Азаматтық қоғам туралы ақпарат
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Азаматтық қоғам түсінігі
1.1. Азаматтық қоғам, мазмұны, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Азаматтық қоғамдағы азаматтықтың жалпы мәселесі ... ... ... ... ... 9
2. Азаматтық қоғамдағы мемлекет және билік мәселелері
2.1. Мемлекет және азаматтық қоғам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2. Азаматтық қоғам және билік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
1. Азаматтық қоғам түсінігі
1.1. Азаматтық қоғам, мазмұны, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Азаматтық қоғамдағы азаматтықтың жалпы мәселесі ... ... ... ... ... 9
2. Азаматтық қоғамдағы мемлекет және билік мәселелері
2.1. Мемлекет және азаматтық қоғам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2. Азаматтық қоғам және билік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық қоғамның пайда болуы жөнінде ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас бар. Біреуі оны буржуазиялық қоғамның желісі дей келіп, нарықтық қатынастармен байланыстарады. Екіншілері ондай қоғам белгілі бір шамада қашан болмасын болған дейді.
Азаматтық қоғам идеясы өте ертеде пайда болды. Аристотель еңбектерінің өзінде азаматтық қоғамдағы меншіктің рөлі туралы пікірлері кездеседі. Ол кім меншікке ие болса, сол ізгіліктің, адамгершіліктің де иесі болады деп жазды.
Азаматтық қоғам деп мемлекеттік құрылымнан қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық және мәдени – рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтады. Ол жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды. Бұл қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына өте-мөте шек қойылады. Ал олардың атқаратын міндеттерін азаматтар өз еркімен оларға берген және орындалуын өздері тексереді [1].
Азаматтық қоғамның құрамына адамдардың өздері тудырған қауымдастықтар, азаматтардың өндірістік немесе жеке өмірі, олардың әдет ғұрып, салттары кіреді.
Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық, саяси және рухани өмірінің түрін еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік беріледі. Олар мемлекет тарапынан қатаң тәртіпке алынудан сенімді түрде қорғалады.
Біздің жас еліміздің кешегісі мен келешегінің арасындағы байланысты мынадай қарапайым тұжырым бейнелей алады: тиімді экономика, либералдық қоғам, ұлттық қауіпсіздік.
Жиырмасыншы ғасырдың соңындағы басты саяси тағылым демократияландыру қағидасының ортақтығында жатыр. Біздің демократияға беттеген қозғалысымыз әмбебап заңдылықтарға бағына отырып, бірнеше мәселелерді шешуі керек. Бірінші, барлығы заңдарға сүйеніп өмір сүретін нақты құқықтық мемлекет құру. Екінші, демократия дегеніміз, қанша маңызды әрі бағалы екеніне қарамастан, саяси бостандық қана емес. Үшінші, саяси жүйені ырықтандырған кезде біз аймақтағы халықаралық экстремизм қысымының ұлғайып келе жатқанын, халықтын аса күрделі ұлттық және мәдени-діни құрамын ұдайы есте ұстауымыз керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыптың зерттелу деңгейі ТМД елдерінде өте жоғары деп айтсақ болады, атап айтар болсақ Ресей, Қазақстан елдері. Соңғы кездері Ресейде «Азаматтық қоғам» мәселесіне қатты көңіл бөлінуде: оның пайда болуы, дамуы, орнауы.
Қазақстанда бұл мәселе өте терең зерттелуде. 2006 жылы Қазақстанда «Азаматтық қоғам концепциясы» қабылданды. Бұл бағдарлама 2006-2011 жылдарға арналған. Мұндағы басымдылық Үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) берілген. Бұл тақырыптың зерттелуіне елеулі үлес қосқан Абай атындағы педагогикалық университеттің оқытушысы С.Мұсатаев. Ол мәселеге байланысты диссертациялық жұмыс қозғады. Оның пікірінше, Қазақстанды демократияландыруды одан әрі тереңдету ісі азаматтық қоғам институттарын дамытумен де тікелей байланысты. Ал азаматтық қоғам институтттарын дамыту мен ынталандырудың бірден бір жолы – билік тарапынан оларға деген сенімнің нығаюы, әлеуметтік әріптестіктің дұрыс жолға қойылуы.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі кездегі бұл мәселеге Батыс елдерінің де көп мән беріп жатқанын байқауға болады. Азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы қарым-қатынасты анықтау.
Азаматтық қоғам идеясы өте ертеде пайда болды. Аристотель еңбектерінің өзінде азаматтық қоғамдағы меншіктің рөлі туралы пікірлері кездеседі. Ол кім меншікке ие болса, сол ізгіліктің, адамгершіліктің де иесі болады деп жазды.
Азаматтық қоғам деп мемлекеттік құрылымнан қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық және мәдени – рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтады. Ол жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды. Бұл қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына өте-мөте шек қойылады. Ал олардың атқаратын міндеттерін азаматтар өз еркімен оларға берген және орындалуын өздері тексереді [1].
Азаматтық қоғамның құрамына адамдардың өздері тудырған қауымдастықтар, азаматтардың өндірістік немесе жеке өмірі, олардың әдет ғұрып, салттары кіреді.
Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық, саяси және рухани өмірінің түрін еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік беріледі. Олар мемлекет тарапынан қатаң тәртіпке алынудан сенімді түрде қорғалады.
Біздің жас еліміздің кешегісі мен келешегінің арасындағы байланысты мынадай қарапайым тұжырым бейнелей алады: тиімді экономика, либералдық қоғам, ұлттық қауіпсіздік.
Жиырмасыншы ғасырдың соңындағы басты саяси тағылым демократияландыру қағидасының ортақтығында жатыр. Біздің демократияға беттеген қозғалысымыз әмбебап заңдылықтарға бағына отырып, бірнеше мәселелерді шешуі керек. Бірінші, барлығы заңдарға сүйеніп өмір сүретін нақты құқықтық мемлекет құру. Екінші, демократия дегеніміз, қанша маңызды әрі бағалы екеніне қарамастан, саяси бостандық қана емес. Үшінші, саяси жүйені ырықтандырған кезде біз аймақтағы халықаралық экстремизм қысымының ұлғайып келе жатқанын, халықтын аса күрделі ұлттық және мәдени-діни құрамын ұдайы есте ұстауымыз керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыптың зерттелу деңгейі ТМД елдерінде өте жоғары деп айтсақ болады, атап айтар болсақ Ресей, Қазақстан елдері. Соңғы кездері Ресейде «Азаматтық қоғам» мәселесіне қатты көңіл бөлінуде: оның пайда болуы, дамуы, орнауы.
Қазақстанда бұл мәселе өте терең зерттелуде. 2006 жылы Қазақстанда «Азаматтық қоғам концепциясы» қабылданды. Бұл бағдарлама 2006-2011 жылдарға арналған. Мұндағы басымдылық Үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) берілген. Бұл тақырыптың зерттелуіне елеулі үлес қосқан Абай атындағы педагогикалық университеттің оқытушысы С.Мұсатаев. Ол мәселеге байланысты диссертациялық жұмыс қозғады. Оның пікірінше, Қазақстанды демократияландыруды одан әрі тереңдету ісі азаматтық қоғам институттарын дамытумен де тікелей байланысты. Ал азаматтық қоғам институтттарын дамыту мен ынталандырудың бірден бір жолы – билік тарапынан оларға деген сенімнің нығаюы, әлеуметтік әріптестіктің дұрыс жолға қойылуы.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі кездегі бұл мәселеге Батыс елдерінің де көп мән беріп жатқанын байқауға болады. Азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы қарым-қатынасты анықтау.
1. Алексеев С.С. Правовое государство судьба социализма. М.: Юридическая литература, 1998. – С. 64.
2. Коэн. Джин Л. Гражданское общество и политическая теория. М.: Весь мир, 2008. - С. 132.
3. ҚР-ның 2006-2001 жылдарға арналған Азаматтық қоғам концепциясы. Алматы: Юрист. - С. 39-40.
4. [2, 135б.].
5. Жамбылов Д. Саясаттану. Алматы.: Жеті жарғы, 2003. – С. 91.
6. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Введение в политологию. М.: Аспект Пресс, 1995. – С. 195.
7. Радугин А.А. Политология. М.: Центр, 2001. - С. 56-58.
8. Мұсатаев С. Қазақстандағы билік пен азаматтық қоғам институттарының өзара әрекеттесуінің кейбір мәселелері. // - Саясат журналы. №2. 2007. С.22-23.
9. Баққұлов С. Құқық негіздері. Алматы.: Жеті жарғы, 2004. - С. 220-221.
10. Алексеев С.С. Общая теория права. М.: юридическая литература, 2000. – С. 79.
11. Ашитов З.О. Право суверенного Казахстана. Алматы.: Жетi жарғы, 1995. – С. 49.
12. Знас С.Л.. Источники права. // - Юридическая литература. 1998.
13. Сабикенов С. Право и социальные интересы. Алматы. Жеті Жарғы. 1998. – С. 54.
14. Сапарғалиев Г. Қазақстан мемлекетi мен құқығының негiздерi. Алматы.: Атамұра, 1994. – С. 96.
15. Нурпейсов А. Государство Казахстана от ханской власти к президентской республике. Алматы: Жеті жарғы, 1994. – С. 57.
16. Жоябергенқызы Н. Форумның жүгі ауырлық жүгі арта түсті. // - Түркістан. №17. 24 сәуір. 2008.
17. Узбекулы С. Хан Тәуке и правовой памятник. // - Алматы.: Жетi жарғы, 1998. – С. 247.
18. Понедельников А.В., Самыгин С.И., Старостин А.М., Верещагина А.В., Основы политологии. М.: МарТ. 2007. - С. 168-170.
19. Явич. Общая теория права. // - М.: юридическая литература. 1976.
20. Явич. Сущность права. // - М.: юридическая литература. 1998.
19. Маликов М.К. Проблемы реализации права. Иркутск. 1998.
20. Нұржанов Б.Г. Бейбіт мәдениеті жолында. Алматы. 2000. - С.96.
21. Adam Michnik. A New Evolution letters from Prison and Other Essays. Berkeley. University of California Press. 1985.
2. Коэн. Джин Л. Гражданское общество и политическая теория. М.: Весь мир, 2008. - С. 132.
3. ҚР-ның 2006-2001 жылдарға арналған Азаматтық қоғам концепциясы. Алматы: Юрист. - С. 39-40.
4. [2, 135б.].
5. Жамбылов Д. Саясаттану. Алматы.: Жеті жарғы, 2003. – С. 91.
6. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Введение в политологию. М.: Аспект Пресс, 1995. – С. 195.
7. Радугин А.А. Политология. М.: Центр, 2001. - С. 56-58.
8. Мұсатаев С. Қазақстандағы билік пен азаматтық қоғам институттарының өзара әрекеттесуінің кейбір мәселелері. // - Саясат журналы. №2. 2007. С.22-23.
9. Баққұлов С. Құқық негіздері. Алматы.: Жеті жарғы, 2004. - С. 220-221.
10. Алексеев С.С. Общая теория права. М.: юридическая литература, 2000. – С. 79.
11. Ашитов З.О. Право суверенного Казахстана. Алматы.: Жетi жарғы, 1995. – С. 49.
12. Знас С.Л.. Источники права. // - Юридическая литература. 1998.
13. Сабикенов С. Право и социальные интересы. Алматы. Жеті Жарғы. 1998. – С. 54.
14. Сапарғалиев Г. Қазақстан мемлекетi мен құқығының негiздерi. Алматы.: Атамұра, 1994. – С. 96.
15. Нурпейсов А. Государство Казахстана от ханской власти к президентской республике. Алматы: Жеті жарғы, 1994. – С. 57.
16. Жоябергенқызы Н. Форумның жүгі ауырлық жүгі арта түсті. // - Түркістан. №17. 24 сәуір. 2008.
17. Узбекулы С. Хан Тәуке и правовой памятник. // - Алматы.: Жетi жарғы, 1998. – С. 247.
18. Понедельников А.В., Самыгин С.И., Старостин А.М., Верещагина А.В., Основы политологии. М.: МарТ. 2007. - С. 168-170.
19. Явич. Общая теория права. // - М.: юридическая литература. 1976.
20. Явич. Сущность права. // - М.: юридическая литература. 1998.
19. Маликов М.К. Проблемы реализации права. Иркутск. 1998.
20. Нұржанов Б.Г. Бейбіт мәдениеті жолында. Алматы. 2000. - С.96.
21. Adam Michnik. A New Evolution letters from Prison and Other Essays. Berkeley. University of California Press. 1985.
Мазмұны :
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Азаматтық қоғам түсінігі
1.1. Азаматтық қоғам, мазмұны, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Азаматтық қоғамдағы азаматтықтың жалпы мәселесі ... ... ... ... ... 9
2. Азаматтық қоғамдағы мемлекет және билік мәселелері
2.1. Мемлекет және азаматтық
қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 15
2.2. Азаматтық қоғам және билік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық қоғамның пайда болуы жөнінде
ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас бар. Біреуі оны буржуазиялық қоғамның
желісі дей келіп, нарықтық қатынастармен байланыстарады. Екіншілері ондай
қоғам белгілі бір шамада қашан болмасын болған дейді.
Азаматтық қоғам идеясы өте ертеде пайда болды. Аристотель еңбектерінің
өзінде азаматтық қоғамдағы меншіктің рөлі туралы пікірлері кездеседі. Ол
кім меншікке ие болса, сол ізгіліктің, адамгершіліктің де иесі болады деп
жазды.
Азаматтық қоғам деп мемлекеттік құрылымнан қалыптасатын әлеуметтік-
экономикалық және мәдени – рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтады.
Ол жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды. Бұл
қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына өте-мөте шек қойылады. Ал
олардың атқаратын міндеттерін азаматтар өз еркімен оларға берген және
орындалуын өздері тексереді [1].
Азаматтық қоғамның құрамына адамдардың өздері тудырған қауымдастықтар,
азаматтардың өндірістік немесе жеке өмірі, олардың әдет ғұрып, салттары
кіреді.
Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық, саяси және рухани өмірінің
түрін еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік беріледі.
Олар мемлекет тарапынан қатаң тәртіпке алынудан сенімді түрде қорғалады.
Біздің жас еліміздің кешегісі мен келешегінің арасындағы байланысты
мынадай қарапайым тұжырым бейнелей алады: тиімді экономика, либералдық
қоғам, ұлттық қауіпсіздік.
Жиырмасыншы ғасырдың соңындағы басты саяси тағылым демократияландыру
қағидасының ортақтығында жатыр. Біздің демократияға беттеген қозғалысымыз
әмбебап заңдылықтарға бағына отырып, бірнеше мәселелерді шешуі керек.
Бірінші, барлығы заңдарға сүйеніп өмір сүретін нақты құқықтық мемлекет
құру. Екінші, демократия дегеніміз, қанша маңызды әрі бағалы екеніне
қарамастан, саяси бостандық қана емес. Үшінші, саяси жүйені ырықтандырған
кезде біз аймақтағы халықаралық экстремизм қысымының ұлғайып келе жатқанын,
халықтын аса күрделі ұлттық және мәдени-діни құрамын ұдайы есте ұстауымыз
керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыптың зерттелу деңгейі ТМД
елдерінде өте жоғары деп айтсақ болады, атап айтар болсақ Ресей, Қазақстан
елдері. Соңғы кездері Ресейде Азаматтық қоғам мәселесіне қатты көңіл
бөлінуде: оның пайда болуы, дамуы, орнауы.
Қазақстанда бұл мәселе өте терең зерттелуде. 2006 жылы Қазақстанда
Азаматтық қоғам концепциясы қабылданды. Бұл бағдарлама 2006-2011 жылдарға
арналған. Мұндағы басымдылық Үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) берілген. Бұл
тақырыптың зерттелуіне елеулі үлес қосқан Абай атындағы педагогикалық
университеттің оқытушысы С.Мұсатаев. Ол мәселеге байланысты диссертациялық
жұмыс қозғады. Оның пікірінше, Қазақстанды демократияландыруды одан әрі
тереңдету ісі азаматтық қоғам институттарын дамытумен де тікелей
байланысты. Ал азаматтық қоғам институтттарын дамыту мен ынталандырудың
бірден бір жолы – билік тарапынан оларға деген сенімнің нығаюы, әлеуметтік
әріптестіктің дұрыс жолға қойылуы.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі кездегі бұл мәселеге Батыс елдерінің де көп
мән беріп жатқанын байқауға болады. Азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы
қарым-қатынасты анықтау.
Зерттедің мақсатынан туындайтын міндеттері:
- Азаматтық қоғам түсінігі, мазмұны;
- азаматтық қоғамдағы азаматтық мәселесі;
- мемлекет пен билік мәселелері;
- мемлекет және азаматтық қоғам;
- мемлекет және билік.
Курстық жұмыстың құрылымы. Кіріспеде азаматтық қоғам туралы алғашқы
ойлар айтылады. Ал негізгі бөлімінде азаматтық қоғамның жалпы мәселелері
қарастырылады. Қорытында бөлімінде тақырыпқа қысқаша шолу беріліп,
қортындыланады. Курстық жұмыс көлемі 33 беттен тұрады.
1 Азаматтық қоғам, түсінігі
1.1. Азаматтық қоғам, мазмұны, түсінігі
Адамның тіршілік болмастағы жағдайларын, тұлғалар мен әлеуметтік
топтардың алуан түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруды
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастың, формалды және формалды емес те
құрылымдарының жиынтығы.
Азаматтық қоғам идеясы өте ертеде пайда болған. Аристотель еңбектерінің
өзінде бір азаматтық қоғамдағы меншіктің рөлі туралы пікірлерін
кездестіреміз. Ол кім меншікке ие болса, сол ізгіліктің, адамгершіліктің де
иесі болады деп жазды. Өзінің Саясат және Этика еңбектерінде Аристотель
мемлекеттік институттармен қатар, қоғамдағы алғашқы мемлекеттік емес
құрылымдар: отбасы, шаруашылық бірлестіктер, мәдени-рухани топтар және т.б.
құрылымдарды сараптады. Осы тұрғыдан алып қарағанда Аристотельдің азаматтық
қоғам яғни cocietas civilis туралы ойлары әлі күнге дейін белсенді болып
келеді. Оның шарттары: белгілі бір азаматтың тұлғалық түрі, жеке меншік
құқық, индивидуалды отбасы, аөаматтардың мемлекеттен өз мүдделерін қорғауы
мақсатында құрылған ұйымдар [2].
Кейінірек бұл мәселеге елеулі үлес қосқандар Т. Гоббс, Ж.Ж. Руссо, Т.
Пейн және т.б.. Дегенмен, азаматтық қоғам тұғырнамасын жасауды ерекше еңбек
еткен немістің атақты фәлсафашысы Гегель. Оның ойынша, азаматтық қоғам
мемлекеттен тәуелсіз нарықтық экономиканы, әлеуметтік топтарды, таптарды
корпорацияларды, институттарды қамтиды. Олардың мақсаты қоғамның
өміршеңдігін және азаматтық құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз етуде [3].
Азаматтық қоғам жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамасыз етуге
мүмкіндік жасайды. Бұл қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына өте
–мөте шек қойылады. Ал олардың атқаратын міндеттерін азаматтар өз еркімен
оларға берген және орындалуын өздері тексереді.
Азаматтық қоғамның құрамына адамдардың өздері тудырған қауымдастықтар,
азаматтардың өндірістік және жеке өмірі, олардың әдет-ғұрып, салттары
кіреді.
Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық, саяси және рухани өмірінің
түрін еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік беріледі.
Олар мемлекет тарапынан қатаң тәртіпке алынудан сенімді түрде қорғалады
[4].
Адамның жалпы құқықтары сақталады, бұзылмайды.
Азаматтық қоғам экономикасының негізі-әр түрлі меншіктегі көп укладты
экономика. Бұл қоғамның әрбір мүшесінің нақтылы меншігі болады және оны өз
қолдауына сай пайдалана алады. Сондықтан мұнда белсенді іскерлікке,
тапқырлыққа, жемісті еңбек етуге кең жол ашылады.
Саяси өмірде азаматтық қоғам барлық азаматтарға мемлекеттік және
қоғамдық істерге еркін қатынасуына жағдай жасайды. Мұндай қоғамды адамның
халықаралық дәрежеде танылған ережелерге сай төмендегідей азаматтық
қүқықтары жүзеге асырылады:
- ұлттық-экономикалық, саяси, діни, жастық, жыныстық белгілері
бойынша қандай да болсын алалаушылыққа жол берілмейді;
- жеке тұлғамен азаматтық абыройы саналатын пәтер үйі мен мүлкі,
мамандық таңдау еркіндігі тұратын мекенін анықтау, ел – жұртқа иліп
кету, хатта жазылған және телефонмен сөйлеген сөз құпиялығы, сөзі,
баспасөз және хабарлама бостандығы заң жүзінде сенімді қорғалады;
- адам өзінің көз қарасымен рухани мүдделерінін өзі шешеді;
- азаматтық құқықтар сот органдары мен қоғамдық ұйымдар жағынан толық
қорғалады;
Азаматтық қоғам материалдық, мәдени жоғары дамыған шақта құқықтық
мемлекетке айналады.
Құқықтық мемлекет деп - демократиялық жолмен қабылданған заң үстемдік
ететін, оның алдында бәріде тең саналатын, жеке адамның құқығы жан – жақты
қамтамасыз етілетін мемлекеттік құрылысты айтады. Заң үстемдігінің
мызғымастығына елдің конституциясына бекітіліп, басқа заңдар мен ережелік
актілерге таралады. Заңдар халықтың еркін білдіреді және оны барлық
адамдар, мемлекеттік органдар мен азаматтар екі жақты өз ара жауаптылықты
болады. Билік шын мәнінде бөлінеді, олардың міндеттері мен қызметтеріне шек
қойылады. Өзара бақылау қамтамасыз етіледі. Мында бір топтың, партияның,
топтың, идеологияның үстемдігіне жол берілмейді. Адам құқығы биік дәрежеде
сақталады. Барлық азаматтар шын мәнінде мемлекеттік және қоғамдық істерде
қатыса алады.
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай – бұл туралы бір
қорытынды пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымғы еңгізген адам
Адам Смит, Давид Рикардо, оған саяси сипаттама берген –– Гегель.
Дүниежүзілік ғылыми, саяси қайраткерлердің ойшылдардың айтуынша қоғам
санасы адамдардың ерікті түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл бірігудің негізгі
себебі адамдардың бір мүдделігі, бір тілектестігі. Мұнсыз бірігу мүмкін
емес. Мүдде екі түрлі болады: жеке адамның мүддесі және қоғамның мүддесі.
Қоғам осы екі мүдде мақсатты біріктіріп, дамытып отырады. Осы
обьективтік даму процесінде адамның озара ынтымақтастығы қалыптасты. Сол
арқылы жеке адамның қолынан келмейтін, әрі жетпейтін істерді атқаруға
мүмкіншілік туды. К.Маркс қысқаша: Қоғам - адамның өзара еңбек жасауының
одағы, - дейді [5].
Қоғамдық мүдде, мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті, нақты
обьективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамның жақсы дамуына,
нығаюға, мүмкіншілігі болады. Себебі қоғам саналы адамның ерікті түрде
қалыптасқан одағы. Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде
ұйымдастырылса, ондай қоғам нәтижесіз тез тарқап кетер еді. Адам қоғамның
бірінші клеткасы. Қоғам адамның күрделі әлеуметтік бірлестігі. Бұл
бірлестік бұл қоғам дұрыс, жақсы даму үшін оның ішіндегі қарым-қатынастарды
реттеп, басқару керек болды. Оны қоғамның обьективтік даму процесінің
заңдарына сүйене отырып, адамдар өздері әлеуметтік нормалар арқылы реттеп,
басқарып олтырады. Сондықтан мемлекет пен құқық пайда болды. Адамдар өз
тарихын өздері жасайды, - деп жазды Маркс,-бірақ олар оны өз қалауынша
жасай алмайды, қолындағы барды, бұрынғыдан қалған мұраны қолдануға мәжбүр
болады.
Қоғамның тарихи обьективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
- Саналы адамдардың ерікті түрде бірлесіп одақ құруы;
- Қоғамдық түпкілікті, нақты, обьективтік мүдде мақсатының
қалыптасуы;
- Адамдардың өзара ынтымақтастығының, бірлігінің қалыптасуы ;
- Қоғамдық мүдде-мақсат, тілек арқылы қарым-қатынастарды реттеп
басқару;
- Қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын аппараттың,
мемлекеттік биліктің өмірге келуі [6].
Қоғам-саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау үшін саналы
түрде өзара бірігуі. Мұнда міндетті түрде екі шартты элемент бар: мүдде
мақсаттың қалыптасуы және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі.
Адамның обьективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым-
қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық
қоғам әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам, т.б.. Осылардың ішіндегі ең
күрделісі, ең түпкіліктісі адаммен бірге дамып келе жатқан азаматтық қоғам.
Қоғамның басқа түрлері тез құрылып, тең тарап жатады. Олардың өмірі, іс-
әрекетінің шеңбері, кеңістігі көп өпкеге жайылмайды, уақыты көпке
созылмайды.
Азаматтық қоғам-мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік-
экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатынасушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен
міндеттерін автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда
үзіліс болмайды, уақыт шектелмейді, өлкеге-аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің
барлық жерін, барлық халқын біріктіреді
Азаматтық қоғам – мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері. Кеңестік мейлінше
мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын
тәуелсіз-дербестікте дамыту Республика Конституциясы Қазақстандағы
азаматтық қоғамның барлық даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан
әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке адамның автономиясын тұрақты
қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайды. Оған:
тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік меншік пен жеке
меншікті, адам және азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенін,
отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғалуын, идеологиялық және
саяси әр алуандықты және т.б. жаңа Конституцияда бекітілген қазақстандық-
азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең
жауапты мүдде мақсаты.
Құқықтық мемлекеттілік азаматтық қоғаммен табиғи байланысқан, ол онсыз
қалыптасып, қызмет етіп өркендей алмайды. Азаматтық қоғам-құқықтық
мемлекетінің маңызды компоненттері пайда болып, бекіп, өзінің тіршілікке
қабілеттігі мен өміршендігін көрсететін, жетімдіретін және олар үшін
өзіндік бір тіршілік ету ортасы болып табылатын, оларға қажетті жағдайлар
мен алғышарттар жасайтын айқын әлеуметтік-әэкономикалық қондырма. Құқықтық
мемлекет құрудағы табыстар, бұл процестің өрісі мен қарқыны оның оң және
теріс нәтижелерінің ара өқатынасы азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық
қоғамға айналу дәрежесіне тура пропорционал тәуелді болып табылады.
Құқықтық мемлекеттің қырылуы мен дамуы өз кезегінде азаматтық қоғамның
нығаюы мен жетілуін жеңілдетеді және құқықтық емес мемлекеттің құқықтық
мемлекетке ауысу процесі біріншісінен екіншісіне айналуы неғұрлым кең өріс
алса, азаматтық қоғамға тірек болатын және оған қызмет көрсететін тіректер
мен құрылғылар соғұрлым сенімдірек, мықтырақ болады [7].
Басқаша айтқанда, қоғамдық өмірдің аталған екі құбылысының (құқықтық
мемлекет және азаматтық қоғам) арасында өзара келіспеушілік пен өзара іс-
қимыл нысанында екі жақты тәуелділік бар: іс жүзінде олардың біреуі
екіншісінсіз тіршілік ете алмайды; олардың қызмет етуінің нәтижесі бір-
бірімен тығыз байланысты және олардың әр қайсысына тікелей әсер етеді.
Азаматтық қоғам әдетте, жеке меншіктің және нарықтық қатынастардың, орта
татағы меншік иелерінің рөлінің арта түсуімен бәсекелестік, шұғылдық,
парасатты есептей білу негізіндегі шаруашылық және коммерциялық табыстарға
қол жеткізілуімен сипатталады. Әлеуметтік толысудың белгілі бір деңгейіне
жеткен соң азаматтық қоғам мемлекеттің диктатын өзіне дарытпайтын жағдайдав
болады, онымен тең және белгілі бір тепе-теңдік орнатып, үйлесімді
қатынастар мен өзара әрекеттестікті қалыпына келтіреді. Азаматтық қоғамның
одан әрі жетілдіруіне қарай онда мемлекетпен, социумдарымен, жеке
тұлғалармен байланыстары жаң деңгейге көтеріледі, олардың біреуінің
екіншісінен шектен тыс басымдығы болмайды. Қоғамда пайда болған жанжалдар,
қарама-қайшылықтар және шиеленістер жария құралдарымен, зорлықсыз, басып-
жаншусыз, революциясыз шешіледі. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам бір-
біріне жақын болғанымен әр түрлі мәселелерді тікелей шешеді. Егер мемлекет
өзінің конституциялық және заң актілерінде жеке адамның құқықтық мәртебесін
баянды ететін болса, онда азаматтық қоғам оны жоғары әлеуметтік мәртебемен
қамтамасыз етеді. Мәртебенің бұл екі түрі жеке адамның өмір тіршілігінің әр
түрлі жақтарына акцент береді, бірін-бірі толтыра отырып, оған өзінің
мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Әлеуметтік
мәртебе материалдық, ұйымдастырушылық-техникалық мүмкіндіктерді, сондай-ақ
әрбір қоғамға тән таптық-топтық, ұлттық-этникалық, социумдық байланыстар
мен қатынастардың артықшылықтарын анықтайды. Қоғам бұл мүмкіндіктер мен
артықшылықтарға өзінің мүшелерін араластырады. Қоғамның қарамағында мұндай
мүмкіндіктер мен артықшылықтар неғұрлым көп болса, азаматтар оны соғұрлым
толығырақ пайдалана алады. Олар құқықтық мәртебенің мазмұның құрайтын
мүмкіндікті нығайтады. Олар болмаса құқықтық мәртебенің жүзеге асырылуы
кемиді.
Мемлекет пен қоғам пайдаланатын жауаптылық институтының ара-қатынасы да
ұқсас. Құқық тәртібін бұзушыларды мемлекет заңдық жауапкершілікке тартады,
ал құқықтық емес бұзушылықтар қоғамдық-моральдық ықпал ету шараларын
қапданумен шектеледі. Мұндайда жауаптылықтың көрсетілген институттары
үйлесімділік пен өзара толықтыру жағдайында қолданылады [8].
Азаматтық қоғам өзінің сипаттама, табиғаты мен негізгі сапасына қарай-
атап айтқанда бостандық пен әділеттілікке қол жеткізуді көздегеніне,
демократия мен адамгершілік қарым-қатынасының орныққанына қарай-құқықтық
мемлекеттің принциптерін нығайтуды жеңілдетедң, ол тіпті соларға
бейімделген сияқты да. Бұл нақтылы неден көрінеді? Үш факторды атап өтелік
:
Қоғамдық пікірде құқықтың жоғары имиджі, заң институттары, принциптері
мен нормаларының беделі мен шүбәсіздігі негізделіп, таратылады;
Құқық талаптарын елемеу және бұзу қалыпты емес деп бағаланатын жағдай
туғызады, олар көпшілік мойындаған әлеуметтік тәртіпке сыйыспайды;
Қоғам құқықты игерудің өзін заң механизмдерімен толықтырушы белгілі бір
әлеуметтік және рухани механизмдерін дайындап шығарады,-олардың қатарына
азаматтық қоғам жағдайында адамдарда қалыптасатын жеке адамға тән
адамгершілік парыз, азаматтылық сезімі, өзіне талап қоя білушілік, өзін-өзі
тәртіпке кептіру әділетсіздікпен шырасыздық әлеуметтік белсенділік сияқты
қасиеттерді жатқызуға болады.
Осылайша азаматтық қоғамды қалыптастыру және құқықтық мемлекет құру
процестері бірін-бірі итермелеп, бірі үшін екіншісі өзара қолайлы жағдайлар
мен алғы шарттар туғызады. Бұл процестің екеуі де жалпы және тұтасынан
алғанда қатар жүреді, ал нақты өмірде олардың біреуі бір көздері біреуінен
озып кетуі немесе қалып қоюы мүмкін. Бірақ, аталған процестердің өтуінің
оқтын – оқтын бұзылатын синкрондығы кейін қоғамдық дамудың барысымен
қалпына келтіріледі.
Азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық және этатистік мемлекеттің
құқықтық мемлекетке айналуын бір сәттік немесе бір реттік шара ретінде
қарауға болмайдынтығын атап өту маңызды. Бұл дамудың тұтас бір бөлігін
қамтитын және ұзақ уақытқа созылатын күрделі әлеуметтік-экономикалық,
саяси, мемлекеттік,-құқықтық және рухани процестер.
Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ
жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық
мұраттарына берілген бейбітшілік азаматтық қоғам деп ұғына отырып,
дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және
болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып,
өзіміздің егемендік құқымызды негізге ала отырып, ос конституцияны
қабылдаймыз
Конституция жеке адам қоғам және мемлекет үшін өмірлік маңызы және ең
жоғары әлеуметтік мәні бар құқықтар мен бостандықтарды баянды етеді. Олар
әр еркін жеке тұлғаның ар-намысын қамтамасыз етудің алғы шарты болады. Олар
азаматқа қоғам мүшесі ретінде сол қоғамды басқаруға, жаңғыртуға қатысу үшін
қажет. Олар адамның материалдық және рухани қажеттігін қанағаттандыру үшін
экономиканың және әлеуметтік жағдайлар туғызады.
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген, ол туралы қомақты
бірде ғылыми еңбек жоқ. Адам қоғамының қалыптасқанына 1,5 млн жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды. Азматтық қоғам туралы ой
пікірлер көне дәуірде де болды.
Азаматтық қоғамның құрылымы: қоғамды өзінің табиғи мүдде мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп, басқарушы адам. Адам қоғам құрылымның негізгі
элементідіңгегі. Адамның бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек ұжымдары,
саяси партиялары, мемлекет олардың арақатынасы-азаматтық қоғамның
элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын 5 жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе-обьективтік тұрғыдан қалыптасқан адамның бірлестіктері,
ұйымдары, одақтары т.б. олардың өзара байланысы. Бұл жүйе азаматтық
қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйесі, өзі үш топқа бөлінеді.
1-тобы: қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы топ:
отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру;
2 -тобы: адамның өзара бір-бірімен байланысы, қатынасы.
3-тобы: қоғамның ұйымның, таптардың, топтардың, ұлттардың
арақатынастары.
Экономикалық жүйе-қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру.
Саяси жүйе-мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар т.б. олардың өзара қатынастары.
Рухани-мәдени жүйесі-осы бағыттағы мемлекеттік, қоғамдық органдар мен
ұйымдар, олардың арақатынастары. Бұл жүйенің негізгі бағыттары: білім,
мәдениет, рухани сана сезім, дін, адамның денсаулығы.
Ақпараттық жүйе-осы ақпараттың бағыттағы барлық ұйымдар, бірлестіктер,
мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
арақатынастары.
1.2 Азаматтық қоғамдағы азаматтықтың жалпы мәселесі
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1948ж. Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей
Декларация қабылдады. Декларациядағы қағидалары үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа адамдардың табиғи және ажырамас құқықтары жатады. Олар:
өмір сүру құқығы, бас бостандығы, құлшылықтан бостандық алу, азаптайтын,
қатал немесе қадір- қасиетті қорлайтын іс әрекеттер мен жаза қолдануға
тыйым салу, заң алдында теңдік, адамның жеке өміріне араласуға ар намысы
мен қадір-қасиетіне тұғын үйіне қол сұғуға тыйым салу. Екінші топқа
азаматтыққа байланысты ережелерден тұрады: азаматтық алу, еркін жүріп тұру
және тұрғылықты қоныс таңдау, некелесу және тұрмыс құру, меншік иесі болу,
паналау құқығы, сөз, сенім, ар-ождан бостандығы, бейбіт жиналыстар, шерулер
бостандығы, өз елін басқаруға қатысу құқығы. Үшінші топқа мынадай
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жатады: еңбек ету және өз
еркімен жұмыс қалау, еңбекке сай ақы төлеу, кәсіптік одақтарға бірігу,
демалу, білім алу, өмір деңгейіне кепілдік алу құқығы.
1966ж БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы аса маңызды екі құжат қабылдады: азаматтық
және саяси құқықтар туралы пакт пен экономикалық, әлеуметтік, және мәдени
құқықтар туралы Пакт. Осы екі Пакт адамның құқықтары туралы жалпыға бірдей
Декларацияның қағидаларын кеңейтілген қалыпта қайталап, олардың жүзеге
асыруына кепілдіктер белгіледі. Азаматтық және саяси құқықтар туралы
Пактіні жүзеге асыру үшін адамның құқықтары жөніндегі комитет құрылған.
Бұл комитетке Пактіге қосылған мемлекеттірдің өкілдері сайланады. Пактіге
қатысушы мемлекеттер адамның құқықтарын қалай қорғайтындары туралы
комитетке баяндап тұрулары керек. Сол баяндама арқылы мемлекеттерде адамның
құқықтары қаншалықты сақталатынын комитет бақылап отырады. Сонымен қоса
Комитет Пактіге қосылған мемлекеттерін қалай орындайтынын жеке адамдардың
арызына байланысты бағалайды. Қазақстан Республикасы осы аталған
халықаралық құжаттары қосылып, ондағы қағидаларды орындауға міндеттеме
алды. Бұл маңызды жағдай Конституцияда ерекше аталып отыр. Сондықтан
Қазақстан Республикасының конституциясы адамның құқықтары мен
бостандықтарына ерекше көңіл бөледі [9].
Конституцияда жарияланған құқықтар мен бостандықтар азаматтың қоғамдағы
құқықтық жағдайының негізін анықтайды. Олар азаматтардың, қоғамның және
мемлекеттің түбегейлі мүддесін айқындап, маңызды байланыстарын білдіреді.
Негізгі құқықтар мен бостандықтар азаматтардың басқа сан алуан құқықтарының
негізін құрып, олардың анықтайтындықтан конституциялық деп аталады.
Конституция оларды баянды етіп, мүлтіксіз жүзеге асырылуына кепілдіктер
белгілейді.
Қазақстан Республикасы конституциясының екінші тарауы азаматтыққа
байланысты негізгі мәселелерге арналған.
Азаматтық деген не? Азаматтық дәлелдейтін құжат - паспорт. 16 жасқа
толмаған балалардың азаматтығын олардың туу туралы күәлік немесе ата-
анасының біреуінің паспорты дәлелдейді. Қазақстаннан тысқары жерде тұрса да
азаматтық жоғалмайды. Шет ел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар
өздерінің өтініші бойынша Қазақстан азаматтығына қабылдануы мүмкін. Бұл
үшін заңға алғышарттар белгіленген. Азаматтыққа ие болу үшін Қазақстанда
кем дегенде 5 жыл тұрақты тұру керек. Отбасыларының мүшелері, туған-
туысқандар қосылуы үшін ешқандай мерзім белгіленбейді. Қазақстанға ерекше
еңбегі сіңген адамдарға да мұндай талап қойылмайды.
Мынадай себептерге байланысты азаматтыққа алу туралы өтініш
қабылданбайды, егер адам:
1) халықаралық құқықта қаралған адамгершілікке қарсы қылмыс жасаса,
Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігіне қасақана қарсы шықса;
2) Қазақстанның бірлігін және аумағының тұтастығы бұзуға шақырса;
3) Қазақстанның мемлекеттік қауіпсіздігіне, халықтың денсаулығына зиян
келтіретін заңсыз әрекет жасаса;
4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті қоздырса,мемлекетік
тілдің жүзеге асырылуына қарсы шықса .
5) Террорлық іс үшін сотталса .
6) Ерекше қауіпті қылмыскер ретінде сотталса ;
Азаматтықты әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде қарастырған жөн,өйткені ол
қазіргі заманға мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін білдіретін
факторлардың бірі болып табылады. Егер азаматтықты адам мен мемлекеттің
саяси және құқықтық байланысы ретінде түсінсек, онда құбылыстың тұтастық
сипаты туралы мәселе түсіп қалады. Азаматтық оған тән барлық сипатты
белгілерінен, қырларымен тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде өмір сүруін
тоқтатады және өзіндік жекелеген құбылысқа айналады. Мұндай жағдайда біз
азаматтықтар мәнін, маңызы мен ролін, өркениетті мемлекеттің өмір сүруі
жағдайында оның обьективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен айрыламыз. Оның
үстіне, азаматтық мемлекетте өз аумағы шегіндегі, сондай-ақ сыртқы
қатынастардағы барлық көріністерімен қатысты болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға
әкелу үшін құқық ұғымы мен құқықтық норма ұғымдарының өзара қатынасына
сілтеме жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма
ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі. Құқықтың жеке нормасын алып, тіпті
оны жан-жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқықтық
жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ, жеке азаматтың құқығын
сипаттап, азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі мәнін, ролін, маңызын түсінуге
мүмкін емес [10]
Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырған кезде
ғана, тек оның демократиялық мемлекет жағдайында объективті қажеттілігін
ғана емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен дамуындағы
мәнін де түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи тарихи даму процесінің
жемісі бола тұра, мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады. Іс жүзінде
азаматтық мемлекеттің өз тұрғындарының саяси құқықтық көрінісі болып
табылады. Ол мемлекет тұрғындарды тудырады және ол оның меншігі болып
табылады деген сөз емес. Бәрінен бұрын, керісінше, тұрғындар мемлекетті
құратын факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан азаматтыққа,
азаматтықтың мемлекетке ықпал ету шамасын анықтап, белгілеу үшін саяси-
құқықтық маңыз беріледі. Сөз жоқ, мемлекет те азаматтыққа осылайша ықпал
етеді [11].
Азаматтық институтына таптық көзқарастың мәні мынада, халық тарихи
қалыптасқан біртұтас әлеуметтік қауымдастық ретінде қай тапқа жататындығына
қарай екі бөлікке: еңбекшілерге және қанаушыларға бөлінеді. Азаматтық
институтына мұндай көзқарас өзіндік қана емес, прогрессивті, демократиялық
және ізгі, тарихи болашағы мол көзқарас деп есептеледі. Кеңес мемлекеттің
азаматтық туралы заңдары нақ осындай идеялармен дамытылды. Алайда,
азаматтық институты жоғарыда аталған қасиеттердің бір де біріне ие болған
жоқ. Біріншіден, азаматтық жартыкеш институты құрылды. Оның жартыкештігі
азаматтардың екі бөлікке бөлінуде: бір бөлігіне, яғни, еңбекшілерге,
формальды түрде құқықтар мен бостандындықтардың бүкіл кешені берілді. Бұл
бөлік толыққанды азаматтар деп танылды. Іс жүзінде еңбекші азаматтардың
құқықтары мен бостандықтары елеулі дәрежеде бос қиял болды. Толық
азаматтығы болмаған мемлекетте, тіпті елдің, мемлекеттің қожайындары деп
жарияланғанмен, олардың толыққанды азамат болуы мүмкін емес.
Азаматтардың екінші бөлігі елеулі дәрежеде құқықтарынан айырылды немесе
құқықтары шектелді. Олар қанаушылар деп аталынды. Олар барлық саяси,
көптеген әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен бостандықтарынан айырылды.
Таңғаларлығы сол халықтардың бұл бөлігі азаматтықтан аластаған аласталған
жоқ, мемлекеттің азаматтары деп есептелді [12].
Азаматтық дегеніміз жәй саяси-құқықтық құбылыс емес, ол азаматтық
қоғамның өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты
билік ұғымда көрінуі тиіс. В. Дальдың анықтамасы бойынша – білім ұғымы мен
деңгейі азаматтық қоғам құру үшін қажет. Азаматтылық бір жағынан, ұлттық,
сондай-ақ жалпы азаматтық мораль нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық
міндеттерді игеруден, екінші жағынан, оларды жүзеге асыру қабілетінен
көрінеді [13].
Қазақстан Республикасының заңдары азаматтықты азаматтардың жиынтығы
арқылы емес, әр жеке адам бойынша белгілейді. Қазақстан Республикасының
азаматтығына адамның мемлекетпен арасындағы өзара құқықтар мен бостандықтар
жиынтығын білдіретін тұрақты саяси құқықтық байланыс ұғынылады.
Азаматтық ұғымы заң бойынша үш элементтен тұрады: 1) адамның мемлекетпен
байланысы уақытша емес, тұрақты болуы тиіс. Адам өз қалауы бойынша
азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды; 2) адамның
мемлекетпен байланысы саяси құқықтық сипатта болады. Мемлекет Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылмайтын кез келген адаммен құқықтық
байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек мемлекетпен оның азаматы
арасында ғана орнай алады; 3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара құқық
пен міндеттемелер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды адамдары атынан өз
азаматтары алдында жауапты, ал Қазақстан Республикасы азаматтары өзінің
республикасы алдында жауапты. Ол Қазақстан Республикасының Конституциясын
және заңдарын сақтауға, оның мүдделерін, аумақтық тұтастығын қорғауға, әдет-
ғұрып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және оның аумағында тұратын басқа да
ұлт өкілдерінің тілдерін құрметтеуге, Қазақстан Республикасының қуатының,
егемендігі мен тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес қосуға міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері Конституциямен
және Республиканың азаматтық туралы Заңымен реттеледі. Конституцияға
азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың теңдігі туралы,
құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы,
азаматтықтан айыруға, республика шегінен қағидалар енгізілген. Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заң: қандай адамдардың Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылатын, олардың құқықтық жағдайларын,
азаматтықты алу және тоқтату тәртібін, ата-аналардың азаматтығы өзгерген
және бала етіп асырап алған кездегі олардың балаларының азаматтығын,
азаматтық мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың өкілеттігін, азаматтық
мәселелері бойынша арыздар мен ұсыныстарды қарау, шешімдерді орындау
тәртібін, сондай-ақ азаматтық мәселелері жөніндегі шешімдерге шағымдану
тәртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтары азаматтықты алу негіздеріне шығу
тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нәсілді және ұлттық
сипатына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатысына, саяси және өзге де
наным-сеніміне, руы мен қатынас сипатына, тұрақты орнына және басқа мән-
жайларына қарамастан заң алдында тең.
а) азаматтық туралы Заң күшіне енген күнге – 1992 жылдың 1 наурызына
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын;
ә) азаматтық туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығын
алған адамдар Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмайтын және шетелдің азаматтығына жататындығына дәлелдемелері жоқ
адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі.
Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар
адамдар шетел азаматтары болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының азаматтығы 1) туу бойынша; 2) Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдану нәтижесінде; 3) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған негіздер бойынша; 4)
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңда қаралған өзге де
негіздер бойынша алынады;
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекетаралық
шарттарымен шешіледі. Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де
Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, қай жерде туғанына
қарамастан бала Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады. Егер
бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан Республикасынан
тыс жерде тұрақты тұрса баланың азаматтығы ата-аналарының жазбаша нысанда
білдірген келісіміне орай белгіленеді [14].
Қазақстан Республикасының азаматтығы Азаматтық туралы Заңда
қарастырылған жағдайда тоқтатылады.
Мемлекет деген ұғым 2 мағынада қолданады:
1) Кең мағынасында үлкен әлеуметтік топтың ұйымын білдіреді де
халық, қоғам, ел деген ұғымдарға сәйкес келеді.
2) Тар мағындысында басқару құрылымының мемлекеттік аппараттың
жиынтығын білдіріп, үкімет, әкімшілік деген ұғымдарға сай
келеді.
Мемлекет – саяси жүйенің басты элементі, оның негізгі ұйымы. Ол керек
кезінде арнаулы күштеу органдарын пайдалана отырып, өз аумағында тұратын
адамдардың мүддесін қорғауға тиіс және соған орай олардың арасындағы
арақатынастарды құқықтық ережелер арқылы реттейтін қоғамдық механизм.
Мемлекет алғашқы қауымдық қоғамда болған жоқ. Ол құл иеленушілік қоғамда
дүниеге келді. Мемлекет деп – белгілі бір аумақ шеңберінде адамдардың
әлеуметтік топтар, топтармен бірлестіктердің қатынастары мен қызметтерін
ұйымдастыратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесінің негізгі элементін
айтамасыз.
Мемлекет түсінігі оның пайда болуы туралы мәселемен тығыз байланысты.
Адамзат қоғамында бұл саяси ұйымының, саяси институттың пайда болуын әрқилы
тұрғыдан түсіндіретін ілім, ғылыми немесе философиялық теориялар көп-ақ.
Солардың бірі – мәңгілік және мемлекетті құдайдың өзі бергендігі туралы
теория; мемлекеттің пайда болуының ішкі немесе сыртқы күш көрсетуден
болатындығын қарастыратын күш көрсету және жауап алу теориясы; қоғамдық
шарт теориясы; таптық теория.
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік – тынысын қамтамасыз ететін оған қажетті жағдайлармен алғы шарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән
ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мол мүмкідіктеріне
қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік – саяси, рухани, ұлтаралық
және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге
нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсенді әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері
бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан ерекше
өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде қабылдайды.
Мемлекет дегеніміз бұл – адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне тән
саяси ұйым:
а) қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың және басқа да
әлеуметтік субьектілердің қарым қатынасын реттеп, бағыттау, олардың
бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
б) оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі
және биліктің ұйымдастырушылық-күш құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субьектілері
қамтамасыз ететін әкімшілік-мәжбірлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет – қоғамның, елдің, халықтың ресми өкілі. Қоғамның, елдің,
халықтың мүддесін ол толығымен көздей алды ма, жоқ тпа, қоғам, ел, халық
оған өкілеттік берді ме жоқ па, оған қарамастан бұл мәселенің дұрыс жауабы
алдынала дұрысталып қойған. Қоғамда, елде, халықтың арасында жұмыс істеп
жатқан басқа бірде бір ұйым қоғамның, елдің халықтың еркі мен мүддесін
білдіруші екендігін, барлық деңгейде және барлық жағдайда оларды көрсете
аламын деп мәлімдеуге батылдық білдіре алмайды. Бұған үміткер болуға
мемлекеттің ғана негізі бар.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып нақтылай отырып, әрбір белгі соғылған
белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді сипаттамасына
тереңірек үніліп, әрекет ету механизмін көрсету қажет.
Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан басты айырмашылығына сол, онда
арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуымен немесе оқу және
тонографиялық әдебиеттерде айтылғандай, жария биліктің болуы тән. Бұл
жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі жұмысына, кәсібіне,
мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы [15].
Мемлекеттің басқа бір ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Салық – бұл мемлекеттің өмір сүріп, тіршілік
етуінің экономикалық негізі салықсыз ол күн көре алмайды, өйткені қаржының
жетіспеуінен немесе болмауынан оның бүкіл тіршілігі қиындайды. Салықты
мемлекеттің барлық азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар да төлейді. Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз
азаматтарының аумақтық принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашқы рулық
басқару ұйымның негізі мүлдем басқаша қандас туысқандардың байланысы мен
қарым-қатынасынан құралды.
Мемлекеттің даму барысында халықтың аумақтық принципі бірқатар
мемлекеттік құқықтық институттармен тұтас алғанда жанама түрде байланыс
орната алды, ол оны нақтылай түсуге, тереңдетуге айқың мазмұнымен
толықтыруға бағытталған еді. Олардың ішінде қандай да мемлекетке
тиесілілігі бекітілген азаматтық институты ерекшеленеді. Басқа тұлғаның
бәрі шетелдіктер немесе азаматтағы жоқ тұлғалар болып танылады. Азаматтың
мәртебесіндегі айырмашылықтың сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
тұлғаның арқасында мемлекет халықты өзіміздікі және өзімдікі емес деп
диференциялайды. Мемлекет басқа ұйымдардан қоғамды әрекет ететін
құрылымдарымен және институттармен егемендік сияқты қасиетімен
ерекшеленеді. Бұл қасиет мемлекетті басқа ұйымдардан, қоғамның құрылымдары
мен институтардан жоғары қойып оған өзімдік басымдық қайталанбас ерекшелік
береді. Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғарғы билікті
айтады. Егемендіктің екінші бір құрамдас бөлігі болып саналатын
тәуелсіздіктің мәнісі, мемлекет өзінің стратегиялық бағыты мен практикалық
жолын өзі таңдайды, өз ісіне ешкімді араластырмай, ішкі және сыртқы
саясатын өзі жасайды, басқаның үстемдігіне жол бермейді.
Дариға Назарбаева: Көптеген зертеушілердің пікірінше, көппартиялық
жүйе, сөз еркіндігі, яғни саясаткерлердің өз міндеттерін қалай орындайтынын
қалт жібермей қадағалайтын азаматтық қоғам болғанда ғана парақорлықлық
тұншығады, дегенге көп тіреледі.. Демек, азаматтық қоғамның орнауы
көптеген глобальдық мәселелерді шешуі мүмкін деген тұжырымға келуге болады
[16].
2. Азаматтық қоғамдағы мемлекет және билік мәселелері.
2.1. Мемлекет және азаматтық қоғам
Қоғам-тірі организм сияқты біртұтас, күрделі жүйе. Адамның дене мүшелері-
жүрегі, миы, аяқ-қолы, сезім мүшелері т.б. оның өмір сүруін қамтамасыз
етеді. Егер солардың бірі кеміс болса, не қызметі нашарласа, адам организмі
әлсірейді, тіпті өмір сүруден де қалады. Сол сияқты, қоғамның да түрлі
құрылымдары, салалары бар және олардың әрқайсысы тиісті қызмет атқарады,
бүкіл қоғамдық жүйеге, оның бірлігіне, органикалық тұтастығына әсер етеді.
Біздің еліміз-Қазақстан Республикасы да қоғам ретінде өзіне тән саяси
әлеуметтік, экономикалық және рухани жүйелерден тұрады. Олардың әрқайсысы
өзінше дербес және өзара бірлігімен сипатталады. Қазақстан Республикасының
алға қойған айқын мақсаты бар. Ол-өзара тең көпменшілікті, әлеуметтік-
экономикалық, саяси-рухани, құқықтық әділеттілікті, аумақтық тұтастықты
қамтамасыз ететін, бірлікке ұмтылған демократиялық қоғам құру. Бүкіл
Қазақстан халқы осындай мұратты мақсат тұтып, оның баянды болуына ұмтылуда.
Қазақстан Республикасының Конституциясында (1995 ж.) былай деп
тұжырымдалған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Оның
қызметінің негізге алынатын қағидалары-қоғамдық татулық пен саяси
тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігі үшін экономикалық даму, қазақстандық
патриотизм, мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық
әдістермен шешу. Сондықтан да әрбір жас ұрпақ, елдің ертеңгі азаматтары өз
қоғамын, оның құрылымын ондағы қарым-қатынастарды, әлеуметтік бірлікті,
өзінің қандай қоғамда өмір сүріп жатқанын, өз еңбегі мен өмірінің мәні неде
екендігін білуі қажет [17].
Кез келген қоғамдық ортада адам өмір сүреді. Ол-қоғамның жігерлі
субьектісі, қоғамдық құрылымда, оның бірлігінде, институттарында,
ұйымдарында әрекет ететін шешуші тұлға. Адам абстрактілі, қиялы модель
емес. Ол-белгілі бір ортадағы тірі субьект. Оның іс-әрекеті мәнді, оның
байлығы мен күрделілігін ешбір қоғаммен теңеуге болмайды.
Қоғам-өте нәзік әрі күрделі материя. Қоғам деген сөздің мағынасы кең:
алғашқы қауымдық қоғам, феодалдық қоғам, капиталистік қоғам, француз
қоғамы, демократиялық қоғам т.б. Бұл арада алдымен белгілі бір қауымның
немесе жеке бір елдің тарихи даму кезеңдері еске түседі. Ал осы сөзді жалпы
мағынада алсақ, онда бүкіл адамзат тарихы және оның болашағы туралы
ойлаймыз. Бұл-әлемнің барлық халықтарының жиынтығы жөніндегі ұғым.
Бірігіп еңбек ететін жеке адамдардың жиынтығын және олардың арасындағы
екі жақты қатынасты қоғам деп айтамыз. Бірінші, қоғам-адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Азаматтық қоғам түсінігі
1.1. Азаматтық қоғам, мазмұны, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Азаматтық қоғамдағы азаматтықтың жалпы мәселесі ... ... ... ... ... 9
2. Азаматтық қоғамдағы мемлекет және билік мәселелері
2.1. Мемлекет және азаматтық
қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 15
2.2. Азаматтық қоғам және билік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық қоғамның пайда болуы жөнінде
ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас бар. Біреуі оны буржуазиялық қоғамның
желісі дей келіп, нарықтық қатынастармен байланыстарады. Екіншілері ондай
қоғам белгілі бір шамада қашан болмасын болған дейді.
Азаматтық қоғам идеясы өте ертеде пайда болды. Аристотель еңбектерінің
өзінде азаматтық қоғамдағы меншіктің рөлі туралы пікірлері кездеседі. Ол
кім меншікке ие болса, сол ізгіліктің, адамгершіліктің де иесі болады деп
жазды.
Азаматтық қоғам деп мемлекеттік құрылымнан қалыптасатын әлеуметтік-
экономикалық және мәдени – рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтады.
Ол жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды. Бұл
қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына өте-мөте шек қойылады. Ал
олардың атқаратын міндеттерін азаматтар өз еркімен оларға берген және
орындалуын өздері тексереді [1].
Азаматтық қоғамның құрамына адамдардың өздері тудырған қауымдастықтар,
азаматтардың өндірістік немесе жеке өмірі, олардың әдет ғұрып, салттары
кіреді.
Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық, саяси және рухани өмірінің
түрін еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік беріледі.
Олар мемлекет тарапынан қатаң тәртіпке алынудан сенімді түрде қорғалады.
Біздің жас еліміздің кешегісі мен келешегінің арасындағы байланысты
мынадай қарапайым тұжырым бейнелей алады: тиімді экономика, либералдық
қоғам, ұлттық қауіпсіздік.
Жиырмасыншы ғасырдың соңындағы басты саяси тағылым демократияландыру
қағидасының ортақтығында жатыр. Біздің демократияға беттеген қозғалысымыз
әмбебап заңдылықтарға бағына отырып, бірнеше мәселелерді шешуі керек.
Бірінші, барлығы заңдарға сүйеніп өмір сүретін нақты құқықтық мемлекет
құру. Екінші, демократия дегеніміз, қанша маңызды әрі бағалы екеніне
қарамастан, саяси бостандық қана емес. Үшінші, саяси жүйені ырықтандырған
кезде біз аймақтағы халықаралық экстремизм қысымының ұлғайып келе жатқанын,
халықтын аса күрделі ұлттық және мәдени-діни құрамын ұдайы есте ұстауымыз
керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыптың зерттелу деңгейі ТМД
елдерінде өте жоғары деп айтсақ болады, атап айтар болсақ Ресей, Қазақстан
елдері. Соңғы кездері Ресейде Азаматтық қоғам мәселесіне қатты көңіл
бөлінуде: оның пайда болуы, дамуы, орнауы.
Қазақстанда бұл мәселе өте терең зерттелуде. 2006 жылы Қазақстанда
Азаматтық қоғам концепциясы қабылданды. Бұл бағдарлама 2006-2011 жылдарға
арналған. Мұндағы басымдылық Үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) берілген. Бұл
тақырыптың зерттелуіне елеулі үлес қосқан Абай атындағы педагогикалық
университеттің оқытушысы С.Мұсатаев. Ол мәселеге байланысты диссертациялық
жұмыс қозғады. Оның пікірінше, Қазақстанды демократияландыруды одан әрі
тереңдету ісі азаматтық қоғам институттарын дамытумен де тікелей
байланысты. Ал азаматтық қоғам институтттарын дамыту мен ынталандырудың
бірден бір жолы – билік тарапынан оларға деген сенімнің нығаюы, әлеуметтік
әріптестіктің дұрыс жолға қойылуы.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі кездегі бұл мәселеге Батыс елдерінің де көп
мән беріп жатқанын байқауға болады. Азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы
қарым-қатынасты анықтау.
Зерттедің мақсатынан туындайтын міндеттері:
- Азаматтық қоғам түсінігі, мазмұны;
- азаматтық қоғамдағы азаматтық мәселесі;
- мемлекет пен билік мәселелері;
- мемлекет және азаматтық қоғам;
- мемлекет және билік.
Курстық жұмыстың құрылымы. Кіріспеде азаматтық қоғам туралы алғашқы
ойлар айтылады. Ал негізгі бөлімінде азаматтық қоғамның жалпы мәселелері
қарастырылады. Қорытында бөлімінде тақырыпқа қысқаша шолу беріліп,
қортындыланады. Курстық жұмыс көлемі 33 беттен тұрады.
1 Азаматтық қоғам, түсінігі
1.1. Азаматтық қоғам, мазмұны, түсінігі
Адамның тіршілік болмастағы жағдайларын, тұлғалар мен әлеуметтік
топтардың алуан түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруды
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастың, формалды және формалды емес те
құрылымдарының жиынтығы.
Азаматтық қоғам идеясы өте ертеде пайда болған. Аристотель еңбектерінің
өзінде бір азаматтық қоғамдағы меншіктің рөлі туралы пікірлерін
кездестіреміз. Ол кім меншікке ие болса, сол ізгіліктің, адамгершіліктің де
иесі болады деп жазды. Өзінің Саясат және Этика еңбектерінде Аристотель
мемлекеттік институттармен қатар, қоғамдағы алғашқы мемлекеттік емес
құрылымдар: отбасы, шаруашылық бірлестіктер, мәдени-рухани топтар және т.б.
құрылымдарды сараптады. Осы тұрғыдан алып қарағанда Аристотельдің азаматтық
қоғам яғни cocietas civilis туралы ойлары әлі күнге дейін белсенді болып
келеді. Оның шарттары: белгілі бір азаматтың тұлғалық түрі, жеке меншік
құқық, индивидуалды отбасы, аөаматтардың мемлекеттен өз мүдделерін қорғауы
мақсатында құрылған ұйымдар [2].
Кейінірек бұл мәселеге елеулі үлес қосқандар Т. Гоббс, Ж.Ж. Руссо, Т.
Пейн және т.б.. Дегенмен, азаматтық қоғам тұғырнамасын жасауды ерекше еңбек
еткен немістің атақты фәлсафашысы Гегель. Оның ойынша, азаматтық қоғам
мемлекеттен тәуелсіз нарықтық экономиканы, әлеуметтік топтарды, таптарды
корпорацияларды, институттарды қамтиды. Олардың мақсаты қоғамның
өміршеңдігін және азаматтық құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз етуде [3].
Азаматтық қоғам жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамасыз етуге
мүмкіндік жасайды. Бұл қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына өте
–мөте шек қойылады. Ал олардың атқаратын міндеттерін азаматтар өз еркімен
оларға берген және орындалуын өздері тексереді.
Азаматтық қоғамның құрамына адамдардың өздері тудырған қауымдастықтар,
азаматтардың өндірістік және жеке өмірі, олардың әдет-ғұрып, салттары
кіреді.
Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық, саяси және рухани өмірінің
түрін еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік беріледі.
Олар мемлекет тарапынан қатаң тәртіпке алынудан сенімді түрде қорғалады
[4].
Адамның жалпы құқықтары сақталады, бұзылмайды.
Азаматтық қоғам экономикасының негізі-әр түрлі меншіктегі көп укладты
экономика. Бұл қоғамның әрбір мүшесінің нақтылы меншігі болады және оны өз
қолдауына сай пайдалана алады. Сондықтан мұнда белсенді іскерлікке,
тапқырлыққа, жемісті еңбек етуге кең жол ашылады.
Саяси өмірде азаматтық қоғам барлық азаматтарға мемлекеттік және
қоғамдық істерге еркін қатынасуына жағдай жасайды. Мұндай қоғамды адамның
халықаралық дәрежеде танылған ережелерге сай төмендегідей азаматтық
қүқықтары жүзеге асырылады:
- ұлттық-экономикалық, саяси, діни, жастық, жыныстық белгілері
бойынша қандай да болсын алалаушылыққа жол берілмейді;
- жеке тұлғамен азаматтық абыройы саналатын пәтер үйі мен мүлкі,
мамандық таңдау еркіндігі тұратын мекенін анықтау, ел – жұртқа иліп
кету, хатта жазылған және телефонмен сөйлеген сөз құпиялығы, сөзі,
баспасөз және хабарлама бостандығы заң жүзінде сенімді қорғалады;
- адам өзінің көз қарасымен рухани мүдделерінін өзі шешеді;
- азаматтық құқықтар сот органдары мен қоғамдық ұйымдар жағынан толық
қорғалады;
Азаматтық қоғам материалдық, мәдени жоғары дамыған шақта құқықтық
мемлекетке айналады.
Құқықтық мемлекет деп - демократиялық жолмен қабылданған заң үстемдік
ететін, оның алдында бәріде тең саналатын, жеке адамның құқығы жан – жақты
қамтамасыз етілетін мемлекеттік құрылысты айтады. Заң үстемдігінің
мызғымастығына елдің конституциясына бекітіліп, басқа заңдар мен ережелік
актілерге таралады. Заңдар халықтың еркін білдіреді және оны барлық
адамдар, мемлекеттік органдар мен азаматтар екі жақты өз ара жауаптылықты
болады. Билік шын мәнінде бөлінеді, олардың міндеттері мен қызметтеріне шек
қойылады. Өзара бақылау қамтамасыз етіледі. Мында бір топтың, партияның,
топтың, идеологияның үстемдігіне жол берілмейді. Адам құқығы биік дәрежеде
сақталады. Барлық азаматтар шын мәнінде мемлекеттік және қоғамдық істерде
қатыса алады.
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай – бұл туралы бір
қорытынды пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымғы еңгізген адам
Адам Смит, Давид Рикардо, оған саяси сипаттама берген –– Гегель.
Дүниежүзілік ғылыми, саяси қайраткерлердің ойшылдардың айтуынша қоғам
санасы адамдардың ерікті түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл бірігудің негізгі
себебі адамдардың бір мүдделігі, бір тілектестігі. Мұнсыз бірігу мүмкін
емес. Мүдде екі түрлі болады: жеке адамның мүддесі және қоғамның мүддесі.
Қоғам осы екі мүдде мақсатты біріктіріп, дамытып отырады. Осы
обьективтік даму процесінде адамның озара ынтымақтастығы қалыптасты. Сол
арқылы жеке адамның қолынан келмейтін, әрі жетпейтін істерді атқаруға
мүмкіншілік туды. К.Маркс қысқаша: Қоғам - адамның өзара еңбек жасауының
одағы, - дейді [5].
Қоғамдық мүдде, мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті, нақты
обьективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамның жақсы дамуына,
нығаюға, мүмкіншілігі болады. Себебі қоғам саналы адамның ерікті түрде
қалыптасқан одағы. Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде
ұйымдастырылса, ондай қоғам нәтижесіз тез тарқап кетер еді. Адам қоғамның
бірінші клеткасы. Қоғам адамның күрделі әлеуметтік бірлестігі. Бұл
бірлестік бұл қоғам дұрыс, жақсы даму үшін оның ішіндегі қарым-қатынастарды
реттеп, басқару керек болды. Оны қоғамның обьективтік даму процесінің
заңдарына сүйене отырып, адамдар өздері әлеуметтік нормалар арқылы реттеп,
басқарып олтырады. Сондықтан мемлекет пен құқық пайда болды. Адамдар өз
тарихын өздері жасайды, - деп жазды Маркс,-бірақ олар оны өз қалауынша
жасай алмайды, қолындағы барды, бұрынғыдан қалған мұраны қолдануға мәжбүр
болады.
Қоғамның тарихи обьективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
- Саналы адамдардың ерікті түрде бірлесіп одақ құруы;
- Қоғамдық түпкілікті, нақты, обьективтік мүдде мақсатының
қалыптасуы;
- Адамдардың өзара ынтымақтастығының, бірлігінің қалыптасуы ;
- Қоғамдық мүдде-мақсат, тілек арқылы қарым-қатынастарды реттеп
басқару;
- Қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын аппараттың,
мемлекеттік биліктің өмірге келуі [6].
Қоғам-саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау үшін саналы
түрде өзара бірігуі. Мұнда міндетті түрде екі шартты элемент бар: мүдде
мақсаттың қалыптасуы және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі.
Адамның обьективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым-
қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық
қоғам әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам, т.б.. Осылардың ішіндегі ең
күрделісі, ең түпкіліктісі адаммен бірге дамып келе жатқан азаматтық қоғам.
Қоғамның басқа түрлері тез құрылып, тең тарап жатады. Олардың өмірі, іс-
әрекетінің шеңбері, кеңістігі көп өпкеге жайылмайды, уақыты көпке
созылмайды.
Азаматтық қоғам-мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік-
экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатынасушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен
міндеттерін автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда
үзіліс болмайды, уақыт шектелмейді, өлкеге-аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің
барлық жерін, барлық халқын біріктіреді
Азаматтық қоғам – мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері. Кеңестік мейлінше
мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын
тәуелсіз-дербестікте дамыту Республика Конституциясы Қазақстандағы
азаматтық қоғамның барлық даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан
әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке адамның автономиясын тұрақты
қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайды. Оған:
тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік меншік пен жеке
меншікті, адам және азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенін,
отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғалуын, идеологиялық және
саяси әр алуандықты және т.б. жаңа Конституцияда бекітілген қазақстандық-
азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең
жауапты мүдде мақсаты.
Құқықтық мемлекеттілік азаматтық қоғаммен табиғи байланысқан, ол онсыз
қалыптасып, қызмет етіп өркендей алмайды. Азаматтық қоғам-құқықтық
мемлекетінің маңызды компоненттері пайда болып, бекіп, өзінің тіршілікке
қабілеттігі мен өміршендігін көрсететін, жетімдіретін және олар үшін
өзіндік бір тіршілік ету ортасы болып табылатын, оларға қажетті жағдайлар
мен алғышарттар жасайтын айқын әлеуметтік-әэкономикалық қондырма. Құқықтық
мемлекет құрудағы табыстар, бұл процестің өрісі мен қарқыны оның оң және
теріс нәтижелерінің ара өқатынасы азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық
қоғамға айналу дәрежесіне тура пропорционал тәуелді болып табылады.
Құқықтық мемлекеттің қырылуы мен дамуы өз кезегінде азаматтық қоғамның
нығаюы мен жетілуін жеңілдетеді және құқықтық емес мемлекеттің құқықтық
мемлекетке ауысу процесі біріншісінен екіншісіне айналуы неғұрлым кең өріс
алса, азаматтық қоғамға тірек болатын және оған қызмет көрсететін тіректер
мен құрылғылар соғұрлым сенімдірек, мықтырақ болады [7].
Басқаша айтқанда, қоғамдық өмірдің аталған екі құбылысының (құқықтық
мемлекет және азаматтық қоғам) арасында өзара келіспеушілік пен өзара іс-
қимыл нысанында екі жақты тәуелділік бар: іс жүзінде олардың біреуі
екіншісінсіз тіршілік ете алмайды; олардың қызмет етуінің нәтижесі бір-
бірімен тығыз байланысты және олардың әр қайсысына тікелей әсер етеді.
Азаматтық қоғам әдетте, жеке меншіктің және нарықтық қатынастардың, орта
татағы меншік иелерінің рөлінің арта түсуімен бәсекелестік, шұғылдық,
парасатты есептей білу негізіндегі шаруашылық және коммерциялық табыстарға
қол жеткізілуімен сипатталады. Әлеуметтік толысудың белгілі бір деңгейіне
жеткен соң азаматтық қоғам мемлекеттің диктатын өзіне дарытпайтын жағдайдав
болады, онымен тең және белгілі бір тепе-теңдік орнатып, үйлесімді
қатынастар мен өзара әрекеттестікті қалыпына келтіреді. Азаматтық қоғамның
одан әрі жетілдіруіне қарай онда мемлекетпен, социумдарымен, жеке
тұлғалармен байланыстары жаң деңгейге көтеріледі, олардың біреуінің
екіншісінен шектен тыс басымдығы болмайды. Қоғамда пайда болған жанжалдар,
қарама-қайшылықтар және шиеленістер жария құралдарымен, зорлықсыз, басып-
жаншусыз, революциясыз шешіледі. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам бір-
біріне жақын болғанымен әр түрлі мәселелерді тікелей шешеді. Егер мемлекет
өзінің конституциялық және заң актілерінде жеке адамның құқықтық мәртебесін
баянды ететін болса, онда азаматтық қоғам оны жоғары әлеуметтік мәртебемен
қамтамасыз етеді. Мәртебенің бұл екі түрі жеке адамның өмір тіршілігінің әр
түрлі жақтарына акцент береді, бірін-бірі толтыра отырып, оған өзінің
мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Әлеуметтік
мәртебе материалдық, ұйымдастырушылық-техникалық мүмкіндіктерді, сондай-ақ
әрбір қоғамға тән таптық-топтық, ұлттық-этникалық, социумдық байланыстар
мен қатынастардың артықшылықтарын анықтайды. Қоғам бұл мүмкіндіктер мен
артықшылықтарға өзінің мүшелерін араластырады. Қоғамның қарамағында мұндай
мүмкіндіктер мен артықшылықтар неғұрлым көп болса, азаматтар оны соғұрлым
толығырақ пайдалана алады. Олар құқықтық мәртебенің мазмұның құрайтын
мүмкіндікті нығайтады. Олар болмаса құқықтық мәртебенің жүзеге асырылуы
кемиді.
Мемлекет пен қоғам пайдаланатын жауаптылық институтының ара-қатынасы да
ұқсас. Құқық тәртібін бұзушыларды мемлекет заңдық жауапкершілікке тартады,
ал құқықтық емес бұзушылықтар қоғамдық-моральдық ықпал ету шараларын
қапданумен шектеледі. Мұндайда жауаптылықтың көрсетілген институттары
үйлесімділік пен өзара толықтыру жағдайында қолданылады [8].
Азаматтық қоғам өзінің сипаттама, табиғаты мен негізгі сапасына қарай-
атап айтқанда бостандық пен әділеттілікке қол жеткізуді көздегеніне,
демократия мен адамгершілік қарым-қатынасының орныққанына қарай-құқықтық
мемлекеттің принциптерін нығайтуды жеңілдетедң, ол тіпті соларға
бейімделген сияқты да. Бұл нақтылы неден көрінеді? Үш факторды атап өтелік
:
Қоғамдық пікірде құқықтың жоғары имиджі, заң институттары, принциптері
мен нормаларының беделі мен шүбәсіздігі негізделіп, таратылады;
Құқық талаптарын елемеу және бұзу қалыпты емес деп бағаланатын жағдай
туғызады, олар көпшілік мойындаған әлеуметтік тәртіпке сыйыспайды;
Қоғам құқықты игерудің өзін заң механизмдерімен толықтырушы белгілі бір
әлеуметтік және рухани механизмдерін дайындап шығарады,-олардың қатарына
азаматтық қоғам жағдайында адамдарда қалыптасатын жеке адамға тән
адамгершілік парыз, азаматтылық сезімі, өзіне талап қоя білушілік, өзін-өзі
тәртіпке кептіру әділетсіздікпен шырасыздық әлеуметтік белсенділік сияқты
қасиеттерді жатқызуға болады.
Осылайша азаматтық қоғамды қалыптастыру және құқықтық мемлекет құру
процестері бірін-бірі итермелеп, бірі үшін екіншісі өзара қолайлы жағдайлар
мен алғы шарттар туғызады. Бұл процестің екеуі де жалпы және тұтасынан
алғанда қатар жүреді, ал нақты өмірде олардың біреуі бір көздері біреуінен
озып кетуі немесе қалып қоюы мүмкін. Бірақ, аталған процестердің өтуінің
оқтын – оқтын бұзылатын синкрондығы кейін қоғамдық дамудың барысымен
қалпына келтіріледі.
Азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық және этатистік мемлекеттің
құқықтық мемлекетке айналуын бір сәттік немесе бір реттік шара ретінде
қарауға болмайдынтығын атап өту маңызды. Бұл дамудың тұтас бір бөлігін
қамтитын және ұзақ уақытқа созылатын күрделі әлеуметтік-экономикалық,
саяси, мемлекеттік,-құқықтық және рухани процестер.
Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ
жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық
мұраттарына берілген бейбітшілік азаматтық қоғам деп ұғына отырып,
дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және
болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып,
өзіміздің егемендік құқымызды негізге ала отырып, ос конституцияны
қабылдаймыз
Конституция жеке адам қоғам және мемлекет үшін өмірлік маңызы және ең
жоғары әлеуметтік мәні бар құқықтар мен бостандықтарды баянды етеді. Олар
әр еркін жеке тұлғаның ар-намысын қамтамасыз етудің алғы шарты болады. Олар
азаматқа қоғам мүшесі ретінде сол қоғамды басқаруға, жаңғыртуға қатысу үшін
қажет. Олар адамның материалдық және рухани қажеттігін қанағаттандыру үшін
экономиканың және әлеуметтік жағдайлар туғызады.
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген, ол туралы қомақты
бірде ғылыми еңбек жоқ. Адам қоғамының қалыптасқанына 1,5 млн жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды. Азматтық қоғам туралы ой
пікірлер көне дәуірде де болды.
Азаматтық қоғамның құрылымы: қоғамды өзінің табиғи мүдде мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп, басқарушы адам. Адам қоғам құрылымның негізгі
элементідіңгегі. Адамның бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек ұжымдары,
саяси партиялары, мемлекет олардың арақатынасы-азаматтық қоғамның
элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын 5 жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе-обьективтік тұрғыдан қалыптасқан адамның бірлестіктері,
ұйымдары, одақтары т.б. олардың өзара байланысы. Бұл жүйе азаматтық
қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйесі, өзі үш топқа бөлінеді.
1-тобы: қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы топ:
отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру;
2 -тобы: адамның өзара бір-бірімен байланысы, қатынасы.
3-тобы: қоғамның ұйымның, таптардың, топтардың, ұлттардың
арақатынастары.
Экономикалық жүйе-қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру.
Саяси жүйе-мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар т.б. олардың өзара қатынастары.
Рухани-мәдени жүйесі-осы бағыттағы мемлекеттік, қоғамдық органдар мен
ұйымдар, олардың арақатынастары. Бұл жүйенің негізгі бағыттары: білім,
мәдениет, рухани сана сезім, дін, адамның денсаулығы.
Ақпараттық жүйе-осы ақпараттың бағыттағы барлық ұйымдар, бірлестіктер,
мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
арақатынастары.
1.2 Азаматтық қоғамдағы азаматтықтың жалпы мәселесі
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1948ж. Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей
Декларация қабылдады. Декларациядағы қағидалары үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа адамдардың табиғи және ажырамас құқықтары жатады. Олар:
өмір сүру құқығы, бас бостандығы, құлшылықтан бостандық алу, азаптайтын,
қатал немесе қадір- қасиетті қорлайтын іс әрекеттер мен жаза қолдануға
тыйым салу, заң алдында теңдік, адамның жеке өміріне араласуға ар намысы
мен қадір-қасиетіне тұғын үйіне қол сұғуға тыйым салу. Екінші топқа
азаматтыққа байланысты ережелерден тұрады: азаматтық алу, еркін жүріп тұру
және тұрғылықты қоныс таңдау, некелесу және тұрмыс құру, меншік иесі болу,
паналау құқығы, сөз, сенім, ар-ождан бостандығы, бейбіт жиналыстар, шерулер
бостандығы, өз елін басқаруға қатысу құқығы. Үшінші топқа мынадай
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жатады: еңбек ету және өз
еркімен жұмыс қалау, еңбекке сай ақы төлеу, кәсіптік одақтарға бірігу,
демалу, білім алу, өмір деңгейіне кепілдік алу құқығы.
1966ж БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы аса маңызды екі құжат қабылдады: азаматтық
және саяси құқықтар туралы пакт пен экономикалық, әлеуметтік, және мәдени
құқықтар туралы Пакт. Осы екі Пакт адамның құқықтары туралы жалпыға бірдей
Декларацияның қағидаларын кеңейтілген қалыпта қайталап, олардың жүзеге
асыруына кепілдіктер белгіледі. Азаматтық және саяси құқықтар туралы
Пактіні жүзеге асыру үшін адамның құқықтары жөніндегі комитет құрылған.
Бұл комитетке Пактіге қосылған мемлекеттірдің өкілдері сайланады. Пактіге
қатысушы мемлекеттер адамның құқықтарын қалай қорғайтындары туралы
комитетке баяндап тұрулары керек. Сол баяндама арқылы мемлекеттерде адамның
құқықтары қаншалықты сақталатынын комитет бақылап отырады. Сонымен қоса
Комитет Пактіге қосылған мемлекеттерін қалай орындайтынын жеке адамдардың
арызына байланысты бағалайды. Қазақстан Республикасы осы аталған
халықаралық құжаттары қосылып, ондағы қағидаларды орындауға міндеттеме
алды. Бұл маңызды жағдай Конституцияда ерекше аталып отыр. Сондықтан
Қазақстан Республикасының конституциясы адамның құқықтары мен
бостандықтарына ерекше көңіл бөледі [9].
Конституцияда жарияланған құқықтар мен бостандықтар азаматтың қоғамдағы
құқықтық жағдайының негізін анықтайды. Олар азаматтардың, қоғамның және
мемлекеттің түбегейлі мүддесін айқындап, маңызды байланыстарын білдіреді.
Негізгі құқықтар мен бостандықтар азаматтардың басқа сан алуан құқықтарының
негізін құрып, олардың анықтайтындықтан конституциялық деп аталады.
Конституция оларды баянды етіп, мүлтіксіз жүзеге асырылуына кепілдіктер
белгілейді.
Қазақстан Республикасы конституциясының екінші тарауы азаматтыққа
байланысты негізгі мәселелерге арналған.
Азаматтық деген не? Азаматтық дәлелдейтін құжат - паспорт. 16 жасқа
толмаған балалардың азаматтығын олардың туу туралы күәлік немесе ата-
анасының біреуінің паспорты дәлелдейді. Қазақстаннан тысқары жерде тұрса да
азаматтық жоғалмайды. Шет ел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар
өздерінің өтініші бойынша Қазақстан азаматтығына қабылдануы мүмкін. Бұл
үшін заңға алғышарттар белгіленген. Азаматтыққа ие болу үшін Қазақстанда
кем дегенде 5 жыл тұрақты тұру керек. Отбасыларының мүшелері, туған-
туысқандар қосылуы үшін ешқандай мерзім белгіленбейді. Қазақстанға ерекше
еңбегі сіңген адамдарға да мұндай талап қойылмайды.
Мынадай себептерге байланысты азаматтыққа алу туралы өтініш
қабылданбайды, егер адам:
1) халықаралық құқықта қаралған адамгершілікке қарсы қылмыс жасаса,
Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігіне қасақана қарсы шықса;
2) Қазақстанның бірлігін және аумағының тұтастығы бұзуға шақырса;
3) Қазақстанның мемлекеттік қауіпсіздігіне, халықтың денсаулығына зиян
келтіретін заңсыз әрекет жасаса;
4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті қоздырса,мемлекетік
тілдің жүзеге асырылуына қарсы шықса .
5) Террорлық іс үшін сотталса .
6) Ерекше қауіпті қылмыскер ретінде сотталса ;
Азаматтықты әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде қарастырған жөн,өйткені ол
қазіргі заманға мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін білдіретін
факторлардың бірі болып табылады. Егер азаматтықты адам мен мемлекеттің
саяси және құқықтық байланысы ретінде түсінсек, онда құбылыстың тұтастық
сипаты туралы мәселе түсіп қалады. Азаматтық оған тән барлық сипатты
белгілерінен, қырларымен тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде өмір сүруін
тоқтатады және өзіндік жекелеген құбылысқа айналады. Мұндай жағдайда біз
азаматтықтар мәнін, маңызы мен ролін, өркениетті мемлекеттің өмір сүруі
жағдайында оның обьективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен айрыламыз. Оның
үстіне, азаматтық мемлекетте өз аумағы шегіндегі, сондай-ақ сыртқы
қатынастардағы барлық көріністерімен қатысты болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға
әкелу үшін құқық ұғымы мен құқықтық норма ұғымдарының өзара қатынасына
сілтеме жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма
ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі. Құқықтың жеке нормасын алып, тіпті
оны жан-жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқықтық
жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ, жеке азаматтың құқығын
сипаттап, азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі мәнін, ролін, маңызын түсінуге
мүмкін емес [10]
Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырған кезде
ғана, тек оның демократиялық мемлекет жағдайында объективті қажеттілігін
ғана емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен дамуындағы
мәнін де түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи тарихи даму процесінің
жемісі бола тұра, мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады. Іс жүзінде
азаматтық мемлекеттің өз тұрғындарының саяси құқықтық көрінісі болып
табылады. Ол мемлекет тұрғындарды тудырады және ол оның меншігі болып
табылады деген сөз емес. Бәрінен бұрын, керісінше, тұрғындар мемлекетті
құратын факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан азаматтыққа,
азаматтықтың мемлекетке ықпал ету шамасын анықтап, белгілеу үшін саяси-
құқықтық маңыз беріледі. Сөз жоқ, мемлекет те азаматтыққа осылайша ықпал
етеді [11].
Азаматтық институтына таптық көзқарастың мәні мынада, халық тарихи
қалыптасқан біртұтас әлеуметтік қауымдастық ретінде қай тапқа жататындығына
қарай екі бөлікке: еңбекшілерге және қанаушыларға бөлінеді. Азаматтық
институтына мұндай көзқарас өзіндік қана емес, прогрессивті, демократиялық
және ізгі, тарихи болашағы мол көзқарас деп есептеледі. Кеңес мемлекеттің
азаматтық туралы заңдары нақ осындай идеялармен дамытылды. Алайда,
азаматтық институты жоғарыда аталған қасиеттердің бір де біріне ие болған
жоқ. Біріншіден, азаматтық жартыкеш институты құрылды. Оның жартыкештігі
азаматтардың екі бөлікке бөлінуде: бір бөлігіне, яғни, еңбекшілерге,
формальды түрде құқықтар мен бостандындықтардың бүкіл кешені берілді. Бұл
бөлік толыққанды азаматтар деп танылды. Іс жүзінде еңбекші азаматтардың
құқықтары мен бостандықтары елеулі дәрежеде бос қиял болды. Толық
азаматтығы болмаған мемлекетте, тіпті елдің, мемлекеттің қожайындары деп
жарияланғанмен, олардың толыққанды азамат болуы мүмкін емес.
Азаматтардың екінші бөлігі елеулі дәрежеде құқықтарынан айырылды немесе
құқықтары шектелді. Олар қанаушылар деп аталынды. Олар барлық саяси,
көптеген әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен бостандықтарынан айырылды.
Таңғаларлығы сол халықтардың бұл бөлігі азаматтықтан аластаған аласталған
жоқ, мемлекеттің азаматтары деп есептелді [12].
Азаматтық дегеніміз жәй саяси-құқықтық құбылыс емес, ол азаматтық
қоғамның өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты
билік ұғымда көрінуі тиіс. В. Дальдың анықтамасы бойынша – білім ұғымы мен
деңгейі азаматтық қоғам құру үшін қажет. Азаматтылық бір жағынан, ұлттық,
сондай-ақ жалпы азаматтық мораль нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық
міндеттерді игеруден, екінші жағынан, оларды жүзеге асыру қабілетінен
көрінеді [13].
Қазақстан Республикасының заңдары азаматтықты азаматтардың жиынтығы
арқылы емес, әр жеке адам бойынша белгілейді. Қазақстан Республикасының
азаматтығына адамның мемлекетпен арасындағы өзара құқықтар мен бостандықтар
жиынтығын білдіретін тұрақты саяси құқықтық байланыс ұғынылады.
Азаматтық ұғымы заң бойынша үш элементтен тұрады: 1) адамның мемлекетпен
байланысы уақытша емес, тұрақты болуы тиіс. Адам өз қалауы бойынша
азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды; 2) адамның
мемлекетпен байланысы саяси құқықтық сипатта болады. Мемлекет Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылмайтын кез келген адаммен құқықтық
байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек мемлекетпен оның азаматы
арасында ғана орнай алады; 3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара құқық
пен міндеттемелер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды адамдары атынан өз
азаматтары алдында жауапты, ал Қазақстан Республикасы азаматтары өзінің
республикасы алдында жауапты. Ол Қазақстан Республикасының Конституциясын
және заңдарын сақтауға, оның мүдделерін, аумақтық тұтастығын қорғауға, әдет-
ғұрып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және оның аумағында тұратын басқа да
ұлт өкілдерінің тілдерін құрметтеуге, Қазақстан Республикасының қуатының,
егемендігі мен тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес қосуға міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері Конституциямен
және Республиканың азаматтық туралы Заңымен реттеледі. Конституцияға
азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың теңдігі туралы,
құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы,
азаматтықтан айыруға, республика шегінен қағидалар енгізілген. Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заң: қандай адамдардың Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылатын, олардың құқықтық жағдайларын,
азаматтықты алу және тоқтату тәртібін, ата-аналардың азаматтығы өзгерген
және бала етіп асырап алған кездегі олардың балаларының азаматтығын,
азаматтық мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың өкілеттігін, азаматтық
мәселелері бойынша арыздар мен ұсыныстарды қарау, шешімдерді орындау
тәртібін, сондай-ақ азаматтық мәселелері жөніндегі шешімдерге шағымдану
тәртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтары азаматтықты алу негіздеріне шығу
тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нәсілді және ұлттық
сипатына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатысына, саяси және өзге де
наным-сеніміне, руы мен қатынас сипатына, тұрақты орнына және басқа мән-
жайларына қарамастан заң алдында тең.
а) азаматтық туралы Заң күшіне енген күнге – 1992 жылдың 1 наурызына
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын;
ә) азаматтық туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығын
алған адамдар Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмайтын және шетелдің азаматтығына жататындығына дәлелдемелері жоқ
адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі.
Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар
адамдар шетел азаматтары болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының азаматтығы 1) туу бойынша; 2) Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдану нәтижесінде; 3) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған негіздер бойынша; 4)
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңда қаралған өзге де
негіздер бойынша алынады;
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекетаралық
шарттарымен шешіледі. Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де
Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, қай жерде туғанына
қарамастан бала Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады. Егер
бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан Республикасынан
тыс жерде тұрақты тұрса баланың азаматтығы ата-аналарының жазбаша нысанда
білдірген келісіміне орай белгіленеді [14].
Қазақстан Республикасының азаматтығы Азаматтық туралы Заңда
қарастырылған жағдайда тоқтатылады.
Мемлекет деген ұғым 2 мағынада қолданады:
1) Кең мағынасында үлкен әлеуметтік топтың ұйымын білдіреді де
халық, қоғам, ел деген ұғымдарға сәйкес келеді.
2) Тар мағындысында басқару құрылымының мемлекеттік аппараттың
жиынтығын білдіріп, үкімет, әкімшілік деген ұғымдарға сай
келеді.
Мемлекет – саяси жүйенің басты элементі, оның негізгі ұйымы. Ол керек
кезінде арнаулы күштеу органдарын пайдалана отырып, өз аумағында тұратын
адамдардың мүддесін қорғауға тиіс және соған орай олардың арасындағы
арақатынастарды құқықтық ережелер арқылы реттейтін қоғамдық механизм.
Мемлекет алғашқы қауымдық қоғамда болған жоқ. Ол құл иеленушілік қоғамда
дүниеге келді. Мемлекет деп – белгілі бір аумақ шеңберінде адамдардың
әлеуметтік топтар, топтармен бірлестіктердің қатынастары мен қызметтерін
ұйымдастыратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесінің негізгі элементін
айтамасыз.
Мемлекет түсінігі оның пайда болуы туралы мәселемен тығыз байланысты.
Адамзат қоғамында бұл саяси ұйымының, саяси институттың пайда болуын әрқилы
тұрғыдан түсіндіретін ілім, ғылыми немесе философиялық теориялар көп-ақ.
Солардың бірі – мәңгілік және мемлекетті құдайдың өзі бергендігі туралы
теория; мемлекеттің пайда болуының ішкі немесе сыртқы күш көрсетуден
болатындығын қарастыратын күш көрсету және жауап алу теориясы; қоғамдық
шарт теориясы; таптық теория.
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік – тынысын қамтамасыз ететін оған қажетті жағдайлармен алғы шарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән
ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мол мүмкідіктеріне
қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік – саяси, рухани, ұлтаралық
және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге
нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсенді әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері
бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан ерекше
өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде қабылдайды.
Мемлекет дегеніміз бұл – адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне тән
саяси ұйым:
а) қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың және басқа да
әлеуметтік субьектілердің қарым қатынасын реттеп, бағыттау, олардың
бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
б) оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі
және биліктің ұйымдастырушылық-күш құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субьектілері
қамтамасыз ететін әкімшілік-мәжбірлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет – қоғамның, елдің, халықтың ресми өкілі. Қоғамның, елдің,
халықтың мүддесін ол толығымен көздей алды ма, жоқ тпа, қоғам, ел, халық
оған өкілеттік берді ме жоқ па, оған қарамастан бұл мәселенің дұрыс жауабы
алдынала дұрысталып қойған. Қоғамда, елде, халықтың арасында жұмыс істеп
жатқан басқа бірде бір ұйым қоғамның, елдің халықтың еркі мен мүддесін
білдіруші екендігін, барлық деңгейде және барлық жағдайда оларды көрсете
аламын деп мәлімдеуге батылдық білдіре алмайды. Бұған үміткер болуға
мемлекеттің ғана негізі бар.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып нақтылай отырып, әрбір белгі соғылған
белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді сипаттамасына
тереңірек үніліп, әрекет ету механизмін көрсету қажет.
Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан басты айырмашылығына сол, онда
арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуымен немесе оқу және
тонографиялық әдебиеттерде айтылғандай, жария биліктің болуы тән. Бұл
жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі жұмысына, кәсібіне,
мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы [15].
Мемлекеттің басқа бір ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Салық – бұл мемлекеттің өмір сүріп, тіршілік
етуінің экономикалық негізі салықсыз ол күн көре алмайды, өйткені қаржының
жетіспеуінен немесе болмауынан оның бүкіл тіршілігі қиындайды. Салықты
мемлекеттің барлық азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар да төлейді. Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз
азаматтарының аумақтық принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашқы рулық
басқару ұйымның негізі мүлдем басқаша қандас туысқандардың байланысы мен
қарым-қатынасынан құралды.
Мемлекеттің даму барысында халықтың аумақтық принципі бірқатар
мемлекеттік құқықтық институттармен тұтас алғанда жанама түрде байланыс
орната алды, ол оны нақтылай түсуге, тереңдетуге айқың мазмұнымен
толықтыруға бағытталған еді. Олардың ішінде қандай да мемлекетке
тиесілілігі бекітілген азаматтық институты ерекшеленеді. Басқа тұлғаның
бәрі шетелдіктер немесе азаматтағы жоқ тұлғалар болып танылады. Азаматтың
мәртебесіндегі айырмашылықтың сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
тұлғаның арқасында мемлекет халықты өзіміздікі және өзімдікі емес деп
диференциялайды. Мемлекет басқа ұйымдардан қоғамды әрекет ететін
құрылымдарымен және институттармен егемендік сияқты қасиетімен
ерекшеленеді. Бұл қасиет мемлекетті басқа ұйымдардан, қоғамның құрылымдары
мен институтардан жоғары қойып оған өзімдік басымдық қайталанбас ерекшелік
береді. Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғарғы билікті
айтады. Егемендіктің екінші бір құрамдас бөлігі болып саналатын
тәуелсіздіктің мәнісі, мемлекет өзінің стратегиялық бағыты мен практикалық
жолын өзі таңдайды, өз ісіне ешкімді араластырмай, ішкі және сыртқы
саясатын өзі жасайды, басқаның үстемдігіне жол бермейді.
Дариға Назарбаева: Көптеген зертеушілердің пікірінше, көппартиялық
жүйе, сөз еркіндігі, яғни саясаткерлердің өз міндеттерін қалай орындайтынын
қалт жібермей қадағалайтын азаматтық қоғам болғанда ғана парақорлықлық
тұншығады, дегенге көп тіреледі.. Демек, азаматтық қоғамның орнауы
көптеген глобальдық мәселелерді шешуі мүмкін деген тұжырымға келуге болады
[16].
2. Азаматтық қоғамдағы мемлекет және билік мәселелері.
2.1. Мемлекет және азаматтық қоғам
Қоғам-тірі организм сияқты біртұтас, күрделі жүйе. Адамның дене мүшелері-
жүрегі, миы, аяқ-қолы, сезім мүшелері т.б. оның өмір сүруін қамтамасыз
етеді. Егер солардың бірі кеміс болса, не қызметі нашарласа, адам организмі
әлсірейді, тіпті өмір сүруден де қалады. Сол сияқты, қоғамның да түрлі
құрылымдары, салалары бар және олардың әрқайсысы тиісті қызмет атқарады,
бүкіл қоғамдық жүйеге, оның бірлігіне, органикалық тұтастығына әсер етеді.
Біздің еліміз-Қазақстан Республикасы да қоғам ретінде өзіне тән саяси
әлеуметтік, экономикалық және рухани жүйелерден тұрады. Олардың әрқайсысы
өзінше дербес және өзара бірлігімен сипатталады. Қазақстан Республикасының
алға қойған айқын мақсаты бар. Ол-өзара тең көпменшілікті, әлеуметтік-
экономикалық, саяси-рухани, құқықтық әділеттілікті, аумақтық тұтастықты
қамтамасыз ететін, бірлікке ұмтылған демократиялық қоғам құру. Бүкіл
Қазақстан халқы осындай мұратты мақсат тұтып, оның баянды болуына ұмтылуда.
Қазақстан Республикасының Конституциясында (1995 ж.) былай деп
тұжырымдалған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Оның
қызметінің негізге алынатын қағидалары-қоғамдық татулық пен саяси
тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігі үшін экономикалық даму, қазақстандық
патриотизм, мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық
әдістермен шешу. Сондықтан да әрбір жас ұрпақ, елдің ертеңгі азаматтары өз
қоғамын, оның құрылымын ондағы қарым-қатынастарды, әлеуметтік бірлікті,
өзінің қандай қоғамда өмір сүріп жатқанын, өз еңбегі мен өмірінің мәні неде
екендігін білуі қажет [17].
Кез келген қоғамдық ортада адам өмір сүреді. Ол-қоғамның жігерлі
субьектісі, қоғамдық құрылымда, оның бірлігінде, институттарында,
ұйымдарында әрекет ететін шешуші тұлға. Адам абстрактілі, қиялы модель
емес. Ол-белгілі бір ортадағы тірі субьект. Оның іс-әрекеті мәнді, оның
байлығы мен күрделілігін ешбір қоғаммен теңеуге болмайды.
Қоғам-өте нәзік әрі күрделі материя. Қоғам деген сөздің мағынасы кең:
алғашқы қауымдық қоғам, феодалдық қоғам, капиталистік қоғам, француз
қоғамы, демократиялық қоғам т.б. Бұл арада алдымен белгілі бір қауымның
немесе жеке бір елдің тарихи даму кезеңдері еске түседі. Ал осы сөзді жалпы
мағынада алсақ, онда бүкіл адамзат тарихы және оның болашағы туралы
ойлаймыз. Бұл-әлемнің барлық халықтарының жиынтығы жөніндегі ұғым.
Бірігіп еңбек ететін жеке адамдардың жиынтығын және олардың арасындағы
екі жақты қатынасты қоғам деп айтамыз. Бірінші, қоғам-адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz