге асыру үшін қаражаттарын біріктірсе
олардың бірі тұрғын үйді бір жылдан соң, екіншісі екі жылдан кейін және
тағы сол сияқты тұрғыза алады. Қазіргі уақыттағы құрылыс жинақ кассалары –
Германиядағы тұрғын үй саласын инвестициялау институттарының бірі.
Келісімшарттың тұрғын үй жинақтарының басқа да үлгілері Франция мен
Ұлыбританияда қалыптасқан. Францияда тұрғын үй жинақ шоттарының екі түрі
бар. Бірінші шот А жинақ кітапшасы деп аталатын шоттар. Бұл шотта 100000
франкке дейін ақша жинауға және тек осыдан кейін ғана 150 мың франк
көлемінде жылдық пайызы 3,75% болатын жеңілдікпен тұрғын үй несиесін алуға
болады. Сондай-ақ жалпы жинаққа 7,5 мың франк мөлшерінде мемлекеттік сыйақы
қосылып отырады.
Тұрғын үй жинақ шоттарының екінші түрі – PEL (тұрғын үй жинақ
жоспары) шоттары деп аталады. Бұл шоттарда 400 мың франкке дейін жинақ
салуға және 600 мың франкке дейінгі сомада жылдық пайызы 4,8% болатын
жеңілдікпен тұрғын үй несиесін алуға болады. Несиелерінің мөлшерлемесі 4-5%-
ға тең, яғни нарықтық мөлшерлемеден төмен. Ірі жер банкі (Креди фонсье де
Франс) және оның филиалы – Кәсіпкерлер конторасы (Контуар дез антрепренер)
жер иелері мен құрылыс компанияларының тұрғын үй және өндірістік құрылысы
үшін қарыз ссуда береді. Ипотекалық операциялар негізінен ірі құрылыс
компаниялары мен жер иелеріне орта және ұзақ мерзімді ипотекалық қарызды 3
жылдан 20 жыл мерзімге берумен байланысты болып келеді.
Ұлыбританияда құрылыс қоғамдарының жүйесі өткен ғасырдан бері табысты
қызмет атқаруда. Олардың жұмыс механизмі немістің қызметкерлеріне сәл
ұқсайды, бірақ тұрғын үй несиесін алу үшін олар міндетті түрде құрылыс
қоғамының салымшысы болуы керек. Соңғы жылдары Біріккен Корольдік банк
ісінің заңнамасын либеризациялау нәтижесінде құрылыс қоғамының қызметі
коммерциялық банктер қызметімен көбірек қиылысып отырды.
Америка Құрама Штатарында президент Ф.Рузвельттің кезінде-ақ
тұрғын үй құрылысын несиелеу мен тқрғын үйді меншіктеудің тармақталған
ипотекалық жүйесі құрыла бастады. Белгілі болғандай, американдық ипотека
ондаған жылдар бойы мемлекеттің күшті қолдауын алды және дамыған экономика
арқылы ғана тұрғын үйді иеленудің жетекші формасына айналды.
АҚШ-тағы ипотекалық тұрғын үй несиесі – бұл тұрғын үйді иелену үшін
сол иеленетін тұрғын үйдің өзін міндеттемелерді қамтамасыз ету үшін
кепілдік актісіне 3 жыл немесе одан да көп мерзімде банктер немесе заңды
және жеке тұлғаларға берілетін несие немесе қарыз. [2, 281б ]
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫНЫҢ СЕБЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстандағы қол жететін тұрғын-үй құрылысының дамуы және
оған мемлекеттің қолдауы
Негізін алпауыт төрт банкир құрған Американың федералдық резервтік
жүйесі тым көп валюта шығарып, оларды Штаттардың үкіметіне сатты. Бұл
әрине, жақсы ниетпен жасалған шара болатын. Ипотекаға қолдау көрсету, соның
нәтижесінде экономиканы дамыту мақсатына бағытталды. Олар басында несиені
төмен пайыздық ставкамен берерін беріп алып, кейін оның ставкасын өсіріп
жіберді. Адамдар бұдан кейін өз міндеттемелерін орындай алмай, жылжымайтын
мүлігін тастай қашты. Ипотекалық дағдарыс осылай басталды. Жұрт жаппай
алған қарызын қайтармаған соң, оның екпіні міндетті түрде қаржы
орталықтарына тиеді. Қаржы блогында төлемдер тоқталған соң қаржы дағдарысы
басталады. Бізде мысалы, қаржы дағдарысы осы ипотекалық несиеден бастау
алды. Оның себебі – нақты қаржы нақты тауармен немесе алтын-валюта қорымен
қамтамасыз етілмеген. Баспанамен қамтамасыз етеміз деді де, банк сырттан
әкелген қарызын осы салаға үйіп-төгіп салып, оның бағасының шарықтап
кетуіне жол ашып берді. Несиені көшеге шығып таратқан соң, тұрғындар да
жаппай бас салды. Осылай жұрттың бәрін қарызға байлап қойып, банктер
байыған үстіне байыды. Оларға бұларың не деген Ұлттық банк болмады.
Дағдарыстың қаржы секторына тигізіп отырған залалы біздің елдегі банктерден
көрініс бере бастауын мына белгілерден байқауға болады: елде немесе біраз
аймақтарда банк мекемелері жабылып, кәсіпорындар мен ұйымдар және тұрғындар
оның қызметіне зәру болып қалады, Ұлттық банк өзінің функциялары мен
мақсаттарын дұрыс жүзеге асыра алмайды, банктер кәсіпорын, ұйымдармен өзара
ықпалдаспайды, сонымен қатар кәсіпорындар да олармен байланысуға
құлықсыздық танытады, экономиканың нақты секторы үнемі дағдарысты жағдайда
болады.
Соңғы 7-8 жыл ішінде экономиканың дамуының арқасында, әсіресе бізден
сыртқа шығарып сататын мұнай мен металдың бағасы әлемде үзбей көтерілуі
нәтижесінде, Ұлттық қор мен бюджеттегі қаржымыз бірталай өсіп еді. Өткен
жылы аталмыш заттардың бағасы еселеп арзандап кетті. Қаржы дағдарысына
байланысты шетелден жылына инвестиция ретінде миллиардтап келетін қаржы
көзі азайды. Несие тапшылығынан шағын және орта бизнестің ауқымы шектеліп,
тыныс-тіршілігі төмендеді. [4]
Жаңа жыл осындай қиындықтармен басталды. Олардың үстіміздегі жылы да
жалғасуы және, мамандардың айтуынша, бұрынғыдан да күрделі болуы мүмкін.
Шет елдерде қаржы дағдарысы толастамай, қайта оның зардабы нақты экономика
саласына ауыса бастады. Дағдарыстың әлем елдеріне етегін кеңірек жайғаны
және тигізген зардабының ауырлығы сонша, бұдан әр мемлекет дербес шығуы
мүмкін емес, барша әлем қауымдастығы болып осы залалмен күресудің,
дағдарыстан шығудың жолын табу керек деген пікір қалыптасып отыр. Оны
мамандар да айтады, мемлекет басшылары да қолдайды. Әрине, әр мемлекет
өзінің дербес іс-қимылына, олардың тиімділігіне жауапты, бірақ дағдарыс
әлем елдеріне ортақ, одан шығудың амалдары да көбінесе ортақ.
Осыған байланысты шет елдердегі қаржы дағдарысының туу себебі, оның барысы,
онымен күресу шаралары және де өз елімізде қабылданған дағдарысқа тойтарыс
бағдарламасы, орындалу қарқыны, тиімділігін арттыру мәселелері дипломдық
жұмыстың басты тақырыбы болып отыр.
Қазақстан нарық экономикасына көшкен ел. Президенттің табанды
саясатының арқасында осы жолмен 17 жыл үзбей жүріп келе жатыр. Асқан
асуларымыз бен алған шептеріміз де мақтанышпен айтарлықтай. Әлем елдері
даму деңгейімен үш топқа бөлінеді. Алдыңғы топ – жақсы дамыған елдер,
ортаншы топ – дамып келе жатқан елдер, үшінші топ – артта қалған, әлі
титықтап жүрген мемлекеттер. Егемендіктің қарсаңында, оның алғашқы
жылдарында Қазақстан орны осы үшінші топта болды. Бүгін ол топты артта
қалдырып, тек дамып келе жатқан елдердің қатарында болу ғана емес, оларды
да артқа тастап, әлемдегі озық елу елдің санатына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Макро – микроэкономика кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуы және оған дүниежүзілік
ипотеканың ықпалы
Орындаған 4 курс студенті ______________________ Э.С.
Касымбекова
Ғылыми жетекші
ф-м.ғ.д, профессор ______________________ С.С.
Оспанов
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ______________________ Д.Р.
Тураров
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
э.ғ.д., профессор ______________________
Б.М. Мухамедиев
(қолы, күні)
АЛМАТЫ, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ОРНЫҚТЫ ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ
ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Экономикалық өсу үлгілері және
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеудің
теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..9
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ СЕБЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстандағы қол жететін тұрғын-үй құрылысының дамуы
және оған мемлекеттің
қолдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
2.2 2009-жылдың І тоқсанындағы Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.3 Дағдарыстан шығудың да, тұрақты дамудың да өзекті
мәселесі – экономиканы
әртараптандыру ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОСЫМША
КIРIСПЕ
Тұрғын үй құрылысы – біздің экономикамызды алға сүйреуші қуатты күш
(Қазақстан Республикасы Президентінің жолдауынан).
Экономиканы қай жағынан алып қарасақ та, олардың барлығы экономикалық
өсу мәселесiне алып келедi. Бұл мәселенiң өзектiлiгi халықтың тұрақты
өсуiне, өмiр сүрудiң жоғары деңгейiн қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасы XXI ғасырға күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Он
жеті жылдан астам уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен қатар жүргiзiлiп келе
жатқан экономикалық реформалардың маңыздылығына және оны ары қарай дамыту
мәселелеріне тоқталар кез жеттi.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң
нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап
көрсеткенiндей, “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына
қосылуы керек”.
Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын
табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде
тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк
бағдарламалар немесе стратегиялар қажет.
Экономикалық өсу әдетте ЖIӨ-нiң нақты өсуiмен бағаланады және оның
өсу қарқынымен тiкелей байланысты. Экономикада құлдырау және өркендеу
кезеңiне байланысты өсудiң екi аспектiсi болады: өсу нәтижесiнiң бұрынғы
деңгейiне жету және одан асып кету. Нарықтық экономикаға өту кезiнде
мемлекеттiң, яғни макроэкономикалық реттеудiң алатын орны үлкен болуы
керек.
Қазақстан Республикасының халық шаруашылық кешенінің дамуына, яғни
жеке айтқанда тұрғын үй құрылысына ипотекалық несиелеудің әсер ету
мүмкіндіктерімен анықталады. Елімізде нарықтық экономиканың қажетті
инструменттерінің бірі – ипотекалық несиелеу. Ипотекалық несиелеу
тұрғындардың тұрғын үйге төлем қабілеттілік сұранысын кеңейте отырып,
тұрғын үй аясына, тұрғын үй құрылысына және құрылыс материалдар өндірісіне
бюджеттен тыс қаражаттарды тартуға көмектеседі.
Тұрғындар үшін ипотекалық несиелеу тұрғын үйді сатып алу үшін
қаражаттарды жинаудың ұзақ мерзімді альтернативасы болып табылады.
Банктер үшін бұл ұзақ мерзімді инвестициялаудың перспективті аясы.
Мемлекет немесе қалалық билікті алсақ, олар тұрғын үй құрылысының
сұрақтарын шеше отырып, қоғамда әлеуметтік басымдылықты шешеді. Ипотека
Қазақстан Республикасының экономикасын көтеру үшін фундамент бола алады
және болуы тиіс. Көптеген дамыған елдердің мысалы көрсеткендей, тұрғын үй
мәселесін шешумен қатар ипотека, мемлекетте сапалы жаңа қаржы-несие
қатынастарының, кепілзат және бағалы қағаздардың жоғары дамыған нарығы
есебінен қаржылық және экономикалық тұрақтылықтың туындауына көмектеседі.
Ипотекалық несиелеу әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешуге
көмектеседі. Ипотекалық нарық қазіргі таңда қаржы нарығының белсенді бөлігі
ретінде дамуда. Сондықтан осы тақырып бойынша диплом жұмысы таңдалды.
Диплом жұмысының мақсаты – экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз
ететін ипотекалық несиелеу жүйесін құру, жүзеге асыруды теориялық және
әдіснамалық түсіндіру болып табылады. Қойылған мақсат диплом жұмысының
мазмұнын анықтайды және келесі міндеттерді қалыптастыруға көмектеседі:
- Экономикалық өсудің үлгілері мен факторларына тоқталу;
- Ипотекалық несиелеу түсінігін ашу;
- Қазақстандағы тұрғын үйді несиелеудің тәртібін талдау ;
- Қазақстан Республикасындағы және шетелдегі ипотекалық нарық мәселелерін
анықтау;
- Қазақстан Республикасында тұрғын үй саясатын дамыту бағдарламасына
толық тоқталу..
Дипломдық жұмыстың құрамы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдбиеттер тізімінен тұрады: бірінші тарауда жалпы
экономикалық өсудің үлгілері мен факторларына кеңірек тоқталу,
Қазақстандағы және әлемдік ипотекалық несиелеу жайында, ал екінші тарауда
ипотекалық дағдарыс себебі, ұлттық экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз
етудің іске асуы туралы қарастырылды.
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ОРНЫҚТЫ ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ
ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Экономикалық өсу үлгілері және факторлары
Соңғы жүзжылдықта дүние жүзінің көп мемлекеттерінде адам басына
шаққандағы ЖҰӨ және жиынтық ЖҰӨ тұрақты түрде өсуде. Экономиканың өсуі
кеңінен тараған құбылыс болып отыр. Экономикада болып отыратын
құлдырауларды ескерсек те, ұзақ мерзімді экономиканың өсуі тренді
ұлғаймалы. Сондықтан экономиканың тұрақты өсуі – бұл экономикадағы басты
құбылыс. Бұл құбылыс дүние жүзінің көп мемлекеттерінде соңғы екі жүз
жылдықта байқалып отыр.
Экономиканың өсуін өлшеудің екі жолы бар:
1. Макроэкономикалық көрсеткіштердің мәнінің өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ, ТҰӨ, ҰТ
немесе адам басына шаққандағы тұтынудың өсуі).
2. Әлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (Жеке меншік құқығы
құрылымының өзгеруі, өндірісті ұйымдастыру және бөлу формаларының өзгерісі
және т.б.). Бұл жағдайлар экономикалық өсудің бір деңгейден екінші деңгейге
ауысуына негіз болады. Жоғарыдағы әдістемеге байланысты өсу теориясында үш
бағытты атап өтуге болады.
- неокейнстік;
- неоклассикалық;
- тарихи-әлеуметтік.
Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының
көтерілуіне әкеледі. Қойылған сұраққа жауап басқа түрде және басқа әдіспен
құралуы мүмкін. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра
алады және әлеуметтік-экономикалық ахуалдарды шеше алады. Экономикалық өсу
ресурс шектелуінің ахуалын шешуді жеңілдетеді.[1,338б.]
Экономиканың өсуінің қайнар көзі неде? Кез келген мемлекеттің өсуі
негізгі алты фактордан тәуелді. Олар:
1. Табиғи ресурстардың сапасы мен көлемі.
2. Еңбек ресурстарының сапасы мен саны.
3. Негізгі капитал қорының көлемі.
4. Технология
Экономиканың өсуіне әсер ететін осы төрт факторды ұсыныс факторлары
деп айтуға болады.
Дәл осылар өндірістің өсуіне мүмкіндік береді. Сапалы ресурстар және
технологиялық әлует бірігіп нақты өнім көлемін өндіруді ұлғайтады.
Экономиканың өсуіне әсер ететін соңғы екі факторды қарастырсақ, олар:
1. Сұраныс факторы.
2. Бөлу, тарату факторы.
Өндіріс әлуетін дұрыс пайдалану үшін, өндірумен қатар өндірген
өнімді дер кезінде сату да маңызды.
Экономиканың өсуіне әсер ететін сұраныс және ұсыныс факторлары бір –
бірімен тығыз байланысты. [1, 339б.]
Экономика өсуінің негізгі үлгілерін қарастырыйық. Басқа үлгілір
сияқты өсу үлгісі абстракты, экономика үрдісінің наты түрі график немесе
теңдік түрінде көрсетіледі. Үлгіні жасау барысында пайдаланылатын болжамдар
нақты үрдістің нәтижесін жоққа шығарады, бірақ экономиканың өсуі сияқты
күрделі құбылыстың заңдылықтарын және кейбір мәселелерін талдауға мүмкіндік
береді.
Өсу үлгісінің көбі өнімнің нақты көлемінің көбеюі, негізгі өндіріс
факторларының өсу ықпалымен, яғни еңбек пен капиталдың әсерінен пайда
болады.
Өсу үлгісінің көбі шығынның нақты көлемінің көбеюі, негізгі
өндірістік факторлардың өсім ықпалымен, яғни еңбек пен капитал ықпалына,
еңбек факторы сырттың ықпалына қарсы тұра алады, ал капитал көлемін,
керісінше, инвестициялық саясат арқылы тез өзгертуге болады. Уақыт өте
келе, капиталдың экономикада амортизация есебінен қысқаратыны және таза
инвестиция көбейетіні белгілі. Біз экономиканың өсуінің өзі бағалы деп
айта алмаймыз, оның бағалылығы - халықтың жағдайын көтеруге негіз
болғанында. Сондықтан экономиканың сапалы өсуіне баға беру үшін, тұтыну
бағасының динамикасын қарастыру керек.
Кейнстік өсу үлгісі негізінде логикалық құрал қолданылады, бізге
белгілісі кейнстік қысқа мерзімдік тепе – теңдік үлгісі.
Сұраныс талдауын ұсыныс динамикасын анықтайтын факторларды қоса
отырып қарастырамыз. Бұл арқылы экономикадағы сұраныс пен ұсыныс тепе –
теңдігінің шарттарын анықтауға болады. [1, 341б.]
Кейнстік өсу үлгісінің қарапайым түрі Е. Домар үлгісі болып табылады,
бұл үлгіде капиталдың шекті өндірісі Леонтьев функциясы ретінде
қарастырылады. Домар үлгісі еңбек нарығында ұсыныстың артықшылығынан
шығады, бұл бағаның тұрақтылығын ескереді. Капиталдың шығып қалуы жоқ, ал
капиталдың (K Y) және қор жинағы нормасы тұрақты болып келеді. Өнім тек 1
ресурсқа ғана тәуелді деп айтуға болады, ол – капитал.
Инвестицияның өсуі экономикада ұсыныс пен сұраныс өсуінің факторы
болып табылады. Егер берілген мезгілде инвестиция және I – ға өссе, онда
мультипликатор әсерімен жиынтық сұраныс келесіге өседі:
∆YAD= ∆I*m= ∆I(11-b)= ∆I* 1s,
(1)
мұндағы,
m- шығын мультипликаторы
b-тұтынуға шекті бейімділік
s- қор жинағына шекті бейімділік
∆YAS=α* ∆K- жиынтық ұсыныстың өсуі
α-капиталдың шекті өнімділігі.
Капиталдың ∆K өсімшесі инвестицияның I көлемімен қамамасыз етіледі, осыдан,
∆YAS=α* I ,
(2)
Экономиканың өсуінің тепе теңдігі сұраныс пен ұсыныстың
теңестірілуінің шартында пайда болады. ∆Is= α* I немесе ∆I I = α* s,яғни
инвестицияның өсімшесі капиталдың шекті өнімділігі мен қор жинағының шекті
бейімділігіне тең болуы керек.
Тепе теңдік шарты бойынша инвестиция қор жинағына тең болғандықтан,
I=S , ал S= sY; s=const болғанда, табыс деңгейінің көлемі инвестицияның
деңгейіне пропорционал болады, сонда:
∆YY= ∆II= α*s,
(3)
Сондықтан, Е. Домардың теориясына сай , экономикадағы нақты
табыстың тепе тедік өсу қарқыны және қолда бар өндірістік қуаттың барлығы
қолданылады. Ол капиталдың шекті өнімділігіне және қор жинағының
нормаларына тура пропорционал немесе ∆Y∆K – капиталдың қайтарылуының
өсімшесіне тура пропорционал болады. Инвестиция мен табыс бірдей қарқында
өседі.
Егер үлгіде берілген деңгейден жеке сектордың жоспарлы
инвестициясының өсу қарқыны ауытқыса, мұндай динамикалық тепе теңдік
тұрақсыз болуы мүмкін.
Е. Домардың үлгісі өсу теориясына сай келе алмайды. Бұл кейнстік
қысқа мерзімді тепе теңдікті ұзақ мерзімге кеңейтудің әрекеті және дмып
келе жатқан жүйе үшін қандай шарттар орындалатынын көрсету. [1, 343б.]
Инвестицияның эндогендік функциясын қоса отырып Р. Ф. Харрод (1939ж.)
экономикалық өсудің арнайы үлгісін құрады.
Акселератор принципіне сай , табыстың кез келген өсуі капитал
салымының өсуіне алып келеді, бұл өзгеріс табыстың өзгеруіне пропорционалды
:
It = ν(Yt – Yt -1),
(4)
мұндағы,
ν – акселератор.
Экономикадағы алдыңғы кезеңде қалыптасқан жағдайларды ескеоре
отырып, кәсіпкерлер өндіретін өнім көлемін жоспарлайды.
Егерде алдыңғы кезеңдегі сұраныс туралы болжамдары ақталып, сұраныс
ұсынысқа теңелсе , онда өнім көлемін өзгеріссіз қалдырады.
Ал егерде экономикадағы сұраныс көлемі ұсыныстан көп болса, онда
олар өндіріс көлемін кеңейтеді. Егер керісінше ұсыныс сұраныстан көп
болса, онда олар өндіріс көлемін азайтады.
Осы айтылғандарды формула арқылы былай өрнектеуге болады:
Yt – Yt-1 Yt-1 = а * (Yt-1 –Yt-2) Yt-2 ,
(5)
Егер а=1болса, онда алдыңғы кезеңдегі сұраныс (t-1) ұсынысқа тең
болады егер а 1 болса, онда сұраныс ұсыныстан көп болады. Осыдан біздің
экономикадағы ұсыныс көлемі мынаған тең:
Yt =Yt-1 (( а * (Yt-1 –Yt-2) Yt-2)+1),
(6)
Жиынтық сұранысты табу үшін акселератор үлгісі қолданылады (және
теңдік шарты (I= S):
Yt= Its=ν(Yt – Yt-1)s,
(7)
Экономиканың өсуі жиынтық сұраныс пен ұсыныстың теңдігінен шығады.
ν (Yt – Yt -1)s= Yt-1( а *
(Yt-1 –Yt-2) Yt-2)+1), (8)
Өрнектеп,келесі формуланы алуа болады:
νs (Yt – Yt -1) Yt -1= а * (Yt-1 –Yt-2) Yt-
2)+1), (9)
Алдыңғы кезектегі сұраныс пен ұсыныс өзара тең болады дейік, немесе
a=1. Сонда қабылданған шарттарға сай кәсіпкерлер берілген кезеңде
өндірістің өсу қарқынын өзгерусіз қалдырады:
Yt – Yt -1 Yt -1= Yt-1 –Yt-2 Yt-2=∆Yt Yt
-1, (10)
Алдында айтылып кеткенді келесі түрде көрсетуге болады:
νs (∆Yt Yt -1) = (∆Yt Yt -1) + 1,
(11)
Осыдан тепе теңдік көлемінің өсу қарқыны келесі болады:
∆Y Yt -1= s ν – s,
(12)
Харрод s ν – sформуласынан “кепілдік ” өсу қарқыны деп атайды. Оны
қолдай отырып, кәсіпкерлер өздерінің шешімдеріне толық қанағаттанады.
Сұраныс ұсынысқа тең болып, олардың күткендері растала бастайды. Бұндай
экономикалық өсу толық өндірістік қуаттың қолданылуын қамтамасыз етеді,
бірақ жұмыссыздықты жою әрқашанда жүзеге аса бермейді.
Кепілдік пен нақты өсу қарқынының арасындағы сараптама мынадай
қорытынды жасауға мүмкіндік береді: егер кәсіпкерлердің өсу қарқынында
айырмашылық болса, онда жүйе ақырындап теңдестік жағдайынан алыстайды.
Кепілдік өсу қарқынымен қатар Харрод “табиғи ” өсу қарқынын
енгізеді. Бұл ең жоғарғы өсу қарқыны блып табылады. Осындай өсу қарқыны
кезінде еңбек пен капитал факторларының толық қамтылуы байқалады.[1, 345б.]
1.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеудің
теориялық негізі
Қазіргі мемлекеттік тұрғын үй саясаты тұрғын үй мәселесін
шешуде халықтың әлеуметтік көмекке мұқтаж бөлігінің қажеттіліктеріне
бағдарланған бұрынғы саясатымен қатар, орташа табысы бар және тегін
жекшелендірудің нәтижесінде баспанасын өз меншігіне айналдырып алған
баспанасы бар халықтың негізгі бөлігіне жаңа екпін түсіріп отыр.
Ұзақ мерімді ипотекалық тұрғын үй несиесі халықтың осы бөлігінің
мәселелерін шешудің негізгітәсіліне жатады. Алайда халық табысының аздығы,
қаржы нарығында пайыздық мөлшерлемелердің жоғары болуы, тұрғын үй нарығының
дамымағандығы және құрылыс бағасының жоғары деңгейден түспеуін ескермегенде
, ипотека механизмінің көмегімен шешілуі тиіс басқа да мәселелер көп.
Ипотекалық тұрғын үй несиесі – ҚР азаматы болып табылатын жеке
тұлғаларға екінші деңгейлі банктердің (банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың ) несие қаражатына бөліп – бөліп немесе
толық сатып алынған жылжымайтын мүлік кепілімен (жылжымайтын мүлік
ипотекасы) беретін қарызы. Ипотекалық тұрғын үй несиесі қарыз алушыға көп
пәтерлі үйден жеке пәтер сатып алуы үшін немесе жеке үй сатып алуы үшін
беріледі.
Ипотекалық тұрғын үй несиесін ҚР Ұлттық банкісінен банк
операцияларын жүргізуге лицензия алған банктер береді.
Кез келген елде ипотекалық несиелеудің дамуына мынадай факторлар өз
әсерін тигізеді:
1. Саяси факторлар – елдегі саяси жүйенің жалпы тұрақтылығы.
2. Құқықтық фактор – мемлекеттің құқықтық ортасының жалпы жағдайымен
анықталады. Мұнда ипотеканың дамуына құқықтық ортаның меншіктік қатынасы ,
ең алдымен оның жылжымайтын мүлік обьектілерін қорғай алатын қабілеті зор
әсерін тигізеді, оның ішінде кепілдің обьектісі болып табылатын мүліктен
салық өндіріп алуды және мүлікті шеттетуді заңдық тәсілдермен жүзеге
асырудың , жылжымайтын мүліктің нақты тіркеу жүйесінің, сондай – ақ кепіл
тіркеуінің болуы немесе болмауының да мәні зор. Ипотекалық операцияларды
олардың қатысушыларымен жүзеге асырудың мазмұны мен тәртібін реттейтін
заңдар мен қаулылардың арнайы блоктарын бөлгенде ғана ипотека жақсы дами
алады.
3. Экономикалық – қаржылық нарықтың жағдайы мен дамуы, инфляция деңгейі мен
валюталардың тұрақтылығы, халықтың төлем қабілеті.
4.Тарихи жағдайлар мен факторлар – қаражаттың дәстүрлі жолмен жинақталуы
немесе оның болмауы, сондай-ақ халықтың несиеге көзқарасы , елдердің
тарихи даму ерекшеліктері. [2, 70б.]
Әр түрлі факторлар ипотекалық несиелеуді ұйымдастырудың әр түрлі
нұсқаларын қалыптастырудың негізі болып табылады. Қазақстан бұл жүйені
өзінің тарихи ерекшеліктеріне қарай қалыптастырады.
ҚР Президентінің 1995 жылдың 23 желтоқсанында қабылданған №2723
“Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы ” заңдық күші бар Жарлығы Қазақстандағы
ипотекалық дамудың бастауы болды. Онда ипотека кепіл түрінде анықталды –
кепілге салынған жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлес кепіл берушінің
немесе үшінші тұлғаның иелігінде және пайдалануында болады. Халықты ұзақ
мерзімді ипотекалық тұрғын үй несиесімен қамтамасыз ететін жүйені құрудың
алғашқы кезеңінде мемлекеттің рөлі айрықша болды. Мемлекет жүйенің даму
тұжырымдамасын анықтап, оның сенімді әрі тиімді жұмыс істеуіне жағдай
тудыратын құқықтық базасын қалыптастырды және қарыз алушыларды әлеуметтік
жағынан қорғаудың механизмін жасады, ипотекалық несиелеу нарығының
қатысушыларын ынталандыратын салықтық саясатты жүргізді, нарықты
ұйымдастыратын қажетті институттарды құрап, оларды басқаруға ат салысты.
[13]
2000 жылдың 21 тамызындағы ҚР Үкіметінің №1290 қаулысымен қабылданған
Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту және тұрғын үй
құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру тұжырымдамасына сәйкес ипотекалық
несиелеудің жүйесі иптекалық компанияларды түрғын үй нарығының дамуын
қамтамасыз ететін жабық акционерлік қоғам формасында құруға негізделді. Бұл
жүйеде банктер ипотека тауарларымен қамтамасыз етілген ипотекалық
облигацияларды шығару жолымен қайта қаржыландырыла алады. Ұлттық банк
басқармасының 2000 жылдың 20 желтоқсанындағы шешімі нәтижесінде “
Қазақстан ипотекалық компаниясы ” жабық акционерлік қоғамы құрылды. [14]
Дербес қаржы институты болып табылатын “ Қазақстан ипотекалық
компаниясы ” жабық акционерлік қоғамы несие беруші банктерден ипотекалық
тұрғын үй несиесі бойынша талап ету құқығын алады, әрі осы құқықтармен
қамтамасыз етілген ипотекалық бағалы қағаздарды шығарады.
Компанияның негізгі функцияларына мыналар жатады:
- Несие берушілерді белгіленген стандарттар мен талаптар негізінде , ұзақ
мерзімді ипотекалық тұрғын үй несиесін талап ету құқықтарын сатып алу
жолымен қайта қаржыландыру;
- Тіркелген немесе өзгермелі сыйақы мөлшерлемелері белгіленген ипотекалық
бағалы қағаздарды шығару;
- Тұрғын үй несиесі саласына инвесторлардың қаражатын тарту;
- ҚР Ұлттық банкімен несие беруші банктердің қаржылық жағдайы туралы
ақпараттар мен қамтамасыз ету туралы келісімді бекіту;
- Банктер үшін ипотекалық несиелеу бойынша әдістемелік ұсыныстарды әзірлеу;
- Несие берушілерге ипотекалық тұрғын үй несиесі бойынша консалтингтік
қызмет көрсету және ипотекалық несие операцияларын жүргізудің тәуекелі
төмен әрі оңтайлы тәжірибесін енгізуіне ықпал ету.
Компания несие беруші банктердің ипотекалық тұрғын үй несиесі
бойынша ұсынған мәліметтерін талдайды, ипотекалық тұрғын үй несиенің
сапасын тексеруді жүзеге асырады және қарыз алушылар жөніндегі ақпараттарды
алу туралы мемлекеттік немесе басқа да органдарымен келісімді бекітеді,
сондай – ақ ипотекалық несиелеу саласындағы мамандардың біліктілігін
арттыру мақсатында оларды оқытуды жүзеге асырады.
Ипотекалық несиеге тән кепілдік жүйесін жұмыс істеу механизмі
мынадай болады:
1-кесте. Ипотекалық несие нарығының жұмыс істеу механизмі*
7 2 5
3
6
6
*Дерек көзі: Қаржы нарығы және делдалдары оқулығынан
1 – компания ипотекалық облигацияларды шығарады;
2 – инвестордың осы облигацияларды сатып алуы;
3 – коммерциялық банктарге олардың сұрау салуы бойынша беру;
4 – коммерциялық банктер қарыз алушыға несие береді;
5 – қарыз алушы несиені жыл сайын теңдей етіп бөліп өтейді;
6 – коммерциялық банк компания несиесінің сомасын қайтарады;
7 – пайыздарды төлеу және ипотекалық облигацияларды өтеу.
Екінші деңгейлі банктер жеке қарыз алушыларға олардың өтей алатын
мүмкіндіктерін алдын ала бағалап, қарыз алушының табысын ескеру мен
несиенің ең көп шамадағы ықтимал сомасын анықтап, олардың бастапқы жарнаны
төлеуге өзіндік қаражатының жететінін немесе жетпейтінін анықтап алғанна
кейін және ипотеканың мәнін бағалаған соң, ипотекалық несиені тұрғын үйді
сатып алу үшін береді. Бұл рәсім қрыз алушының андеррайтингі деп аталады.
Несие берушуі қарыз алушының берген ақпаратын тексереді, оның төлем
қабілеттілігін бағалайды және несие беру туралы шешім қабылдайды немесе
белгілі бір себептерге сүйеніп оған несие беруден бас тартады. [2, 74б.]
Егер несие беруші жағымды шешім қабылдайтын болса, берілітін
несиенің сомасын есептеп, оны берудің басқа да маңызды шарттарын (мерзімін,
пайыздық мөлшерлемесін, өтеу тәртібін) қалыптастырады.
Ұзақ мерзімді ипотекалық несие төлем, мерзім, қайтару шарттарымен
және несие қаражатының пайдалануына қатаң бақылау орнатумен беріледі. Қарыз
алушының өзіне үйді несие берушіге өтініш бергенге дейін де, өтініш
бергеннен кейін де таңдауына құқығы болады. Бірінші жағдайда үйді сатушы
мен қарыз алушы өздері белгілеген мерзімде келісілген баға бойынша, қарыз
алушының тұрғын үйді сатып алудағы басым құқығын қарастыратын тұрғын үй ді
сату – сатып алудың келісімшартына алдын ала қол қояды. Несие беруші
несиенің қайтарылуы тұрғысынан тұрғын үйді бағалайды және қарыз алушының
табысына, әкелген бастапқы жарнасына әрі тұрғын үйдің құнына қарай, оның
сомасын есептейді. Екінші жағдайда әлеуетті қарыз алушы несие беруші
есептеген несиенің шамасын біліп алғаннан кейін өзіне қолайлы, төлеуге
қабілеті жететін тұрғын үйді таңдайды. Содан соң өзінің сатушысымен сату –
сатып алудың мәмілесін бекітеді. Бұл мәміледе несие берушінің сатып алынған
тұрғын үйдің несиені қамтамасыз ете алатыны туралы келісімі міндетті түрде
болуы керек.
Несиеге сатып алынатын пәтерді таңдаған бағалаушының қызмет ақысын
қарыз алушы төлейді. Бағалаушы таңдап алынған тұрғын үйді тәуелсіз
бағалайды, ал несие беруші оны берілетін несиенің мөлшеріне арақатынасын
белгілейді.
Несие беруші оң шешімге келген жағдайда қарыз алушымен несиелік
келісімшартқа отырады. Ал қарыз алушы өзінің қаражат есебінен бастапқы
жарнаның төлеміне пайдалану үшін сақтап қойған жарнаны банктегі өз шотына
әкеледі. Қарыз алушы келісімшарт бекітілгеннен кейін бірден жылжымайтын
мүліктің меншік иесіне айналады әрі оны несие беруші банкке кепіл ретінде
ұсынады. Ал несие беруші осылар жүзеге асырылғаннан кейін несиемен қызмет
көрсетуге кіріседі.
Несиелік келісімшартта екі жақ мына шарттарды қарастырады :
- Берілетін несиенің сомасы;
- Несие берілетін мерзім;
- Қарыз алушының несиені пайдаланғаны үшін төлейтін пайыз мөлшері;
- Несиені және несие бойынша пайызды өтеудің кезектілігі;
- Келісімшартты мерзімінен бұрын бұзудың және несие мен оның пайызын
өндіріп алудың негіздері және т.б.
Несиелік қамтамасыз ету мәміленің нотариалдық растауымен, пайда
болған ипотеканың мемлекеттік тіркеуімен сәйкес келетін сатып алынған
тұрғын үй ипотекасы бойынша келісімшартпен ресімделуі мүмкін, сондай – ақ
тұрғын үй ипотекасы мен сату – сатып алудың үш жақты (аралас)
келісімшартымен де ресімделуі мүмкін. Мұнда мүдделі үш тарап пәтердің
сатушыдан сатып алушының меншігіне өткенін, сондай – ақ бұл пәтердің несие
берушінің пайдасына ипотекаға берілгенін бір мезгілде дәйекті түрде әрі
нақты тіркеп, нотариалдық тұрғыдан растайды. Немесе ол сатып алынған тұрғын
үй ипотекасының сату – сатып алу келісімшартын тіркеу сәтінде несие
қаражаты есебінен тұрғын үйді сатып алудың келісімшартымен ресімделуі
мүмкін. [2, 75]
Ипотека туралы келісімшартта екі жақ мынадай шарттарды қарастырады:
- Ипотеканың мазмұнын;
- Ипотекаға берілген үйдің бағасын;
- Ипотекамен қамтамасыз етілген негізгі міндеттеменің мөлшерін (берілген
несиенің мөлшерін және пайдаланылатын ақша қаражаттары үшін алынатын
пайыздың мөлшерін);
- Ипотекамен қамтамасыз етілетін негізгі міндеттеменің орындалу мерзімін
(несие берілетін мерзімін);
- Ипотекаға берілетін мүліктің қарыз алушының пайдалануында жатқанын
көрсетуін (өйткені, ол ипотека туралы келісімшарт бойынша кепілді салушы
болып табылады);
- Ипотекаға берілген мүлікті сақтандыру жөніндегі талабын;
- Ипотеканы және басқаларды өндіріп алуды талап етудің негізін.
Ипотека жөніндегі келісімшарт пен несиелік келісімшарт бойынша екі
жақтың құқықтары мен міндеттері несие берушінің және қарыз алушылардың
мүдделерін қорғауға және олардың өз құқықтарын жүзеге асыруына кепілдік
беретіндей болуы керек.
Қарыз алушы бастапқы жарнаның және несие қаражатының сомаларын
пайдалана отырып, сату – сатып алу келісімшарты бойынша тұрғын үй құнының
төлемін жүзеге асырады. Несие берушінің сату – сатып алу келісімшарты
бойынша есеп айырысу процесіне тікелей қатысып,оған толық бақылау
жүргізгені мақсатқа лайықты болады. Осыдан кейін ипотека – қарыз алушының
өмірін сақтандыру, сондай – ақ сатып алынған үйге меншік иесінің құқықық
мүмкіндігіне қарай жүзеге асырылады.
Одан ары несие беруші несиеге қызмет көрсетуді жүргізеді, яғни қарыз
алушыдан төлемдерді қабылдайды, берілген ипотекалық несиеге қызмет ету
бойынша қажетті шараларды жүзеге асырады.
Ипотекалық несиенің параметрлерін компания мен банктер бір – бірімен
алдын ала келісіп, белгілеп алады.
- Несие ҚРҰБ жіктеуіне сәйкес стандартты болуы керек;
- Қарыз алушы тұрғын үй төлемінің бір бөлігі болып табылатын бастапқы
жарнаны тұрғын үй құнынан 30% мөлшерінде әкелуге міндетті, тұрғын үй
құнының 15% – ына тең соманы әкелген жағдайда соманың қалған 15% – ы
азаматтық – құқықтық жауапкершілікпен сақтандырылады.
- Сатып алынған тұрғын үй несие бойынша кепіл болып табылады;
- Ұзақ мерзімді ипотекалық несие инфляция деңгейінде несиені индекстеу
арқылы теңгемен беріледі;
- Сыйақының мөлшерлемесі оның уақтылы төленуіне мүмкіндік беретіндей
нарықтық болуы керек, бұл арада ол банктерге, инвесторларға, зейнетақы
жинақтаушы қорларға, сақтандыру компанияларына және т.б. тартылатындай
болуы қажет;
- Негізгі қарыз сомасы мен оның пайызы аннуитеттік төлем формуласы бойынша
есептелген ай сайынғы төлем түрінде төленеді;
- Кепіл, сондай – ақ қарық алушының өмірі мен еңбек қабілеттілігі міндетті
түрде сақандырылуы керек.
Компанияның облигациялары тек осындай (жоғарыда аталған) шрттарға
ғана сәйкес келетін несиенің құқық – талаптарымен қамтамасыз етіледі. [2,
77]
Ипотекалық несие берілерде ұсынылатын қамтамасыз етудің құнына қарай
қарыз алушыға берілуі мүмкін ең жоғары шамадағы оның мөлшерін анықтайтын
коэффициент есептеледі. (К3 коэффициенті). Бұл коэффициент жылжымайтын
мүліктің сатылу бағасы немесе осы мүліктің бағаланған құны – міне, осы екі
шамадан ең аз шама ретінде аныталатын кепілдің құны мен ипотекалық несие
сомаларының арқатынасы ретінде анықталады. Осы талапқа сәйкес бұл
арақатынастың ең көп шамасы бағаланған құннан немесе сатылу бағасынан – екі
шаманың қайсысыаз, соған қарай – 70 %- дан аспауы керек.
Бұл коэффициент несие беруші банк пен компания өз мойнына алатын
тәуекелдік деңгейінің бағалануына өз әсерін тигізеді. К3 неғұрлым жоғары
болса, тәуеклділік те соғұрлым жоғары болмақ. Белгілі бір қарыз алушы үшін
К3 коэффициентінің нақты мәні оның несиені төлеу қабілетіне байланысты 70
%- дан аз болуы мүмкін. Компания К3 көрсеткішін ипотекалық тұрғын үй
несиесінің типі, сыйақы мөлшерлемесі және басқа да фактордың негізінде
өзгерте алады. Кез келген өзгерту банк пен компания арасындағы келісімде
көрініс табуы керек.
Компания банктерге ипотекалық несиені сатуына мүмкіндік береді.
Қайталамалы ипотека нарығын ұйымдастырушы ретінде компания ипотекалық
айғақты сатып алу жолымен талап ету құқығын төлем негізінде алады. Бұл
арада несиеге қызмет ету бойынша функция банктің өзінде қала береді.
Банктер құқық – талабы компанияға берілген ипотекалық тұрғын үй
несиесін ұсыну барысында құжаттардың стандартты формаларын пайдалануы
қажет:
1.Қарыз алушының алдын ала біліктілігінің парағы.
2.Ипотекалық несиеге анкета -өтініш.
3.Жұмыс орны бойынша сұрау салу.
4.Банкке сұрау салу.
5.Андеррайтингтің нәтижелері туралы есеп беру.
6.Кепілдің жағдайын тексеру туралы есеп беру.
7.Несиелік келісімшарт.
8.Ипотекалық келісімшарт.
9.Тұрғын үйді сату – сатып алу келісімшарты.
10.Сатып алудың және егер бар болса, ипотекалық айғақты кері сатып алу
келісімшарты.
Банк ипотекалық тұрғын үй несиесін ресімдеуге арналған құжататрдың
бұлардан басқа қосымша формаларын дербес пайдалана алады.
Компания сатып алынған құқық –талаптардың пулдарымен қамтамасыз
етілген ипотекалық облигацияларды шығарады. Әрбір эмиссия үшін
параметрлермен сәйкес келетін жеке пул жасалады. Оның үстіне, банктер мен
компания арасында сатып алынған құқық – талаптарды сенімділікпен басқару
келісімшарты бекітіледі. Бұл несие берушіге қарыз алушыны және кепілге
салынған үйді бақылауына, несиеге қызмет еткені үшін комиссиялық сыйақы
алуына мүмкіндік береді.
Стандартқа сәйкес келмейтін ипотекалық несие анықталған жағдайда банк
кемшілікті жоюы керек немесе сапасыз несиені сатып алады.
Қарыз алушының тарапынан ай сайынғы төлем төленбесе немесе мүлдем
төленбесе банк ай сайынғы төлем мөлшерінде компания несиесі бойынша төлемді
жүзеге асырады. [2, 78б]
Егер ипотекалық несие сапасыз деп танылатын болса, онда банк бұл
несиені компаниядан сатып алады және негізгі қарыздың қалған сомасын өтеу
туралы қарыз алушымен жеке келіседі. Несиені өндіріп алуды компаия және
соңғы инвестор емес банк жүзеге асырады, яғни оны (өндіріп алудың)
тәуеклділігін өз мойнына алады. Қажетті құн мерзімінен бұрын өтелетін
жағдайда ол жаңа несие бойынша талап етудің құқығын іске қосу жолымен
немесе ҚР Ұлттық банктің қайта қаржыландырылуына қолайлы ақша немесе бағалы
қағаздар секілді өтімді активтерді өтеудің арнайы шотына орналастырумен
жүзеге асырылады.
Осыдан кейін институционалдық инвесторлар (зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары және т.б.) қайталамалы нарықта талап етудің
құқықтарымен қамтамасыз етілген ипотекалық облигацияларды сатып алады.
Осылайша олар ипотекалық нарықтың қайта қаржыландырылуын және тұрғын
үй несиесінің ақша қаражаттары құйылымымен қамтамасыз етілуін жүзеге
асырады.
Компания өз қызметінің алғашқы кезеңінде негізінен тіркелген пайыздық
мөлшерлемесі бар, өтелу мерзімі 3 жылдан10 жылға дейінгі уақытты қамтитын
несиені сатып алады. Мұнда несие бойынша сыйақының мөлшері 3 жыл
мерзіміндегі несие бойынша жылына 13,9%-дан 10 жыл мерзіміндегі несие
бойынша 18,8%-ға дейінгі көрсеткішті қамтиды.
Несиенің ең аз шамасы 3000 АҚШ долларының шамасында болды, ең көп
шамасы 4,5 млн теңгеден (эквмваленті 30 мың АҚШ доллары сомасынан) аспауы
керек. Айрықша жағдайларда ғана ипотекалық тұрғын үй несиесінің ең көп
шамадағы сомасы компанияның шешімі бойынша 100 мың долларға дейі жоғарылай
алады. Сонымен пәтердің құны 4300 доллардан 43000 долларға дейін бола
алады. Несиелер тек ұлттық валютада теңгемен ғана беріледі.
Бүгінгі таңда Қазақстанның ипотека нарығында несие бойынша пайыздың
кемігені және оның берілу мерзімінің ұзарғаны байқалып отыр. Оның үстіне,
тұрғын үй несиесі бойынша мамандандырылған “Тұрғын үй құрылыс банкі” АҚ
құрылды.
Бүгінгі таңдағы Қазақстан ипотекалық компаниясының серіктестері:
“БТА-Ипотека” АҚ, “Алматы Сауда-Қаржылық Банкі” АҚ, “ЦенрКредитБанкі” АҚ,
“Казкоммерцбанк” АҚ, “Нұрбанк” АҚ және “Астана-Финанс” банктік емес ұйымы,
“Аладин”, “Хоромы-Estate”, “Недвижимость-Алматы”, “ЦКН-Ипотека” жылжымайтын
мүлік агенттіктері. Бұл банктердің Қазақстан ипотекалық компаниясы
жағдайында ипотека беруімен қатар өздерінің ипотекалық несие пакеттеріне
ие. Кейбір банктер компанияның серіктестері болып табылмаса да, ипотекалық
несиені беруді жүзеге асырады. Қазақстан Республикасында әр түрлі
ипотекалық бағдарламаларды жүзеге асыруда ең көп тәжірибе жинақтаған банк -
“Тұрғын үй құрылыс банкі” АҚ. [2, 80]
Әлемдік ипотекалық нарықтың дамуы.Ипотекалық жүйенің мақсаты құпия
әдістер арқылы қозғалмайтын мүлікке құқықты белгілеу қаупінің алдын алу
болып табылады. Жер – бұл жеңіл айналатын тауар, сол себепті бұл сатып
алушылар мен кепілдікке несие берушілер үшін де қауіпті және бұл меншік
жер қарықдардан босатылмайды немесе қарызға салынады. Осындай себептерге
байланысты, ипотека мүлікті қамтамасыз етуді меншік иесінің тұлғасына қарай
емес, оның мүлкінің құнында болғандықтан, мүліктің басқа иегерге көшірілуін
шектеді. Уақыт өте келе “ ипотека” сөзі кепіл белгілеу үшін
қолданыла бастады.
Біртіндеп ипотека орта ғасырдың еуропалық заңнамаларына енді. Ол
Германияда XIV ғасырдан кейін пайда болса, Францияда XVI ғасырдан бастап
жасырын ипотека қызмет етті. Ол сенімді заттың құқығы болды, бірақ ол
ерекше кітапқа арнайы жазбалар енгізгеннен кейін ғана болған еді.
Ипотекалық жүйе әр елде кеңінен дами отырып, 1783 жылы жарғы арқылы
Пруссияға, 1811 жылы азаматтық жинақтау арқылы Австрияға, 1843 жылы жарғы
арқылы Саксонияға енгізілді.
Бірінші ипотекалық банк 1770 жылы Силезияда құрылды. Бұл ірі шаруа
қожалықтарына қаржылық көмек көрсететін мемлекеттік банк болды. Ол
қаражаттар тарту үшін кепілдік актісін (ипотекалық облигацияның түрлерін)
шығарды.[2]
Әр түрлі елдердің ипотекалық нарықтары.Қазіргі кезде әлемдегі тұрғын
үй саласын инвестициялау технологиясы үш негізгі қағида арқылы құралуда:
- Келісім жинақтары;
- Ипотекалық несиелендіру;
- Мемлекеттік қолдау.
Әрине, осы қағидалардың нақты өткізілу механизмі ерекшеленуі мүмкін.
Мысалы, өзара келісім жинақтарының әр түрлі үлгілері еуропалық елдерде
ерекше кең тараған. Құрама Штаттарда тұрғын үй құрылысын инвестициялаудың
ипотекалық үлгісі басым. [2, 277б ]
Малазиялық “Кагамас” үлгісі (ипотекалық компанияның аты) ипотекалық
несиелеу нарығын дамытуда аса үлкен қызығушылық тудырып отыр. Бұл үлгі
Ұлттық Банк, ірі коммерциялық банктер және басқа да қаржы ұйымдарының
қатысуымен ЖАҚ формасында арнайы ипотекалық компания құру жолымен қызмет
етеді. Ол несие берушілерден (банкткрден) ипотекалық несие сатып алады,
содан кейін сатып алынған ипотекалардың пулдарымен қамтамасыз етілген
бағалы қағаздар – ипотекалық облигациялар шығарады (басқа сөзбен айтқанда,
қозғалмайтын мүлікке қарыздық құқықтар). Ипотекалық облигацияларды сата
отырып, корпорация өзінің ипотекалық несиелерді сатып алу шығындарын
жабады, ол банктер өз кезегінде жаңа несиелер ұсыну үшін алынған
қаражаттарды жұмсау мүмкіндігін алады, бұл соңында тұрғын үй құрылысы
нарығын ынталандырады. Берілген осы үлгі Фенни Мэй және Фредди Мак
ипотекалық агенттіктері қатысатын американдық үлгіге бірқатар ұқсас келеді.
Бірақ американдық үлгіден ерекшілігі агенттік ипотекалық пулдарды “кепілдік
актісімен қамтамасыз етілген бағалы қағаз” түрінде алдағы уақытта оларды
сату үшін қайта сатып алады.
Малазиялық үлгіге сәйкес агенттік оларды өз портфелінде сақтай
отырып, белгілі бір сападағы кепілдік пулдарын сатып алады және ипотеканың
пулдарын қайта қаржыландыра отырып, меншікке қарызды міндеттемелерді
эмиссиялайды.
Малазиялық үлгінің негізгі артықшылығы ипотекалық компаниялар
капиталына қатысу арқылы мемлекет қамтамасыз ететін қарапайымдылық пен
сенімділік болып табылады. Анықталған критерийлерге жауап беретін
ипотекалық несиелерді сатып алу ипотеканың нарық субьектілерін
орталықтандырумен және банк пен “Кагамас” арасындағы келісім түріне
байланысты банк агенттік алдында анықталған міндеттемелерді көтереді. Кері
сатып алу міндеттемесі бар келісімшарттар жасаған кезде банк “Кагамас”
талаптарына жауап беруден қалған несиелерді жедел сатып алуды жүзеге
асырады. Кері сатып алу міндеттемесі жоқ келісімшарттар жасаған кезде
барлық қауіпті тәуекелдерге баруды агенттік өзіне қабылдайды, ал банк
қызмет етуші банктің комиссиялық сыйақысы жоқ қарыз алушылар төлемдерінен
тұратын “Кагамас” төлемдерін енгізу жолымен несиелерге қызмет көрсетеді.
Еуропаның ипотекалық нарығы облигация шығару сұрақтары жөнінде
банктерге дербестік беруді жобалайды және үлкен көлемді секъюритизация
жүргізетін қандай да агенттіктің болуына талап етпейді.
Несиелеудің сызбасы өте қарапайым: банктер жылжымайтын мүлікті
төменгі бағамен несиелендіруде қарыз ақшаның қажеттілігін және
инвесторлардың өтімді, табысты және сенімдіжоғары бағалы қағаздардың керек
екндігін негізге ала отырып,нарықта делдалдар ретінде қызмет етеді. Банкткр
алдымен бірінші сыныпты кепілдік актісімен қамтамасыз етілген жылжымайтын
мүлік несиесін ұсынады, содан кейін бұл несиелер бір үлгідегі пулдарға
топтастырылады. Мұндағы келесі қадам – жоғары деңгейде қамтамасыз етілетін
ипотекалық несиелер пулы мен банктің өз кепілі болып табылатын бағалы
қағаздарды – ипотекалық облигацияларды шығару. Осылайша, ипотекалық
облигация ипотекалық несиелерді қаржыландыру үшін қызмет етеді. Бұл
жағдайда мынадай қағидалар сақталуы қажет:
- жабу;
- сәйкестілік.
Жабу қағидасы активтер құнымен, олардың негізінде шығарылған және
кепілдік актісі бойынша салынған облигациялар құнының сәйкестілігін
қарастырады. Салынған мүліктің құны шығарылған облигация құнына тең болуы
қажет. Сәйкестілік қағидасы активтер тартылған қаражаттар мерзімдерінің
сәйкес келуін қарастырады. Банк активтер мен міндеттемелер бойынша өтеу
мерзімінің сәйкес келуін қадағалауы керек. [2, 279б]
Германияда 1900 жылдан бері ипотекалық банктердің арнайы желісі бар.
Сол кезден бастап олардың бірі де ойсыраған жоқ. Олар тіпті, бірінші және
екінші дүниежүзілік соғыс уақыттарында да өз салымшыларына кепілдік актісі
парақ бойынша пайыздарын төледі. Сондай-ақ XVIII ғасыдың аяғынан бастап
Германияда нақты жинақтардың классикалық формасындағы жинақтаушы құрылыс
кассалары болды. Бұл кассалар қарапайым қағида бойынша қызмет етті: егер
бір үйдің құрылысы үшін 10000 мың ақша бірлігі қажет болып, ал өзінің жеке
баспанасының болуын армандаған әрбір адам бір жылда тек мың ақша бірлігін
үнемдейтін болса, онда ол тұрғын үйді 10 жылдан кейін ғана тұрғыза алады.
Ал осындай адамдар өз ниеттерін жүзеге асыру үшін қаражаттарын біріктірсе
олардың бірі тұрғын үйді бір жылдан соң, екіншісі екі жылдан кейін және
тағы сол сияқты тұрғыза алады. Қазіргі уақыттағы құрылыс жинақ кассалары –
Германиядағы тұрғын үй саласын инвестициялау институттарының бірі.
Келісімшарттың тұрғын үй жинақтарының басқа да үлгілері Франция мен
Ұлыбританияда қалыптасқан. Францияда тұрғын үй жинақ шоттарының екі түрі
бар. Бірінші шот А жинақ кітапшасы деп аталатын шоттар. Бұл шотта 100000
франкке дейін ақша жинауға және тек осыдан кейін ғана 150 мың франк
көлемінде жылдық пайызы 3,75% болатын жеңілдікпен тұрғын үй несиесін алуға
болады. Сондай-ақ жалпы жинаққа 7,5 мың франк мөлшерінде мемлекеттік сыйақы
қосылып отырады.
Тұрғын үй жинақ шоттарының екінші түрі – PEL (тұрғын үй жинақ
жоспары) шоттары деп аталады. Бұл шоттарда 400 мың франкке дейін жинақ
салуға және 600 мың франкке дейінгі сомада жылдық пайызы 4,8% болатын
жеңілдікпен тұрғын үй несиесін алуға болады. Несиелерінің мөлшерлемесі 4-5%-
ға тең, яғни нарықтық мөлшерлемеден төмен. Ірі жер банкі (Креди фонсье де
Франс) және оның филиалы – Кәсіпкерлер конторасы (Контуар дез антрепренер)
жер иелері мен құрылыс компанияларының тұрғын үй және өндірістік құрылысы
үшін қарыз ссуда береді. Ипотекалық операциялар негізінен ірі құрылыс
компаниялары мен жер иелеріне орта және ұзақ мерзімді ипотекалық қарызды 3
жылдан 20 жыл мерзімге берумен байланысты болып келеді.
Ұлыбританияда құрылыс қоғамдарының жүйесі өткен ғасырдан бері табысты
қызмет атқаруда. Олардың жұмыс механизмі немістің қызметкерлеріне сәл
ұқсайды, бірақ тұрғын үй несиесін алу үшін олар міндетті түрде құрылыс
қоғамының салымшысы болуы керек. Соңғы жылдары Біріккен Корольдік банк
ісінің заңнамасын либеризациялау нәтижесінде құрылыс қоғамының қызметі
коммерциялық банктер қызметімен көбірек қиылысып отырды.
Америка Құрама Штатарында президент Ф.Рузвельттің кезінде-ақ
тұрғын үй құрылысын несиелеу мен тқрғын үйді меншіктеудің тармақталған
ипотекалық жүйесі құрыла бастады. Белгілі болғандай, американдық ипотека
ондаған жылдар бойы мемлекеттің күшті қолдауын алды және дамыған экономика
арқылы ғана тұрғын үйді иеленудің жетекші формасына айналды.
АҚШ-тағы ипотекалық тұрғын үй несиесі – бұл тұрғын үйді иелену үшін
сол иеленетін тұрғын үйдің өзін міндеттемелерді қамтамасыз ету үшін
кепілдік актісіне 3 жыл немесе одан да көп мерзімде банктер немесе заңды
және жеке тұлғаларға берілетін несие немесе қарыз. [2, 281б ]
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫНЫҢ СЕБЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстандағы қол жететін тұрғын-үй құрылысының дамуы және
оған мемлекеттің қолдауы
Негізін алпауыт төрт банкир құрған Американың федералдық резервтік
жүйесі тым көп валюта шығарып, оларды Штаттардың үкіметіне сатты. Бұл
әрине, жақсы ниетпен жасалған шара болатын. Ипотекаға қолдау көрсету, соның
нәтижесінде экономиканы дамыту мақсатына бағытталды. Олар басында несиені
төмен пайыздық ставкамен берерін беріп алып, кейін оның ставкасын өсіріп
жіберді. Адамдар бұдан кейін өз міндеттемелерін орындай алмай, жылжымайтын
мүлігін тастай қашты. Ипотекалық дағдарыс осылай басталды. Жұрт жаппай
алған қарызын қайтармаған соң, оның екпіні міндетті түрде қаржы
орталықтарына тиеді. Қаржы блогында төлемдер тоқталған соң қаржы дағдарысы
басталады. Бізде мысалы, қаржы дағдарысы осы ипотекалық несиеден бастау
алды. Оның себебі – нақты қаржы нақты тауармен немесе алтын-валюта қорымен
қамтамасыз етілмеген. Баспанамен қамтамасыз етеміз деді де, банк сырттан
әкелген қарызын осы салаға үйіп-төгіп салып, оның бағасының шарықтап
кетуіне жол ашып берді. Несиені көшеге шығып таратқан соң, тұрғындар да
жаппай бас салды. Осылай жұрттың бәрін қарызға байлап қойып, банктер
байыған үстіне байыды. Оларға бұларың не деген Ұлттық банк болмады.
Дағдарыстың қаржы секторына тигізіп отырған залалы біздің елдегі банктерден
көрініс бере бастауын мына белгілерден байқауға болады: елде немесе біраз
аймақтарда банк мекемелері жабылып, кәсіпорындар мен ұйымдар және тұрғындар
оның қызметіне зәру болып қалады, Ұлттық банк өзінің функциялары мен
мақсаттарын дұрыс жүзеге асыра алмайды, банктер кәсіпорын, ұйымдармен өзара
ықпалдаспайды, сонымен қатар кәсіпорындар да олармен байланысуға
құлықсыздық танытады, экономиканың нақты секторы үнемі дағдарысты жағдайда
болады.
Соңғы 7-8 жыл ішінде экономиканың дамуының арқасында, әсіресе бізден
сыртқа шығарып сататын мұнай мен металдың бағасы әлемде үзбей көтерілуі
нәтижесінде, Ұлттық қор мен бюджеттегі қаржымыз бірталай өсіп еді. Өткен
жылы аталмыш заттардың бағасы еселеп арзандап кетті. Қаржы дағдарысына
байланысты шетелден жылына инвестиция ретінде миллиардтап келетін қаржы
көзі азайды. Несие тапшылығынан шағын және орта бизнестің ауқымы шектеліп,
тыныс-тіршілігі төмендеді. [4]
Жаңа жыл осындай қиындықтармен басталды. Олардың үстіміздегі жылы да
жалғасуы және, мамандардың айтуынша, бұрынғыдан да күрделі болуы мүмкін.
Шет елдерде қаржы дағдарысы толастамай, қайта оның зардабы нақты экономика
саласына ауыса бастады. Дағдарыстың әлем елдеріне етегін кеңірек жайғаны
және тигізген зардабының ауырлығы сонша, бұдан әр мемлекет дербес шығуы
мүмкін емес, барша әлем қауымдастығы болып осы залалмен күресудің,
дағдарыстан шығудың жолын табу керек деген пікір қалыптасып отыр. Оны
мамандар да айтады, мемлекет басшылары да қолдайды. Әрине, әр мемлекет
өзінің дербес іс-қимылына, олардың тиімділігіне жауапты, бірақ дағдарыс
әлем елдеріне ортақ, одан шығудың амалдары да көбінесе ортақ.
Осыған байланысты шет елдердегі қаржы дағдарысының туу себебі, оның барысы,
онымен күресу шаралары және де өз елімізде қабылданған дағдарысқа тойтарыс
бағдарламасы, орындалу қарқыны, тиімділігін арттыру мәселелері дипломдық
жұмыстың басты тақырыбы болып отыр.
Қазақстан нарық экономикасына көшкен ел. Президенттің табанды
саясатының арқасында осы жолмен 17 жыл үзбей жүріп келе жатыр. Асқан
асуларымыз бен алған шептеріміз де мақтанышпен айтарлықтай. Әлем елдері
даму деңгейімен үш топқа бөлінеді. Алдыңғы топ – жақсы дамыған елдер,
ортаншы топ – дамып келе жатқан елдер, үшінші топ – артта қалған, әлі
титықтап жүрген мемлекеттер. Егемендіктің қарсаңында, оның алғашқы
жылдарында Қазақстан орны осы үшінші топта болды. Бүгін ол топты артта
қалдырып, тек дамып келе жатқан елдердің қатарында болу ғана емес, оларды
да артқа тастап, әлемдегі озық елу елдің санатына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz