Аралық сот
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.5 бб.
І.тарау. Аралық сот туралы жалпы түсінік
1.1. Аралық соттың түсінігі және оның тарихи даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.18 бб.
1.2. Аралық ескертпенің құқықтық табиғаты ... ... 18.30 бб.
ІІ.тарау. Қазақстан Республикасындағы аралық сотттар қызметі
2.1. Қазақстан Республикасындағы аралық соттар қызметінің құқықтық реттелуі: 1990.жылдардан бергі даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.46 бб.
2.2. Аралық соттар туралы заң жобасына қатысты кейбір мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47.54 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55.57 бб.
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58.62 бб.
І.тарау. Аралық сот туралы жалпы түсінік
1.1. Аралық соттың түсінігі және оның тарихи даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.18 бб.
1.2. Аралық ескертпенің құқықтық табиғаты ... ... 18.30 бб.
ІІ.тарау. Қазақстан Республикасындағы аралық сотттар қызметі
2.1. Қазақстан Республикасындағы аралық соттар қызметінің құқықтық реттелуі: 1990.жылдардан бергі даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.46 бб.
2.2. Аралық соттар туралы заң жобасына қатысты кейбір мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47.54 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55.57 бб.
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58.62 бб.
Мәселенің өзектілігі. Қазіргі уақыттағы экономиканың біртіндеп жаһандануы жағдайында, интеграциялану және азаматтық қатынастардың қоғамдық өмірдің жаңа салаларына таралуы жағдайында аралық сот немесе коммерциялық арбитраж міндеттемелік және басқа азаматтық құқықтық қатынастардан туындайтын дауларды, қақтығыстарды, келіспеушіліктерді шешудің негізгі тәсілдерінің біріне айналып отыр.
Аралық сот дегеніміз бұл – тараптардың мүліктік және басқа дауларын шешу үшін құрған соты болып табылады.
Аралық сот (арбитраж) – бұл тараптар таңдайтын арбитрдың азаматтық дауды қарауының мемлекеттік емес, баламалы нысаны болып табылады. Аралық сот барлық дерлік елдерде кеңінен пайдаланылады және оның қызметі үш постулатқа негізделеді: аралық сот туралы тараптар келісімінің міндеттілігі (мемлекеттік сот істі аралық келісім болған жағдайда қарай алмайды); аралық сот шешімінің мемлекеттік соттың күшімен мәжбүрлеп орындалуы; аралық сот шешімінің түпкілікті сипаты (мемлекеттік сот мәжбүрлеп орындау туралы ұйғарым шығарған кезде, шешімді мәні бойынша қарауға құқылы емес).
Қазіргі таңда аралық сот институты экономикалық дауларды қарайтын негізгі құрылым болып табылады. АҚШ-та экономикалық даулардың 80 пайызынан астамын аралық соттар қарайды. Елдегі жақсы жолға қойылған, қазіргі күнге сай кең құқықтармен қамтамасыз етілген аралық соттың қызмет етуі, шетелдік инвесторларды тартатын факторлардың бірі десек, артық болмайды. Халықаралық деңгейде халықаралық коммерциялық арбитраж мәселелеріне байланысты бірнеше келісімдер, конвенциялар қабылданды. Олардың көпшілігіне Қазақстан Республикасы қосылып отыр.
Аралық сот дегеніміз бұл – тараптардың мүліктік және басқа дауларын шешу үшін құрған соты болып табылады.
Аралық сот (арбитраж) – бұл тараптар таңдайтын арбитрдың азаматтық дауды қарауының мемлекеттік емес, баламалы нысаны болып табылады. Аралық сот барлық дерлік елдерде кеңінен пайдаланылады және оның қызметі үш постулатқа негізделеді: аралық сот туралы тараптар келісімінің міндеттілігі (мемлекеттік сот істі аралық келісім болған жағдайда қарай алмайды); аралық сот шешімінің мемлекеттік соттың күшімен мәжбүрлеп орындалуы; аралық сот шешімінің түпкілікті сипаты (мемлекеттік сот мәжбүрлеп орындау туралы ұйғарым шығарған кезде, шешімді мәні бойынша қарауға құқылы емес).
Қазіргі таңда аралық сот институты экономикалық дауларды қарайтын негізгі құрылым болып табылады. АҚШ-та экономикалық даулардың 80 пайызынан астамын аралық соттар қарайды. Елдегі жақсы жолға қойылған, қазіргі күнге сай кең құқықтармен қамтамасыз етілген аралық соттың қызмет етуі, шетелдік инвесторларды тартатын факторлардың бірі десек, артық болмайды. Халықаралық деңгейде халықаралық коммерциялық арбитраж мәселелеріне байланысты бірнеше келісімдер, конвенциялар қабылданды. Олардың көпшілігіне Қазақстан Республикасы қосылып отыр.
19. Арбитражный процесс / Под ред. проф. В.В.Яркова. – М., 1998.
20. Богуславский М.М. Международное частное право. – М.,1994.
21. В защиту коммерческого арбитража. // Юрист. №7 2003.
22. Гражданский процесс: Учебник. 3-е изд., испр. и доп. / Под ред. М.К.Треушникова. – М.: ООО «Городец-издат», 2000.
23. Дмитриева Г.К. Международный коммерческий арбитраж. – М., 1997.
24. Лазарев С.Л. Международный арбитраж. – М.: междунар. отношения, 1991.
25. Международный коммерческий арбитраж: Сб. статей и документов (на рус. и англ. яз.) / Отв.ред. И.П.Грешников – Алматы: Юридический центр «IUS», 2002.
26. Международное частное право: Учебник / Л.П.Ануфриева, К.А.Бекяшев, Г.К.Дмитриева и др.; Отв.ред. Г.К.Дмитриева. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ТК Велби, изд-во Проспект, 2003.
27. Мы можем синхронизировать законодательство на постсоветском пространстве. Интервью с председателем ВАС РФ В.Ф.Яковлевым. // Юрист №12 (30) декабрь, 2003.
28. Право и внешнеэкономическая деятельность в Республике Казахстан / Отв.ред. М.К.Сулейменов. –Алматы: КазГЮА. 2001.
29. Розенберг М.Г. Практика международного коммерческого арбитражного суда. – М., 1997.
30. Современный словарь иностранных слов: Ок. 20000 слов. С48.3-е изд., стер. – М.: Рус.яз., 2000.
31. Суханов Е. А. Новый закон о третейских судах //Третейский суд. № 3-4.2002. стр.10.
32. Суханов Е.А. Третейские суды // Хозяйство и право. №3.2003.
33. Третейский суд в Казахстане: проблемы правового регулирования. Материалы международной научно-теоретической конференции. – Астана, 3 февраля 2003 г. / Отв.ред. М.К.Сулейменов. – Алматы: КазГЮУ, 2003.
34. Третейский суд: законодательство, теория и практика (Arbitration court legislation, theory and experience): Сборник статей и документов / Ю.Г.Басин, П.Я.Грешников, М.К.Сулейменов и др.; Сост. и отв.ред. к.ю.н. И.П.Грешников. – Алматы: Юридический центр «IUS», 2000. – 336 с.
35. Тынель А., Функ Я., Хвалей В. Курс международного торгового права. – Минск, 1999.
20. Богуславский М.М. Международное частное право. – М.,1994.
21. В защиту коммерческого арбитража. // Юрист. №7 2003.
22. Гражданский процесс: Учебник. 3-е изд., испр. и доп. / Под ред. М.К.Треушникова. – М.: ООО «Городец-издат», 2000.
23. Дмитриева Г.К. Международный коммерческий арбитраж. – М., 1997.
24. Лазарев С.Л. Международный арбитраж. – М.: междунар. отношения, 1991.
25. Международный коммерческий арбитраж: Сб. статей и документов (на рус. и англ. яз.) / Отв.ред. И.П.Грешников – Алматы: Юридический центр «IUS», 2002.
26. Международное частное право: Учебник / Л.П.Ануфриева, К.А.Бекяшев, Г.К.Дмитриева и др.; Отв.ред. Г.К.Дмитриева. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ТК Велби, изд-во Проспект, 2003.
27. Мы можем синхронизировать законодательство на постсоветском пространстве. Интервью с председателем ВАС РФ В.Ф.Яковлевым. // Юрист №12 (30) декабрь, 2003.
28. Право и внешнеэкономическая деятельность в Республике Казахстан / Отв.ред. М.К.Сулейменов. –Алматы: КазГЮА. 2001.
29. Розенберг М.Г. Практика международного коммерческого арбитражного суда. – М., 1997.
30. Современный словарь иностранных слов: Ок. 20000 слов. С48.3-е изд., стер. – М.: Рус.яз., 2000.
31. Суханов Е. А. Новый закон о третейских судах //Третейский суд. № 3-4.2002. стр.10.
32. Суханов Е.А. Третейские суды // Хозяйство и право. №3.2003.
33. Третейский суд в Казахстане: проблемы правового регулирования. Материалы международной научно-теоретической конференции. – Астана, 3 февраля 2003 г. / Отв.ред. М.К.Сулейменов. – Алматы: КазГЮУ, 2003.
34. Третейский суд: законодательство, теория и практика (Arbitration court legislation, theory and experience): Сборник статей и документов / Ю.Г.Басин, П.Я.Грешников, М.К.Сулейменов и др.; Сост. и отв.ред. к.ю.н. И.П.Грешников. – Алматы: Юридический центр «IUS», 2000. – 336 с.
35. Тынель А., Функ Я., Хвалей В. Курс международного торгового права. – Минск, 1999.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..2-5 бб.
І-тарау. Аралық сот туралы жалпы түсінік
1.1. Аралық соттың түсінігі және оның тарихи даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .6-18 бб.
1.2. Аралық ескертпенің құқықтық табиғаты ... ... 18-30 бб.
ІІ-тарау. Қазақстан Республикасындағы аралық сотттар қызметі
2.1. Қазақстан Республикасындағы аралық соттар қызметінің
құқықтық реттелуі: 1990-жылдардан бергі даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .30-46 бб.
2.2. Аралық соттар туралы заң жобасына қатысты кейбір
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...47-54 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 55-57 бб.
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .58-62 бб.
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Қазіргі уақыттағы экономиканың біртіндеп
жаһандануы жағдайында, интеграциялану және азаматтық қатынастардың қоғамдық
өмірдің жаңа салаларына таралуы жағдайында аралық сот немесе коммерциялық
арбитраж міндеттемелік және басқа азаматтық құқықтық қатынастардан
туындайтын дауларды, қақтығыстарды, келіспеушіліктерді шешудің негізгі
тәсілдерінің біріне айналып отыр.
Аралық сот дегеніміз бұл – тараптардың мүліктік және басқа дауларын
шешу үшін құрған соты болып табылады.
Аралық сот (арбитраж) – бұл тараптар таңдайтын арбитрдың азаматтық
дауды қарауының мемлекеттік емес, баламалы нысаны болып табылады. Аралық
сот барлық дерлік елдерде кеңінен пайдаланылады және оның қызметі үш
постулатқа негізделеді: аралық сот туралы тараптар келісімінің міндеттілігі
(мемлекеттік сот істі аралық келісім болған жағдайда қарай алмайды); аралық
сот шешімінің мемлекеттік соттың күшімен мәжбүрлеп орындалуы; аралық сот
шешімінің түпкілікті сипаты (мемлекеттік сот мәжбүрлеп орындау туралы
ұйғарым шығарған кезде, шешімді мәні бойынша қарауға құқылы емес).
Қазіргі таңда аралық сот институты экономикалық дауларды қарайтын
негізгі құрылым болып табылады. АҚШ-та экономикалық даулардың 80 пайызынан
астамын аралық соттар қарайды. Елдегі жақсы жолға қойылған, қазіргі күнге
сай кең құқықтармен қамтамасыз етілген аралық соттың қызмет етуі, шетелдік
инвесторларды тартатын факторлардың бірі десек, артық болмайды. Халықаралық
деңгейде халықаралық коммерциялық арбитраж мәселелеріне байланысты бірнеше
келісімдер, конвенциялар қабылданды. Олардың көпшілігіне Қазақстан
Республикасы қосылып отыр. Аралық соттардың қызметінің ел үшін тиімділігін
мойындаған ТМД мемлекеттері тәуелсіздіктерін алғаннан соң, аралық сот
қызметінің дамуына жақсы жағдайлар жасап, тиісті шаралар қолданды.
Осының бәріне қарамастан, Қазақстан Республикасындағы аралық соттар
қызметіне қатысты орын алып отырған жағдай өзгеше, яғни Қазақстан
Республикасында тәуелсіздік алғаннан кейін әлі күнге дейін аралық соттардың
қызметі кең дами алмай отыр. Қазақстан Республикасының аралық соттар
қызметін реттейтін тиісті заң актісі қабылданған жоқ. Аралық сот шешімін
мәжбүрлеп орындау туралы норманың заңнамада болмауы себебінен аралық соттар
шешімінің мәртебесі дауды шешудің басқа баламалы тәсілдерінің мәртебесі
деңгейіне түсуде.
Қазақстан Республикасындағы аралық соттардың жағдайы туралы
М.К.Сулейменов былай деп көрсетеді: Қазіргі уақытта өте қиын жағдай
қалыптасып отыр деп айтуға болады. Бұл Қазақстан Республикасындағы аралық
соттардың апатты жағдайынан туындап отыр. Қазіргі күні Қазақстан
Республикасында аралық соттардың шешімдері барлық жерде орындалмайды. Соған
қарамастан Қазақстанда аралық соттар жұйесі біртіндеп дамыған болатын және
мемлекет тарапынан тиісті қолдау болғанда ол дамыған және тиімді құралға
айналар еді. Алайда, мемлекеттік соттар бұл сұрақтың заңды түрде
шешілмегеніне сілтеме жасай отырып, орындау туралы бұйрық шығарудан бас
тартып отыр.[1]
Сонымен, мәселенің өзектілігін аралық сот қызметіне қатысты орын
алып отырған қазіргі жағдаймен, экономиканың қозғаушы күші кәспкерлердің
негізгі құқықтарының бірі – дауды аралық сотқа беру құқығын дұрыс жолға
қоюды қамтамасыз етудің өткірлігімен түсіндіруге болады.
Жұмыстағы зерттеу пәні аралық соттардың түсінігі, оның пайда болуы,
аралық келісімнің құқықтық табиғаты, Қазақстан Республикасында аралық
соттар қызметінің құқықтық реттелуі мәселелері болып табылады. Сондай-ақ,
Қазақстан Республикасындағы аралық сот туралы заңнаманың қазіргі күнгі
жағдайы мәселелері жұмыста жан-жақты қаралады.
Жұмыстың мақсаты аралық соттардың түсінігін, оның пайда болу тарихын
терең зерттеу, аралық келісімге азаматтық құқықтық тұрғыдан тиісті баға
беру және аралық сот туралы заңнаманың қалыптасуына өз үлесімізді қосу,
Қазақстан Республикасында аралық соттар қызметінің қазіргі жағдайына жан-
жақты талдау жасау болып табылады.
Сонымен қатар, бұл жұмыста шешілуі тиіс төмендегідей міндеттерді
алға қойып отырмыз:
- аралық сот қызметінің теориялық аспектілерінің анализін жүргізу;
- аралық сот қызметінің эволюциялық дамуына жан-жақты зерттеу жүргізу;
- аралық сот қызметінің шетелдердегі тәжірибесін зерттеу және
халықаралық коммерциялық арбитраж қызметі мен аралық сот қызметінің
салыстырмалы зерттеуін жүргізу;
- Қазақстан Республикасындағы аралық сот туралы заңнамаға анализ
жүргізу;
- Қазақстан Республикасындағы аралық сот қызметіне қатысты қалыптасып
отырған мәселелердің шешу жолдарын іздестіру.
Жұмыстың ғылыми жаңалығына келер болсақ, Қазақстан Республикасындағы
аралық соттардың қызметі мәселелерімен М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин,
П.Я.Грешников, И.П.Грешников және т.б. сияқты ғалымдар айналысады. Алайда,
бұл жұмыста Қазақстан Республикасындағы аралық соттар туралы заңнамаға
қатысты, анығырақ айтсақ, Аралық сот туралы соңғы заң жобасына толық, жан-
жақты зерттеу жүргізіледі және аралық сот туралы заңдар жобаларына,
шетелдік заңнамаға салыстырмалы зерттеу жасалып, Қазақстан Республикасында
аралық сот туралы заңнама қандай болу керек деген сұраққа жауап ізделінеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы аралық сот
қызметі мәселесі аз көтерілген жоқ. Ол туралы бірнеше халықаралық, ғылыми-
тәжірибелік конференциялар өткізіліп, Қазақстан Республикасы Президентіне,
Парламентіне, Үкіметіне жолдау да жіберілді. Дегенмен, аралық сот туралы
заңнамада соңғы болған жаңалық – 2003 жылдың 29-тамызындағы заң жобасына
қатысты ой-пікірлер жеткілікті түрде баспасөз бетінде айтылған жоқ.
Аралық сот қызметі туралы мәселесімен Ресейде белгілі ғалымдар
М.М.Богуславский, Е.А.Суханов, Г.К.Дмитриева, С.Л.Лазарев, М.Г.Розенберг,
А.С.Комаров және т.б. айналысады. Қазақстан Республикасындағы аралық сотқа
қатысты орын алып отырған жағдаймен байланысты мәселенің өзектілігін
М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин, П.Я.Грешников, И.П.Грешников, З.Х.Баймолдина,
Е.Б.Осипов секілді ғалымдар көтеріп жүр.
Бұл жұмыс аталған ғалымдардың және шетелдік ғалымдардың еңбектерін
кеңінен пайдалана отырып жазылды.
Жұмыстың құрылымына келер болсақ, зерттеу жұмысы үлкен екі тараудан
тұрады. Бірінші тарау Аралық сот туралы жалпы түсінік деп аталады. Бұл
тарау екі параграфтан тұрады және бұл тарауда аралық соттардың түсінігі,
пайда болу тарихы, аралық талқылаудың қағидалары және аралық талқылаудың
мемлекеттік соттағы талқылаумен салыстырғандағы артықшылықтары мәселелері
қаралады. Екінші тарау Қазақстан Республикасындағы аралық соттар қызметі
деп аталады және бұл тарау да екі параграфтан тұрады. Қазақстан
Республикасындағы аралық соттар қызметінің құқықтық реттелуі: 1990-
жылдардан бергі даму барысы деп аталатын параграфта Қазақстан Республикасы
егемендігін алған күннен бастап Қазақстан Республикасындағы аралық сот
туралы заңнамада және қоғамдық өмірде орын алған оқиғаларға жан-жақты
талдау жүргізіледі.
Аралық соттар туралы заң жобасына қатысты кейбір мәселелер деп
талатын соңғы параграфта аралық сот туралы заңнамаға толық талдау
жүргізіледі және Қазақстан Республикасындағы аралық соттар туралы
заңнаманың болашағы туралы ұсыныстар айтылады.
І-тарау. Аралық сот туралы жалпы түсінік
1.1. Аралық соттың түсінігі және оның тарихи даму барысы
Адамзат баласының тарихында даулы қатынастардан немесе қиын
жағдайлардан шығудың және әділеттілікті іздеудің төрт нысаны белгілі:
Құдай соты, мемлекеттік сот, өзін-өзі соттау және аралық сот.[2] Құдай
соты - бұл тағдыр секілді, яғни адамзат ұғымының шегінен тыс жатқан, бірақ
шынайылығының, өзгермейтіндігінің арқасында әділеттілікті қамтамасыз ететін
күштерге жүгіну болып табылады. Мемлекеттік сот – мәжбүрлеу күшімен
мемлекеттің бекіткен құқықтық тәртібін қамтамасыз ететін процедура және
мемлекет органы болып табылады.
Өзін-өзі соттау – бұл қоғамның және адамдардың пікірі бойынша, сот
жүргізетін адамның әділеттілік туралы түсінігінен шыға отырып, қажетті
тәртіпті қамтамасыз ететін процедура болып табылады. Және соңғысы, аралық
сот – осы зерттеу жұмысының объектісі болып табылады.
Бізге белгілі, осы зерттеу жұмысының объектісіне қатысты мынадай
ұғымдар қолданылады: төрелік немесе аралық соттар. Бұл екі ұғым бір-бірімен
синоним болып табылады. Аралық сот ұғымы дауды шешуге, тараптар оның
пікірін алдын ала түпкілікті деп танитын үшінші (мүдделі емес және
құзыретті) тұлғаның қатысуын білдіреді.[3]
Арбитраж [фр. сөзі - arbitrage] – тараптары аралық судьяға жүгінетін
даулы істерді қарау тәсілі. Сондай-ақ, арбитраж ұғымы дау делдал-судья
арқылы шешілетін аралық сотты білдіреді.[4]
Аралық сот мемлекеттік сот жүйесінің элементі болып табылмайды және
өзінің қызметі барысында оған бағынбайды. Тараптардың арбитражға жүгінуі
немесе ол туралы тараптардың келісімінің болуы сот юрисдикциясын жоққа
шығарады. Бұл, егер тараптардың біреуі келісімнің болуына қарамастан сотқа
жүгінетін болса, соттың өзінің бастамасы бойынша, не басқа тараптың өтініші
бойынша талап арызды қабылдаудан бас тартуы керектігін немесе басталып
кеткен іс бойынша өндірісті қысқартуы керектігін білдіреді. Мемлекеттік сот
органдары, негізінен, арбитраж қызметіне араласуға құқылы емес. Алайда,
арбитраж ұлттық мемлекеттік сот жүйесінен толық ажыратылмаған.[5]
Арбитраждық қараумен байланысты соттардың орындауы мүмкін кем дегенде екі
процессуалдық әрекет бар. Біріншісі – бұл талапты алдын ала қамтамасыз ету
бойынша мәжбүрлеу шараларын жүзеге асыру. Әдетте, арбитраж мүдделі тараптың
тиісті өтініші болған жағдайда өзі мұндай шешімді қабылдай алады. Бірақ,
егер мүдделі тұлға осындай өтінішпен сот органына жүгінетін болса, мұндай
өтініш арбитраждық процедурамен сыйыспайтын әрекет ретінде қарастырылмайды
және соттың қажетті шараларды қабылдауға құқығы бар. Екінші әрекет арбитраж
шешімін орындаумен байланысты. Егер оны тараптар ерікті түрде орындамаса,
тек мемлекеттік соттың ғана шешімді мәжбүрлеп орындатуға өкілеттігі бар.
Сонымен қатар, қатаң белгіленген жағдайларда мемлекеттік сотқа даудың
мүдделі тарабының тиісті өтінімі болған кезде арбитраж шешімінің күшін жою
өкілеттігі берілген. Осы айтылғандарды қоспағанда арбитраж істі толығымен
өз бетінше қарайды.
Аралық сот тарихында оның екі түрі белгілі: ad hoc арбитражы (бір
ғана реттік арбитраж) және институциялық арбитраж. Институциялық немесе
тұрақты әрекет ететін арбитраж ұлттық сауда (сауда-өнеркәсіптік)
палаталары, биржалар, ассоциация, одақ, қоғам және кез келген басқа ұйымдар
жанынан құрылады. Институциялық арбитражға дауды шешуге қатыспай, кейбір
әкімшілік-техникалық, консультативтік және бақылау функцияларын жүзеге
асыратын тұрақты әрекет ететін органның болуы; ол туралы ереженің (немесе
жарғының) және арбитраждық процесс ережелерін бекітетін регламенттің болуы;
тараптар ішінен арбитрларды таңдайтын арбитрлар тізімінің болуы тән.
Аd hoc арбитражын тараптар нақты бір дауды қарау үшін құрады, іс
қаралып, ол бойынша шешім шыққаннан кейін ол өзінің қызметін тоқтатады.
Тараптар арбитраждық талқылаудың өткізілу орнын таңдайды, арбитрларды
таңдау ережесін және арбитраждық процедураны бекітеді. Дауды шешу
процедурасын таңдау кезінде тараптар іс жүзінде шексіз автономияны
пайдаланады. Олар дауды шешу процедурасы туралы басынан аяғына дейін
келісуі мүмкін, не негіз ретінде қандай да бір институциялық арбитраждың
регламентін алуы мүмкін.
Тәжірибе көрсеткендей, ad hoc арбитражы істің фактілік жағдайларымен
байланысты даулар бойынша жетістікке жеткізеді: тауардың сапасы, оның
бағасын анықтау мәселелері және т.б. Мұндай істердің көпшілігі тез және
тиімді түрде қаралады. Алайда, күрделі және шиеленіскен қарама-қайшылықтар
болған жағдайда институциялық арбитраждың артықшылықтары басым болып
табылады.
Аралық сот туралы жалпы түсінік деп аталатын тарауда аралық соттың
дауды шешудің баламалы процедуралары жүйесіндегі орны туралы мәселеге
тоқталмай кетуге болмайды. Дауды шешудің баламалы процедуралары термині
мемлекеттік соттарға қатысты айтылған. Дегенмен, кейбір ғалымдар дауды
шешудің баламалы процедураларын мемлекеттік соттарға балама ретінде
қарастырса, басқалары арбитраждық (аралық) соттардағы талқылауды дауды
шешудің баламалы жолдарынан бөліп алады да, қалған процедураларды
мемлекеттік, сондай-ақ арбитраждық (аралық) соттарға балама ретінде
қояды.[6]
Арбитраж шешімінің құқытық табиғаты арбитражды дауды шешудің
баламалы процедураларының қатарына жатқызбайтын жаңа пікір туғызды. Осыдан
барып баламалы термині сот және арбитраждық талқылауға қарсы қойылады
және тек консенсуалдық процедураларды ғана қамтиды. Шынында арбитраждардағы
дауды шешудің тәсілі мемлекеттік соттардағы процедуралармен ұқсас болып
келеді және бұл екеуі де дауды шешудің баламалы процедураларынан елеулі
деңгейде ажыратылады.[7]
Мұндай тұжырымға төмендегі дәйектерді келтіруге болады: арбитраждық
өндіріс тұрақты әрекет ететін аралық соттардың регламенттерінде басынан
аяғына дейін реттелген (нақты процедуралар алдын ала анықталған, талқылау
процесі – мысалы, талап арызды беру, қабылдау, арбитрларды сайлау т.б.
жазылып қойылған); аралық соттардың шешімдерін орындау ұлттық заңнамамен
және бірқатар халықаралық конвенциялармен қамтамасыз етілген.
Аралық сот туралы жалпы мәселердің арасында, айта кету қажет, аралық
соттың қарауына азаматтық құқықтық қатынастардан шығатын даулар беріле
алады. Сәйкесінше, әкімшілік, еңбек т.б. құқықтық қатынастарынан шығатын
даулар, дәрменсіздік туралы істер, заңдық маңызы бар фактілерді анықтау
туралы істер және т.б. арбитраждық талқылауға беріле алмайды. Қазақстан
Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің (әрі қарай – ҚР АІЖК) 25-
бабына сәйкес, сотқа бағынысты мүліктік дау, оған заң актілерінде тыйым
салынбаған кезде, тараптардың келісімі бойынша аралық соттың қарауына
берілуі мүмкін. Бұл нормадан екі тұжырым жасауға болады: аралық сотқа тек
мүліктік даулар беріледі және кейбір даулардың аралық сотқа берілуіне заң
актілерімен тыйым салынуы мүмкін. Негізінен, аралық сот қарайтын даулар
тиісті аралық сот туралы заңнамада толық бекітілуі тиіс.
Қазақстан Республикасындағы аралық соттар туралы жалпы мәселелердің
бірі - аралық сот пен халықаралық коммерциялық арбитраждың арасын ажырату
негізі мәселесі. Аралық соттың жоғарыда айтылған екі түрінен басқа оны ішкі
дауларды қарайтын аралық сот және сыртқыэкономикалық қатынастардан шығатын
дауларды қарайтын аралық сот немесе халықаралық коммерциялық арбитраж деп
бөлуге болады. Кейбір елдерде, мысалы, Швецияда аралық соттар бұлай
бөлінбейді, яғни барлық аралық соттың қарауына берілуі мүмкін ішкі және
сыртқы дауларды бір аралық сот қарай береді. Аралық сот мәселесімен терең
айналысып жүрген ғалымдардың бірі И.П.Грешников халықаралық коммерциялық
арбитражды ішкі аралық соттан, біріншіден, даудың қатысушыларының құрамы
бойынша, екіншіден, тұрақты әрекет ететін аралық соттың құрылтайшыларының
интернационалдық құрамы бойынша, үшіншіден, белгілі бір аралық соттың
арбитрлар құрамы бойынша ажырату қажет деп санайды.[8]
Белгілі ғалым ҚазГЗУ Жеке құқық ғылыми-зерттеу институтының
директоры М.К.Сулейменов халықаралық коммерциялық арбитраж бен аралық сотты
ажырату негізі ретінде даудың шетелдік элементпен шиеленісуін, яғни
тараптардың әртүрлі мемлекетке жатуын, не даудың шетелде орналасқан
объектіге қатысты болуын, не шетелде орын алған заңдық фактіге қатысты
болуын келтіреді.[9] Бұл мәселеге қатысты ортақ шешім әзірге жоқ және ол
қазіргі Қазақстан Республикасының аралық сот туралы заңнамасының алдында
тұрған өзекті мәселелердің бірі болғандықтан, оған осы жұмыстың екінші
тарауында кеңірек тоқталуды жөн көріп отырмыз.
Аралық соттардың мемлекеттік соттармен салыстырғандағы
артықшылықтары туралы соңғы уақытта аз айтылып жүрген жоқ. Аралық талқылау
мемлекеттік-соттық дауды шешуге қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие. Бұл
артықшылықтардың арасында істі қараудың тездігін және үнемділігін; арнайы
аралық сотты құру мүмкіндігін; судьяларға, сондай-ақ олардың шығарған
шешімдеріне жоғары сенім факторының болуын; құпиялылығын; тараптардың
дауды шешу уақытын, орнын және мерзімін өздері анықтау мүмкіндігін және
т.б. айтуға болады. Ынтымақтастық рухын сақтап қалудың да маңызы зор, ол
контрагенттердің өзара пайдалы шарушылық байланыстарын ары қарай
жалғастыруға қажетті жағдай туғызады.[10]
Сондай-ақ, арбитраждың демократиялық сипатта болып келетіндігін айта
кету қажет. Ол, жоғарыда айтылғандай, сот, әкімшілік және басқа да
мемлекеттік органдар жүйесіне кірмейтін қоғамдық құрылым болып табылады.
Тараптар арбитраждық талқылаудың барлық сатысында оған әсер ете алады:
тараптардың келісімі арбитражға жүгінудің міндетті шарты болып табылады;
тараптар бірнеше арбитрларды немесе бір арбитрді таңдауы мүмкін; тараптар
арбитражды өткізу орнын және арбитраждық талқылау тілін таңдайды; тараптар
толығымен немесе ішінара арбитраждық процедураның өзін анықтауға құқылы.
Арбитраждық талқылау қарапайым болып табылады. Ол сот процедурасын
реттейтін көп процессуалдық нормалармен реттелмейді. Бұл істі салыстырмалы
түрде қысқа мерзімде қарауды қамтамасыз етеді.[11]
Арбитраждық дауды қарау, әдетте, жабық отырыстарда өткізіледі, бұл
дау тараптарының өндірістік және коммерциялық құпияларын сақтауға кепілдік
береді. Көптеген елдерде тараптардың келісімінсіз арбитраж шешімдерін
жариялауға тыйым салынған. Арбитрлар шешілетін дау туралы ақпаратты құпияда
ұстауы қажет.[12]
Аралық соттың негізгі қағидаларының бірі оның шешімінің түпкілікті
сипатта болуы болып табылады. Бұл қағида аралық сотты дауды шешудің
альтернативті процедураларына қарағанда тартымды етеді.
А.А.Гринкевич өзінің Аралық сот: тарихы және дамуы атты
мақаласында аралық соттың артықшылықтарын қағида түрінде былай
тұжырымдайды:
- аралық судьяның тәуелсіздігі және бейтараптығы. Аралық судьялар
өздерінің міндеттерін орындау барысында осындай болуы тиіс және
олардың кандидатураларын тараптар анықтағанымен, судьялар олардың
өкілдері болып табылмайды, өйткені істің нәтижесіне тікелей немесе
жанама түрде мүдделі тұлға судья бола алмайды;
- тараптар құқықтарының теңдігі. Аралық сотта дауды шешу өздерінің
ойларын баяндауға деген тараптардың құқықтары мен мүмкіндіктерінің
теңдігі негізінде жүзеге асырылады. Әрбір тарап өзінің талаптары
немесе қарсылықтарын негіздеу үшін сілтеме жасап отырған жағдайларды
дәлелдеуге міндетті;
- процессуалдық және материалдық құқықты қолдану бостандығы. Тараптарды
аралық талқылау процесі кезінде немесе оған дейін дау қаралатын
материалдық құқықты таңдауда, сот отырысының процессуалдық тәртібін
анықтауда және өздерінің материалдық және процессуалдық құқықтарына
(талаптан бас тарту, талапты мойындау, бітімгершілік келісім, талаптың
негізі мен нысанын өзгерту) билік етуде еркіндік беріледі;
- дауды қараудың біліктілігі. Тараптар дауға қатысты сұрақтар бойынша
білімі мен біліктілігіне сенетін тұлғаларды судьялыққа тағайындайды;
- ынтымақтастық атмосферасын қамтамасыз ету. Аралық сот тараптардың екі
жаққа да ыңғайлы, тиімді келісімге келуіне жәрдемдеседі, яғни олардың
арасында бітімгершілік келісімнің жасалуына және осының нәтижесінде
болашаққа деген сенім мен ынтымақтастықтың сақталуына күшін салады;
- аралық сот шешімінің міндеттілігі. Бұл шешім шығарылған күннен бастап
процестің барлық тараптарына міндетті болып табылады;
- аралық сот өндірісінің жеделділігі. Бір циклдан тұрғандықтан, шешім
түпкілікті болып табылады және шағым беру процедураларын (кассация,
апелляция) қарастырмайды;
- аралық сот өндірісінің үнемділігі. Тағы да дауды қарау
процедураларының көп кезеңділігінің жоқтығынан, сондай-ақ сот
шығындарының талап сомасына кері пропорционалдылығынан сот өндірісі
үлкен шығындарды қажет етпейді. Сонымен қатар, кейін төлеуге және
бөліп-бөліп төлеуге рұқсат етіледі;
- аралық сот шешімінің орындалуына кепілдік берілуі. Шешім ерікті түрде
орындалмаған жағдайда ол мәжбүрлеп орындаудың мемлекеттік жүйесі
арқылы орындатылады.[13]
Аралық сот туралы жалпы түсінік, оның артықшылықтары, түрлері туралы
сұрақтарды аяқтай отырып, бұл тарауда аралық соттың тарихына қысқаша
тоқталып кеткенді жөн көріп отырмыз.
Арбитраж институты (аралық сот) – дауды шешудің тарихи қалыптасқан
өркениетті нысаны. Ерте уақыттан бастап әртүрлі елдерде билеушілер,
саудагерлер, банкирлер, іскер адамдар сот талқылауының баламалы нысандарын
қолдана бастады. Аралық сот көптеген ғасырлар бойы мемлекеттік юстициямен
қатар, дауды шешудің құқықтық құралы ретінде мойындалды.[14]
Аралық соттың тарихи дамуында зерттеушілер шартты түрде бірнеше
кезеңдерді бөліп көрсетеді. Атап айтар болсақ, С.Л.Лазарев төрт кезеңді
ажыратады:
Бірінші кезең өте ерте кезден басталып, б.э. І мыңжылдығының аяғына
дейін жалғасты. Арбитраждық процедура Ежелгі Шығыс, Ежелгі Греция және Рим
мемлекеттерінде жиі қолданылды.
Екінші кезең орта ғасырларды және абсолютизм (XI-XVIII ғғ.) дәуірін
қамтиды. Бұл уақытта монархтардың шексіз билігі әсерінен арбитраж сирек
қолданылды.
Үшінші кезең (XVIII ғ. аяқ кезінен XX ғ. басына дейін) буржуазиялық
мемлекеттердің және капиталистік қатынастардың қалыптасу кезеңімен
байланысты және бұл процестер арбитраждың елеулі дамуына алып келді.
Төртінші кезеңнің басталуы ретінде Гаага конференцияларының (1899
және 1907 жж.) өткізілу уақытын және Аралық сот тұрақты палатасының құрылу
уақытын айтуға болады. Бұл кезең осы уақытқа дейін жалғасып келеді.[15]
Аралық сот ежелден Русьте де белгілі болды. Шіркеу қайраткерлерінің
қатысуымен болған аралық талқылаулар XІІ ғасырда өте бастады. Аралық сот
1646 жылғы Соборлық уложениеде қарастырылды. І Петрдің жарлығымен бірнеше
санаттағы істерге міндетті аралық сот енгізілді.
Империяның сот жүйесінің қызметін жеңілдететін дауды шешудің
баламалы механизмдерін жасап шығару мәселесімен екі ғасыр бойы орыс
заңгерлері айналысты. 1831 жылы Ресейде алғаш рет аралық сот туралы
кодификацияланған заң актісі бекітілді, онда соттың екі түрі қарастырылды –
ерікті және міндетті. Міндетті сотта серіктестік мүшелері арасындағы
даулар, сондай-ақ акционерлердің басқа тұлғалармен арасындағы даулары
қаралды. 1864 жылғы сот реформасы соттың бұл нысанын жойып, ерікті аралық
сотты сақтап қалды. Ерікті аралық сот өндірісі Ресей империясының Азаматтық
сот өндірісі жарғысының (1864 ж. 20-қараша) 33-бабының (1367-1400)
нормаларымен реттелді.[16]
Аралық сот институты кеңестік кезеңде де сақталып қалды. №1 1917
жылғы Сот туралы декретте азаматтардың өздерінің дауларын аралық соттың
шешуіне беру құқығы қарастырылды. Алайда 1917 жылғы Қазан төңкерісінен
кейін Ресей империясындағы болған аралық соттар жүйесі біртіндеп өзгеріске
ұшырай бастады. Аралық соттарды жою жылжымайтын мүлікке, өндіріс
құралдарына, жерге жеке меншікке тыйым салумен бірге жүргізілді. Іс
жүзіндегі кәсіпкерлік пен тауар-ақша қатынастарының жойылуынан кейін аралық
соттардың өмір сүруінің негізі, экономикалық базаның өзі жойылып кетті.
Кеңестік экономиканың мемлекеттік меншікке, басқаша айтар болсақ,
“мемлекеттік кәсіпкерлікке” негіделгені белгілі.[17]
Мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындардың даулары арнайы органдармен
шешілді; шаруашылық дауларын шешудің ерекше тәртібі енгізілді. Оның үстіне,
1918 жылдың 7-наурызындағы №2 Сот туралы декрет “әртүрлі қазыналық
мекемелер арасындағы соттық талаптарға рұқсат етілмейді” деп бекітті.
Кеңестік экономиканың мемлекеттік секторының қалыптасуы және дамуы
барысында шаруашылық дауларды шешуге арналған мекемелер жүйесі–мемлекеттік
арбитраж құрылды. “Арбитраж” термині оған алғашында берілген мағынасына
қарамастан алынған болатын.
1922 жылы арбитраждық комиссиялар құрылды. 1931 жылдың 3-мамырында
КСРО ОАК және ХКК бірінші Мемлекеттік арбитраж туралы ережені бекітті.
Арбитраж әртүрлі ведомстволардың (наркоматтардың) мекемелері мен ұйымдары
арасындағы шаруашылық дауларды қарауға өкілетті болды; бір наркоматтың
ұйымдары арасындағы даулар ведомстволық арбитраждарда, не әкімшілік
тәртіппен шешілді.
Кейінгі кезеңдерде қабылданған мемлекеттік арбитраждар туралы
ережелерде оның өкілеттіліктері тек кеңейтілді және нақтыланды.
Мемлекеттік арбитраж негізгі функциясы шаруашылық қатынастарды
реттеу, жоспарлық тапсырмалардың орындалуын және шаруашылық шарттардың
жасалу процесін бақылау болған соттан тыс орган ретінде құрылды. Арбитраж
құқықтар мен міндеттер туралы сұрақтарды емес, жоспардың тиісінше
орындалуы, шарт жасауға мәжбүрлеу туралы сұрақтарды шешті.[18]
Арбитраждық органдар КСРО Министлер Кеңесінің, салалық
министрліктердің және ведомстволардың құрамына, сондай-ақ одақтас
республикалардың министрлер кеңестерінің құрамына кірді, яғни әрқашан
биліктің атқарушы органдарының жанында болды.[19]
Тек 1990-жылдардың басында арбитраж мемлекеттік бақылау және басқару
функциясын жоғалтты, ал оның процедурасы соттардағы дауларды қарау
процедурасымен ұқсас сипатқа ие бола бастады.
Алайда посткеңестік кеңістікте құрылған жаңа тәуелсіз мемлекеттерде,
оның ішінде Қазақстан Республикасында да, арбитраж ретінде, бұрынғыдай,
тараптары заңды тұлға құқығындағы ұйымдар, сондай-ақ кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыратын азаматтар болып табылған экономикалық дауларды шешетін
мемлекеттік орган түсінілді.
1995 жылдың 20-желтоқсанындағы “Қазақстан Республикасындағы соттар
және судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық заң күші бар Қазақстан
Республикасы Президенті Жарлығының қабылдануымен жағдай өзгерді, оған
сәйкес, Қазақстанда мемлекеттік арбитраж жойылды, ал оның функциялары жалпы
юрисдикциядағы соттарға көшті. Облыстық соттарда, республикалық маңызы бар
қалалар соттарында және ҚР Жоғарғы сотында Шаруашылық істер жөніндегі сот
алқалары құрылды. 2000 жылдың 25 желтоқсанында “Сот жүйесі және судьялар
мәртебесі туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданғаннан кейін
шаруашылық істер жөніндегі сот алқаларының функциялары азаматтық істер
жөніндегі сот алқаларына көшті. Сонымен қатар эксперимент ретінде, жалпы
сот жүйесіне кіретін мамандандырылған экономикалық соттар Алматы және
Қарағанды қалаларында құрылды. Қазіргі уақытта бұл тәжірибе республиканың
бүкіл сот жүйесіне таралған.[20] Қазіргі уақыттағы барлық қазақстандық
арбитраждық (аралық) соттар мемлекеттік емес болып табылады.
Ресей Федерациясында және кейбір басқа ТМД елдерінде әлі де
мемлекеттік арбитраж (арбитраждық сот) сақталып келеді. Бұл, анықтамасы
жағынан біздің ойымызша, жаңсақ болып табылады. Арбитраж, қайталап айтамыз,
– бұл тараптардың құрған соты, және ол өзінің мәні бойынша мемлекеттік бола
алмайды.
Сөйтіп, “арбитраж” (“арбитраждық сот”) терминін қолдана отырып, біз
аралық сотты – коммерциялық, мүліктік, негізінен, кәсіпкерлік дауларды
шешетін және мемлекеттік сот жүйесіне кірмейтін арнайы органды айтамыз.[21]
Аралық сот тарихы туралы сөз қозғағанда қазақ қоғамындағы билер
сотының құқықтық табиғатына қатысты ғылымдағы даулы мәселелерге тоқталмай
кетуге болмайды. А.А.Гринкевич аралық сот тарихы туралы жан-жақты жазылған
мақаласында қазақ қоғамындағы билер сотының аралық сотпен ара қатынасына
қатысты өз ойын білдіреді. Билер – бұл, бір қайнар көздер бойынша, өзінің
шығу тегінің және байлығының, ал басқа қайнар көздер бойынша, ақылдылығының
және сендіру қабілетіне иелігінің, сондай-ақ шешен тілділігінің арқасында
осындай болған аймақтық көшбасшылар болып табылады. Қазақстандағы хандық
басқару жүйесінде немесе кейбір авторлардың айтқанындай “феодалдық немесе
далалық демократия” жағдайында билер соты сот билігінің орнында болды,
“конституциялық сот” функциясына ие болды, ал ханмен бірге заң шығарушы
орган болып табылды.
Басқа зерттеушілер билер сотын империялық соттармен қатар өмір
сүрген халық соттарымен теңестіреді, бұл оларды аралық соттармен
жақындастыруға алып келеді.
Алайда билер сотының өкілеттігі ажыратылды, оған сәйкес сұлтандар
“жай қазақ билерінің” соттарының юрисдикциясына бағынбады, бұл аралық
соттың емес, тек мемлекеттік соттың саралаушы белгісі болып табылады.
Сөйтіп, А.А.Гринкевичтің қорытындылауы бойынша, билер соты қоғамның
ру тайпалық ұйымдастырылуы кезіндегі биліктің легитимдік органы, жоғарғы
билеуші – хан немесе сұлтан жанындағы орган болды. Оған мүшелік судьяның
әлеуметтік мәртебесімен, даналығымен немесе әділеттілік сезімімен
анықталды. Мұндай сот ресми сот болды және оған сол кездегі жалғыз орган
ретінде жүгінді.[22]
Ғылымда бұған қарсы пікірлер де бар. П.Я.Грешников билер сотын
аралық соттың прообразы деп атайды. Билер сотының ерекшелігі мынада болды,
яғни би әдет-ғұрып құқығының білгірі және түсіндірушісі ретінде сот-
делдалдық функцияны жүзеге асырды. Би тағайындалмады және сайланбады. Би
болу әдет-ғұрып құқығының нормаларын меңгерген және мінсіз беделі болған
жағдайда тек халықтық танудан кейін мүмкін болды.[23]
Бұл мәселеге қатысты өз ойымызды біз екінші бағытпен
жақындастырамыз. Себебі бір ғана белгі бойынша, яғни билер сотының жалғыз
сот органы ретінде әрекет еткеніне қарап, оның аралық сотқа ұқсамайтындығы
туралы қорытынды жасауға, біздің ойымызша, болмайды. Билер сотының әрекет
ету қағидалары, құқықтық табиғаты аралық сотпен өте ұқсас болып келеді.
Сонымен қатар билер сотының өзіндік ерекшеліктері де болғандығын естен
шығармауымыз қажет.
1.2. Аралық ескертпенің құқықтық табиғаты
Арбитраждың негізгі қағидаларының бірі тараптардың арбитраждық
талқылауға жүгінуінің еріктілігі болып табылады. Арбитраж істі өзінің
өндірісіне тек тараптардың бұл туралы келісімі болған жағдайда ғана
қабылдай алады. Араларындағы дауды арбитражға беру туралы тараптардың
келісілген еркін білдіретін келісім арбитраждық келісім деп аталады.[24]
Ю.Г.Басин арбитраждық ескертпені жеке (индивидуалды) юрисдикция
ұғымымен байланыстырады. Әдетте, оны даудың қатысушылары өзара келісім
бойынша бекітеді. Басқаша айтқанда, тараптар өздерінің араларындағы дауды
арбитраждық сот шешеді деп келіседі. Мұндай келісімсіз аралық соттың дауды
қарауға құқығы жоқ. Ю.Г. Басин мұндай келісімді арбитраждық ескертпе деп
атайды.[25]
Тәжірибеде арбитраждық келісімнің үш түрі белгілі: арбитраждық
ескертпе, аралық жазба, және арбитраждық шарт. Арбитраждық ескертпе –бұл
контракт тараптарының осы контрактіден болашақта пайда болуы мүмкін
даулардың арбитраждық талқылауы туралы, тікелей оның мәтініне қосылған
келісімі. Аралық жазба – бұл араларында пайда болған даудың арбитраждық
талқылауы туралы тараптардың контрактіден бөлек келісімі. Арбитраждық шарт
– тараптардың өздерінің арасындағы белгілі бір шарттар шеңберіндегі, не
қызметтің белгілі бір аясындағы дауларды қарау процедураларын және
арбитраждық органды таңдауды келісу мақсатында жасайтын шарты. Әдетте,
арбитраждық келісім өзінің түріне қарамастан жазбаша нысанда жасалуы
тиіс.[26]
Аралық жазба тараптар үшін ыңғайлы болуы мүмкін. Ол қайшылықтар
пайда болып қойған жағдайда және тараптар қандай дауды арбитраждық
талқылауға беретіндігін анық білетін кезде жасалады. Алайда тәжірибеде
аралық жазбаны жасау қиынға соғады. Контракт бойынша өзінің міндеттемелерін
орындамаған тарап дауды арбитражға беруден жалтаруы мүмкін, ал жәбірленуші
тараптың қарсы тарапты арбитражға жүгінуге келісім беруге тартатын ешқандай
құралы жоқ. Әдетте, арбитраждық келісім контракт мәтініне қосылатын
арбтраждық ескетпе түрінде жасалады. Осылай жасай отырып, тараптар даудың
білікті талқылану мүмкіндігіне және арбитраждық шешімнің мәжбүрлеп
орындалуына кепілдік береді. Сонымен қатар, контрактіге арбитраждық
ескертпенің қосылуы белгілі бір тәртіпке келтіруші фактор ретінде болады
және шарттық міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің өзіндік құралы
болып табылады.[27]
Болашақта пайда болуы мүмкін даулардың шешілу тәртібі туралы жеке
шарт түріндегі арбитраждық келісімнің үшінші түрі тәжірибеде сирек
кездеседі. Мұндай шарт не мемлекеттің ішкі заңнамасы мұны талап еткен
жағдайда, не тараптар арасында тұрақты және әртүрлі сыртқыэкономикалық
байланыстар болған жағдайда жасалады.[28]
Арбитраждық келісімнің барлық үш түрі де мәні бойынша бір бірінен
ерекшеленбейді; олар бір құбылыстың – арбитраждық талқылау туралы
тараптардың келісімінің үш нысаны болып табылады. Әдетте, ішкі заңнама да,
халықаралық шарттар да “арбитраждық келісім” терминін ғана қолдана отырып,
арбитраждық келісімнің жекелеген түрлерінің арасында ешқандай да бір
айырмашылықтар орнатпайды. Мысалы, 1958 жылы Нью-Йорк конвенциясында былай
делінген: “Әрбір қатысушы-мемлекет объектісі арбитраждық талқылаудың пәні
бола алатын нақты бір шартпен немесе басқа құқықтық қатынаспен байланысты
пайда болған немесе болашақта араларында пайда болуы мүмкін барлық немесе
қандай да бір дауларды арбитражға беруге міндеттенетін тараптардың “жазбаша
келісімін” таниды” (2-б., 1-т.). Көріп отырғанымыздай, бұл жерде
арбитраждық келісімнің барлық үш түрі де қарастырылған және олардың барлығы
бірдей заңдық күшке ие болады.[29] Ю.Г.Басиннің айтуы бойынша, өзінің
міндеттері жағынан, негізгі мазмұны және функциялары жағынан арбитраждық
келісімнің бұл түрлері тек жасалу техникасы жағынан ғана ажыратылады.
Осының салдарынан мұндай бөлудің өзі шартты болып табылады.[30] Кейбір
авторлар, мысалы арбитраждық шарттарды бөліп көрсетпейді, ал аралық жазбаны
тек пайда болған даулармен ғана байланыстырады.[31]
Сөйтіп, коммерциялық дау тараптарының арасында қандай да бір түрдегі
арбитраждық келісімнің болуы даудың арбитражда қаралуының міндетті шарты
болып табылады. Ол болмаса арбитраждың дауды өзінің қарауына қабылдауына
құқығы жоқ. Керісінше, заңға сай арбитраждық келісімнің болуы, жоғарыда
айтылғандай, мемлекеттік сотқа жүгіну мүмкіндігін жоққа шығарады, ол істі
өзінің өндірісіне қабылдаудан бас тарту қажет. Егер тараптардың мұндай
келісімі сот істі өзінің өндірісіне қабылдағаннан кейін жасалған болса,
онда ол қысқартылуы тиіс.[32]
Мұндай ереже Ресей Федерациясының заңнамасында анық бекітілген. 1993
жылдың 7 шілдесіндегі Ресей Федерациясының “Халықаралық коммерциялық
арбитраж туралы” Заңының 8-бабында былай делінген: “Арбитраждық келісімнің
пәні болып табылатын сұрақ бойынша талап қойылған сот, егер тараптардың
біреуі ол туралы даудың мәні бойынша алғашқы мәлімдемесін табыс еткеннен
бұрын сұраса және сот келісімді жарамсыз, күшін жойған немесе орындалуы
мүмкін емес деп таппаса, өндірісті қысқартуы және тараптарды арбитражға
жіберуі тиіс”.
Егер арбитраждық келісімнің бір тарабы мемлекеттік сотқа жүгінсе, ал
екіншісі бұған қарсылық келтірмесе және келіспеушілігін арнайы білдірмей
сот талқылауына қатысса, онда тараптар өзара келісім бойынша арбитраждық
келісімнің күшін жойды деп есептеу қажет.[33]
Бірақ, тәжірибеде бұдан да күрделірек жағдайлар кездеседі:
a) тарап істің мемлекеттік сотта қаралуына арбитраждық ескертпеге
сілтеме жасай отырып, қарсылық білдіреді, бірақ оның қарсылығын
қабылдамаған жағдайда істі қарауға қатыса береді, соған қарамастан
басқа тараптың заңсыз іс-әрекетін әшкерелеу қажеттігімен қатысу
себебін түсіндіре отырып, мемлекеттік соттың әрекетінің заңсыздығы
туралы пікірін өзгертпейді;
b) тараптар істің қаралуына қарсылықсыз қатысады, бірақ
мемлекеттіксот шешім шығарғаннан кейін бұған қанағаттанбаған тарап
арбитраждық ескертпеге сүйене отырып арбитраждық сотқа талап қойып
жүгінеді.[34]
Бірінші жағдайда осы іс бойынша мемлекеттік сот шешім шығарғаннан
кейін талап қоюшының арбитраждық сотқа жүгінуін толық толық мүмкін деп
санаймыз.
Екінші жағдайда, керісінше, мемлекеттік соттағы істің қаралуына
қарсылықсыз қатысу арбитраждық ескертпеден бас тартуды білдіреді.[35]
Арбитраждық келісімнің жалпы түсінігі, оның нысаны туралы сұрақтарды
қорытындылай келе, ол жауап беруі тиіс талаптарға тоқталатын болсақ,
конвенцияларға, беделді арбитраждық соттардың регламенттеріне және
қалыптасқан іскерлік әдет-ғұрыптарға сәйкес, арбитраждық ескертпе бірнеше
талаптарға сай болуы тиіс, онсыз ол заңды күшінен айрылады:
1. Арбитраждық ескертпе, әдетте, жазбаша нысанда жасалуы және оған
өкілеттігі бар тұлғалармен қол қойылуы тиіс. Жазбаша нысан
туралы талап халықаралық конвенцияларда, ең алдымен Нью-Йорк
(ІІ б.) және Европа (І б.) конвенцияларында көрініс тапқан.
Ескертпе мәтіні тараптар содан туындайтын дауларын арбтраждық
сотта шешуге ниет етіп отырған негізгі контрактінің мәтініне
қосылады, не жеке келісім ретінде жасалады. Арбитраждық
ескертпенің тараптар қол қоятын бір құжат нысанында, не өзара
хат алмасу, телеграмма, телефонограмма, телетайпограмма, факс
немесе ескертпенің субъектілерін және олардың еріктерінің
мазмұнын анықтайтын басқа да құжаттар алмасу нысанында
жасалатындығы жалпымен қабылданған.
Жазбаша нысан, егер ескертпенің мазмұнын бір тарап құжат түрінде
бекітсе, ал басқа тарап конклюденттік әрекеттерімен келісім білдірсе
сақталды деп есептелінеді (ҚР АК-нің 396-б. 3-т.).
2. Әдетте, арбитраждық ескертпе екі субъектінің арасында жасалады.
Бірақ тәжірибеде көпжақты және сондай-ақ бір жақты арбитраждық
ескертпелер белгілі.[36] Көпжақты арбитраждық ескертпе
рәсімделінуінің және тараптар еркінің келісілуінің жарамдылығы
жағынан екі жақты арбитраждық ескертпе жауап беруі тиіс
талаптарға сай келуі тиіс.
3. Барлық азаматтық құқықтық мәмілелер сияқты арбитраждық келісім
(ескертпе) мәмілелер үшін міндетті талаптарға жауап беруі тиіс:
қатысушылардың құқыққабілеттілігі, мазмұнының заңдылығы, тиісті
нысанда жасалуы, еркін және тиісті ерік білдіру. Бұл талаптар
бұзылған жағдайда арбитраждық келісім жарамсыз деп танылуы
мүмкін. Бұл талаптарға сай келген жағдайда арбитраждық келісім
заңды күшке ие болады және тек соттарға ғана емес, сондай-ақ
қатысушылар үшін де міндетті болады.
Арбитраждық келісім мәмілелердің жарамсыздығының жалпы ережелері
бойынша заңды күшін жоғалтады. Арбитраждық ескертпенің жарамсыздығы
бекітілген жағдайда ол қолдануға жатпайды. Жарамсыздық фактісін мемлекеттік
сот та, арбитраждық сот та талап арыздың қайда берілгендігіне байланысты
анықтай алады.
4. Ескертпе мәтінінде кейбір міндетті элементтер болуы тиіс. Бұл
талапты сақтау мүмкіндігін жеңілдету үшін конвенцияларда, не
кейбір арбитраждық соттардың регламенттерінде үлгілік
арбитраждық ескертпе беріледі.
ЮНСИТРАЛ-дың арбитраждық регламенті ұсынатын үлгілік ескертпе
төмендегідей:
Осы шарттан, не оны бұзудан немесе оның жарамсыздығынан пайда болған
немесе оған қатысы бар кез келген дау, келіспеушілік немесе талап ету
қазіргі уақыттағы қолданыстағы ЮНСИТРАЛ-дың арбитраждық регламентіне сәйкес
арбитражда шешіледі. Бұған тараптар еріктері бойынша нақты органды,
арбитрлар санын (біреу немесе үшеу), арбитраж орнын, арбитраждық талқылау
тілін көрсете алады.
Арбитраждық ескертпе мәтінінің ұсынылатын үлгілері, сондай-ақ
көптеген басқа да нормативтік құқықтық актілерде берілген. Әрине, үлгілік
арбитраждық ескертпе сөзбе-сөз міндетті болып табылмайды, ол тек үлгі
ретінде беріледі.
5. Бұл элементтердің арасындағы ең маңыздыларының бірі тараптар
таңдаған арбитражды немесе оны тікелей дараландыратын, не
осындай дараландырудың әдісін нақты анықтайтын белгілерді
көрсету болып табылады. Арнайы айта кету қажет, халықаралық
конвенциялар және халықаралық арбитраж тәжірибесі тараптардан
арбитраждық ескертпе мәтінінде арбитрды міндетті дараландыруды
талап етпейді. Оның басты функциясы – тараптардың араларындағы
дауды мемлекеттік соттың емес арбитраждық сотттың шешуі
керектігі туралы еріктерін қандай да бір жолмен білдіру болып
табылады. Тараптардың бұған қоса, арбитраждық сотты тікелей
арбитраждық ескертпеде көрсете отырып, тіпті арбитрлардың
есімдерін атай отырып, максималды түрде дараландыруға құқықтары
бар. Бірақ, арбитраждық сотты мұндай деңгейде дараландырудың
болмауы арбитраждық ескертпені күшінен айырмайды.
6. Тараптар арбитраждық ескертпеде жасалатын контрактімен
байланысты, не контрактілер тобымен байланысты барлық мүмкін
болатын дауларды, не мұндай даулардың бір бөлігін қамти алады.
7. Арбитраждық ескертпе негізгі контрактінің мәтініне қосылған
күннің өзінде өзіндік заңдық тағдыры бар өзіндік келісім болып
қала береді. Бұл аралық сот саласындағы басты қағидалардың бірі
болып табылады.
Арбитраждық ескертпенің күшін жою, оны өзгерту немесе жарамсыз деп
тану негізгі шарттың күшін жоюға, оны өзгертуге немесе жарамсыз деп тануға
әкеліп соқпайды. Және, керісінше, негізгі шартпен байланысты мұндай
әрекеттер арбитраждық ескертпенің заңдық күшіне әсер етпейді. Бұл ереже заң
әдебиетінде ешқандай күдік тудырмайды.[37]
Алайда ҚР Жоғарғы сотының Шаруашылық алқасының тәжірибесінде негізгі
шарттың мәтініне қосылған арбитраждық ескертпесінде даудың Лондон
халықаралық аралық сотында қаралуы көзделген іс болды. Арбитраждық
ескертпенің болуына қарамастан, талап қоюшы негізгі контрактіні жарамсыз
деп тану туралы талабымен мемлекеттік сотқа жүгінеді. ҚР Жоғарғы Соты
контракт жарамсыз болған жағдайда арбитраждық ескетпенің де жарамсыз
болатындығына сілтеме жасай отырып істі өзінің қарауына қабылдады. Бұл
негіздер арбитраждық ескертпенің өзіндік заңды күші туралы жалпымен
мойындалған доктринаға қайшы келеді.
Арбитраждық ескертпенің тәуелсіздігі халықаралық құқықтың
нормативтік құжаттарында да көрсетіледі. ЮНСИТРАЛ-дың Арбитраждық
регламентінің 21-бабында былай делінген: “Шарттың бөлігі болып табылатын
және осы Регламентке сәйкес арбитраждық талқылауды көздейтін арбитраждық
ескертпе осы шарттың басқа жағдайларынан тәуелсіз келісім ретінде
қарастырылуы тиіс. Арбитраждық соттың шартты жарамсыз деп тануы арбитраждық
ескертпенің жарамсыздығына әкеліп соқпайды”.
2002 жылдың 21-маусымында қабылданған Ресей Федерациясының “Ресей
Федерациясындағы аралық соттар туралы” Федералдық Заңының 17-бабында
шарттағы ескертпе түрінде жасалған аралық келісімнің шарттың басқа
жағдайларынан тәуелсіз келісім ретінде қаралуы керектігі туралы айтылған.
8. Талап қоюшылар мен жауапкерлердің құрамы арбитраждық ескертпеге
қол қойған тұлғалар шеңберінен аса алмайды, өйткені дау
қатысушыларының даудың арбитраждық сотта қаралуына келісім
беруі – істі арбитраждық талқылауға қабылдаудың басты шарты
болып табылады. Мәжбүрлі түрде арбитраждық ескертпеге қол қою
түріндегі келісімсіз, не басқа да заңды жолдарсыз ешкім де
арбитраждық сотта талап қоюшы немесе жауапкер ретінде тартыла
алмайды. Бұл пайда болған конфликтіге шынайы және байсалды
түрде қатысатын, өзіне ыңғайлы арбитраждық шешімнің шығарылуына
мүдделі түлғаларға да қатысты (кепіл беруші, кепілдік беруші,
кепіл болушы және т.б.).
Мысалы, Халықаралық сауда палатасының Арбитраждық соты қазақстандың
бірлестіктің ағылшын сатып алушысына алдын ала төлеу негізінде металл
жеткізу шартын бұзуы туралы дауды қарады. Арбитраждық ескертпе жеткізуші
орындамаған шартқа қосылған болатын. Сатып алушы екі жауапкерге –
жеткізушіге және тауар жеткізілімі шарты жасалғаннан кейін жеткізуші-
кәсіпорын өзіне сенімгерлікпен басқару негізінде өткен және талап қоюшының
ойы бойынша, жеткізілімнің болмауына әрекеті әсер еткен корейлік фирмаға
талап қойды. Корейлік фирма өзін арбитраждық талқылауға тартуға қарсылық
білдірді, өйткені арбитраждық ескертпе қосылған тауар жеткізілімі шартына
ол қол қойған жоқ. Халықаралық арбитраждық сот бұл дәйекпен келісті.
9. Жоғарыда айтылған талаптарға сай болған жағдайда арбитраждық
келісім заңды күшке ие болады, қатысушылар үшін міндетті
сипатқа айналады және тек олардың өзара келісімі бойынша ғана
өзгертіледі және күшін жояды. Арбитраждық ескертпеден біржақты
бас тарту шарттан біржақты бас тартудың жалпы негіздері бойынша
ғана мүмкін болады (ҚР АК-нің 401, 404 бб.). Мұндай негіз
болмаған жағдайда қатысушыларының бірі бас тартқан арбитраждық
ескертпе міндетті күшін сақтайды. Бұл бас тартып отырған
қатысушы талап қойып жүгініп отырған мемлекеттік сотқа да,
арбитраждық ескертпенің жауапкер-қатысушысы істің онда
қаралуынан бас тартып отырған арбитраждық сотқа да қатысты
болып табылады.[38]
Арбитраждық ескертпеден туындайтын құқықтар мен міндеттердің
құқықмирасқорлығы тәртібімен берілуі мәселесі арнайы тоқталуды қажет етеді.
Біріншіден, бұл талап ету құқығын берумен немесе борышты аударумен,
яғни шарттық міндеттеменің бір қатысушысының алмастырылуымен байланысты
болуы мүмкін.
Тәжірибеде өзіне цеденттен талап ету құқығы көшкен цессионарийдің
арбитражға міндеттемені орындау туралы талап қойып жүгінген жағдайлары
кездесті, борышқор даудың арбитражға ведомстволық бағыныстығын мойындамады,
өйткені ол арбитраждық ескертпені цедентпен жасасқан болатын.
Осыған ұқсас бір жағдайда құрылтай шартының бір қатысушысы басқа
қатысушының келісімімен шарт бойынша барлық құқықтар мен міндеттерді
құқықмирасқорына береді. Жаңа қатысушының шартпен көзделген, бірақ тараптар
ауысқаннан кейін орындалуға жататын міндеттемесін орындауы туралы дауда
құрылтай шартының екінші қатысушысы арбитражға жүгінеді, ол дауды қараудан
бас тартады, себебі арбитраждық ескертпеге жауапкер қол қоймаған болатын.
Мұндай жағдай борыш аударылған кезде де мүмкін болады. Мұндай
жағдайларда туындайтын барлық даулар арбитраждық ескертпенің заңды күшінің
оның қатысушылары құрамының өзгермейтіндігіне бағыныштылығы қағидасына
сүйене отырып шешілуі тиіс деп ойлаймыз. Бір қатысушыны екінші тұлғаның
алмастыруы – не жаңа мәтін құрастыру жолымен, не жаңа қатысушының бұрынғы
құжатқа қосылуы жолымен (қалған қатысушының келісімімен) арбитраждық
ескертпе мәтініне өзгерістер енгізбей мүмкін емес.
Екіншіден, негізгі міндеттеме жаңғыртылған жағдайдағы арбитраждық
ескертпенің тағдыры, яғни тараптардың өзара келісімі бойынша бір
міндеттемені басқасымен алмастыру кезіндегі арбитраждық ескертпе жағдайы.
Қазақстандық коммерциялық тәжірибеде тараптардың бірлескен кәсіпорын
құру туралы шартты Өнімді бөлу туралы шартпен (Production Sharing)
алмастырған жағдайлары кездесті. Жаңа шартта даулардың Стокгольм сауда
палатасының Арбитраждық институтында қаралуын көздейтін арбитраждық
ескертпе болды. Алғашқы шартта мұндай ескертпе болған жоқ. Оған қарамастан
пайда болған дау бойынша талап қоюшы алғашқы шарттың жағдайларына жиі
сілтеме жасады. Арбитраж бұл сілтемелерді қараудан алып тастады.
Мұндай шешімді алғашқы шарттағы арбитраждық ескертпе жаңғырту
нәтижесінде пайда болған екінші міндеттемеде болмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..2-5 бб.
І-тарау. Аралық сот туралы жалпы түсінік
1.1. Аралық соттың түсінігі және оның тарихи даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .6-18 бб.
1.2. Аралық ескертпенің құқықтық табиғаты ... ... 18-30 бб.
ІІ-тарау. Қазақстан Республикасындағы аралық сотттар қызметі
2.1. Қазақстан Республикасындағы аралық соттар қызметінің
құқықтық реттелуі: 1990-жылдардан бергі даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .30-46 бб.
2.2. Аралық соттар туралы заң жобасына қатысты кейбір
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...47-54 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 55-57 бб.
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .58-62 бб.
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Қазіргі уақыттағы экономиканың біртіндеп
жаһандануы жағдайында, интеграциялану және азаматтық қатынастардың қоғамдық
өмірдің жаңа салаларына таралуы жағдайында аралық сот немесе коммерциялық
арбитраж міндеттемелік және басқа азаматтық құқықтық қатынастардан
туындайтын дауларды, қақтығыстарды, келіспеушіліктерді шешудің негізгі
тәсілдерінің біріне айналып отыр.
Аралық сот дегеніміз бұл – тараптардың мүліктік және басқа дауларын
шешу үшін құрған соты болып табылады.
Аралық сот (арбитраж) – бұл тараптар таңдайтын арбитрдың азаматтық
дауды қарауының мемлекеттік емес, баламалы нысаны болып табылады. Аралық
сот барлық дерлік елдерде кеңінен пайдаланылады және оның қызметі үш
постулатқа негізделеді: аралық сот туралы тараптар келісімінің міндеттілігі
(мемлекеттік сот істі аралық келісім болған жағдайда қарай алмайды); аралық
сот шешімінің мемлекеттік соттың күшімен мәжбүрлеп орындалуы; аралық сот
шешімінің түпкілікті сипаты (мемлекеттік сот мәжбүрлеп орындау туралы
ұйғарым шығарған кезде, шешімді мәні бойынша қарауға құқылы емес).
Қазіргі таңда аралық сот институты экономикалық дауларды қарайтын
негізгі құрылым болып табылады. АҚШ-та экономикалық даулардың 80 пайызынан
астамын аралық соттар қарайды. Елдегі жақсы жолға қойылған, қазіргі күнге
сай кең құқықтармен қамтамасыз етілген аралық соттың қызмет етуі, шетелдік
инвесторларды тартатын факторлардың бірі десек, артық болмайды. Халықаралық
деңгейде халықаралық коммерциялық арбитраж мәселелеріне байланысты бірнеше
келісімдер, конвенциялар қабылданды. Олардың көпшілігіне Қазақстан
Республикасы қосылып отыр. Аралық соттардың қызметінің ел үшін тиімділігін
мойындаған ТМД мемлекеттері тәуелсіздіктерін алғаннан соң, аралық сот
қызметінің дамуына жақсы жағдайлар жасап, тиісті шаралар қолданды.
Осының бәріне қарамастан, Қазақстан Республикасындағы аралық соттар
қызметіне қатысты орын алып отырған жағдай өзгеше, яғни Қазақстан
Республикасында тәуелсіздік алғаннан кейін әлі күнге дейін аралық соттардың
қызметі кең дами алмай отыр. Қазақстан Республикасының аралық соттар
қызметін реттейтін тиісті заң актісі қабылданған жоқ. Аралық сот шешімін
мәжбүрлеп орындау туралы норманың заңнамада болмауы себебінен аралық соттар
шешімінің мәртебесі дауды шешудің басқа баламалы тәсілдерінің мәртебесі
деңгейіне түсуде.
Қазақстан Республикасындағы аралық соттардың жағдайы туралы
М.К.Сулейменов былай деп көрсетеді: Қазіргі уақытта өте қиын жағдай
қалыптасып отыр деп айтуға болады. Бұл Қазақстан Республикасындағы аралық
соттардың апатты жағдайынан туындап отыр. Қазіргі күні Қазақстан
Республикасында аралық соттардың шешімдері барлық жерде орындалмайды. Соған
қарамастан Қазақстанда аралық соттар жұйесі біртіндеп дамыған болатын және
мемлекет тарапынан тиісті қолдау болғанда ол дамыған және тиімді құралға
айналар еді. Алайда, мемлекеттік соттар бұл сұрақтың заңды түрде
шешілмегеніне сілтеме жасай отырып, орындау туралы бұйрық шығарудан бас
тартып отыр.[1]
Сонымен, мәселенің өзектілігін аралық сот қызметіне қатысты орын
алып отырған қазіргі жағдаймен, экономиканың қозғаушы күші кәспкерлердің
негізгі құқықтарының бірі – дауды аралық сотқа беру құқығын дұрыс жолға
қоюды қамтамасыз етудің өткірлігімен түсіндіруге болады.
Жұмыстағы зерттеу пәні аралық соттардың түсінігі, оның пайда болуы,
аралық келісімнің құқықтық табиғаты, Қазақстан Республикасында аралық
соттар қызметінің құқықтық реттелуі мәселелері болып табылады. Сондай-ақ,
Қазақстан Республикасындағы аралық сот туралы заңнаманың қазіргі күнгі
жағдайы мәселелері жұмыста жан-жақты қаралады.
Жұмыстың мақсаты аралық соттардың түсінігін, оның пайда болу тарихын
терең зерттеу, аралық келісімге азаматтық құқықтық тұрғыдан тиісті баға
беру және аралық сот туралы заңнаманың қалыптасуына өз үлесімізді қосу,
Қазақстан Республикасында аралық соттар қызметінің қазіргі жағдайына жан-
жақты талдау жасау болып табылады.
Сонымен қатар, бұл жұмыста шешілуі тиіс төмендегідей міндеттерді
алға қойып отырмыз:
- аралық сот қызметінің теориялық аспектілерінің анализін жүргізу;
- аралық сот қызметінің эволюциялық дамуына жан-жақты зерттеу жүргізу;
- аралық сот қызметінің шетелдердегі тәжірибесін зерттеу және
халықаралық коммерциялық арбитраж қызметі мен аралық сот қызметінің
салыстырмалы зерттеуін жүргізу;
- Қазақстан Республикасындағы аралық сот туралы заңнамаға анализ
жүргізу;
- Қазақстан Республикасындағы аралық сот қызметіне қатысты қалыптасып
отырған мәселелердің шешу жолдарын іздестіру.
Жұмыстың ғылыми жаңалығына келер болсақ, Қазақстан Республикасындағы
аралық соттардың қызметі мәселелерімен М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин,
П.Я.Грешников, И.П.Грешников және т.б. сияқты ғалымдар айналысады. Алайда,
бұл жұмыста Қазақстан Республикасындағы аралық соттар туралы заңнамаға
қатысты, анығырақ айтсақ, Аралық сот туралы соңғы заң жобасына толық, жан-
жақты зерттеу жүргізіледі және аралық сот туралы заңдар жобаларына,
шетелдік заңнамаға салыстырмалы зерттеу жасалып, Қазақстан Республикасында
аралық сот туралы заңнама қандай болу керек деген сұраққа жауап ізделінеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы аралық сот
қызметі мәселесі аз көтерілген жоқ. Ол туралы бірнеше халықаралық, ғылыми-
тәжірибелік конференциялар өткізіліп, Қазақстан Республикасы Президентіне,
Парламентіне, Үкіметіне жолдау да жіберілді. Дегенмен, аралық сот туралы
заңнамада соңғы болған жаңалық – 2003 жылдың 29-тамызындағы заң жобасына
қатысты ой-пікірлер жеткілікті түрде баспасөз бетінде айтылған жоқ.
Аралық сот қызметі туралы мәселесімен Ресейде белгілі ғалымдар
М.М.Богуславский, Е.А.Суханов, Г.К.Дмитриева, С.Л.Лазарев, М.Г.Розенберг,
А.С.Комаров және т.б. айналысады. Қазақстан Республикасындағы аралық сотқа
қатысты орын алып отырған жағдаймен байланысты мәселенің өзектілігін
М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин, П.Я.Грешников, И.П.Грешников, З.Х.Баймолдина,
Е.Б.Осипов секілді ғалымдар көтеріп жүр.
Бұл жұмыс аталған ғалымдардың және шетелдік ғалымдардың еңбектерін
кеңінен пайдалана отырып жазылды.
Жұмыстың құрылымына келер болсақ, зерттеу жұмысы үлкен екі тараудан
тұрады. Бірінші тарау Аралық сот туралы жалпы түсінік деп аталады. Бұл
тарау екі параграфтан тұрады және бұл тарауда аралық соттардың түсінігі,
пайда болу тарихы, аралық талқылаудың қағидалары және аралық талқылаудың
мемлекеттік соттағы талқылаумен салыстырғандағы артықшылықтары мәселелері
қаралады. Екінші тарау Қазақстан Республикасындағы аралық соттар қызметі
деп аталады және бұл тарау да екі параграфтан тұрады. Қазақстан
Республикасындағы аралық соттар қызметінің құқықтық реттелуі: 1990-
жылдардан бергі даму барысы деп аталатын параграфта Қазақстан Республикасы
егемендігін алған күннен бастап Қазақстан Республикасындағы аралық сот
туралы заңнамада және қоғамдық өмірде орын алған оқиғаларға жан-жақты
талдау жүргізіледі.
Аралық соттар туралы заң жобасына қатысты кейбір мәселелер деп
талатын соңғы параграфта аралық сот туралы заңнамаға толық талдау
жүргізіледі және Қазақстан Республикасындағы аралық соттар туралы
заңнаманың болашағы туралы ұсыныстар айтылады.
І-тарау. Аралық сот туралы жалпы түсінік
1.1. Аралық соттың түсінігі және оның тарихи даму барысы
Адамзат баласының тарихында даулы қатынастардан немесе қиын
жағдайлардан шығудың және әділеттілікті іздеудің төрт нысаны белгілі:
Құдай соты, мемлекеттік сот, өзін-өзі соттау және аралық сот.[2] Құдай
соты - бұл тағдыр секілді, яғни адамзат ұғымының шегінен тыс жатқан, бірақ
шынайылығының, өзгермейтіндігінің арқасында әділеттілікті қамтамасыз ететін
күштерге жүгіну болып табылады. Мемлекеттік сот – мәжбүрлеу күшімен
мемлекеттің бекіткен құқықтық тәртібін қамтамасыз ететін процедура және
мемлекет органы болып табылады.
Өзін-өзі соттау – бұл қоғамның және адамдардың пікірі бойынша, сот
жүргізетін адамның әділеттілік туралы түсінігінен шыға отырып, қажетті
тәртіпті қамтамасыз ететін процедура болып табылады. Және соңғысы, аралық
сот – осы зерттеу жұмысының объектісі болып табылады.
Бізге белгілі, осы зерттеу жұмысының объектісіне қатысты мынадай
ұғымдар қолданылады: төрелік немесе аралық соттар. Бұл екі ұғым бір-бірімен
синоним болып табылады. Аралық сот ұғымы дауды шешуге, тараптар оның
пікірін алдын ала түпкілікті деп танитын үшінші (мүдделі емес және
құзыретті) тұлғаның қатысуын білдіреді.[3]
Арбитраж [фр. сөзі - arbitrage] – тараптары аралық судьяға жүгінетін
даулы істерді қарау тәсілі. Сондай-ақ, арбитраж ұғымы дау делдал-судья
арқылы шешілетін аралық сотты білдіреді.[4]
Аралық сот мемлекеттік сот жүйесінің элементі болып табылмайды және
өзінің қызметі барысында оған бағынбайды. Тараптардың арбитражға жүгінуі
немесе ол туралы тараптардың келісімінің болуы сот юрисдикциясын жоққа
шығарады. Бұл, егер тараптардың біреуі келісімнің болуына қарамастан сотқа
жүгінетін болса, соттың өзінің бастамасы бойынша, не басқа тараптың өтініші
бойынша талап арызды қабылдаудан бас тартуы керектігін немесе басталып
кеткен іс бойынша өндірісті қысқартуы керектігін білдіреді. Мемлекеттік сот
органдары, негізінен, арбитраж қызметіне араласуға құқылы емес. Алайда,
арбитраж ұлттық мемлекеттік сот жүйесінен толық ажыратылмаған.[5]
Арбитраждық қараумен байланысты соттардың орындауы мүмкін кем дегенде екі
процессуалдық әрекет бар. Біріншісі – бұл талапты алдын ала қамтамасыз ету
бойынша мәжбүрлеу шараларын жүзеге асыру. Әдетте, арбитраж мүдделі тараптың
тиісті өтініші болған жағдайда өзі мұндай шешімді қабылдай алады. Бірақ,
егер мүдделі тұлға осындай өтінішпен сот органына жүгінетін болса, мұндай
өтініш арбитраждық процедурамен сыйыспайтын әрекет ретінде қарастырылмайды
және соттың қажетті шараларды қабылдауға құқығы бар. Екінші әрекет арбитраж
шешімін орындаумен байланысты. Егер оны тараптар ерікті түрде орындамаса,
тек мемлекеттік соттың ғана шешімді мәжбүрлеп орындатуға өкілеттігі бар.
Сонымен қатар, қатаң белгіленген жағдайларда мемлекеттік сотқа даудың
мүдделі тарабының тиісті өтінімі болған кезде арбитраж шешімінің күшін жою
өкілеттігі берілген. Осы айтылғандарды қоспағанда арбитраж істі толығымен
өз бетінше қарайды.
Аралық сот тарихында оның екі түрі белгілі: ad hoc арбитражы (бір
ғана реттік арбитраж) және институциялық арбитраж. Институциялық немесе
тұрақты әрекет ететін арбитраж ұлттық сауда (сауда-өнеркәсіптік)
палаталары, биржалар, ассоциация, одақ, қоғам және кез келген басқа ұйымдар
жанынан құрылады. Институциялық арбитражға дауды шешуге қатыспай, кейбір
әкімшілік-техникалық, консультативтік және бақылау функцияларын жүзеге
асыратын тұрақты әрекет ететін органның болуы; ол туралы ереженің (немесе
жарғының) және арбитраждық процесс ережелерін бекітетін регламенттің болуы;
тараптар ішінен арбитрларды таңдайтын арбитрлар тізімінің болуы тән.
Аd hoc арбитражын тараптар нақты бір дауды қарау үшін құрады, іс
қаралып, ол бойынша шешім шыққаннан кейін ол өзінің қызметін тоқтатады.
Тараптар арбитраждық талқылаудың өткізілу орнын таңдайды, арбитрларды
таңдау ережесін және арбитраждық процедураны бекітеді. Дауды шешу
процедурасын таңдау кезінде тараптар іс жүзінде шексіз автономияны
пайдаланады. Олар дауды шешу процедурасы туралы басынан аяғына дейін
келісуі мүмкін, не негіз ретінде қандай да бір институциялық арбитраждың
регламентін алуы мүмкін.
Тәжірибе көрсеткендей, ad hoc арбитражы істің фактілік жағдайларымен
байланысты даулар бойынша жетістікке жеткізеді: тауардың сапасы, оның
бағасын анықтау мәселелері және т.б. Мұндай істердің көпшілігі тез және
тиімді түрде қаралады. Алайда, күрделі және шиеленіскен қарама-қайшылықтар
болған жағдайда институциялық арбитраждың артықшылықтары басым болып
табылады.
Аралық сот туралы жалпы түсінік деп аталатын тарауда аралық соттың
дауды шешудің баламалы процедуралары жүйесіндегі орны туралы мәселеге
тоқталмай кетуге болмайды. Дауды шешудің баламалы процедуралары термині
мемлекеттік соттарға қатысты айтылған. Дегенмен, кейбір ғалымдар дауды
шешудің баламалы процедураларын мемлекеттік соттарға балама ретінде
қарастырса, басқалары арбитраждық (аралық) соттардағы талқылауды дауды
шешудің баламалы жолдарынан бөліп алады да, қалған процедураларды
мемлекеттік, сондай-ақ арбитраждық (аралық) соттарға балама ретінде
қояды.[6]
Арбитраж шешімінің құқытық табиғаты арбитражды дауды шешудің
баламалы процедураларының қатарына жатқызбайтын жаңа пікір туғызды. Осыдан
барып баламалы термині сот және арбитраждық талқылауға қарсы қойылады
және тек консенсуалдық процедураларды ғана қамтиды. Шынында арбитраждардағы
дауды шешудің тәсілі мемлекеттік соттардағы процедуралармен ұқсас болып
келеді және бұл екеуі де дауды шешудің баламалы процедураларынан елеулі
деңгейде ажыратылады.[7]
Мұндай тұжырымға төмендегі дәйектерді келтіруге болады: арбитраждық
өндіріс тұрақты әрекет ететін аралық соттардың регламенттерінде басынан
аяғына дейін реттелген (нақты процедуралар алдын ала анықталған, талқылау
процесі – мысалы, талап арызды беру, қабылдау, арбитрларды сайлау т.б.
жазылып қойылған); аралық соттардың шешімдерін орындау ұлттық заңнамамен
және бірқатар халықаралық конвенциялармен қамтамасыз етілген.
Аралық сот туралы жалпы мәселердің арасында, айта кету қажет, аралық
соттың қарауына азаматтық құқықтық қатынастардан шығатын даулар беріле
алады. Сәйкесінше, әкімшілік, еңбек т.б. құқықтық қатынастарынан шығатын
даулар, дәрменсіздік туралы істер, заңдық маңызы бар фактілерді анықтау
туралы істер және т.б. арбитраждық талқылауға беріле алмайды. Қазақстан
Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің (әрі қарай – ҚР АІЖК) 25-
бабына сәйкес, сотқа бағынысты мүліктік дау, оған заң актілерінде тыйым
салынбаған кезде, тараптардың келісімі бойынша аралық соттың қарауына
берілуі мүмкін. Бұл нормадан екі тұжырым жасауға болады: аралық сотқа тек
мүліктік даулар беріледі және кейбір даулардың аралық сотқа берілуіне заң
актілерімен тыйым салынуы мүмкін. Негізінен, аралық сот қарайтын даулар
тиісті аралық сот туралы заңнамада толық бекітілуі тиіс.
Қазақстан Республикасындағы аралық соттар туралы жалпы мәселелердің
бірі - аралық сот пен халықаралық коммерциялық арбитраждың арасын ажырату
негізі мәселесі. Аралық соттың жоғарыда айтылған екі түрінен басқа оны ішкі
дауларды қарайтын аралық сот және сыртқыэкономикалық қатынастардан шығатын
дауларды қарайтын аралық сот немесе халықаралық коммерциялық арбитраж деп
бөлуге болады. Кейбір елдерде, мысалы, Швецияда аралық соттар бұлай
бөлінбейді, яғни барлық аралық соттың қарауына берілуі мүмкін ішкі және
сыртқы дауларды бір аралық сот қарай береді. Аралық сот мәселесімен терең
айналысып жүрген ғалымдардың бірі И.П.Грешников халықаралық коммерциялық
арбитражды ішкі аралық соттан, біріншіден, даудың қатысушыларының құрамы
бойынша, екіншіден, тұрақты әрекет ететін аралық соттың құрылтайшыларының
интернационалдық құрамы бойынша, үшіншіден, белгілі бір аралық соттың
арбитрлар құрамы бойынша ажырату қажет деп санайды.[8]
Белгілі ғалым ҚазГЗУ Жеке құқық ғылыми-зерттеу институтының
директоры М.К.Сулейменов халықаралық коммерциялық арбитраж бен аралық сотты
ажырату негізі ретінде даудың шетелдік элементпен шиеленісуін, яғни
тараптардың әртүрлі мемлекетке жатуын, не даудың шетелде орналасқан
объектіге қатысты болуын, не шетелде орын алған заңдық фактіге қатысты
болуын келтіреді.[9] Бұл мәселеге қатысты ортақ шешім әзірге жоқ және ол
қазіргі Қазақстан Республикасының аралық сот туралы заңнамасының алдында
тұрған өзекті мәселелердің бірі болғандықтан, оған осы жұмыстың екінші
тарауында кеңірек тоқталуды жөн көріп отырмыз.
Аралық соттардың мемлекеттік соттармен салыстырғандағы
артықшылықтары туралы соңғы уақытта аз айтылып жүрген жоқ. Аралық талқылау
мемлекеттік-соттық дауды шешуге қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие. Бұл
артықшылықтардың арасында істі қараудың тездігін және үнемділігін; арнайы
аралық сотты құру мүмкіндігін; судьяларға, сондай-ақ олардың шығарған
шешімдеріне жоғары сенім факторының болуын; құпиялылығын; тараптардың
дауды шешу уақытын, орнын және мерзімін өздері анықтау мүмкіндігін және
т.б. айтуға болады. Ынтымақтастық рухын сақтап қалудың да маңызы зор, ол
контрагенттердің өзара пайдалы шарушылық байланыстарын ары қарай
жалғастыруға қажетті жағдай туғызады.[10]
Сондай-ақ, арбитраждың демократиялық сипатта болып келетіндігін айта
кету қажет. Ол, жоғарыда айтылғандай, сот, әкімшілік және басқа да
мемлекеттік органдар жүйесіне кірмейтін қоғамдық құрылым болып табылады.
Тараптар арбитраждық талқылаудың барлық сатысында оған әсер ете алады:
тараптардың келісімі арбитражға жүгінудің міндетті шарты болып табылады;
тараптар бірнеше арбитрларды немесе бір арбитрді таңдауы мүмкін; тараптар
арбитражды өткізу орнын және арбитраждық талқылау тілін таңдайды; тараптар
толығымен немесе ішінара арбитраждық процедураның өзін анықтауға құқылы.
Арбитраждық талқылау қарапайым болып табылады. Ол сот процедурасын
реттейтін көп процессуалдық нормалармен реттелмейді. Бұл істі салыстырмалы
түрде қысқа мерзімде қарауды қамтамасыз етеді.[11]
Арбитраждық дауды қарау, әдетте, жабық отырыстарда өткізіледі, бұл
дау тараптарының өндірістік және коммерциялық құпияларын сақтауға кепілдік
береді. Көптеген елдерде тараптардың келісімінсіз арбитраж шешімдерін
жариялауға тыйым салынған. Арбитрлар шешілетін дау туралы ақпаратты құпияда
ұстауы қажет.[12]
Аралық соттың негізгі қағидаларының бірі оның шешімінің түпкілікті
сипатта болуы болып табылады. Бұл қағида аралық сотты дауды шешудің
альтернативті процедураларына қарағанда тартымды етеді.
А.А.Гринкевич өзінің Аралық сот: тарихы және дамуы атты
мақаласында аралық соттың артықшылықтарын қағида түрінде былай
тұжырымдайды:
- аралық судьяның тәуелсіздігі және бейтараптығы. Аралық судьялар
өздерінің міндеттерін орындау барысында осындай болуы тиіс және
олардың кандидатураларын тараптар анықтағанымен, судьялар олардың
өкілдері болып табылмайды, өйткені істің нәтижесіне тікелей немесе
жанама түрде мүдделі тұлға судья бола алмайды;
- тараптар құқықтарының теңдігі. Аралық сотта дауды шешу өздерінің
ойларын баяндауға деген тараптардың құқықтары мен мүмкіндіктерінің
теңдігі негізінде жүзеге асырылады. Әрбір тарап өзінің талаптары
немесе қарсылықтарын негіздеу үшін сілтеме жасап отырған жағдайларды
дәлелдеуге міндетті;
- процессуалдық және материалдық құқықты қолдану бостандығы. Тараптарды
аралық талқылау процесі кезінде немесе оған дейін дау қаралатын
материалдық құқықты таңдауда, сот отырысының процессуалдық тәртібін
анықтауда және өздерінің материалдық және процессуалдық құқықтарына
(талаптан бас тарту, талапты мойындау, бітімгершілік келісім, талаптың
негізі мен нысанын өзгерту) билік етуде еркіндік беріледі;
- дауды қараудың біліктілігі. Тараптар дауға қатысты сұрақтар бойынша
білімі мен біліктілігіне сенетін тұлғаларды судьялыққа тағайындайды;
- ынтымақтастық атмосферасын қамтамасыз ету. Аралық сот тараптардың екі
жаққа да ыңғайлы, тиімді келісімге келуіне жәрдемдеседі, яғни олардың
арасында бітімгершілік келісімнің жасалуына және осының нәтижесінде
болашаққа деген сенім мен ынтымақтастықтың сақталуына күшін салады;
- аралық сот шешімінің міндеттілігі. Бұл шешім шығарылған күннен бастап
процестің барлық тараптарына міндетті болып табылады;
- аралық сот өндірісінің жеделділігі. Бір циклдан тұрғандықтан, шешім
түпкілікті болып табылады және шағым беру процедураларын (кассация,
апелляция) қарастырмайды;
- аралық сот өндірісінің үнемділігі. Тағы да дауды қарау
процедураларының көп кезеңділігінің жоқтығынан, сондай-ақ сот
шығындарының талап сомасына кері пропорционалдылығынан сот өндірісі
үлкен шығындарды қажет етпейді. Сонымен қатар, кейін төлеуге және
бөліп-бөліп төлеуге рұқсат етіледі;
- аралық сот шешімінің орындалуына кепілдік берілуі. Шешім ерікті түрде
орындалмаған жағдайда ол мәжбүрлеп орындаудың мемлекеттік жүйесі
арқылы орындатылады.[13]
Аралық сот туралы жалпы түсінік, оның артықшылықтары, түрлері туралы
сұрақтарды аяқтай отырып, бұл тарауда аралық соттың тарихына қысқаша
тоқталып кеткенді жөн көріп отырмыз.
Арбитраж институты (аралық сот) – дауды шешудің тарихи қалыптасқан
өркениетті нысаны. Ерте уақыттан бастап әртүрлі елдерде билеушілер,
саудагерлер, банкирлер, іскер адамдар сот талқылауының баламалы нысандарын
қолдана бастады. Аралық сот көптеген ғасырлар бойы мемлекеттік юстициямен
қатар, дауды шешудің құқықтық құралы ретінде мойындалды.[14]
Аралық соттың тарихи дамуында зерттеушілер шартты түрде бірнеше
кезеңдерді бөліп көрсетеді. Атап айтар болсақ, С.Л.Лазарев төрт кезеңді
ажыратады:
Бірінші кезең өте ерте кезден басталып, б.э. І мыңжылдығының аяғына
дейін жалғасты. Арбитраждық процедура Ежелгі Шығыс, Ежелгі Греция және Рим
мемлекеттерінде жиі қолданылды.
Екінші кезең орта ғасырларды және абсолютизм (XI-XVIII ғғ.) дәуірін
қамтиды. Бұл уақытта монархтардың шексіз билігі әсерінен арбитраж сирек
қолданылды.
Үшінші кезең (XVIII ғ. аяқ кезінен XX ғ. басына дейін) буржуазиялық
мемлекеттердің және капиталистік қатынастардың қалыптасу кезеңімен
байланысты және бұл процестер арбитраждың елеулі дамуына алып келді.
Төртінші кезеңнің басталуы ретінде Гаага конференцияларының (1899
және 1907 жж.) өткізілу уақытын және Аралық сот тұрақты палатасының құрылу
уақытын айтуға болады. Бұл кезең осы уақытқа дейін жалғасып келеді.[15]
Аралық сот ежелден Русьте де белгілі болды. Шіркеу қайраткерлерінің
қатысуымен болған аралық талқылаулар XІІ ғасырда өте бастады. Аралық сот
1646 жылғы Соборлық уложениеде қарастырылды. І Петрдің жарлығымен бірнеше
санаттағы істерге міндетті аралық сот енгізілді.
Империяның сот жүйесінің қызметін жеңілдететін дауды шешудің
баламалы механизмдерін жасап шығару мәселесімен екі ғасыр бойы орыс
заңгерлері айналысты. 1831 жылы Ресейде алғаш рет аралық сот туралы
кодификацияланған заң актісі бекітілді, онда соттың екі түрі қарастырылды –
ерікті және міндетті. Міндетті сотта серіктестік мүшелері арасындағы
даулар, сондай-ақ акционерлердің басқа тұлғалармен арасындағы даулары
қаралды. 1864 жылғы сот реформасы соттың бұл нысанын жойып, ерікті аралық
сотты сақтап қалды. Ерікті аралық сот өндірісі Ресей империясының Азаматтық
сот өндірісі жарғысының (1864 ж. 20-қараша) 33-бабының (1367-1400)
нормаларымен реттелді.[16]
Аралық сот институты кеңестік кезеңде де сақталып қалды. №1 1917
жылғы Сот туралы декретте азаматтардың өздерінің дауларын аралық соттың
шешуіне беру құқығы қарастырылды. Алайда 1917 жылғы Қазан төңкерісінен
кейін Ресей империясындағы болған аралық соттар жүйесі біртіндеп өзгеріске
ұшырай бастады. Аралық соттарды жою жылжымайтын мүлікке, өндіріс
құралдарына, жерге жеке меншікке тыйым салумен бірге жүргізілді. Іс
жүзіндегі кәсіпкерлік пен тауар-ақша қатынастарының жойылуынан кейін аралық
соттардың өмір сүруінің негізі, экономикалық базаның өзі жойылып кетті.
Кеңестік экономиканың мемлекеттік меншікке, басқаша айтар болсақ,
“мемлекеттік кәсіпкерлікке” негіделгені белгілі.[17]
Мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындардың даулары арнайы органдармен
шешілді; шаруашылық дауларын шешудің ерекше тәртібі енгізілді. Оның үстіне,
1918 жылдың 7-наурызындағы №2 Сот туралы декрет “әртүрлі қазыналық
мекемелер арасындағы соттық талаптарға рұқсат етілмейді” деп бекітті.
Кеңестік экономиканың мемлекеттік секторының қалыптасуы және дамуы
барысында шаруашылық дауларды шешуге арналған мекемелер жүйесі–мемлекеттік
арбитраж құрылды. “Арбитраж” термині оған алғашында берілген мағынасына
қарамастан алынған болатын.
1922 жылы арбитраждық комиссиялар құрылды. 1931 жылдың 3-мамырында
КСРО ОАК және ХКК бірінші Мемлекеттік арбитраж туралы ережені бекітті.
Арбитраж әртүрлі ведомстволардың (наркоматтардың) мекемелері мен ұйымдары
арасындағы шаруашылық дауларды қарауға өкілетті болды; бір наркоматтың
ұйымдары арасындағы даулар ведомстволық арбитраждарда, не әкімшілік
тәртіппен шешілді.
Кейінгі кезеңдерде қабылданған мемлекеттік арбитраждар туралы
ережелерде оның өкілеттіліктері тек кеңейтілді және нақтыланды.
Мемлекеттік арбитраж негізгі функциясы шаруашылық қатынастарды
реттеу, жоспарлық тапсырмалардың орындалуын және шаруашылық шарттардың
жасалу процесін бақылау болған соттан тыс орган ретінде құрылды. Арбитраж
құқықтар мен міндеттер туралы сұрақтарды емес, жоспардың тиісінше
орындалуы, шарт жасауға мәжбүрлеу туралы сұрақтарды шешті.[18]
Арбитраждық органдар КСРО Министлер Кеңесінің, салалық
министрліктердің және ведомстволардың құрамына, сондай-ақ одақтас
республикалардың министрлер кеңестерінің құрамына кірді, яғни әрқашан
биліктің атқарушы органдарының жанында болды.[19]
Тек 1990-жылдардың басында арбитраж мемлекеттік бақылау және басқару
функциясын жоғалтты, ал оның процедурасы соттардағы дауларды қарау
процедурасымен ұқсас сипатқа ие бола бастады.
Алайда посткеңестік кеңістікте құрылған жаңа тәуелсіз мемлекеттерде,
оның ішінде Қазақстан Республикасында да, арбитраж ретінде, бұрынғыдай,
тараптары заңды тұлға құқығындағы ұйымдар, сондай-ақ кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыратын азаматтар болып табылған экономикалық дауларды шешетін
мемлекеттік орган түсінілді.
1995 жылдың 20-желтоқсанындағы “Қазақстан Республикасындағы соттар
және судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық заң күші бар Қазақстан
Республикасы Президенті Жарлығының қабылдануымен жағдай өзгерді, оған
сәйкес, Қазақстанда мемлекеттік арбитраж жойылды, ал оның функциялары жалпы
юрисдикциядағы соттарға көшті. Облыстық соттарда, республикалық маңызы бар
қалалар соттарында және ҚР Жоғарғы сотында Шаруашылық істер жөніндегі сот
алқалары құрылды. 2000 жылдың 25 желтоқсанында “Сот жүйесі және судьялар
мәртебесі туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданғаннан кейін
шаруашылық істер жөніндегі сот алқаларының функциялары азаматтық істер
жөніндегі сот алқаларына көшті. Сонымен қатар эксперимент ретінде, жалпы
сот жүйесіне кіретін мамандандырылған экономикалық соттар Алматы және
Қарағанды қалаларында құрылды. Қазіргі уақытта бұл тәжірибе республиканың
бүкіл сот жүйесіне таралған.[20] Қазіргі уақыттағы барлық қазақстандық
арбитраждық (аралық) соттар мемлекеттік емес болып табылады.
Ресей Федерациясында және кейбір басқа ТМД елдерінде әлі де
мемлекеттік арбитраж (арбитраждық сот) сақталып келеді. Бұл, анықтамасы
жағынан біздің ойымызша, жаңсақ болып табылады. Арбитраж, қайталап айтамыз,
– бұл тараптардың құрған соты, және ол өзінің мәні бойынша мемлекеттік бола
алмайды.
Сөйтіп, “арбитраж” (“арбитраждық сот”) терминін қолдана отырып, біз
аралық сотты – коммерциялық, мүліктік, негізінен, кәсіпкерлік дауларды
шешетін және мемлекеттік сот жүйесіне кірмейтін арнайы органды айтамыз.[21]
Аралық сот тарихы туралы сөз қозғағанда қазақ қоғамындағы билер
сотының құқықтық табиғатына қатысты ғылымдағы даулы мәселелерге тоқталмай
кетуге болмайды. А.А.Гринкевич аралық сот тарихы туралы жан-жақты жазылған
мақаласында қазақ қоғамындағы билер сотының аралық сотпен ара қатынасына
қатысты өз ойын білдіреді. Билер – бұл, бір қайнар көздер бойынша, өзінің
шығу тегінің және байлығының, ал басқа қайнар көздер бойынша, ақылдылығының
және сендіру қабілетіне иелігінің, сондай-ақ шешен тілділігінің арқасында
осындай болған аймақтық көшбасшылар болып табылады. Қазақстандағы хандық
басқару жүйесінде немесе кейбір авторлардың айтқанындай “феодалдық немесе
далалық демократия” жағдайында билер соты сот билігінің орнында болды,
“конституциялық сот” функциясына ие болды, ал ханмен бірге заң шығарушы
орган болып табылды.
Басқа зерттеушілер билер сотын империялық соттармен қатар өмір
сүрген халық соттарымен теңестіреді, бұл оларды аралық соттармен
жақындастыруға алып келеді.
Алайда билер сотының өкілеттігі ажыратылды, оған сәйкес сұлтандар
“жай қазақ билерінің” соттарының юрисдикциясына бағынбады, бұл аралық
соттың емес, тек мемлекеттік соттың саралаушы белгісі болып табылады.
Сөйтіп, А.А.Гринкевичтің қорытындылауы бойынша, билер соты қоғамның
ру тайпалық ұйымдастырылуы кезіндегі биліктің легитимдік органы, жоғарғы
билеуші – хан немесе сұлтан жанындағы орган болды. Оған мүшелік судьяның
әлеуметтік мәртебесімен, даналығымен немесе әділеттілік сезімімен
анықталды. Мұндай сот ресми сот болды және оған сол кездегі жалғыз орган
ретінде жүгінді.[22]
Ғылымда бұған қарсы пікірлер де бар. П.Я.Грешников билер сотын
аралық соттың прообразы деп атайды. Билер сотының ерекшелігі мынада болды,
яғни би әдет-ғұрып құқығының білгірі және түсіндірушісі ретінде сот-
делдалдық функцияны жүзеге асырды. Би тағайындалмады және сайланбады. Би
болу әдет-ғұрып құқығының нормаларын меңгерген және мінсіз беделі болған
жағдайда тек халықтық танудан кейін мүмкін болды.[23]
Бұл мәселеге қатысты өз ойымызды біз екінші бағытпен
жақындастырамыз. Себебі бір ғана белгі бойынша, яғни билер сотының жалғыз
сот органы ретінде әрекет еткеніне қарап, оның аралық сотқа ұқсамайтындығы
туралы қорытынды жасауға, біздің ойымызша, болмайды. Билер сотының әрекет
ету қағидалары, құқықтық табиғаты аралық сотпен өте ұқсас болып келеді.
Сонымен қатар билер сотының өзіндік ерекшеліктері де болғандығын естен
шығармауымыз қажет.
1.2. Аралық ескертпенің құқықтық табиғаты
Арбитраждың негізгі қағидаларының бірі тараптардың арбитраждық
талқылауға жүгінуінің еріктілігі болып табылады. Арбитраж істі өзінің
өндірісіне тек тараптардың бұл туралы келісімі болған жағдайда ғана
қабылдай алады. Араларындағы дауды арбитражға беру туралы тараптардың
келісілген еркін білдіретін келісім арбитраждық келісім деп аталады.[24]
Ю.Г.Басин арбитраждық ескертпені жеке (индивидуалды) юрисдикция
ұғымымен байланыстырады. Әдетте, оны даудың қатысушылары өзара келісім
бойынша бекітеді. Басқаша айтқанда, тараптар өздерінің араларындағы дауды
арбитраждық сот шешеді деп келіседі. Мұндай келісімсіз аралық соттың дауды
қарауға құқығы жоқ. Ю.Г. Басин мұндай келісімді арбитраждық ескертпе деп
атайды.[25]
Тәжірибеде арбитраждық келісімнің үш түрі белгілі: арбитраждық
ескертпе, аралық жазба, және арбитраждық шарт. Арбитраждық ескертпе –бұл
контракт тараптарының осы контрактіден болашақта пайда болуы мүмкін
даулардың арбитраждық талқылауы туралы, тікелей оның мәтініне қосылған
келісімі. Аралық жазба – бұл араларында пайда болған даудың арбитраждық
талқылауы туралы тараптардың контрактіден бөлек келісімі. Арбитраждық шарт
– тараптардың өздерінің арасындағы белгілі бір шарттар шеңберіндегі, не
қызметтің белгілі бір аясындағы дауларды қарау процедураларын және
арбитраждық органды таңдауды келісу мақсатында жасайтын шарты. Әдетте,
арбитраждық келісім өзінің түріне қарамастан жазбаша нысанда жасалуы
тиіс.[26]
Аралық жазба тараптар үшін ыңғайлы болуы мүмкін. Ол қайшылықтар
пайда болып қойған жағдайда және тараптар қандай дауды арбитраждық
талқылауға беретіндігін анық білетін кезде жасалады. Алайда тәжірибеде
аралық жазбаны жасау қиынға соғады. Контракт бойынша өзінің міндеттемелерін
орындамаған тарап дауды арбитражға беруден жалтаруы мүмкін, ал жәбірленуші
тараптың қарсы тарапты арбитражға жүгінуге келісім беруге тартатын ешқандай
құралы жоқ. Әдетте, арбитраждық келісім контракт мәтініне қосылатын
арбтраждық ескетпе түрінде жасалады. Осылай жасай отырып, тараптар даудың
білікті талқылану мүмкіндігіне және арбитраждық шешімнің мәжбүрлеп
орындалуына кепілдік береді. Сонымен қатар, контрактіге арбитраждық
ескертпенің қосылуы белгілі бір тәртіпке келтіруші фактор ретінде болады
және шарттық міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің өзіндік құралы
болып табылады.[27]
Болашақта пайда болуы мүмкін даулардың шешілу тәртібі туралы жеке
шарт түріндегі арбитраждық келісімнің үшінші түрі тәжірибеде сирек
кездеседі. Мұндай шарт не мемлекеттің ішкі заңнамасы мұны талап еткен
жағдайда, не тараптар арасында тұрақты және әртүрлі сыртқыэкономикалық
байланыстар болған жағдайда жасалады.[28]
Арбитраждық келісімнің барлық үш түрі де мәні бойынша бір бірінен
ерекшеленбейді; олар бір құбылыстың – арбитраждық талқылау туралы
тараптардың келісімінің үш нысаны болып табылады. Әдетте, ішкі заңнама да,
халықаралық шарттар да “арбитраждық келісім” терминін ғана қолдана отырып,
арбитраждық келісімнің жекелеген түрлерінің арасында ешқандай да бір
айырмашылықтар орнатпайды. Мысалы, 1958 жылы Нью-Йорк конвенциясында былай
делінген: “Әрбір қатысушы-мемлекет объектісі арбитраждық талқылаудың пәні
бола алатын нақты бір шартпен немесе басқа құқықтық қатынаспен байланысты
пайда болған немесе болашақта араларында пайда болуы мүмкін барлық немесе
қандай да бір дауларды арбитражға беруге міндеттенетін тараптардың “жазбаша
келісімін” таниды” (2-б., 1-т.). Көріп отырғанымыздай, бұл жерде
арбитраждық келісімнің барлық үш түрі де қарастырылған және олардың барлығы
бірдей заңдық күшке ие болады.[29] Ю.Г.Басиннің айтуы бойынша, өзінің
міндеттері жағынан, негізгі мазмұны және функциялары жағынан арбитраждық
келісімнің бұл түрлері тек жасалу техникасы жағынан ғана ажыратылады.
Осының салдарынан мұндай бөлудің өзі шартты болып табылады.[30] Кейбір
авторлар, мысалы арбитраждық шарттарды бөліп көрсетпейді, ал аралық жазбаны
тек пайда болған даулармен ғана байланыстырады.[31]
Сөйтіп, коммерциялық дау тараптарының арасында қандай да бір түрдегі
арбитраждық келісімнің болуы даудың арбитражда қаралуының міндетті шарты
болып табылады. Ол болмаса арбитраждың дауды өзінің қарауына қабылдауына
құқығы жоқ. Керісінше, заңға сай арбитраждық келісімнің болуы, жоғарыда
айтылғандай, мемлекеттік сотқа жүгіну мүмкіндігін жоққа шығарады, ол істі
өзінің өндірісіне қабылдаудан бас тарту қажет. Егер тараптардың мұндай
келісімі сот істі өзінің өндірісіне қабылдағаннан кейін жасалған болса,
онда ол қысқартылуы тиіс.[32]
Мұндай ереже Ресей Федерациясының заңнамасында анық бекітілген. 1993
жылдың 7 шілдесіндегі Ресей Федерациясының “Халықаралық коммерциялық
арбитраж туралы” Заңының 8-бабында былай делінген: “Арбитраждық келісімнің
пәні болып табылатын сұрақ бойынша талап қойылған сот, егер тараптардың
біреуі ол туралы даудың мәні бойынша алғашқы мәлімдемесін табыс еткеннен
бұрын сұраса және сот келісімді жарамсыз, күшін жойған немесе орындалуы
мүмкін емес деп таппаса, өндірісті қысқартуы және тараптарды арбитражға
жіберуі тиіс”.
Егер арбитраждық келісімнің бір тарабы мемлекеттік сотқа жүгінсе, ал
екіншісі бұған қарсылық келтірмесе және келіспеушілігін арнайы білдірмей
сот талқылауына қатысса, онда тараптар өзара келісім бойынша арбитраждық
келісімнің күшін жойды деп есептеу қажет.[33]
Бірақ, тәжірибеде бұдан да күрделірек жағдайлар кездеседі:
a) тарап істің мемлекеттік сотта қаралуына арбитраждық ескертпеге
сілтеме жасай отырып, қарсылық білдіреді, бірақ оның қарсылығын
қабылдамаған жағдайда істі қарауға қатыса береді, соған қарамастан
басқа тараптың заңсыз іс-әрекетін әшкерелеу қажеттігімен қатысу
себебін түсіндіре отырып, мемлекеттік соттың әрекетінің заңсыздығы
туралы пікірін өзгертпейді;
b) тараптар істің қаралуына қарсылықсыз қатысады, бірақ
мемлекеттіксот шешім шығарғаннан кейін бұған қанағаттанбаған тарап
арбитраждық ескертпеге сүйене отырып арбитраждық сотқа талап қойып
жүгінеді.[34]
Бірінші жағдайда осы іс бойынша мемлекеттік сот шешім шығарғаннан
кейін талап қоюшының арбитраждық сотқа жүгінуін толық толық мүмкін деп
санаймыз.
Екінші жағдайда, керісінше, мемлекеттік соттағы істің қаралуына
қарсылықсыз қатысу арбитраждық ескертпеден бас тартуды білдіреді.[35]
Арбитраждық келісімнің жалпы түсінігі, оның нысаны туралы сұрақтарды
қорытындылай келе, ол жауап беруі тиіс талаптарға тоқталатын болсақ,
конвенцияларға, беделді арбитраждық соттардың регламенттеріне және
қалыптасқан іскерлік әдет-ғұрыптарға сәйкес, арбитраждық ескертпе бірнеше
талаптарға сай болуы тиіс, онсыз ол заңды күшінен айрылады:
1. Арбитраждық ескертпе, әдетте, жазбаша нысанда жасалуы және оған
өкілеттігі бар тұлғалармен қол қойылуы тиіс. Жазбаша нысан
туралы талап халықаралық конвенцияларда, ең алдымен Нью-Йорк
(ІІ б.) және Европа (І б.) конвенцияларында көрініс тапқан.
Ескертпе мәтіні тараптар содан туындайтын дауларын арбтраждық
сотта шешуге ниет етіп отырған негізгі контрактінің мәтініне
қосылады, не жеке келісім ретінде жасалады. Арбитраждық
ескертпенің тараптар қол қоятын бір құжат нысанында, не өзара
хат алмасу, телеграмма, телефонограмма, телетайпограмма, факс
немесе ескертпенің субъектілерін және олардың еріктерінің
мазмұнын анықтайтын басқа да құжаттар алмасу нысанында
жасалатындығы жалпымен қабылданған.
Жазбаша нысан, егер ескертпенің мазмұнын бір тарап құжат түрінде
бекітсе, ал басқа тарап конклюденттік әрекеттерімен келісім білдірсе
сақталды деп есептелінеді (ҚР АК-нің 396-б. 3-т.).
2. Әдетте, арбитраждық ескертпе екі субъектінің арасында жасалады.
Бірақ тәжірибеде көпжақты және сондай-ақ бір жақты арбитраждық
ескертпелер белгілі.[36] Көпжақты арбитраждық ескертпе
рәсімделінуінің және тараптар еркінің келісілуінің жарамдылығы
жағынан екі жақты арбитраждық ескертпе жауап беруі тиіс
талаптарға сай келуі тиіс.
3. Барлық азаматтық құқықтық мәмілелер сияқты арбитраждық келісім
(ескертпе) мәмілелер үшін міндетті талаптарға жауап беруі тиіс:
қатысушылардың құқыққабілеттілігі, мазмұнының заңдылығы, тиісті
нысанда жасалуы, еркін және тиісті ерік білдіру. Бұл талаптар
бұзылған жағдайда арбитраждық келісім жарамсыз деп танылуы
мүмкін. Бұл талаптарға сай келген жағдайда арбитраждық келісім
заңды күшке ие болады және тек соттарға ғана емес, сондай-ақ
қатысушылар үшін де міндетті болады.
Арбитраждық келісім мәмілелердің жарамсыздығының жалпы ережелері
бойынша заңды күшін жоғалтады. Арбитраждық ескертпенің жарамсыздығы
бекітілген жағдайда ол қолдануға жатпайды. Жарамсыздық фактісін мемлекеттік
сот та, арбитраждық сот та талап арыздың қайда берілгендігіне байланысты
анықтай алады.
4. Ескертпе мәтінінде кейбір міндетті элементтер болуы тиіс. Бұл
талапты сақтау мүмкіндігін жеңілдету үшін конвенцияларда, не
кейбір арбитраждық соттардың регламенттерінде үлгілік
арбитраждық ескертпе беріледі.
ЮНСИТРАЛ-дың арбитраждық регламенті ұсынатын үлгілік ескертпе
төмендегідей:
Осы шарттан, не оны бұзудан немесе оның жарамсыздығынан пайда болған
немесе оған қатысы бар кез келген дау, келіспеушілік немесе талап ету
қазіргі уақыттағы қолданыстағы ЮНСИТРАЛ-дың арбитраждық регламентіне сәйкес
арбитражда шешіледі. Бұған тараптар еріктері бойынша нақты органды,
арбитрлар санын (біреу немесе үшеу), арбитраж орнын, арбитраждық талқылау
тілін көрсете алады.
Арбитраждық ескертпе мәтінінің ұсынылатын үлгілері, сондай-ақ
көптеген басқа да нормативтік құқықтық актілерде берілген. Әрине, үлгілік
арбитраждық ескертпе сөзбе-сөз міндетті болып табылмайды, ол тек үлгі
ретінде беріледі.
5. Бұл элементтердің арасындағы ең маңыздыларының бірі тараптар
таңдаған арбитражды немесе оны тікелей дараландыратын, не
осындай дараландырудың әдісін нақты анықтайтын белгілерді
көрсету болып табылады. Арнайы айта кету қажет, халықаралық
конвенциялар және халықаралық арбитраж тәжірибесі тараптардан
арбитраждық ескертпе мәтінінде арбитрды міндетті дараландыруды
талап етпейді. Оның басты функциясы – тараптардың араларындағы
дауды мемлекеттік соттың емес арбитраждық сотттың шешуі
керектігі туралы еріктерін қандай да бір жолмен білдіру болып
табылады. Тараптардың бұған қоса, арбитраждық сотты тікелей
арбитраждық ескертпеде көрсете отырып, тіпті арбитрлардың
есімдерін атай отырып, максималды түрде дараландыруға құқықтары
бар. Бірақ, арбитраждық сотты мұндай деңгейде дараландырудың
болмауы арбитраждық ескертпені күшінен айырмайды.
6. Тараптар арбитраждық ескертпеде жасалатын контрактімен
байланысты, не контрактілер тобымен байланысты барлық мүмкін
болатын дауларды, не мұндай даулардың бір бөлігін қамти алады.
7. Арбитраждық ескертпе негізгі контрактінің мәтініне қосылған
күннің өзінде өзіндік заңдық тағдыры бар өзіндік келісім болып
қала береді. Бұл аралық сот саласындағы басты қағидалардың бірі
болып табылады.
Арбитраждық ескертпенің күшін жою, оны өзгерту немесе жарамсыз деп
тану негізгі шарттың күшін жоюға, оны өзгертуге немесе жарамсыз деп тануға
әкеліп соқпайды. Және, керісінше, негізгі шартпен байланысты мұндай
әрекеттер арбитраждық ескертпенің заңдық күшіне әсер етпейді. Бұл ереже заң
әдебиетінде ешқандай күдік тудырмайды.[37]
Алайда ҚР Жоғарғы сотының Шаруашылық алқасының тәжірибесінде негізгі
шарттың мәтініне қосылған арбитраждық ескертпесінде даудың Лондон
халықаралық аралық сотында қаралуы көзделген іс болды. Арбитраждық
ескертпенің болуына қарамастан, талап қоюшы негізгі контрактіні жарамсыз
деп тану туралы талабымен мемлекеттік сотқа жүгінеді. ҚР Жоғарғы Соты
контракт жарамсыз болған жағдайда арбитраждық ескетпенің де жарамсыз
болатындығына сілтеме жасай отырып істі өзінің қарауына қабылдады. Бұл
негіздер арбитраждық ескертпенің өзіндік заңды күші туралы жалпымен
мойындалған доктринаға қайшы келеді.
Арбитраждық ескертпенің тәуелсіздігі халықаралық құқықтың
нормативтік құжаттарында да көрсетіледі. ЮНСИТРАЛ-дың Арбитраждық
регламентінің 21-бабында былай делінген: “Шарттың бөлігі болып табылатын
және осы Регламентке сәйкес арбитраждық талқылауды көздейтін арбитраждық
ескертпе осы шарттың басқа жағдайларынан тәуелсіз келісім ретінде
қарастырылуы тиіс. Арбитраждық соттың шартты жарамсыз деп тануы арбитраждық
ескертпенің жарамсыздығына әкеліп соқпайды”.
2002 жылдың 21-маусымында қабылданған Ресей Федерациясының “Ресей
Федерациясындағы аралық соттар туралы” Федералдық Заңының 17-бабында
шарттағы ескертпе түрінде жасалған аралық келісімнің шарттың басқа
жағдайларынан тәуелсіз келісім ретінде қаралуы керектігі туралы айтылған.
8. Талап қоюшылар мен жауапкерлердің құрамы арбитраждық ескертпеге
қол қойған тұлғалар шеңберінен аса алмайды, өйткені дау
қатысушыларының даудың арбитраждық сотта қаралуына келісім
беруі – істі арбитраждық талқылауға қабылдаудың басты шарты
болып табылады. Мәжбүрлі түрде арбитраждық ескертпеге қол қою
түріндегі келісімсіз, не басқа да заңды жолдарсыз ешкім де
арбитраждық сотта талап қоюшы немесе жауапкер ретінде тартыла
алмайды. Бұл пайда болған конфликтіге шынайы және байсалды
түрде қатысатын, өзіне ыңғайлы арбитраждық шешімнің шығарылуына
мүдделі түлғаларға да қатысты (кепіл беруші, кепілдік беруші,
кепіл болушы және т.б.).
Мысалы, Халықаралық сауда палатасының Арбитраждық соты қазақстандың
бірлестіктің ағылшын сатып алушысына алдын ала төлеу негізінде металл
жеткізу шартын бұзуы туралы дауды қарады. Арбитраждық ескертпе жеткізуші
орындамаған шартқа қосылған болатын. Сатып алушы екі жауапкерге –
жеткізушіге және тауар жеткізілімі шарты жасалғаннан кейін жеткізуші-
кәсіпорын өзіне сенімгерлікпен басқару негізінде өткен және талап қоюшының
ойы бойынша, жеткізілімнің болмауына әрекеті әсер еткен корейлік фирмаға
талап қойды. Корейлік фирма өзін арбитраждық талқылауға тартуға қарсылық
білдірді, өйткені арбитраждық ескертпе қосылған тауар жеткізілімі шартына
ол қол қойған жоқ. Халықаралық арбитраждық сот бұл дәйекпен келісті.
9. Жоғарыда айтылған талаптарға сай болған жағдайда арбитраждық
келісім заңды күшке ие болады, қатысушылар үшін міндетті
сипатқа айналады және тек олардың өзара келісімі бойынша ғана
өзгертіледі және күшін жояды. Арбитраждық ескертпеден біржақты
бас тарту шарттан біржақты бас тартудың жалпы негіздері бойынша
ғана мүмкін болады (ҚР АК-нің 401, 404 бб.). Мұндай негіз
болмаған жағдайда қатысушыларының бірі бас тартқан арбитраждық
ескертпе міндетті күшін сақтайды. Бұл бас тартып отырған
қатысушы талап қойып жүгініп отырған мемлекеттік сотқа да,
арбитраждық ескертпенің жауапкер-қатысушысы істің онда
қаралуынан бас тартып отырған арбитраждық сотқа да қатысты
болып табылады.[38]
Арбитраждық ескертпеден туындайтын құқықтар мен міндеттердің
құқықмирасқорлығы тәртібімен берілуі мәселесі арнайы тоқталуды қажет етеді.
Біріншіден, бұл талап ету құқығын берумен немесе борышты аударумен,
яғни шарттық міндеттеменің бір қатысушысының алмастырылуымен байланысты
болуы мүмкін.
Тәжірибеде өзіне цеденттен талап ету құқығы көшкен цессионарийдің
арбитражға міндеттемені орындау туралы талап қойып жүгінген жағдайлары
кездесті, борышқор даудың арбитражға ведомстволық бағыныстығын мойындамады,
өйткені ол арбитраждық ескертпені цедентпен жасасқан болатын.
Осыған ұқсас бір жағдайда құрылтай шартының бір қатысушысы басқа
қатысушының келісімімен шарт бойынша барлық құқықтар мен міндеттерді
құқықмирасқорына береді. Жаңа қатысушының шартпен көзделген, бірақ тараптар
ауысқаннан кейін орындалуға жататын міндеттемесін орындауы туралы дауда
құрылтай шартының екінші қатысушысы арбитражға жүгінеді, ол дауды қараудан
бас тартады, себебі арбитраждық ескертпеге жауапкер қол қоймаған болатын.
Мұндай жағдай борыш аударылған кезде де мүмкін болады. Мұндай
жағдайларда туындайтын барлық даулар арбитраждық ескертпенің заңды күшінің
оның қатысушылары құрамының өзгермейтіндігіне бағыныштылығы қағидасына
сүйене отырып шешілуі тиіс деп ойлаймыз. Бір қатысушыны екінші тұлғаның
алмастыруы – не жаңа мәтін құрастыру жолымен, не жаңа қатысушының бұрынғы
құжатқа қосылуы жолымен (қалған қатысушының келісімімен) арбитраждық
ескертпе мәтініне өзгерістер енгізбей мүмкін емес.
Екіншіден, негізгі міндеттеме жаңғыртылған жағдайдағы арбитраждық
ескертпенің тағдыры, яғни тараптардың өзара келісімі бойынша бір
міндеттемені басқасымен алмастыру кезіндегі арбитраждық ескертпе жағдайы.
Қазақстандық коммерциялық тәжірибеде тараптардың бірлескен кәсіпорын
құру туралы шартты Өнімді бөлу туралы шартпен (Production Sharing)
алмастырған жағдайлары кездесті. Жаңа шартта даулардың Стокгольм сауда
палатасының Арбитраждық институтында қаралуын көздейтін арбитраждық
ескертпе болды. Алғашқы шартта мұндай ескертпе болған жоқ. Оған қарамастан
пайда болған дау бойынша талап қоюшы алғашқы шарттың жағдайларына жиі
сілтеме жасады. Арбитраж бұл сілтемелерді қараудан алып тастады.
Мұндай шешімді алғашқы шарттағы арбитраждық ескертпе жаңғырту
нәтижесінде пайда болған екінші міндеттемеде болмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz