Қаржылық ресурстар
КІРІСПЕ
1 ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы ресурстарының мәні және оларды қалыптастыру көздері
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрамы мен құрылымы
1.3 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалану негіздері
2 «МаңғыстауМұнайГаз» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 «МаңғыстауМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының баланс активтерінің орналасуын және құрамын талдау
2.2 «МаңғыстауМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау
2.3 «ММГ» АҚ төлем қабілеттілігі мен өтімділігін талдау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «МаңғыстауМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайын жақсартудың негізгі жолдары
3.2 «МаңғыстауМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының даму стратегиясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы ресурстарының мәні және оларды қалыптастыру көздері
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрамы мен құрылымы
1.3 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалану негіздері
2 «МаңғыстауМұнайГаз» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 «МаңғыстауМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының баланс активтерінің орналасуын және құрамын талдау
2.2 «МаңғыстауМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау
2.3 «ММГ» АҚ төлем қабілеттілігі мен өтімділігін талдау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «МаңғыстауМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайын жақсартудың негізгі жолдары
3.2 «МаңғыстауМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының даму стратегиясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Елдің ұзақ мерзімді стратегиясы Қазақстанның әлемдік экономикадағы ұстанымын нығайтуға бағытталған. Бұл үшін қажетті нақты ұйғарымдар бар: Қазақстан табиғи ресурстардың мол қоры мен ғылыми - техникалық жетістіктерге ие.
Жуық дамудағы республиканың экономикалық - әлеуметтік дамуының басты мәселесі болып ғылым жетістіктері мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану негізінде экономиканың барлық салаларының тұрақты дамуын қамтамасыз ету /1,11б./.
Қазақстан Республикасының зайырлы мемлекет болып қалыптасуы және дамуы, қоғамның экономикалық және әлеуметтік жетістіктерінің болуы ел экономикасының негізі болып табылатын салалардың дамуымен байланысты. Бұларға алдымен мұнай өндіруші және мұнай өңдеуші салалар жатады.
«Қазақстан – 2030» даму стратегиясында басты назар өнеркәсіптің мұнай– газ саласына аударылды. Жанар-жағар май энергетика ресурстарын тиімді пайдалану тұрақты экономика өсіміне және халық өмірін жақсартуға себеп болуы оның ұзақ мерзімді мүмкіндіктерін анықтайды /1,27б./.
Қазақстан экономикасының қайта қалыптасуы, оның жоғарылуына және тұрақты дамуына жағдайлар жасау ірі корпорациялар қызметіне байланысты. Корпоративтік бірігулер Қазақстанның өнеркәсіп саясатының негізгі бастауышылары және экономиканың стратегиялық бағыттарына жетуіне әсер етуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жыл 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа Жолдауында келесідей маңызды мәселелерді атап өтті:
«Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін уақыт жетті.Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты мәселесі – энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға тиіс. Әлбетте, бұл – рынокқа қатысушылардың барлығына қойылатын, бірақ, ең алдымен, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен “Самұрық” мемхолдингіне қойылатын талаптар» /1/.
Жолдауда көрсетілгендей, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия салаларын дамыту ең алдымен сол нарыққа қатысушылардың басты міндеттері болып табылады. Кәсіпорынның қызметін тиімді жүргізіп, аталған бағыттарда жетістіктерге қол жеткізуі шаруашылық және қаржылық қызметінің жоғары деңгейде жүргізілуінде. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды тиімді пайдалану, ұйымның алға қойған мақсаттары мен бәсекелестік нарықта үлкен жетістіктерге жетуінің бірден бір себебі. Дипломдық жұмыс тақырыбы осындай мәселелерді шешуге бағытталған.
Дипломдық жұмыс тақырыбы – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптасу көздерін анықтауға, олардың бөліну механизмі мен пайдаланылуын қарастыруға, талдау барысында анықталған мәселелерді шешу бойынша тиімді қолдануды жетілдіру жолдарын ұсынуға негізделген.
Жуық дамудағы республиканың экономикалық - әлеуметтік дамуының басты мәселесі болып ғылым жетістіктері мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану негізінде экономиканың барлық салаларының тұрақты дамуын қамтамасыз ету /1,11б./.
Қазақстан Республикасының зайырлы мемлекет болып қалыптасуы және дамуы, қоғамның экономикалық және әлеуметтік жетістіктерінің болуы ел экономикасының негізі болып табылатын салалардың дамуымен байланысты. Бұларға алдымен мұнай өндіруші және мұнай өңдеуші салалар жатады.
«Қазақстан – 2030» даму стратегиясында басты назар өнеркәсіптің мұнай– газ саласына аударылды. Жанар-жағар май энергетика ресурстарын тиімді пайдалану тұрақты экономика өсіміне және халық өмірін жақсартуға себеп болуы оның ұзақ мерзімді мүмкіндіктерін анықтайды /1,27б./.
Қазақстан экономикасының қайта қалыптасуы, оның жоғарылуына және тұрақты дамуына жағдайлар жасау ірі корпорациялар қызметіне байланысты. Корпоративтік бірігулер Қазақстанның өнеркәсіп саясатының негізгі бастауышылары және экономиканың стратегиялық бағыттарына жетуіне әсер етуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жыл 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа Жолдауында келесідей маңызды мәселелерді атап өтті:
«Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін уақыт жетті.Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты мәселесі – энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға тиіс. Әлбетте, бұл – рынокқа қатысушылардың барлығына қойылатын, бірақ, ең алдымен, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен “Самұрық” мемхолдингіне қойылатын талаптар» /1/.
Жолдауда көрсетілгендей, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия салаларын дамыту ең алдымен сол нарыққа қатысушылардың басты міндеттері болып табылады. Кәсіпорынның қызметін тиімді жүргізіп, аталған бағыттарда жетістіктерге қол жеткізуі шаруашылық және қаржылық қызметінің жоғары деңгейде жүргізілуінде. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды тиімді пайдалану, ұйымның алға қойған мақсаттары мен бәсекелестік нарықта үлкен жетістіктерге жетуінің бірден бір себебі. Дипломдық жұмыс тақырыбы осындай мәселелерді шешуге бағытталған.
Дипломдық жұмыс тақырыбы – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптасу көздерін анықтауға, олардың бөліну механизмі мен пайдаланылуын қарастыруға, талдау барысында анықталған мәселелерді шешу бойынша тиімді қолдануды жетілдіру жолдарын ұсынуға негізделген.
1. «Қазақстан -2030» даму стратегиясы
2. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007жыл 28 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы, 28.02.2007 ж. Астана
3. Литвин М.И. «Управление финансами предприятий»- / Финансовый менеджмент/ - 2002 г. №6.
4. «Финансовый менеджмент: теория и практика» //под ред. Стояновой Е.С.- М.: Перспектива, 1996 г.
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық.-Алматы:2005.-552бет.
6. Бланк И.А. «Финансовый менеджмент» : Учебный курс.-К.:Ника – Центр, 1999.-528с.
7. «Экономика предприятия»: Учебник/ под ред. проф. О.И. Волкова.-М.:Инфра-М,1998.-416 с.
8. Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?» – М.: Финансы и Статистика, 1994 г.
9. Афоничкин А.И., Андрющенко И.В. «Управление финансами корпораций»-/ Финансы и кредит/ 2005 г. №36.
10. Балабанов И.Т. «Финансовый менеджмент» //учебник – М.: Финансы и Статистика, 1994 г.
11. Шеремет А.Д. «Экономический анализ в управлении производством» – М. 1994 г.
12. «Экономика организаций»: /Учебник под редакцией Н.А. Сафронова-2- е изд.,перераб. и доп.-М.: Экономист,2004.-618 с.
13. Родионова В.М. «Финансы»//Учебник.М.-1992 г.
14. Кошкарбаев К.У. «Финансовые ресурсы корпорации: теория, парктика и менеджмент» – Алматы 2004 г.
15. Сагинова Ж.Н. «Роль финансовых ресурсов для функционирования предприятия в рыночных условиях»-/Вестник НАН РК/- 2003г. №5.
16. Ковалев В.В. «Введение в финансовый менеджмент» – М.2000 г., стр.538
17. Нурханова Г. «Экономическое содержание финансовых корпораций»-/ Финансы Казахстана/-2004 г. №1.
18. Есымханова З.К. «Проблемы формирования финансовых ресурсов предприятий» - /Статистика, учет и аудит/ 2005 г. №1.
19. Федулова С.Ф. « Управление финансовыми ресурсами и оценка эффективности их использования»-/ Финансы и кредит/-2005 г №36.
20. Финансовая отчетность АО «МангистауМунайГаз»
21. План развития АО «МангистауМунайГаз»
2. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007жыл 28 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы, 28.02.2007 ж. Астана
3. Литвин М.И. «Управление финансами предприятий»- / Финансовый менеджмент/ - 2002 г. №6.
4. «Финансовый менеджмент: теория и практика» //под ред. Стояновой Е.С.- М.: Перспектива, 1996 г.
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық.-Алматы:2005.-552бет.
6. Бланк И.А. «Финансовый менеджмент» : Учебный курс.-К.:Ника – Центр, 1999.-528с.
7. «Экономика предприятия»: Учебник/ под ред. проф. О.И. Волкова.-М.:Инфра-М,1998.-416 с.
8. Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?» – М.: Финансы и Статистика, 1994 г.
9. Афоничкин А.И., Андрющенко И.В. «Управление финансами корпораций»-/ Финансы и кредит/ 2005 г. №36.
10. Балабанов И.Т. «Финансовый менеджмент» //учебник – М.: Финансы и Статистика, 1994 г.
11. Шеремет А.Д. «Экономический анализ в управлении производством» – М. 1994 г.
12. «Экономика организаций»: /Учебник под редакцией Н.А. Сафронова-2- е изд.,перераб. и доп.-М.: Экономист,2004.-618 с.
13. Родионова В.М. «Финансы»//Учебник.М.-1992 г.
14. Кошкарбаев К.У. «Финансовые ресурсы корпорации: теория, парктика и менеджмент» – Алматы 2004 г.
15. Сагинова Ж.Н. «Роль финансовых ресурсов для функционирования предприятия в рыночных условиях»-/Вестник НАН РК/- 2003г. №5.
16. Ковалев В.В. «Введение в финансовый менеджмент» – М.2000 г., стр.538
17. Нурханова Г. «Экономическое содержание финансовых корпораций»-/ Финансы Казахстана/-2004 г. №1.
18. Есымханова З.К. «Проблемы формирования финансовых ресурсов предприятий» - /Статистика, учет и аудит/ 2005 г. №1.
19. Федулова С.Ф. « Управление финансовыми ресурсами и оценка эффективности их использования»-/ Финансы и кредит/-2005 г №36.
20. Финансовая отчетность АО «МангистауМунайГаз»
21. План развития АО «МангистауМунайГаз»
КІРІСПЕ
Елдің ұзақ мерзімді стратегиясы Қазақстанның әлемдік экономикадағы
ұстанымын нығайтуға бағытталған. Бұл үшін қажетті нақты ұйғарымдар бар:
Қазақстан табиғи ресурстардың мол қоры мен ғылыми - техникалық
жетістіктерге ие.
Жуық дамудағы республиканың экономикалық - әлеуметтік дамуының басты
мәселесі болып ғылым жетістіктері мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
негізінде экономиканың барлық салаларының тұрақты дамуын қамтамасыз ету
1,11б..
Қазақстан Республикасының зайырлы мемлекет болып қалыптасуы және
дамуы, қоғамның экономикалық және әлеуметтік жетістіктерінің болуы ел
экономикасының негізі болып табылатын салалардың дамуымен байланысты.
Бұларға алдымен мұнай өндіруші және мұнай өңдеуші салалар жатады.
Қазақстан – 2030 даму стратегиясында басты назар өнеркәсіптің
мұнай– газ саласына аударылды. Жанар-жағар май энергетика ресурстарын
тиімді пайдалану тұрақты экономика өсіміне және халық өмірін жақсартуға
себеп болуы оның ұзақ мерзімді мүмкіндіктерін анықтайды 1,27б..
Қазақстан экономикасының қайта қалыптасуы, оның жоғарылуына және
тұрақты дамуына жағдайлар жасау ірі корпорациялар қызметіне байланысты.
Корпоративтік бірігулер Қазақстанның өнеркәсіп саясатының негізгі
бастауышылары және экономиканың стратегиялық бағыттарына жетуіне әсер етуі
тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жыл 28
ақпандағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа Жолдауында келесідей
маңызды мәселелерді атап өтті:
Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық
кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін
уақыт жетті.Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты
мәселесі – энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл
секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары,
экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға
тиіс. Әлбетте, бұл – рынокқа қатысушылардың барлығына қойылатын, бірақ, ең
алдымен, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен “Самұрық”
мемхолдингіне қойылатын талаптар 1.
Жолдауда көрсетілгендей, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық
энергия салаларын дамыту ең алдымен сол нарыққа қатысушылардың басты
міндеттері болып табылады. Кәсіпорынның қызметін тиімді жүргізіп, аталған
бағыттарда жетістіктерге қол жеткізуі шаруашылық және қаржылық қызметінің
жоғары деңгейде жүргізілуінде. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын
қалыптастыру және оларды тиімді пайдалану, ұйымның алға қойған мақсаттары
мен бәсекелестік нарықта үлкен жетістіктерге жетуінің бірден бір себебі.
Дипломдық жұмыс тақырыбы осындай мәселелерді шешуге бағытталған.
Дипломдық жұмыс тақырыбы – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын
қалыптасу көздерін анықтауға, олардың бөліну механизмі мен пайдаланылуын
қарастыруға, талдау барысында анықталған мәселелерді шешу бойынша тиімді
қолдануды жетілдіру жолдарын ұсынуға негізделген.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелер мен
кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындар жүргізуге арналған
сыртқы түсімдер мен кірістер түріндегі ақша қаражаттарының бір бөлігі.
Қаржы ресурстарының қалыптасуы мен қолданылуы екі деңгейде жүргізіледі:
бүкіл ел масштабында және әрбір кәсіпорында. Ел масштабындағы қаржы
ресурстарының қалыптасу көздерінің құрылымы мен көлемі халық шаруашылығы
өндірісінің кеңейтілген мүмкіндіктерін, әлеуметтік-экономикалық дамуын,
мемлекет бюджеті кірістерінің өсімін анықтайды. Қаржылық ресурстар көлемін
ұлғайту аймақтық және жергілікті басқарушы органдары қаржылық саясатының
маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Кәсіпорын деңгейінде
қалыптасатын қаржылық ресурстар көлемімен қажетті капиталдық салымдар
жүргізу, айналым құралдарын ұлғайту, барлық қаржылық міндеттемелерді
орындау ұйым ұжымының қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері
анықталады. Қаржы ресурстары көлемінің төмендеуі бүкіл мемлекет дамуына
жағымсыз әсер етеді, тұтыну қорының төмендеуіне, инвестициялардың азаюына
әкеледі 3,44б..
Дипломдық жұмыс мақсаты – МаңғыстауМұнайГаз АҚ қызметіне
жүргізілген кешенді және жүйелік талдау негізінде қаржылық ресуртардың
қалыптасуы мен тиімді қолдануы бойынша ғылыми - тәжірибелік ұсыныстар
жасақтау. Сонымен қатар, МаңғыстауМұнайГаз АҚ қаржылық жағдайын талдай
келе, қаржылық қызметтің кемшіліктері мен оларды жақсарту жолдарын анықтап,
ұсыныстар енгізу.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- қаржылық ресурстардың мәні мен құрылымын, олардың қолданылуын анықтау;
- нақты кәсіпорын мысалында қаржылық ресурстардың қозғалысы мен
айналымдылық деңгейін көрсету;
- Қазақстан нарығында қызмет атқарушы компания негізінде қаржылық талдау
жүргізу;
- қаржылық ресурстарды тиімді пайдаланудың негізгі әдістерін анықтау.
Зерттеу объектісі – МаңғыстауМұнайГаз АҚ қаржы ресурстарының
пайдаланылуы мен қозғалу бағыттары.
Дипломдық жұмыс өзіне үш негізгі бөлімді, кіріспе, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшаларды қосады.
Бірінші бөлімде, қаржылық ресурстардың теориялық негіздері, яғни
олардың мәні мен қалыптасу көзері, құрамы мен құрылымы және оларды
пайдалану негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде, МаңғыстауМұнайГаз АҚ қаржылық жағдайына талдау
жүргізу арқылы кәсіпорынның өтімділігін, тұрақтылығын және
төлемқабілеттілігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер анықталды. Сонымен
қатар МаңғыстауМұнайГаз АҚ баланс активіне талдау жүргізілді.
Үшінші бөлімде, анықталған мәселелер мен кемшіліктерді жою және
қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар
енгізілді. Сондай-ақ, қаржылық жағдайды жақсартудың бір бағыты ретінде
МаңғыстауМұнайГаз АҚ даму стратегиясы қарастырылды.
Дипломдық жұмыс көптеген отандық және шетелдік авторлардың
әдебиеттері мен басылымдарына, сондай-ақ кәсіпорынның қаржылық есептілігі
мен кәсіпорын сайтындағы мәліметтерге сүйене отырып жазылды.
1. ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бұл бөлімде қаржы ресурстарының мәні және оларды қалыптастыру көздері,
құрамы мен құрылымы және кәсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалану
негіздері қарастырылған.
1. Қаржы ресурстарының мәні және оларды қалыптастыру көздері
Қаржылық ресурстар термині теория және тәжірибеде кең қолданылады,
ол өзіне банк және өзге шоттардағы ақша қаражаттарының көлемінен бастап
кәсіпорын балансының өзге көрсеткіштеріне дейінгі түрлі түсініктерді
қосады.
Экономика ғылымындағы қаржы ресурстары термині түрліше түсіндіріледі.
Қаржы несие сөздігінде қаржы ресурстары, мемлекеттің, кәсіпорынның
шығындарын жабуға және түрлі қорлар мен резервтер құруға арналған ақша
қаражаттары.
Ал, экономика энциклопедиясы қаржылық ресурстарға келесідей түсінік
береді: бұл – ақша несие және бюджет жүйесі қаражаттары болып табылатын
экономикалық ресурстардың негізгі бөлігі.
Қаржы ресурстары ұғымы тек шаруашылық субъект, яғни кәсіпорын
деңгейінде түсіндіріледі. Осыған орай, қаржы ресурстары түсінігі астарында
шаруашылық субъектінің басқаруында болатын ақшалай кірістер мен түсімдер
және қаржылық міндеттемелерді орындауға арналған ақша қаражаттары
түсіндіріледі.
Қаржы менеджменті қаржы жүйесінің барлық бөлімдерін қамтиды және нарық
жағдайындағы басқару құрылымының басты құрылымы болып табылады. Қаржы
менеджментінің негізі болып қаржы саясаты қызмет атқарады, ол қаржылық
қызметтің бағытын және қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға бағытталады
4,122 бет.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары шаруашылық субьектінің басқаруындағы
және қаржылық міндеттемелерін орындауға арналған ақшалай кірістер мен
түсімдер болып табылады.
Қаржы ресурстары ұдайы өндірістің және мемлекеттің шығындарын жабу
үшін қажет. Демек, қаржы ресурстары – бұл жалпы ішкі өнім құнының бір
бөлігін, атап айтқанда, ақша нысанындағы таза табысты бөлу және қайта бөлу
процесінде жасалынатын мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
және халықтың қарамағындағы ақша қаражаттары, олар ұлғаймалы ұдайы өндіріс
пен басқа жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Тап қаржы ресурстары қаржы категориясын баға және басқа құндық
категориялардан бөліп алуға мүмкіндік жасайды. Қоғамдық жалпы өнім мен
ұлттық табысты арттыру қаржы ресурстары өсімінің басты шарты болып
табылады.
Қаржы ресурстарында негізгі орынды таза табыс (пайда, қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кеден төлемдері, қоғамдық мүдделерге төленетін
жарналар нысанындағы) және амортизациялық аударымдар алады.
Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары
(қорланым, босалқы қор) – қаржылық әдіспен қалыптастырылған, белгілі бір
қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары,
ал қаржы ресурстары болса, ол мемлекеттің (оның органдары арқылы) және
шаруашылық жүргізуші субъектілердің табыстары мен түсімдері. Біріншіден,
қаржы ресурстары деп ақша қаражаттарының көздерін, шаруашылық органның
немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің мұндай қаражаттарды жасау
мүмкіндіктерін түсінеді. Екіншіден, қаржы ресурстары – бұл қорлардағы, яғни
ақша қаражаттарының мақсатты босалқы қорларындағы байланылған қаражаттар,
сондай-ақ әлі мақсатты белгілі бір бағыттылығы жоқ қорлар бойынша
қалыптаспаған ақша қаражаттары. Мысалы, ақша қаражаттарының бір бөлігінің
алғашқыда қор сипаты болмайды – бұлар шаруашылық органдарынының олардың
шаруашылық әріптестері тарапынан келісімшарттарды, өзара шарттарды және
шаруашылық жүргізудің басқа шарттарын бұзғаны үшін алатын айыппұлдары,
өсімдері, тұрақсыздық төлемдері. Мұндай қаражаттардың түсуін күні бұрын
есепке алу мүмкін емес.
Қаржы ресурстары ұғымындағы оның екі жағын ажырата білген жөн.
1.Шаруашылық жүргізу практикасында қаржы ресурстарының ұғымы деп
мемлекеттің, кәсіпорындардың қарамағындағы белгілі бір кезеңдегі барлық
ақша кірістері мен қорланымдардың жиынтығын, яғни ақша қорларын, несие
ресурстарын, ақша резервтерін айтады. Бұл шаруашылық жүргізудің шаруашылық
есеп практикасы тұрғысынан туындаған тәжірбиелік тәсілдеме. Расында,
кәсіпорынның банктегі оның шотындағы белгілі бір күндегі ақшалары олар
кәсіпорынның меншікті немесе қарыз қаражаттары болып келетіндігіне
қарамастан оның барлық нақтылы қаржы ресурсатарын құрайды. Сол секілді
мемлекеттік бюджетте шоғырланған кірістер, қорланымдар олар жасалынған
құнды алғашқы немесе кейінгі бөлудің нәтижесі болып табылатындығына
қарамастан мемлекеттің әрбір нақты күндегі қаржы ресурстары болып саналады.
2. Егер жиынтық өнімнің (с+v+m) материалдық – заттай және құндық
құрылымына, оның бөлінісіне және бұл процестегі орнына сүйенсек, онда қаржы
ресурстарының ұғымы басқаша көрінеді. Егер қайталама есептің элементін
шығарып тастасақ, онда қаржы ресурсының ұғымы тікелей мемлекет пен
кәсіпорындарда оларға жүктелінген функцияларды орындау үшін шоғырланатын
құндық нысанындағы жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігін
білдіреді 5,33б..
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл меншікті ақшалай кірістердің және
кәсіпорынның қаржылық міндеттемелерін орындауға арналған тартылған
қаражаттар, ағымдық қаржыландыру шығындары және өндірісті кеңейтумен
байланысты шығындар жиынтығы.
Капитал - өніріске салынған, айналымнан соң кіріс әкелетін қаржылық
ресуртардың бөлігі.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары шығуы бойынша меншікті (ішкі) және әр
түрлі жағдайларда тартылған (сыртқы) болып бөлінеді.
1. Меншікті қаржылық ресурстар өзіне:
- пайда;
- амортизациялық аударымдар;
- өнімді өткізуден түскен табыс;
- тұрақты пассивтер;
- құрылысқа салынған мобильді ішкі ресурстарды қосады;
Ескере кететін болсақ, кәсіпорынның барлық пайдасы өз меншігінде,
оның бөлігі салық және өзге де салықтық төлемдер түрінде бюджетке түседі.
Кәсіпорынның меншігінде қалатын пайда жинақтау және тұтыну мақсатында
бөлінеді. Жинақтауға жұмсалған пайда кәсіпорынның мүлкінің өсуі үшін және
өндірісті дамытуға қолданылатын болса, ал тұтынуға арналған пайда
әлеуметтік мәселелерді шешуге қолданылады. Кәсіпорынның меншікті қаржы
ресурстарын қалыптастыру саясатын жасақтаудың негізгі кезеңдерін А
қосымшасынан көруге болады.
Амортизациялық аударымдар – бұл материалдық емес активтер және негізгі
өндірістік қорлардың тозу құнының ақшалай көрінісі.
2. Қаржылық ресурстарды қаржыландырудың тартылған немесе сыртқы
көздеріне келесілерді жатқызуға болады:
- меншікті;
- қарыздық;
- бюджеттік ассигнациялау.
Осы жоғарыда көрсетілген бөлімдерді капитал салу формасы ретінде
қарастыруға болады. Егер сыртқы инвесторлар ақша қаражаттарын кәсіпкерлік
капитал ретінде салса, мұндай салымның нәтижесі болып тартылған меншікті
қарыздық ресурстардың қалыптасуы табылады [Қосымша Ә].
Профессор В.Н. Радионованың айтуы бойынша кәсіпорын қаржылық
ресурстарының қалыптасу көздері болып келесілер табылады:
- меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар (сондай-ақ пайда
түрлері, амортизация, өнімді өткізуден түскен табыс, тұрақты
пассивтер);
- қаржылық нарықта қызмет атқаратын құралдар (акция, облигация, өзге
де бағалы қағаздар, несиелік инвестициялардың сатылымы);
- аударым нәтижесінде келіп түсетін ақша қаражаттары (сақтандыруды
жабу, концерндерден, ассоциациялардан, құрылымдық бөлімшелерден
түсетін түсімдер, пайлық жарналар, дивидендтер және пайыздар,
бюджеттік субсидиялар) 5,48бет.
Қаржылық ресурстар кәсіпорынмен өндірістік және инвестициялық қарекет
барысында қолданылады. Олар барлық уақытта қозғалыста болады және ақшалай
формада тек қана кәсіпорынның кассасында және банктің есеп шоттарында ақша
қаражаттарының қалдығы түрінде болады.
Кәсіпорынның өзінің қаржылық тұрақтылығын және нарықтық шаруашылықтағы
тұрақты орнын ескере отырып, қаржылық ресурстарын қызмет түрлері және уақыт
бойынша бөледі. Қаржылық ғылым қаржыны экономикалық санат ретінде
қарастырып қана қоймай, оның ақша қаражаттарының бағытталған қорлары
түріндегі материалдық айналысын атап көрсетеді. Бұл қорлар қаржылық
қатынастың сыртқы ұстанушылары ретінде қатысады. Олардың қалыптасу көздерін
және сәйкесінше ұлттық шаруашылықтың қаржылық ресурстарын ұсынады 6,74б..
Осыған байланысты, қаржылық ресурстар болып мемлекетпен, кәсіпорынмен,
ұйыдармен, бірлестіктермен қалыптасқан ақшалай жинақтар және жалпы қоғамдық
өнімді және ұлттық кірісті бөлу - қайта бөлуде құрылатын қаржылық қорлар
табылады.
Қаржылық ресурстарда маңызды орынды таза кіріс (пайда, қосымша құн
салығы, акциздер, кедендік төлемдер, әлеуметтік қажеттілікке аударымдар
түрінде) және амортизациялық аударымдар алады.
Қаржылық ресурстардың қаржылық қорлардан ерешеліктері:
Біріншіден, қаржылық ресурстар ақшалай қаражаттардың көздері ретінде
түсіндіріледі.
Екіншіден, қаржылық ресурстар - бұл тиесілі құралдар, яғни мақсатты
бағытталған ақша қаражаттары, сондай-ақ, мақсатты бағытталмаған қорлар
бойынша қалыптаспаған ақша қаражаттары. Мысалы, ақша қаражаттарының бір
бөлігі бастапқыда қорлық сипатқа ие емес – бұл айыппұлдар, өсімақы,
шаруашылық субъектілер мен олардың серіктестері арасындағы келісімнің және
шаруашылық шарттардың бұзылуынан пайда болған тұрақсыздықтары.
Қаржылық ресурстар түсінігін екі жақты қарастырған жөн:
▪ шаруашылық тәжірибесінде қаржылық ресурстар түсінігі
астарында кәсіпорынның, мемлекеттің басқаруында болып
табылатын жинақталған барлық ақша қаражаттарының және
кірістерінің жиынтығы табылады, яғни ақшалай қорлар, несиелік
ресурстар, ақша қаражаттарының резервтері. Бұл тәжірибелік
түсінік. Кәсіпорынның банктік шотындағы белгіленген мерзімі
көрсетілген ақша қаражаттары меншікті немесе тартылғандығына
қарамастан кәсіпорынның қаржылық ресурстары болып табылады;
▪ жалпы қоғамдық өнімнің (C+V+M) бағалық және материалдық
заттай құрылымы тарапынан қарастыратын болсақ, қаржылық
ресурстарды өзгеше түсінеміз. Қаржылық ресурстар түсінігі
мемлекетте және кәсіпорында өзіне жүктелген функцияларды
атқаратын жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық кірістің бір бөлігі
болып табылады.
Қаржы ресурстарының қозғалысы еркін қаржылық баланста көрінеді
(қаржылық ресурстар және мемлкеттік шығындар балансы). Сондай-ақ баланста
несие ресурстарының бөлігі де көрінеді.
Қаржылық ресурстар көздері болып жиынтық қоғамдық өнімнің барлық үш
элементі табылады C, V, M [Қосымша Б].
С элементінен: кәсіпорынның минерелды - шикізат базасын қайта
жандандыруға кеткен амортизациялық аударымдары, суға төлем, өнімнің өзіндік
құнына кіретін минералды шығындарға төлемдер.
V элементі - халықтан жиналатын мемлекеттік салық, әлеуметтік
сақтандыруға және мемлекеттік қорларға аударымдар тәрізді қаржылық
ресурстар көзі болып табылады.
М элементі өзіне пайданы, жанама салықтарды, сыртқы экономикалық
қызметтен түскен түсімдер мен кірістерді қосады.
Қаржылық ресурстардың бір бөлігі қоғамдық элементтердің бірнешеуін
біріктіре отыра құрылады. Осылайша кәсіпорынның өндіріске кеткен және
өнімді өткізуге кеткен шығындары деңгейіндегі С және V элементтері
біріктіріле отырып, салық, арнайы бюджеттен тыс қорларға аударымдар мен
жинақтар түрінде ресурстар қалыптасады.
Төлемдер, жер қойнауын пайдаланушыларға рояльти, өндіріс бонустары,
көлік құралдарына салық, мемлекеттік баж салығы, көлік жолдарын
пайдаланушылардың аударымдары, ластаушы заттарды шығарғаны үшін төлемдер
және т.б.
Ал, жекешелендіруден түскен түсімдер ұлттық байлық көзі болып табылады
яғни, жиынтық ұлттық табыс (V+М) 7,83б..
Сондай-ақ мемлекеттің қаржылық ресурстар көздері болып мемлекеттік
несиелеу жолымен тартылған қаражаттар да жатады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстар құрылымындағы басты орынды пайда алады
(жалпы көлемнің 40 %), келесі орындарды қосымша құн салығы, амортизациялық
аударымдар, несиелер бойынша жинақталған қаражаттар (жалпы көлемнің 5 %),
жол қорына аударымдар (5 %), сыртқы экономикалық әрекеттен алынған кірістер
мен түсімдер (4%), акциздер (1%).8,14бет
Қаржылық ресурстар орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
тәртіпте құрылады.
Орталықтандырылған тәртіпте мемлекеттік бюджет, зейнетақы қоры және
әлеуметтік сақтандыру қоры, өзге де бюджеттен тыс қорлардың ресурстары
қалыптасады.
Орталықтандырылмаған әдіспен кәсіпорынның тұтыну қоры және материалдық
өндіріс аясының ұйымдары, амортизациялық аударымдар қорлары,
кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың, өзге де қаржылық қорлардың
қаржылық резервтері және валюта қорлары қалыптасады.
Шаруашылық нарық принциптеріне өту қаржылық ресурстардың көлемінде,
құрылымында және оларды пайдалану бағытында жағымды әсер етеді, ақша
қаражаттарының ізденісімен айналысатын қаржылық қызмет басшыларына мол
мүмкіндік ашады:
Біріншіден, пайданы жоғарылату арқылы меншікті қаржылық ресурстарының
резервтерін кеңейтуге мүмкіндік береді, ал екіншіден, шаруашылықтың төменгі
сатысындағы өндірісті қайта жандандыруға қажетті қосымша ақша қаражаттарын
алу жолдарын түпкілікті өзгерту.
Кәсіпорын өндірісті инвестициялау мақсаты бағытын бюджеттен ақша
бөлумен айналысқаннан гөрі қажетті қаражатты қаржы нарығынан таба алады.
Кез-келген шаруашылық субъект өзіндік экономикалық қаржылық
шарттарында кеңейтілген өндірістің көзерін, өз ресурстары тарапынан
қалыптастыра алады.
Дер кезінде сақтандыру компанияларымен жасалған келісім шарттар
кәсіпкерлік қызметтің тәуекелділігін азайтуға және кәсіпорынмен келтірілген
зиянның орнын толтыруға кепілдікті қалыптастырады. Жан - жақты көздерден
келіп түскен қаржылық ресурстар кәсіпкерге қаражаттарды жаңа өндіріс
көздеріне өз уақытында инвестициялауға, қызмет атқаратын кәсіпорынды
кеңейтуге, ғылыми техникалық жұмыстарды қаржыландыруға және оларды
енгізуге, экологиялық таза технологиялар бойынша шығындарды жабуға
мүмкіндік береді.
Қажетті көлемдегі ресурстардың бар болуы және оларды тиімді пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартып, қаржылық тұрақтылығын, төлем
қабілеттілігін және баланстың өтімділігін қамтамасыз етеді.
Жоғарыдағы жағдайларды қалыптастыру үшін керекті ресурстардың қажетті
көлемі қаржылық жоспарлау бөлімінде анықталады.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрамы мен құрылымы
Қаржы ресурстарының қозғалысы жиынтық қаржы балансында (қаржы
ресурстары мен мемлекеттің шығыстары балансында) қамтып көрсетіледі. Алайда
баланста несие ресурстарының бір бөлігі де көрсетіледі.
Қаржы ресурстарының құрамында олардың аса маңызды екі бөлігін бөліп
көрсетуге болады:
▪ мемлекеттің кірістері. Олар республикалық және жергілікті
бюджеттерде шоғырланады. Мемлекеттің кірістері заңнамалық
тәртіппен бекітіледі және мемлекеттің функцияларына сәйкес
жұмсалынады. Мемлекеттің кірістерін жұмылдырудың негізгі
әдістер салықтар, қарыздар мен лоторея, сыртқы көздерден
түсетін түсімдер;
▪ бюджеттен тыс қаражаттар. Олар шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында болады. Олардың пайда болуы
мемлекеттің мақсатты шығыстарымен байланысты. Бюджеттен тыс
ресурстар автономды арнаулы қорлар, арнаулы қаржы сметалары,
қазынашылық шоттар түрінде болып келеді. Бұл қорлардың
қаражаттары экономиканы мемлекеттік реттеудің мүмкіндіктерін
кеңейтеді. Бюджеттен тыс қаражаттарыдың оғаштығы мемлекетке
қаржы ресурстарының жалпы сомасының жасыруға, қаржылық
бақылауды әлсіретуге, нағыз қаржылық жағдайды бұрмалауға
мүмкіндік жасайды. Бюджеттен тыс қаражаттардың жалпы сомасын
анықтау қиын, өйткені ол көптеген қорлар мен сметалар арасында
шашырап кеткен.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары – бұл шаруашылық субъектілердің және
қаржылық міндеттемелерді орындауға арналған ақшалай кірістер мен түсімдер
болып табылады. Қаржылық ресурстар меншікті және оларға теңестірілген
қаржылық - банктік жүйедегі ақша қаражаттарының келіп түсуінің оларды қайта
бөлу есебінен қалыптасады. Кәсіпорынның меншікті қаржы ресурстарын
қалыптастырудың саясатын жасақтау кезеңдері Б қосымшасында көрсетілген.
Кәсіпорынның алғашқы қаржылық ресурсы оның құрылған уақытынан бастап,
яғни қаржылық капиталдың пайда болу кезінде қалыптасады.
Қаржылық ресурстардың көздері болып, олардың қызмет етуінің ұйымдық -
құқықтық нысанына байланысты акционерлік капитал, кәсіпорын мүшелерінің
пайлық салымдары, бөлімшелердің қаржылық ресурстары, ұзақ мерзімді
несиелер, бюджет қаражаттары табылады. Жарғылық қор көлемі өндіріс
қызметіне инвестицияланған негізгі және айналыстағы ақша қаражаттарының
мөлшерін көрсетеді.
Кәсіпорынмен қаржы ресурстарының пайдалануы көптеген бағыттарда жүзеге
асырылады. Олардың бастылары болып келесілер табылады:
- қаржылық міндеттемелерді атқаруға бағытталған қаржылық - банктік
жүйе ұйымдарының, бюджетке салықтық төлемдер, банктік несиелерді
пайдаланғаны үшін пайыздар, алынған ссудаларды жабу, сақтандыру
төлемдері және т.б.
- өндірісті кеңейту және оны техникалық пайдалану мақсатындағы,
сондай-ақ жаңа прогрессивті технологияларға көшу, ноу-хауды
пайдалануға байланысты меншікті қаражаттар мен шығындарды
инвестициялау;
- нарықта тұтынылатын бағалы қағаздарға қаржылық ресурстарды
инвестициялау: акциялар және облигациялар;
- марапаттау және әлеуметтік нысандағы қаржылық қорлардың пайда
болуына бағытталған қаржылық ресурстар;
- қаржылық ресурстарды қайырымдылық мақсаттарда және демеушілік
шараларында пайдалану.
Шаруашылықтың нарық негізіне өтумен байланысты тек кәсіпорын
басшыларының рөлі ғана емес, сондай-ақ басқарудың әкімшілік әдістерінде
екінші рөлді атқарған қаржы қызметінің орны артуда. Нарықтық экономика
шарттарында кәсіпорынның қаржылық қызметтері үшін қаржылық ресурстарын
инвестициялауды тиімді бағыттау, бағалы қағаздармен операциялар және өзге
де қаржылық менеджмент сұрақтары маңызды болып табылады. Қаржылық
менеджмент аясындағы жоғарғы көрсеткіштерге жету көбіне қаржылық қызмет
жұмыскерлерінің қызметі нәтижесінде көрінеді. Олардың қызметтеріне
туындаған сұрақтарды дәстүрлі емес жолдармен шешу, іскерлік ынта,
операциялардың көлемділігі және тәуекелділік жатады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары шығу нысандары бойынша: меншікті
(ішкі) және өзге де шарттарда тартылған (сыртқы) болып бөлінеді.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрылу көздеріне:
- меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар;
- қаржылық нарықтағы қаржылық ресурстардың біріктірілуі;
- қайта бөлі тәртібіндегі қаржылық - банктік жүйеден түскен ақша
қаражаттары кіреді 9,98б..
Меншікті және оларға теңестірілген қаражаттарға кәсіпорынның пайдасы,
амортизациялық аударымдар, тұрақты пассивтер, құрылыстағы ішкі ресурстардың
біріктірілуі жатады.
Қаржылық нарықта біріктірілген қаражаттарға меншікті акция, облигация
және өзге де бағалы қағаздарды сату, несиелік инвестициялар жатады.
Қайта бөлу нәтижесінде түскен ақша қаражаттарына жоғарғы органдардан
түсімдер, пайлық салымдар, дивидендтер және пайыздар, бюджеттік субсидиялар
кіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру – нарықтық экономика шарттарындағы кәсіпорынның
өнімді тиімді шаруашылық қызметінің маңызды құралы болып табылады. Бұл
принцип бойынша кәсіпорын өнімді өндіру және кәсіпорынның өндірістік –
техникалық базасын кеңейту мақсатындағы шығындарды өз қаражаты есебінен
жүргізу,
Меншікті қаражаттардың негізгі көзі болып қалыптасқан жарғылық капитал
табылады.
Қоғамның жарғылық капиталы акционерлермен сатып алынған қоғам
акцияларының номиналдық құнынан құрылады. Қоғамның барлық жай акцияларының
номиналдық құны қоғамның жарғылық капиталы болып табылатын қоғам мүлкінің
минималды көлемін анықтайды.
Кәсіпорын басқаруында қалатын пайда – бұл оның қажеттіліктерін
қанағаттандырудағы көп бағытты негіз болып табылады. Алайда, пайдаланудың
басты бағытын жинақтау және тұтыну ретінде қарауға болады. Пайданы
жинақтауға және тұтынуға бөлу пропорциясы кәсіпорынның даму артықшылықтарын
анықтайды. Амортизациялық аударымдар және жинақтауға бағытталған пайданың
бір бөлігі кәсіпорынның өндірістік және ғылыми – техникалық дамуына,
қаржылық активтерінің құрылуында, яғни бағалы қағаздарды сатып алу, өзге
кәсіпорынның жарғылық капиталына салымдар және т.б. түрде пайдаланылатын
ақшалай ресурстарды құрайды. Пайданың келесі бір бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына жұмсалады, ал қалған бөлігі тұтынуға қолданылады, оның
нәтижесінде кәсіпорындар мен жеке тұлғалар арасында қаржылық қатынастар
пайда болады 10,33б..
Қаржылық ресурстардың қолда барын көрсететін көрсеткіштердің бірі
болып меншікті айналым қаражаттары табылады. Олар кәсіпкерлік қызметтің
табыстылығы үшін қажетті кәсіпорынның мүліктік және оперативтік қызметін
өзі жүргізуін қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, меншікті айналым қаражаттары
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының деңгейін көрсетіп, оның қаржы
нарығындағы жағдайын анықтайды. Меншікті ақша қаражаттары нормаланатын
айналым қаражаттарының қалыптасу көздері болып табылады. Олардың алғашқы
қалыптасуы кәсіпорынның құрылып және оның жарғылық капиталының құрылған
уақытынан басталады. Осының нәтижесінде кәсіпорын құрылтайшыларының
инвестициялық қаражаттары пайдаланылады. Әрі қарай меншікті айналым
қаражаттары меншікті қаражаттарға теңестірілген пайданың, бағалы қағаздарды
сату есебінен толтырылады.
Меншікті қаражаттарға теңестірілген тұрақты міндеттемелер негізінен
кәсіпорынға тиесілі емес. Сондықтан оларды меншікті қаражаттарға жатқызуға
болмайды. Алайда бұл қаражаттар үнемі айналыста болады және минималды
қалдық сомасында меншікті айналым қаражатының қалыптасуында қолданылады.
Тұрақты міндеттемелерге келесі қаражаттар жатады: кәсіпорынның
жұмысшыларының жалақысы бойынша қарыздар, төленгелі тұрған төлемдердің
резервтері, бюджетке және бюджеттік емес қорларға минималды берешек, өнім
үшін алдын ала төлемдер ретінде түскен кредитордың төлемдері және т.б.
Тұрақты міндеттемелер меншікті айналым қаражатының тек қана өсім
сомасындағы жабу көзі болып табылады.
Кәсіпорын айналысында өзге де қаражаттар болуы мүмкін. Бұл
кәсіпорынның жеке, уақытша тікелей бағыттарда қолданылмай тұрған
қаражаттарының және резервтерінің қаржылық қалдықтары. Кәсіпорынның
бағытталған қорлары мен резервтері өзіндік құн, пайда және өзге де бағытты
түсімдер есебінен құрылады. Бұл қаражаттар тобына амортизациялық қор,
жөндеу қоры, күтілетін төлемдер резерві, қаржылық резерв, қайырымдылық қоры
және т.б. жатады.
Әлемдік тәжірибеде коммерциялық несие ұсынудың келесі түрлері
анықталған:
- вексельдік тәсіл;
- ашық шот;
- белгіленген уақытта төлегені үшін жеңілдіктер;
- маусымдық несие;
- консигнация
Вексельдік тәсіл бойынша сатушы тауарды жеткізгеннен кейін сатып
алушыға тратта ұсынады. Яғни, коммерциялық құжаттарды алғаннан кейін оны
акцептейді, бұл дегеніміз белгіленген уақытта төлем жүргізуіне келісім
береді. Бұл түр бөлшектеп және көтерме сату жеткізушілері арасында
қолданылмайды.
Келесі тәсіл – белгіленген уақытта төленгені үшін жеңілдіктер. Бұл
тәсіл келесі шартты қарастырады, егер сатып алушы келісім шартта
белгіленген уақытта төлем жүргізетін болса, бағада жеңілдік болады. Өзге де
жағдайларда барлық сома анықталған уақытта төленуі тиіс.
Екі жақты келісілген ашық шот бойынша келісім шартқа байланысты сатып
алушы қалаған уақытында тауар сатып ала алады яғни, әрбір жағдайға бөлек
несие рәсімделмейді.
Маусымдық несие негізінен ойыншық, күн көзілдірігі, қолшатыр, сувенир
және өзге де белгілі бір маусымда халық тұтынатын тауарларды өндіргенде
қолданылады. Бұл әдіс бөлшектеп сатушыларға осы тауарды жыл бойы сатып
алып, арнайы маусымда сатуға және ол бойынша төлемдерді кейінге қалдыруға
мүмкіндік береді.
Консигнация әдісінде бөлшектеп сатушы тауарлы - материалдық
құндылықтарды міндеттемелерсіз ала алады. Егер тауарлар сатылса, онда
сатушы өндірушіге төлемдер жүргізеді, ал егер тауарлар сатылмаса, онда
сатушы өндірушіге тұрақсыздықтарын төлемей тауарды қайтара алады. Әдетте
консигнация жаңа немесе сұранысын анықтау мүмкін емес тауарларға
қолданылады 11,58б..
Қазіргі таңда көптеген отандық кәсіпорындар айналым қаражаттарында
жетіспеушіліктерді сезінеді. Олардың өздерінің негізгі қорларын жаңартуға,
ғылыми – техникалық прогрестің жетістіктерін енгізуге мүмкіндіктері жоқ,
сондықтан да несие алуға мәжбүр. Несиелендірудің бірнеше түрлері бар:
ипотекалық, бағалы қағаздарды кепілге ала отырып несие алу (РЕПО
операциясы), тауар партиясын, мүлікті кепілдікке сала отырып несиелендіру.
Алайда, кәсіпорынға өзінің негізгі құралдарын жаңарту мақсатында құрал
жабдықтарды лизингке алған тиімдірек.
Лизинг – бұл кәсіпкерлік қызметтің түрі, ол уақытша бос немесе
тартылған қаржы ресурстарын инвестициялауға бағытталады. Лизинг шарттары
бойынша лизинг беруші келісім шартта көрсетілген мүлікті белгілі сатушыдан
алып оны арнайы төлем үшін кәсіпкерлік бағытта қолдану мақсатында лизинг
алушыға береді. Лизинг кәсіпорынның дамуы үшін пайдаланатын инвестициялау
түрі болып табылады 12,178б..
Ауыспалы кезеңдегі Қазақстан экономикасының дамуы көп жағдайларда
біріктірілген мемлекеттік экономикалық саясатты құрайтын құрылымдық
саясатқа, қаржылық саясатқа тәуелді.
Қаржылық саясат, экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі бола отырып,
мемлекеттің өз функциялар мен мәселелерін шешуге қажетті қаржыны
пайдалануды ұйымдастыру шараларының жиынтығы болып табылады. Қаржылық
саясат қаржылық ресурстардың біріктірілген әдістері мен формалары
жүйесінен, оларды бөлу және елдің қаржылық заңдылықтары негізінде
пайдалануда көрінеді.
Елдегі қаржылық жағдайға және мәселелердің шешілу ретіне байланысты
қаржылық саясаттың бағыты анықталады. Қаржылық саясатқа қойылатын басты
талаптар болып оны жасақтау және жүргізудегі кешенділіктің сақталуы,
шаралардың келісімділігі табылады.
Нарықтық қатынастардың даму деңгейі сол елдің қаржылық жүйесі
құрылымының артықшылығын көрсетеді.
Арасына Қазақстан кіретін нарықтық экономикасы бар елдер үшін
құрылымдық звенолары келесілер болып табылатын қаржылық жүйе тән:
▪ мемлекеттік қаржылар;
▪ материалдық өндірістік және өндірістік емес аясы қаржылары;
▪ халық қаржылары ( үй шаруашылығы )
Қаржылық саясатты орындауда материалдық өндіріс аясына қалыптасқан
қаржылық ресурстардың бар болуы маңызды болып табылады.
Көптеген халық шаруашылығындағы кәсіпорынның түрлі салаларының
қаржылары, бұл – ақшалай қорларды құрумен, бөлумен, пайдаланумен және
өндіріс аясында жинақтаумен байланысты экономикалық ақшалай қатынастар.
Кәсіпорын халық шаруашылық кешенінің негізгі звеносы болып
табылатындықтан, кәсіпорынның қаржысы мемлекеттік қаржылық жүйенің негізі
болып саналады. Кәсіпорын қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және
аймақтық ақшалай қорлардың қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуіне
ықпалын тигізеді. Мұндағы тікелей тәуелділік: кәсіпорынның қаржылық жағдайы
қаншалықты мықты және тұрақты болса, соншалықты жалпы мемлекеттік және
аймақтық ақшалай қорлар қамтамасыз етілген болады.
Нарықтық экономика шарттарында экономика және қаржы бойынша
мемлекеттік реттелетін аймақтар мен кәсіпорындар өзіндік қызмет жүргізуді
үйренуі тиіс. Бұл мәселені қаржылық механизм шешуі міндетті.
1.3 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалану негіздері
Қаржы ресурстарын пайдалану (оларды пайдаланудың қор емес нысанының да
мүмкін болғанымен) негізінен арнаулы мақсатты арналымының ақша қорлары
арқылы жүзеге асырылады. Қаржы қорлары ұлттық шаруашылықта іс-әрекет ететін
ақша қорларының бүкіл жүйесінің құрамдас бөлігі. Қаржы ресурсатарын
пайдаланудың қор нысаны ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттері негізінде
объективті түрде алдын ала анықталады және қор емес нысанымен салыстырғанда
оның бірқатар артықшылықтары бар. Қор нысанының артықшылықтарына мыналар
жатады: кез келген қажеттілікті қанағаттандыруды экономикалық
мүмкіндіктермен тығыз ұштастыру мүмкіндігі; ресурстарды қоғамдық өндірісті
дамытудың негізгі бағыттарына шоғырландыруды қамтамасыз ету; қоғамдық,
ұжымдық және жеке мүдделерді толығырақ үйлестіру мүмкіндігі.
Қаржы ресурстары жалпы қоғамдық өнімнің жартысын құрай отырып,
мемлекеттің қаржылық қуатының көрсеткіші болып табылады. қоғамдық өнім мен
ұлттық табысты өндіру, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып,
олар түпкілікті пайдалануға, яғни негізгі құрал-жабдықтарды толтыруға,
ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге және жалпымемлекеттік қажеттерді
қанағаттандыруға қоғам жұмсайтын материалдық ресурстардың бір бөлігінің
ақша көрнісі болып табылады. қоғамдық өндіріс процесінде қаржы ресурстары
неғұрлым көп жасалса, соғұрлым ол тиімдірек болады. Сонымен бірге бүкіл
ұдайы өндірістің тиімділігін арттыру проблемасын шешу және экономикалық
өсудің қарқынын тездету ұлттық шаруашылықта қаржы ресурстарын тиімді
пайдалануға байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды пайдалануы көптеген бағыттар бойынша
жүзеге асырылады, олардың негізгілері болып келесілер табылады:
- қаржылық міндеттемелерді орындауға негізделген қаржы - банктік
ұйымдарға төлемдер. Оларға: бюджетке салықтық төлемдер, несиені
пайдаланғаны үшін банкке пайыздар төлеу, алынған несиені өтеу,
сақтандыру төлемдері және т.б.;
- өндірістік процесті ұйымдастыру үшін қажетті материалдық
ресурстарды сатып алуға қаржылық ресурстарды пайдалану;
- өндірісті кеңейтумен оны техникалық жаңартумен, жаңа прогрессивті
технологияларға өтумен, ноу-хауды пайдаланумен байланысты
капиталдық шығындарға меншікті қаражаттарды инвестициялау (қайта
инвестициялау);
- қаржылық ресурстарды бағалы қағаздарға инвестициялау: өзге
фирмалардың акциялары мен облигациялары, мемлекеттік қарыздар;
- қаржылық ресурстарды мадақтау және әлеуметтік саладағы ақшалай
қорларды қалыптастыру үшін қолдану;
- қаржылық ресурстарды қайырымдылық және демеушілік мақсаттарда
пайдалану.
Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалану активтердің айналымдылығымен
және табыстылық көрсеткіштерімен сипатталады. Сәйкесінше, қаржылық
ресурстардың пайдалану тиімділігін айналым мерзімін азайту және
табыстылықты көбейту арқылы арттыруға болады, ол шығындарды азайту және
өнімді өткізуден түскен табысты арттыру арқылы мүмкін болады.
Айналым капиталының айналымын жеделдету үшін күрделі шығындар қажет
етілмейді және өндіріс көлемі мен өткізілген өнім көлемін арттырады.
Алайда, инфляция айналым капиталын тез құнсыздандырады. Кәсіпорында айналым
капиталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады. Айналым капиталы ретінде
қолданылатын қорлар белгілі циклдардан өтеді. Өтімді активтер дайын өнімге
айналатын негізгі материалдарды сатып алуда қолданылады; өнім дебиторлар
шоттарын аша отырып несиеге беріледі, ал дебиторлар шоттары өтімді
активтерге айнала отырып төленеді және инкассацияланады. Кез - келген
айналым капиталына қажетсіз қорлар міндеттемелерді жабуға бағытталады.
Сондай-ақ олар негізгі капиталды сатып алуда қолданылуы немесе иелеріне
табыс ретінде төленуі мүмкін 13,91б..
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын тиімді пайдалануда бірнеше әдістер
қолданылады.
Нәтижелілікті бағалау. Бұл әдіс өзіне қызметтің нәтижелілігін
бағалауды қоса отырып, жоғарғы және төменгі ведостволық бюджеттік
ұйымдардың арасында қолданылады. Нәтижелілікті бағалау әдісі көбіне
кәсіпорын басшылары мен жұмысшыларын өз жұмыстарының тиімділігін арттыру
үшін ынталандырушы қызмет болып табылады. Нәтижелілікті бағалаудың мәні
бюджеттік қызмет көрсету қарекеті және кәсіпорынның толық қызметінің
нәтижесін сипаттайтын көрсеткіштерді талдау болып табылады. Бұл
көрсеткіштердің көбі ресми түрдегі мемлекеттік статистика мәліметтеріне
негізделмеген, сондықтан арнайы ішкі басқарушылық есепті талап етеді.
Алғашқы мәліметтерді жинақтау мен нәтижелілікті сипаттайтын көрсеткіштерді
есептеу әдістемесі нақты көрсеткіштердің жоғарғы сенімділігін қамтамасыз
ету қажет.
Сатып алуларды жүргізу саясаты. Сатып алуларды жүргізу саясаты
ұйымдарды материалдық – техникалық қамтамасыз ету тиімділігін арттыруға,
сатып алынатын тауарлар мен қызметтердің бағасын азайтуға, сонымен қатар
сатып алуларды жүргізуге трансакциондық шығындарды азайтуға бағытталады.
Бұл саясатты ұйымдастыру орталықтандырылған сатып алулар механизмі,
конкурстық процедуралар, бюджеттік ұйымдардың қаржылық тәуелсіздігі
арасындағы балансты табуды көздейді.
Конкурстарды (тендерлерді өткізу). Ашық конкурс - сатып алулардың ең
тиімді әрі қымбат әдісі. Ашық конкурсты ұйымдастыру үлкен сатып алулар
бағдарламалары үшін қажет. Конкурс жүргізу тәжірибесінің жинақталуы және
мұны іс жүзінде тарату, конкурсты жүргізу шығындарының үлесін азайтуы
мүмкін.
Сатып алудың конкурстық әдісін, шығындарды төмендету және алынатын
қызметтердің сапасын жоғарылатудың қызмет атқарушы механизміне ауыстыру,
оның қатысушыларына қорытынды шығаруда толық анықтылықты қажет етеді. Егер,
конкурс жай лоторея немесе алдын-ала анықталған жеткізушілермен келісім-
шарт рәсімделуіне негізделсе, онда бұл конкурс ұйымдастырушыларының, сондай-
ақ оның қатысушыларының шығындарын ұлғайтады.
Бірыңғай бюджеттік шот. Қаржылық ресурстарды бағытты және тиімді
пайдалану, ақшалай қорларың қалыптасуы және жұмсалуының есепті сметасының
және жоспарының құрылуы негізінде бақыланады. Әлемдік тәжірибеде
кәсіпорын бюджеті ауқымды таралымға ие. Бюджет жоспарлау функциясын жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Ол алдан - ала бақылау құралы болып табылады.
Сондай-ақ, бюджет шығындардың шекті мағынасын қалыптастырып және өзге
кәсіпорын немесе бөлімшенің өз қолма-қол қаражаттарын толық пайдалануға
мүмкіндік береді. Бюджетті құрудың басты мәні келесідей, кәсіппорынның
әрбір бөлімшесі өзіне қажетті ресурс көлемін белгілейді, олардың ұсыныстары
жоғары тұрған басқару бөлімшесімен қаралады. Мүмкіндігінше және жалпы бағыт
бойынша өзгертулер енгізіліп, жөнделеді.
Бірыңғай банктік шотта кәсіпорынға арналған дербес шот ашу ақша
қаражаттары ағымын басқарудың негізі болып табылады. Дербес шот жүйесінің
спецификасы қатысты банктік мекемемен келісім - шартта анықталады; ол
бюджеттік ұйымдардың құрылымы және олардың қаржылық деңгейін көрсетеді.
Осыған байланысты әрбір дербес шот бойынша олардан ақша қаражаттарын алудың
әртүрлі тәртібі қалыптастырылады. Көбіне, трансферттік шығындарды жүргізуге
арналған ақша қаражаттарын дербес шоттардан түсіру қатаң анықталған
шығындық операциямен шектелуі мүмкін. 14,165бет
Кәсіпорынның негізгі қаржылық органы дербес шоттар жүйесін жалпы
басқаруды, сонымен қатар жалпы бюджеттік шотта дербес шоттарды ашуға және
жабуға басқа ұйымдық бөлімшелерден тапсырыстары қарастыруды жүзеге асырады.
Қаржылық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыруда тағы да бір
басты құрал кәсіпорынның негізгі өндірістік құралдарын және материалдық
емес активтерді басқару болып табылады. Бұл басқарудағы негізгі мәселе
амортизацияны есептеу әдісін таңдау болып табылады.
Амортизацияны есептеудің үш әдісі бар: біркелкі есептеу әдісі,
жүргізілген жұмыс көлеміне байланысты есептеу және жеделдетілген есептеу.
Біркелкі есептеу әдісі негізгі құралдардың қызмет етуінің нормативтік
мерзіміне байланысты. Амортизациялық аударымдардың нормалары негізгі
құралдардың физикалық және моральдық қызмет ету мерзіміне байланысты
анықталады. Амортизациялық аударымдардың көлемін анықтау негізгі
құралдардың құнын дұрыс бағалауды қажет етеді. Уақыт өте келе негізгі
құралдарды қайта бағалау қажеттілігі туады, оларды қайта жөндеу құнын
анықтау үшін және нақты экономикалық шарттармен сәйкестендіру үшін
жүргізіледі. Инфляция деңгейі жоғары болған сайын мұндай қайта бағалау жиі
жүргізілуі шарт.
Амортизацияны есептеудің екінші әдісі – жүргізілген жұмыс көлеміне
байланысты есептеу. Ол жүргізілген жұмыс көлемі неғұрлым көп болса,
соғұрлым тозу көп болады деген қағидаға негізделген. Бұл жағдайда мерзім
есепке алынбайды.
Үшінші әдіс – жеделдетілген амортизация. Ол амортизация аударымдарының
негізгі сомасы негізгі құралдардың қызмет етуінің бастапқы жылдарында
есептеледі деген қағидаға негізделеді. Бұл негізгі құралдарды жаңартуды
жеделдетіп қана қоймай, сонымен қатар инфляциялық жоғалтуларды азайту әдісі
болып табылады. Бұл әдіс шығындардың басты бөлігін тез жабуды қамтамасыз
етеді. Бірақ жеделдетілген амортизация саясаты өзіндік құнның артуына және
сәйкесінше өткізу бағасының артуына әкеліп соғады. Бұл әдісті қолданғанда
алынатын амортизациялық аударымдар қатаң мақсатты бағытқа ие болады
15,132б..
Сонымен қатар, қаржылық ресурстарды басқарудың тиімділігі кәсіпорынның
капитал құрылымына тікелей байланысты екенін айта кеткен жөн. Капитал
құрылымы кәсіпорын активтерін ұлғайтуға бағытталған қарекеттеріне оң немесе
кері әсер етуі мүмкін. Капитал құрылымы кәсіпорынмен қызмет ету түріне және
талаптарына сәйкес келуі шарт.
Капиталдың тиімді құрылымы түсінігі барлық капиталдың максималды
нарықтық бағасын қамтамасыз ететін және сәйкесінше иелеріне максималды
көлемде табыс әкелетін меншікті және қарыз капиталының арақатынасын
бейнелейді. Капиталдың тиімді құрылымы меншікті және қарыз капиталын
қолдануың арақатынасын көрсетеді, бұл жағдайда меншікті капитал
рентабельділігі коэффиценті мен қарыз коэффицентінің арасында тиімді
арақатынас орнайды.
Капиталдың тиімді құрылымы меншікті және қарыз құралдарының
арақатынасы 9010 болғанда орнайды. Айта кететін жағдай, барлық
кәсіпорындар үшін бірдей капитал құрылымы болмайды. Капитал құрылымы
бойынша әрбір шешім – бұл тәуекел мен табыстылық арасындағы таңдау болып
табылады, себебі қаржыландыру көздерінің құрамындағы қарыз капиталы
үлесінің артуы тәуекел деңгейін де, табыстылық деңгейін де арттырады.
Сондықтан, капитал құрылымына байланысты әрбір шешім ұйымның жалпы
стратегиясына байланысты қабылданады.
Қаржылық ресурстарды пайдаланудың тиімділігі кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына, оның өтімділігіне, төлемқабілеттілігіне, табыстылығына әсер
етеді.
1. МаңғыстауМұнайГаз АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРЫН ТАЛДАУ
Бұл бөлімде МаңғыстауМұнайГаз Акционерлік Қоғамының баланс
активтерінің орналасуына және құрамына талдау жүргізіліп, қаржылық
тұрақтылықты сипаттайтын көрсеткіштер анықталды. Сондай-ақ кәсіпорынның
төлем қабілеттілігі мен өтімділігіне талдау жүргізілді.
2.1 МаңғыстауМұнайГаз Акционерлік Қоғамының баланс активтерінің
орналасуын және құрамын талдау
Батыс Қазақстан совнархозының 1963 жылдың 27 қарашасының № 280
қаулысы бойынша мемлекеттік мекеме – Мангышлакнефть өндірістік мекемесі
құрылды.
1965 жылдың 15 қазынындағы Қазақ ССР Жоғарғы Советі және 1965 ж. 16
қазан № 675 Қазақ ССР Министрлер кеңесінің Қаулысы бойынша өндірістік
кәсіпорын Мангышлакнефть Қазақстаннефть болып өзгертілді.
МаңғыстауМұнайГаз АҚ Маңғыстау аудандық мемлекеттік мүліктік
комитеттің (қаулы № 5901-5 24 мамыр 1995 ж.) негізінде құрылған
акционерлік қоғам болып табылады.
Орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, Маңғыстау облысы, Ақтау
қаласы, 6 шағын аудан, 1 үй.
МаңғыстауМұнайГаз АҚ негізгі қызметі: мұнай және газ өнімдерін
өндіру мен тасымалдау, мұнайды өңдеу, өңделген мұнай және мұнай өнімдерін
өткізу, мұнай және газ кен орындарын барлау және өндіру, мұнайдың, газдың,
судың және жыныстардың физикалық – химиялық қасиеттерін айқындау бойынша
лабораторлық жұмыстар, жерасты сулары кен орындарының мониторингін жүргізу,
мұнай өндіруді қарқындату, технологиялық мұнай – газ кәсіпшілігі жабдығын
монтаждау, газды пештерге жеткізетін құбыр желілерін, сондай –ақ тіректі
арматура мен қысым реттегіштерді пайдалану, монтаждау және жөндеу,
қысыммен жұмыс істейтін қыздыру пештерін, қазандықтарды, түтіктерді,
резервуарларды, газ өндіру, газ тасымалдау жабдықтарын, жүк көтергіш
механизмдер мен машиналарды, автомобильдік газ баллон қондырғыларын, темір
цехтарын жөндеу және сынау, жарылғыш заттарды, жарылу құралдарын және
иондық әсер ету көздерін сақтау, пайдалану және тасымалдау, белгіленген
тәртіппен осы құралдардың импорты, белгіленген техникалық, экологиялық
және санитарлық талаптарға сәйкес қабат қысымын ұстау объектілерін
техникалық сумен қамтамасыз ету болып табылады 22.
Баланс активіне кәсіпорындағы капиталдың орналасуы туралы, сондай-ақ
нақты мүлікке және материалдық құндылықтарға салынған салымдар,
кәсіпорынның өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындары, бос қалған
қолма - қол ақша қаражаттары туралы мәліметтер кіреді. Енгізілген
капиталдың әрбір түріне байланысты жеке баланс бабы болады. Баланс
активінің баптарға бөлінуінің негізгі белгісі болып өтімділік табылады
(қолма-қол ақшаға айналу жылдамдығы). Осы көрсеткіш бойынша баланстың
барлық активтері ұзақ мерзімді немесе негізгі капитал және ағымдық активтер
(айналым) болып бөлінеді.
Кәсіпорын қаражаттары ішкі және сыртқы айналыста қолданылады
(дебиторлық қарыз, бағалы қағаздарды сатып алу, өзге кәсіпорындардың акция,
облигацияларын сатып алу).
Кәсіпорын қаражаттарын орналастырудың оның қаржылық қарекетінің
тиімділігін арттыруда маңызды. Негізгі және айналым құралдарына қандай
қаражат салынғандығынан, олардың өндіріс және айналыс аясына қаншалықты
жұмсалғандығынан, ақшалай және материалдық формасынан кәсіпорынның
өндірістік және қаржылық қызметінің көрсеткіштерінің нәтижесі тәуелді.
Активтің жалпы құрылымын және жеке бөлімдерін талдау, олардың тиімді
орналасуына мүмкіндік береді.
ММГ АҚ 2005-2006 жж. арналған баланс бойынша активтердің құрамы мен
құрылымын талдайық.
Кесте 1
ММГ АҚ-ның 2005-2006 жж. арналған бухгалтерлік балансы
(мың теңге)
Баптар 2005 жыл 2006 жыл
1 2 3
АКТИВТЕР
І. Ұзақ мерзімді активтер
Аяқталмаған капиталдық салымдар 3 042 772,6 6843316,8
Күмәнді қарыздар
Материалдық емес активтер 30 427,7 26 320,4
Бастапқы құн бойынша негізгі құралдар 19 995 362 26 846 858
Жер - -
Ғимараттар мен құрылыстар 15 276 456 20 108 296
Машиналар мен құрылғылар 3 579 169 5 476 759
Көлік құралдары 99 976 206 720
өзгелер 99 975 126 180
Аяқталмаған құрылыс 4 059 058 4 295 497
Аяқталмаған өндіріс құнын төмендетуге резерв -3 119 272 -3 366 594
Негізгі құралдардың тозуы, барлығы 6 954 908 13 160 225
Ғимараттар мен құрылыстардың тозуы 5 473 512,5 11 080 909
Машина мен құрылғылардың тозуы 1 418 801,2 1 947 713
Көлік құралдарының тозуы 36 774,5 79 645
өзге де тозулар 25 819,8 51 958
Ұзақ мерзімді активтер, барлығы 17 821 953 20 740 514
ІІ. Ағымдық активтер
ТМЗ 1 179 726 1 690 720
ТМЗ құнын төмендетуге резерв -117 972 -169 072
Аяқталмаған өндіріс 718 094 1 595 019
Дайын өнім 2 179 929 861 310
Алынған тауарлар 1 949 113 4 019 448
1 кестенің жалғасы
1 2 3
Тауарлар құнын төмендетуге резерв -144 911 -2 264 927
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің 13 259 099 1 1260 835
дебиторлық қарыздары
Еншілес ұйымдардың дебиторлық қарыздары 2 641 561 2 376 578
Күмәнді сауда қарыздары -6 873 188 -4 509 042
Бюджеттік дебиторлық қарыз 1 282 311 1 977 823
Бюджеттен тыс қорлардың дебитолық қары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Елдің ұзақ мерзімді стратегиясы Қазақстанның әлемдік экономикадағы
ұстанымын нығайтуға бағытталған. Бұл үшін қажетті нақты ұйғарымдар бар:
Қазақстан табиғи ресурстардың мол қоры мен ғылыми - техникалық
жетістіктерге ие.
Жуық дамудағы республиканың экономикалық - әлеуметтік дамуының басты
мәселесі болып ғылым жетістіктері мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
негізінде экономиканың барлық салаларының тұрақты дамуын қамтамасыз ету
1,11б..
Қазақстан Республикасының зайырлы мемлекет болып қалыптасуы және
дамуы, қоғамның экономикалық және әлеуметтік жетістіктерінің болуы ел
экономикасының негізі болып табылатын салалардың дамуымен байланысты.
Бұларға алдымен мұнай өндіруші және мұнай өңдеуші салалар жатады.
Қазақстан – 2030 даму стратегиясында басты назар өнеркәсіптің
мұнай– газ саласына аударылды. Жанар-жағар май энергетика ресурстарын
тиімді пайдалану тұрақты экономика өсіміне және халық өмірін жақсартуға
себеп болуы оның ұзақ мерзімді мүмкіндіктерін анықтайды 1,27б..
Қазақстан экономикасының қайта қалыптасуы, оның жоғарылуына және
тұрақты дамуына жағдайлар жасау ірі корпорациялар қызметіне байланысты.
Корпоративтік бірігулер Қазақстанның өнеркәсіп саясатының негізгі
бастауышылары және экономиканың стратегиялық бағыттарына жетуіне әсер етуі
тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жыл 28
ақпандағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа Жолдауында келесідей
маңызды мәселелерді атап өтті:
Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық
кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін
уақыт жетті.Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты
мәселесі – энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл
секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары,
экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға
тиіс. Әлбетте, бұл – рынокқа қатысушылардың барлығына қойылатын, бірақ, ең
алдымен, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен “Самұрық”
мемхолдингіне қойылатын талаптар 1.
Жолдауда көрсетілгендей, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық
энергия салаларын дамыту ең алдымен сол нарыққа қатысушылардың басты
міндеттері болып табылады. Кәсіпорынның қызметін тиімді жүргізіп, аталған
бағыттарда жетістіктерге қол жеткізуі шаруашылық және қаржылық қызметінің
жоғары деңгейде жүргізілуінде. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын
қалыптастыру және оларды тиімді пайдалану, ұйымның алға қойған мақсаттары
мен бәсекелестік нарықта үлкен жетістіктерге жетуінің бірден бір себебі.
Дипломдық жұмыс тақырыбы осындай мәселелерді шешуге бағытталған.
Дипломдық жұмыс тақырыбы – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын
қалыптасу көздерін анықтауға, олардың бөліну механизмі мен пайдаланылуын
қарастыруға, талдау барысында анықталған мәселелерді шешу бойынша тиімді
қолдануды жетілдіру жолдарын ұсынуға негізделген.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелер мен
кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындар жүргізуге арналған
сыртқы түсімдер мен кірістер түріндегі ақша қаражаттарының бір бөлігі.
Қаржы ресурстарының қалыптасуы мен қолданылуы екі деңгейде жүргізіледі:
бүкіл ел масштабында және әрбір кәсіпорында. Ел масштабындағы қаржы
ресурстарының қалыптасу көздерінің құрылымы мен көлемі халық шаруашылығы
өндірісінің кеңейтілген мүмкіндіктерін, әлеуметтік-экономикалық дамуын,
мемлекет бюджеті кірістерінің өсімін анықтайды. Қаржылық ресурстар көлемін
ұлғайту аймақтық және жергілікті басқарушы органдары қаржылық саясатының
маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Кәсіпорын деңгейінде
қалыптасатын қаржылық ресурстар көлемімен қажетті капиталдық салымдар
жүргізу, айналым құралдарын ұлғайту, барлық қаржылық міндеттемелерді
орындау ұйым ұжымының қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері
анықталады. Қаржы ресурстары көлемінің төмендеуі бүкіл мемлекет дамуына
жағымсыз әсер етеді, тұтыну қорының төмендеуіне, инвестициялардың азаюына
әкеледі 3,44б..
Дипломдық жұмыс мақсаты – МаңғыстауМұнайГаз АҚ қызметіне
жүргізілген кешенді және жүйелік талдау негізінде қаржылық ресуртардың
қалыптасуы мен тиімді қолдануы бойынша ғылыми - тәжірибелік ұсыныстар
жасақтау. Сонымен қатар, МаңғыстауМұнайГаз АҚ қаржылық жағдайын талдай
келе, қаржылық қызметтің кемшіліктері мен оларды жақсарту жолдарын анықтап,
ұсыныстар енгізу.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- қаржылық ресурстардың мәні мен құрылымын, олардың қолданылуын анықтау;
- нақты кәсіпорын мысалында қаржылық ресурстардың қозғалысы мен
айналымдылық деңгейін көрсету;
- Қазақстан нарығында қызмет атқарушы компания негізінде қаржылық талдау
жүргізу;
- қаржылық ресурстарды тиімді пайдаланудың негізгі әдістерін анықтау.
Зерттеу объектісі – МаңғыстауМұнайГаз АҚ қаржы ресурстарының
пайдаланылуы мен қозғалу бағыттары.
Дипломдық жұмыс өзіне үш негізгі бөлімді, кіріспе, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшаларды қосады.
Бірінші бөлімде, қаржылық ресурстардың теориялық негіздері, яғни
олардың мәні мен қалыптасу көзері, құрамы мен құрылымы және оларды
пайдалану негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде, МаңғыстауМұнайГаз АҚ қаржылық жағдайына талдау
жүргізу арқылы кәсіпорынның өтімділігін, тұрақтылығын және
төлемқабілеттілігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер анықталды. Сонымен
қатар МаңғыстауМұнайГаз АҚ баланс активіне талдау жүргізілді.
Үшінші бөлімде, анықталған мәселелер мен кемшіліктерді жою және
қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар
енгізілді. Сондай-ақ, қаржылық жағдайды жақсартудың бір бағыты ретінде
МаңғыстауМұнайГаз АҚ даму стратегиясы қарастырылды.
Дипломдық жұмыс көптеген отандық және шетелдік авторлардың
әдебиеттері мен басылымдарына, сондай-ақ кәсіпорынның қаржылық есептілігі
мен кәсіпорын сайтындағы мәліметтерге сүйене отырып жазылды.
1. ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бұл бөлімде қаржы ресурстарының мәні және оларды қалыптастыру көздері,
құрамы мен құрылымы және кәсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалану
негіздері қарастырылған.
1. Қаржы ресурстарының мәні және оларды қалыптастыру көздері
Қаржылық ресурстар термині теория және тәжірибеде кең қолданылады,
ол өзіне банк және өзге шоттардағы ақша қаражаттарының көлемінен бастап
кәсіпорын балансының өзге көрсеткіштеріне дейінгі түрлі түсініктерді
қосады.
Экономика ғылымындағы қаржы ресурстары термині түрліше түсіндіріледі.
Қаржы несие сөздігінде қаржы ресурстары, мемлекеттің, кәсіпорынның
шығындарын жабуға және түрлі қорлар мен резервтер құруға арналған ақша
қаражаттары.
Ал, экономика энциклопедиясы қаржылық ресурстарға келесідей түсінік
береді: бұл – ақша несие және бюджет жүйесі қаражаттары болып табылатын
экономикалық ресурстардың негізгі бөлігі.
Қаржы ресурстары ұғымы тек шаруашылық субъект, яғни кәсіпорын
деңгейінде түсіндіріледі. Осыған орай, қаржы ресурстары түсінігі астарында
шаруашылық субъектінің басқаруында болатын ақшалай кірістер мен түсімдер
және қаржылық міндеттемелерді орындауға арналған ақша қаражаттары
түсіндіріледі.
Қаржы менеджменті қаржы жүйесінің барлық бөлімдерін қамтиды және нарық
жағдайындағы басқару құрылымының басты құрылымы болып табылады. Қаржы
менеджментінің негізі болып қаржы саясаты қызмет атқарады, ол қаржылық
қызметтің бағытын және қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға бағытталады
4,122 бет.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары шаруашылық субьектінің басқаруындағы
және қаржылық міндеттемелерін орындауға арналған ақшалай кірістер мен
түсімдер болып табылады.
Қаржы ресурстары ұдайы өндірістің және мемлекеттің шығындарын жабу
үшін қажет. Демек, қаржы ресурстары – бұл жалпы ішкі өнім құнының бір
бөлігін, атап айтқанда, ақша нысанындағы таза табысты бөлу және қайта бөлу
процесінде жасалынатын мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
және халықтың қарамағындағы ақша қаражаттары, олар ұлғаймалы ұдайы өндіріс
пен басқа жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Тап қаржы ресурстары қаржы категориясын баға және басқа құндық
категориялардан бөліп алуға мүмкіндік жасайды. Қоғамдық жалпы өнім мен
ұлттық табысты арттыру қаржы ресурстары өсімінің басты шарты болып
табылады.
Қаржы ресурстарында негізгі орынды таза табыс (пайда, қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кеден төлемдері, қоғамдық мүдделерге төленетін
жарналар нысанындағы) және амортизациялық аударымдар алады.
Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары
(қорланым, босалқы қор) – қаржылық әдіспен қалыптастырылған, белгілі бір
қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары,
ал қаржы ресурстары болса, ол мемлекеттің (оның органдары арқылы) және
шаруашылық жүргізуші субъектілердің табыстары мен түсімдері. Біріншіден,
қаржы ресурстары деп ақша қаражаттарының көздерін, шаруашылық органның
немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің мұндай қаражаттарды жасау
мүмкіндіктерін түсінеді. Екіншіден, қаржы ресурстары – бұл қорлардағы, яғни
ақша қаражаттарының мақсатты босалқы қорларындағы байланылған қаражаттар,
сондай-ақ әлі мақсатты белгілі бір бағыттылығы жоқ қорлар бойынша
қалыптаспаған ақша қаражаттары. Мысалы, ақша қаражаттарының бір бөлігінің
алғашқыда қор сипаты болмайды – бұлар шаруашылық органдарынының олардың
шаруашылық әріптестері тарапынан келісімшарттарды, өзара шарттарды және
шаруашылық жүргізудің басқа шарттарын бұзғаны үшін алатын айыппұлдары,
өсімдері, тұрақсыздық төлемдері. Мұндай қаражаттардың түсуін күні бұрын
есепке алу мүмкін емес.
Қаржы ресурстары ұғымындағы оның екі жағын ажырата білген жөн.
1.Шаруашылық жүргізу практикасында қаржы ресурстарының ұғымы деп
мемлекеттің, кәсіпорындардың қарамағындағы белгілі бір кезеңдегі барлық
ақша кірістері мен қорланымдардың жиынтығын, яғни ақша қорларын, несие
ресурстарын, ақша резервтерін айтады. Бұл шаруашылық жүргізудің шаруашылық
есеп практикасы тұрғысынан туындаған тәжірбиелік тәсілдеме. Расында,
кәсіпорынның банктегі оның шотындағы белгілі бір күндегі ақшалары олар
кәсіпорынның меншікті немесе қарыз қаражаттары болып келетіндігіне
қарамастан оның барлық нақтылы қаржы ресурсатарын құрайды. Сол секілді
мемлекеттік бюджетте шоғырланған кірістер, қорланымдар олар жасалынған
құнды алғашқы немесе кейінгі бөлудің нәтижесі болып табылатындығына
қарамастан мемлекеттің әрбір нақты күндегі қаржы ресурстары болып саналады.
2. Егер жиынтық өнімнің (с+v+m) материалдық – заттай және құндық
құрылымына, оның бөлінісіне және бұл процестегі орнына сүйенсек, онда қаржы
ресурстарының ұғымы басқаша көрінеді. Егер қайталама есептің элементін
шығарып тастасақ, онда қаржы ресурсының ұғымы тікелей мемлекет пен
кәсіпорындарда оларға жүктелінген функцияларды орындау үшін шоғырланатын
құндық нысанындағы жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігін
білдіреді 5,33б..
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл меншікті ақшалай кірістердің және
кәсіпорынның қаржылық міндеттемелерін орындауға арналған тартылған
қаражаттар, ағымдық қаржыландыру шығындары және өндірісті кеңейтумен
байланысты шығындар жиынтығы.
Капитал - өніріске салынған, айналымнан соң кіріс әкелетін қаржылық
ресуртардың бөлігі.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары шығуы бойынша меншікті (ішкі) және әр
түрлі жағдайларда тартылған (сыртқы) болып бөлінеді.
1. Меншікті қаржылық ресурстар өзіне:
- пайда;
- амортизациялық аударымдар;
- өнімді өткізуден түскен табыс;
- тұрақты пассивтер;
- құрылысқа салынған мобильді ішкі ресурстарды қосады;
Ескере кететін болсақ, кәсіпорынның барлық пайдасы өз меншігінде,
оның бөлігі салық және өзге де салықтық төлемдер түрінде бюджетке түседі.
Кәсіпорынның меншігінде қалатын пайда жинақтау және тұтыну мақсатында
бөлінеді. Жинақтауға жұмсалған пайда кәсіпорынның мүлкінің өсуі үшін және
өндірісті дамытуға қолданылатын болса, ал тұтынуға арналған пайда
әлеуметтік мәселелерді шешуге қолданылады. Кәсіпорынның меншікті қаржы
ресурстарын қалыптастыру саясатын жасақтаудың негізгі кезеңдерін А
қосымшасынан көруге болады.
Амортизациялық аударымдар – бұл материалдық емес активтер және негізгі
өндірістік қорлардың тозу құнының ақшалай көрінісі.
2. Қаржылық ресурстарды қаржыландырудың тартылған немесе сыртқы
көздеріне келесілерді жатқызуға болады:
- меншікті;
- қарыздық;
- бюджеттік ассигнациялау.
Осы жоғарыда көрсетілген бөлімдерді капитал салу формасы ретінде
қарастыруға болады. Егер сыртқы инвесторлар ақша қаражаттарын кәсіпкерлік
капитал ретінде салса, мұндай салымның нәтижесі болып тартылған меншікті
қарыздық ресурстардың қалыптасуы табылады [Қосымша Ә].
Профессор В.Н. Радионованың айтуы бойынша кәсіпорын қаржылық
ресурстарының қалыптасу көздері болып келесілер табылады:
- меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар (сондай-ақ пайда
түрлері, амортизация, өнімді өткізуден түскен табыс, тұрақты
пассивтер);
- қаржылық нарықта қызмет атқаратын құралдар (акция, облигация, өзге
де бағалы қағаздар, несиелік инвестициялардың сатылымы);
- аударым нәтижесінде келіп түсетін ақша қаражаттары (сақтандыруды
жабу, концерндерден, ассоциациялардан, құрылымдық бөлімшелерден
түсетін түсімдер, пайлық жарналар, дивидендтер және пайыздар,
бюджеттік субсидиялар) 5,48бет.
Қаржылық ресурстар кәсіпорынмен өндірістік және инвестициялық қарекет
барысында қолданылады. Олар барлық уақытта қозғалыста болады және ақшалай
формада тек қана кәсіпорынның кассасында және банктің есеп шоттарында ақша
қаражаттарының қалдығы түрінде болады.
Кәсіпорынның өзінің қаржылық тұрақтылығын және нарықтық шаруашылықтағы
тұрақты орнын ескере отырып, қаржылық ресурстарын қызмет түрлері және уақыт
бойынша бөледі. Қаржылық ғылым қаржыны экономикалық санат ретінде
қарастырып қана қоймай, оның ақша қаражаттарының бағытталған қорлары
түріндегі материалдық айналысын атап көрсетеді. Бұл қорлар қаржылық
қатынастың сыртқы ұстанушылары ретінде қатысады. Олардың қалыптасу көздерін
және сәйкесінше ұлттық шаруашылықтың қаржылық ресурстарын ұсынады 6,74б..
Осыған байланысты, қаржылық ресурстар болып мемлекетпен, кәсіпорынмен,
ұйыдармен, бірлестіктермен қалыптасқан ақшалай жинақтар және жалпы қоғамдық
өнімді және ұлттық кірісті бөлу - қайта бөлуде құрылатын қаржылық қорлар
табылады.
Қаржылық ресурстарда маңызды орынды таза кіріс (пайда, қосымша құн
салығы, акциздер, кедендік төлемдер, әлеуметтік қажеттілікке аударымдар
түрінде) және амортизациялық аударымдар алады.
Қаржылық ресурстардың қаржылық қорлардан ерешеліктері:
Біріншіден, қаржылық ресурстар ақшалай қаражаттардың көздері ретінде
түсіндіріледі.
Екіншіден, қаржылық ресурстар - бұл тиесілі құралдар, яғни мақсатты
бағытталған ақша қаражаттары, сондай-ақ, мақсатты бағытталмаған қорлар
бойынша қалыптаспаған ақша қаражаттары. Мысалы, ақша қаражаттарының бір
бөлігі бастапқыда қорлық сипатқа ие емес – бұл айыппұлдар, өсімақы,
шаруашылық субъектілер мен олардың серіктестері арасындағы келісімнің және
шаруашылық шарттардың бұзылуынан пайда болған тұрақсыздықтары.
Қаржылық ресурстар түсінігін екі жақты қарастырған жөн:
▪ шаруашылық тәжірибесінде қаржылық ресурстар түсінігі
астарында кәсіпорынның, мемлекеттің басқаруында болып
табылатын жинақталған барлық ақша қаражаттарының және
кірістерінің жиынтығы табылады, яғни ақшалай қорлар, несиелік
ресурстар, ақша қаражаттарының резервтері. Бұл тәжірибелік
түсінік. Кәсіпорынның банктік шотындағы белгіленген мерзімі
көрсетілген ақша қаражаттары меншікті немесе тартылғандығына
қарамастан кәсіпорынның қаржылық ресурстары болып табылады;
▪ жалпы қоғамдық өнімнің (C+V+M) бағалық және материалдық
заттай құрылымы тарапынан қарастыратын болсақ, қаржылық
ресурстарды өзгеше түсінеміз. Қаржылық ресурстар түсінігі
мемлекетте және кәсіпорында өзіне жүктелген функцияларды
атқаратын жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық кірістің бір бөлігі
болып табылады.
Қаржы ресурстарының қозғалысы еркін қаржылық баланста көрінеді
(қаржылық ресурстар және мемлкеттік шығындар балансы). Сондай-ақ баланста
несие ресурстарының бөлігі де көрінеді.
Қаржылық ресурстар көздері болып жиынтық қоғамдық өнімнің барлық үш
элементі табылады C, V, M [Қосымша Б].
С элементінен: кәсіпорынның минерелды - шикізат базасын қайта
жандандыруға кеткен амортизациялық аударымдары, суға төлем, өнімнің өзіндік
құнына кіретін минералды шығындарға төлемдер.
V элементі - халықтан жиналатын мемлекеттік салық, әлеуметтік
сақтандыруға және мемлекеттік қорларға аударымдар тәрізді қаржылық
ресурстар көзі болып табылады.
М элементі өзіне пайданы, жанама салықтарды, сыртқы экономикалық
қызметтен түскен түсімдер мен кірістерді қосады.
Қаржылық ресурстардың бір бөлігі қоғамдық элементтердің бірнешеуін
біріктіре отыра құрылады. Осылайша кәсіпорынның өндіріске кеткен және
өнімді өткізуге кеткен шығындары деңгейіндегі С және V элементтері
біріктіріле отырып, салық, арнайы бюджеттен тыс қорларға аударымдар мен
жинақтар түрінде ресурстар қалыптасады.
Төлемдер, жер қойнауын пайдаланушыларға рояльти, өндіріс бонустары,
көлік құралдарына салық, мемлекеттік баж салығы, көлік жолдарын
пайдаланушылардың аударымдары, ластаушы заттарды шығарғаны үшін төлемдер
және т.б.
Ал, жекешелендіруден түскен түсімдер ұлттық байлық көзі болып табылады
яғни, жиынтық ұлттық табыс (V+М) 7,83б..
Сондай-ақ мемлекеттің қаржылық ресурстар көздері болып мемлекеттік
несиелеу жолымен тартылған қаражаттар да жатады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстар құрылымындағы басты орынды пайда алады
(жалпы көлемнің 40 %), келесі орындарды қосымша құн салығы, амортизациялық
аударымдар, несиелер бойынша жинақталған қаражаттар (жалпы көлемнің 5 %),
жол қорына аударымдар (5 %), сыртқы экономикалық әрекеттен алынған кірістер
мен түсімдер (4%), акциздер (1%).8,14бет
Қаржылық ресурстар орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
тәртіпте құрылады.
Орталықтандырылған тәртіпте мемлекеттік бюджет, зейнетақы қоры және
әлеуметтік сақтандыру қоры, өзге де бюджеттен тыс қорлардың ресурстары
қалыптасады.
Орталықтандырылмаған әдіспен кәсіпорынның тұтыну қоры және материалдық
өндіріс аясының ұйымдары, амортизациялық аударымдар қорлары,
кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың, өзге де қаржылық қорлардың
қаржылық резервтері және валюта қорлары қалыптасады.
Шаруашылық нарық принциптеріне өту қаржылық ресурстардың көлемінде,
құрылымында және оларды пайдалану бағытында жағымды әсер етеді, ақша
қаражаттарының ізденісімен айналысатын қаржылық қызмет басшыларына мол
мүмкіндік ашады:
Біріншіден, пайданы жоғарылату арқылы меншікті қаржылық ресурстарының
резервтерін кеңейтуге мүмкіндік береді, ал екіншіден, шаруашылықтың төменгі
сатысындағы өндірісті қайта жандандыруға қажетті қосымша ақша қаражаттарын
алу жолдарын түпкілікті өзгерту.
Кәсіпорын өндірісті инвестициялау мақсаты бағытын бюджеттен ақша
бөлумен айналысқаннан гөрі қажетті қаражатты қаржы нарығынан таба алады.
Кез-келген шаруашылық субъект өзіндік экономикалық қаржылық
шарттарында кеңейтілген өндірістің көзерін, өз ресурстары тарапынан
қалыптастыра алады.
Дер кезінде сақтандыру компанияларымен жасалған келісім шарттар
кәсіпкерлік қызметтің тәуекелділігін азайтуға және кәсіпорынмен келтірілген
зиянның орнын толтыруға кепілдікті қалыптастырады. Жан - жақты көздерден
келіп түскен қаржылық ресурстар кәсіпкерге қаражаттарды жаңа өндіріс
көздеріне өз уақытында инвестициялауға, қызмет атқаратын кәсіпорынды
кеңейтуге, ғылыми техникалық жұмыстарды қаржыландыруға және оларды
енгізуге, экологиялық таза технологиялар бойынша шығындарды жабуға
мүмкіндік береді.
Қажетті көлемдегі ресурстардың бар болуы және оларды тиімді пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартып, қаржылық тұрақтылығын, төлем
қабілеттілігін және баланстың өтімділігін қамтамасыз етеді.
Жоғарыдағы жағдайларды қалыптастыру үшін керекті ресурстардың қажетті
көлемі қаржылық жоспарлау бөлімінде анықталады.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрамы мен құрылымы
Қаржы ресурстарының қозғалысы жиынтық қаржы балансында (қаржы
ресурстары мен мемлекеттің шығыстары балансында) қамтып көрсетіледі. Алайда
баланста несие ресурстарының бір бөлігі де көрсетіледі.
Қаржы ресурстарының құрамында олардың аса маңызды екі бөлігін бөліп
көрсетуге болады:
▪ мемлекеттің кірістері. Олар республикалық және жергілікті
бюджеттерде шоғырланады. Мемлекеттің кірістері заңнамалық
тәртіппен бекітіледі және мемлекеттің функцияларына сәйкес
жұмсалынады. Мемлекеттің кірістерін жұмылдырудың негізгі
әдістер салықтар, қарыздар мен лоторея, сыртқы көздерден
түсетін түсімдер;
▪ бюджеттен тыс қаражаттар. Олар шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында болады. Олардың пайда болуы
мемлекеттің мақсатты шығыстарымен байланысты. Бюджеттен тыс
ресурстар автономды арнаулы қорлар, арнаулы қаржы сметалары,
қазынашылық шоттар түрінде болып келеді. Бұл қорлардың
қаражаттары экономиканы мемлекеттік реттеудің мүмкіндіктерін
кеңейтеді. Бюджеттен тыс қаражаттарыдың оғаштығы мемлекетке
қаржы ресурстарының жалпы сомасының жасыруға, қаржылық
бақылауды әлсіретуге, нағыз қаржылық жағдайды бұрмалауға
мүмкіндік жасайды. Бюджеттен тыс қаражаттардың жалпы сомасын
анықтау қиын, өйткені ол көптеген қорлар мен сметалар арасында
шашырап кеткен.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары – бұл шаруашылық субъектілердің және
қаржылық міндеттемелерді орындауға арналған ақшалай кірістер мен түсімдер
болып табылады. Қаржылық ресурстар меншікті және оларға теңестірілген
қаржылық - банктік жүйедегі ақша қаражаттарының келіп түсуінің оларды қайта
бөлу есебінен қалыптасады. Кәсіпорынның меншікті қаржы ресурстарын
қалыптастырудың саясатын жасақтау кезеңдері Б қосымшасында көрсетілген.
Кәсіпорынның алғашқы қаржылық ресурсы оның құрылған уақытынан бастап,
яғни қаржылық капиталдың пайда болу кезінде қалыптасады.
Қаржылық ресурстардың көздері болып, олардың қызмет етуінің ұйымдық -
құқықтық нысанына байланысты акционерлік капитал, кәсіпорын мүшелерінің
пайлық салымдары, бөлімшелердің қаржылық ресурстары, ұзақ мерзімді
несиелер, бюджет қаражаттары табылады. Жарғылық қор көлемі өндіріс
қызметіне инвестицияланған негізгі және айналыстағы ақша қаражаттарының
мөлшерін көрсетеді.
Кәсіпорынмен қаржы ресурстарының пайдалануы көптеген бағыттарда жүзеге
асырылады. Олардың бастылары болып келесілер табылады:
- қаржылық міндеттемелерді атқаруға бағытталған қаржылық - банктік
жүйе ұйымдарының, бюджетке салықтық төлемдер, банктік несиелерді
пайдаланғаны үшін пайыздар, алынған ссудаларды жабу, сақтандыру
төлемдері және т.б.
- өндірісті кеңейту және оны техникалық пайдалану мақсатындағы,
сондай-ақ жаңа прогрессивті технологияларға көшу, ноу-хауды
пайдалануға байланысты меншікті қаражаттар мен шығындарды
инвестициялау;
- нарықта тұтынылатын бағалы қағаздарға қаржылық ресурстарды
инвестициялау: акциялар және облигациялар;
- марапаттау және әлеуметтік нысандағы қаржылық қорлардың пайда
болуына бағытталған қаржылық ресурстар;
- қаржылық ресурстарды қайырымдылық мақсаттарда және демеушілік
шараларында пайдалану.
Шаруашылықтың нарық негізіне өтумен байланысты тек кәсіпорын
басшыларының рөлі ғана емес, сондай-ақ басқарудың әкімшілік әдістерінде
екінші рөлді атқарған қаржы қызметінің орны артуда. Нарықтық экономика
шарттарында кәсіпорынның қаржылық қызметтері үшін қаржылық ресурстарын
инвестициялауды тиімді бағыттау, бағалы қағаздармен операциялар және өзге
де қаржылық менеджмент сұрақтары маңызды болып табылады. Қаржылық
менеджмент аясындағы жоғарғы көрсеткіштерге жету көбіне қаржылық қызмет
жұмыскерлерінің қызметі нәтижесінде көрінеді. Олардың қызметтеріне
туындаған сұрақтарды дәстүрлі емес жолдармен шешу, іскерлік ынта,
операциялардың көлемділігі және тәуекелділік жатады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары шығу нысандары бойынша: меншікті
(ішкі) және өзге де шарттарда тартылған (сыртқы) болып бөлінеді.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрылу көздеріне:
- меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар;
- қаржылық нарықтағы қаржылық ресурстардың біріктірілуі;
- қайта бөлі тәртібіндегі қаржылық - банктік жүйеден түскен ақша
қаражаттары кіреді 9,98б..
Меншікті және оларға теңестірілген қаражаттарға кәсіпорынның пайдасы,
амортизациялық аударымдар, тұрақты пассивтер, құрылыстағы ішкі ресурстардың
біріктірілуі жатады.
Қаржылық нарықта біріктірілген қаражаттарға меншікті акция, облигация
және өзге де бағалы қағаздарды сату, несиелік инвестициялар жатады.
Қайта бөлу нәтижесінде түскен ақша қаражаттарына жоғарғы органдардан
түсімдер, пайлық салымдар, дивидендтер және пайыздар, бюджеттік субсидиялар
кіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру – нарықтық экономика шарттарындағы кәсіпорынның
өнімді тиімді шаруашылық қызметінің маңызды құралы болып табылады. Бұл
принцип бойынша кәсіпорын өнімді өндіру және кәсіпорынның өндірістік –
техникалық базасын кеңейту мақсатындағы шығындарды өз қаражаты есебінен
жүргізу,
Меншікті қаражаттардың негізгі көзі болып қалыптасқан жарғылық капитал
табылады.
Қоғамның жарғылық капиталы акционерлермен сатып алынған қоғам
акцияларының номиналдық құнынан құрылады. Қоғамның барлық жай акцияларының
номиналдық құны қоғамның жарғылық капиталы болып табылатын қоғам мүлкінің
минималды көлемін анықтайды.
Кәсіпорын басқаруында қалатын пайда – бұл оның қажеттіліктерін
қанағаттандырудағы көп бағытты негіз болып табылады. Алайда, пайдаланудың
басты бағытын жинақтау және тұтыну ретінде қарауға болады. Пайданы
жинақтауға және тұтынуға бөлу пропорциясы кәсіпорынның даму артықшылықтарын
анықтайды. Амортизациялық аударымдар және жинақтауға бағытталған пайданың
бір бөлігі кәсіпорынның өндірістік және ғылыми – техникалық дамуына,
қаржылық активтерінің құрылуында, яғни бағалы қағаздарды сатып алу, өзге
кәсіпорынның жарғылық капиталына салымдар және т.б. түрде пайдаланылатын
ақшалай ресурстарды құрайды. Пайданың келесі бір бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына жұмсалады, ал қалған бөлігі тұтынуға қолданылады, оның
нәтижесінде кәсіпорындар мен жеке тұлғалар арасында қаржылық қатынастар
пайда болады 10,33б..
Қаржылық ресурстардың қолда барын көрсететін көрсеткіштердің бірі
болып меншікті айналым қаражаттары табылады. Олар кәсіпкерлік қызметтің
табыстылығы үшін қажетті кәсіпорынның мүліктік және оперативтік қызметін
өзі жүргізуін қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, меншікті айналым қаражаттары
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының деңгейін көрсетіп, оның қаржы
нарығындағы жағдайын анықтайды. Меншікті ақша қаражаттары нормаланатын
айналым қаражаттарының қалыптасу көздері болып табылады. Олардың алғашқы
қалыптасуы кәсіпорынның құрылып және оның жарғылық капиталының құрылған
уақытынан басталады. Осының нәтижесінде кәсіпорын құрылтайшыларының
инвестициялық қаражаттары пайдаланылады. Әрі қарай меншікті айналым
қаражаттары меншікті қаражаттарға теңестірілген пайданың, бағалы қағаздарды
сату есебінен толтырылады.
Меншікті қаражаттарға теңестірілген тұрақты міндеттемелер негізінен
кәсіпорынға тиесілі емес. Сондықтан оларды меншікті қаражаттарға жатқызуға
болмайды. Алайда бұл қаражаттар үнемі айналыста болады және минималды
қалдық сомасында меншікті айналым қаражатының қалыптасуында қолданылады.
Тұрақты міндеттемелерге келесі қаражаттар жатады: кәсіпорынның
жұмысшыларының жалақысы бойынша қарыздар, төленгелі тұрған төлемдердің
резервтері, бюджетке және бюджеттік емес қорларға минималды берешек, өнім
үшін алдын ала төлемдер ретінде түскен кредитордың төлемдері және т.б.
Тұрақты міндеттемелер меншікті айналым қаражатының тек қана өсім
сомасындағы жабу көзі болып табылады.
Кәсіпорын айналысында өзге де қаражаттар болуы мүмкін. Бұл
кәсіпорынның жеке, уақытша тікелей бағыттарда қолданылмай тұрған
қаражаттарының және резервтерінің қаржылық қалдықтары. Кәсіпорынның
бағытталған қорлары мен резервтері өзіндік құн, пайда және өзге де бағытты
түсімдер есебінен құрылады. Бұл қаражаттар тобына амортизациялық қор,
жөндеу қоры, күтілетін төлемдер резерві, қаржылық резерв, қайырымдылық қоры
және т.б. жатады.
Әлемдік тәжірибеде коммерциялық несие ұсынудың келесі түрлері
анықталған:
- вексельдік тәсіл;
- ашық шот;
- белгіленген уақытта төлегені үшін жеңілдіктер;
- маусымдық несие;
- консигнация
Вексельдік тәсіл бойынша сатушы тауарды жеткізгеннен кейін сатып
алушыға тратта ұсынады. Яғни, коммерциялық құжаттарды алғаннан кейін оны
акцептейді, бұл дегеніміз белгіленген уақытта төлем жүргізуіне келісім
береді. Бұл түр бөлшектеп және көтерме сату жеткізушілері арасында
қолданылмайды.
Келесі тәсіл – белгіленген уақытта төленгені үшін жеңілдіктер. Бұл
тәсіл келесі шартты қарастырады, егер сатып алушы келісім шартта
белгіленген уақытта төлем жүргізетін болса, бағада жеңілдік болады. Өзге де
жағдайларда барлық сома анықталған уақытта төленуі тиіс.
Екі жақты келісілген ашық шот бойынша келісім шартқа байланысты сатып
алушы қалаған уақытында тауар сатып ала алады яғни, әрбір жағдайға бөлек
несие рәсімделмейді.
Маусымдық несие негізінен ойыншық, күн көзілдірігі, қолшатыр, сувенир
және өзге де белгілі бір маусымда халық тұтынатын тауарларды өндіргенде
қолданылады. Бұл әдіс бөлшектеп сатушыларға осы тауарды жыл бойы сатып
алып, арнайы маусымда сатуға және ол бойынша төлемдерді кейінге қалдыруға
мүмкіндік береді.
Консигнация әдісінде бөлшектеп сатушы тауарлы - материалдық
құндылықтарды міндеттемелерсіз ала алады. Егер тауарлар сатылса, онда
сатушы өндірушіге төлемдер жүргізеді, ал егер тауарлар сатылмаса, онда
сатушы өндірушіге тұрақсыздықтарын төлемей тауарды қайтара алады. Әдетте
консигнация жаңа немесе сұранысын анықтау мүмкін емес тауарларға
қолданылады 11,58б..
Қазіргі таңда көптеген отандық кәсіпорындар айналым қаражаттарында
жетіспеушіліктерді сезінеді. Олардың өздерінің негізгі қорларын жаңартуға,
ғылыми – техникалық прогрестің жетістіктерін енгізуге мүмкіндіктері жоқ,
сондықтан да несие алуға мәжбүр. Несиелендірудің бірнеше түрлері бар:
ипотекалық, бағалы қағаздарды кепілге ала отырып несие алу (РЕПО
операциясы), тауар партиясын, мүлікті кепілдікке сала отырып несиелендіру.
Алайда, кәсіпорынға өзінің негізгі құралдарын жаңарту мақсатында құрал
жабдықтарды лизингке алған тиімдірек.
Лизинг – бұл кәсіпкерлік қызметтің түрі, ол уақытша бос немесе
тартылған қаржы ресурстарын инвестициялауға бағытталады. Лизинг шарттары
бойынша лизинг беруші келісім шартта көрсетілген мүлікті белгілі сатушыдан
алып оны арнайы төлем үшін кәсіпкерлік бағытта қолдану мақсатында лизинг
алушыға береді. Лизинг кәсіпорынның дамуы үшін пайдаланатын инвестициялау
түрі болып табылады 12,178б..
Ауыспалы кезеңдегі Қазақстан экономикасының дамуы көп жағдайларда
біріктірілген мемлекеттік экономикалық саясатты құрайтын құрылымдық
саясатқа, қаржылық саясатқа тәуелді.
Қаржылық саясат, экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі бола отырып,
мемлекеттің өз функциялар мен мәселелерін шешуге қажетті қаржыны
пайдалануды ұйымдастыру шараларының жиынтығы болып табылады. Қаржылық
саясат қаржылық ресурстардың біріктірілген әдістері мен формалары
жүйесінен, оларды бөлу және елдің қаржылық заңдылықтары негізінде
пайдалануда көрінеді.
Елдегі қаржылық жағдайға және мәселелердің шешілу ретіне байланысты
қаржылық саясаттың бағыты анықталады. Қаржылық саясатқа қойылатын басты
талаптар болып оны жасақтау және жүргізудегі кешенділіктің сақталуы,
шаралардың келісімділігі табылады.
Нарықтық қатынастардың даму деңгейі сол елдің қаржылық жүйесі
құрылымының артықшылығын көрсетеді.
Арасына Қазақстан кіретін нарықтық экономикасы бар елдер үшін
құрылымдық звенолары келесілер болып табылатын қаржылық жүйе тән:
▪ мемлекеттік қаржылар;
▪ материалдық өндірістік және өндірістік емес аясы қаржылары;
▪ халық қаржылары ( үй шаруашылығы )
Қаржылық саясатты орындауда материалдық өндіріс аясына қалыптасқан
қаржылық ресурстардың бар болуы маңызды болып табылады.
Көптеген халық шаруашылығындағы кәсіпорынның түрлі салаларының
қаржылары, бұл – ақшалай қорларды құрумен, бөлумен, пайдаланумен және
өндіріс аясында жинақтаумен байланысты экономикалық ақшалай қатынастар.
Кәсіпорын халық шаруашылық кешенінің негізгі звеносы болып
табылатындықтан, кәсіпорынның қаржысы мемлекеттік қаржылық жүйенің негізі
болып саналады. Кәсіпорын қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және
аймақтық ақшалай қорлардың қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуіне
ықпалын тигізеді. Мұндағы тікелей тәуелділік: кәсіпорынның қаржылық жағдайы
қаншалықты мықты және тұрақты болса, соншалықты жалпы мемлекеттік және
аймақтық ақшалай қорлар қамтамасыз етілген болады.
Нарықтық экономика шарттарында экономика және қаржы бойынша
мемлекеттік реттелетін аймақтар мен кәсіпорындар өзіндік қызмет жүргізуді
үйренуі тиіс. Бұл мәселені қаржылық механизм шешуі міндетті.
1.3 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалану негіздері
Қаржы ресурстарын пайдалану (оларды пайдаланудың қор емес нысанының да
мүмкін болғанымен) негізінен арнаулы мақсатты арналымының ақша қорлары
арқылы жүзеге асырылады. Қаржы қорлары ұлттық шаруашылықта іс-әрекет ететін
ақша қорларының бүкіл жүйесінің құрамдас бөлігі. Қаржы ресурсатарын
пайдаланудың қор нысаны ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттері негізінде
объективті түрде алдын ала анықталады және қор емес нысанымен салыстырғанда
оның бірқатар артықшылықтары бар. Қор нысанының артықшылықтарына мыналар
жатады: кез келген қажеттілікті қанағаттандыруды экономикалық
мүмкіндіктермен тығыз ұштастыру мүмкіндігі; ресурстарды қоғамдық өндірісті
дамытудың негізгі бағыттарына шоғырландыруды қамтамасыз ету; қоғамдық,
ұжымдық және жеке мүдделерді толығырақ үйлестіру мүмкіндігі.
Қаржы ресурстары жалпы қоғамдық өнімнің жартысын құрай отырып,
мемлекеттің қаржылық қуатының көрсеткіші болып табылады. қоғамдық өнім мен
ұлттық табысты өндіру, бөлу және қайта бөлу процесінде қалыптаса отырып,
олар түпкілікті пайдалануға, яғни негізгі құрал-жабдықтарды толтыруға,
ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге және жалпымемлекеттік қажеттерді
қанағаттандыруға қоғам жұмсайтын материалдық ресурстардың бір бөлігінің
ақша көрнісі болып табылады. қоғамдық өндіріс процесінде қаржы ресурстары
неғұрлым көп жасалса, соғұрлым ол тиімдірек болады. Сонымен бірге бүкіл
ұдайы өндірістің тиімділігін арттыру проблемасын шешу және экономикалық
өсудің қарқынын тездету ұлттық шаруашылықта қаржы ресурстарын тиімді
пайдалануға байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды пайдалануы көптеген бағыттар бойынша
жүзеге асырылады, олардың негізгілері болып келесілер табылады:
- қаржылық міндеттемелерді орындауға негізделген қаржы - банктік
ұйымдарға төлемдер. Оларға: бюджетке салықтық төлемдер, несиені
пайдаланғаны үшін банкке пайыздар төлеу, алынған несиені өтеу,
сақтандыру төлемдері және т.б.;
- өндірістік процесті ұйымдастыру үшін қажетті материалдық
ресурстарды сатып алуға қаржылық ресурстарды пайдалану;
- өндірісті кеңейтумен оны техникалық жаңартумен, жаңа прогрессивті
технологияларға өтумен, ноу-хауды пайдаланумен байланысты
капиталдық шығындарға меншікті қаражаттарды инвестициялау (қайта
инвестициялау);
- қаржылық ресурстарды бағалы қағаздарға инвестициялау: өзге
фирмалардың акциялары мен облигациялары, мемлекеттік қарыздар;
- қаржылық ресурстарды мадақтау және әлеуметтік саладағы ақшалай
қорларды қалыптастыру үшін қолдану;
- қаржылық ресурстарды қайырымдылық және демеушілік мақсаттарда
пайдалану.
Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалану активтердің айналымдылығымен
және табыстылық көрсеткіштерімен сипатталады. Сәйкесінше, қаржылық
ресурстардың пайдалану тиімділігін айналым мерзімін азайту және
табыстылықты көбейту арқылы арттыруға болады, ол шығындарды азайту және
өнімді өткізуден түскен табысты арттыру арқылы мүмкін болады.
Айналым капиталының айналымын жеделдету үшін күрделі шығындар қажет
етілмейді және өндіріс көлемі мен өткізілген өнім көлемін арттырады.
Алайда, инфляция айналым капиталын тез құнсыздандырады. Кәсіпорында айналым
капиталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады. Айналым капиталы ретінде
қолданылатын қорлар белгілі циклдардан өтеді. Өтімді активтер дайын өнімге
айналатын негізгі материалдарды сатып алуда қолданылады; өнім дебиторлар
шоттарын аша отырып несиеге беріледі, ал дебиторлар шоттары өтімді
активтерге айнала отырып төленеді және инкассацияланады. Кез - келген
айналым капиталына қажетсіз қорлар міндеттемелерді жабуға бағытталады.
Сондай-ақ олар негізгі капиталды сатып алуда қолданылуы немесе иелеріне
табыс ретінде төленуі мүмкін 13,91б..
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын тиімді пайдалануда бірнеше әдістер
қолданылады.
Нәтижелілікті бағалау. Бұл әдіс өзіне қызметтің нәтижелілігін
бағалауды қоса отырып, жоғарғы және төменгі ведостволық бюджеттік
ұйымдардың арасында қолданылады. Нәтижелілікті бағалау әдісі көбіне
кәсіпорын басшылары мен жұмысшыларын өз жұмыстарының тиімділігін арттыру
үшін ынталандырушы қызмет болып табылады. Нәтижелілікті бағалаудың мәні
бюджеттік қызмет көрсету қарекеті және кәсіпорынның толық қызметінің
нәтижесін сипаттайтын көрсеткіштерді талдау болып табылады. Бұл
көрсеткіштердің көбі ресми түрдегі мемлекеттік статистика мәліметтеріне
негізделмеген, сондықтан арнайы ішкі басқарушылық есепті талап етеді.
Алғашқы мәліметтерді жинақтау мен нәтижелілікті сипаттайтын көрсеткіштерді
есептеу әдістемесі нақты көрсеткіштердің жоғарғы сенімділігін қамтамасыз
ету қажет.
Сатып алуларды жүргізу саясаты. Сатып алуларды жүргізу саясаты
ұйымдарды материалдық – техникалық қамтамасыз ету тиімділігін арттыруға,
сатып алынатын тауарлар мен қызметтердің бағасын азайтуға, сонымен қатар
сатып алуларды жүргізуге трансакциондық шығындарды азайтуға бағытталады.
Бұл саясатты ұйымдастыру орталықтандырылған сатып алулар механизмі,
конкурстық процедуралар, бюджеттік ұйымдардың қаржылық тәуелсіздігі
арасындағы балансты табуды көздейді.
Конкурстарды (тендерлерді өткізу). Ашық конкурс - сатып алулардың ең
тиімді әрі қымбат әдісі. Ашық конкурсты ұйымдастыру үлкен сатып алулар
бағдарламалары үшін қажет. Конкурс жүргізу тәжірибесінің жинақталуы және
мұны іс жүзінде тарату, конкурсты жүргізу шығындарының үлесін азайтуы
мүмкін.
Сатып алудың конкурстық әдісін, шығындарды төмендету және алынатын
қызметтердің сапасын жоғарылатудың қызмет атқарушы механизміне ауыстыру,
оның қатысушыларына қорытынды шығаруда толық анықтылықты қажет етеді. Егер,
конкурс жай лоторея немесе алдын-ала анықталған жеткізушілермен келісім-
шарт рәсімделуіне негізделсе, онда бұл конкурс ұйымдастырушыларының, сондай-
ақ оның қатысушыларының шығындарын ұлғайтады.
Бірыңғай бюджеттік шот. Қаржылық ресурстарды бағытты және тиімді
пайдалану, ақшалай қорларың қалыптасуы және жұмсалуының есепті сметасының
және жоспарының құрылуы негізінде бақыланады. Әлемдік тәжірибеде
кәсіпорын бюджеті ауқымды таралымға ие. Бюджет жоспарлау функциясын жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Ол алдан - ала бақылау құралы болып табылады.
Сондай-ақ, бюджет шығындардың шекті мағынасын қалыптастырып және өзге
кәсіпорын немесе бөлімшенің өз қолма-қол қаражаттарын толық пайдалануға
мүмкіндік береді. Бюджетті құрудың басты мәні келесідей, кәсіппорынның
әрбір бөлімшесі өзіне қажетті ресурс көлемін белгілейді, олардың ұсыныстары
жоғары тұрған басқару бөлімшесімен қаралады. Мүмкіндігінше және жалпы бағыт
бойынша өзгертулер енгізіліп, жөнделеді.
Бірыңғай банктік шотта кәсіпорынға арналған дербес шот ашу ақша
қаражаттары ағымын басқарудың негізі болып табылады. Дербес шот жүйесінің
спецификасы қатысты банктік мекемемен келісім - шартта анықталады; ол
бюджеттік ұйымдардың құрылымы және олардың қаржылық деңгейін көрсетеді.
Осыған байланысты әрбір дербес шот бойынша олардан ақша қаражаттарын алудың
әртүрлі тәртібі қалыптастырылады. Көбіне, трансферттік шығындарды жүргізуге
арналған ақша қаражаттарын дербес шоттардан түсіру қатаң анықталған
шығындық операциямен шектелуі мүмкін. 14,165бет
Кәсіпорынның негізгі қаржылық органы дербес шоттар жүйесін жалпы
басқаруды, сонымен қатар жалпы бюджеттік шотта дербес шоттарды ашуға және
жабуға басқа ұйымдық бөлімшелерден тапсырыстары қарастыруды жүзеге асырады.
Қаржылық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыруда тағы да бір
басты құрал кәсіпорынның негізгі өндірістік құралдарын және материалдық
емес активтерді басқару болып табылады. Бұл басқарудағы негізгі мәселе
амортизацияны есептеу әдісін таңдау болып табылады.
Амортизацияны есептеудің үш әдісі бар: біркелкі есептеу әдісі,
жүргізілген жұмыс көлеміне байланысты есептеу және жеделдетілген есептеу.
Біркелкі есептеу әдісі негізгі құралдардың қызмет етуінің нормативтік
мерзіміне байланысты. Амортизациялық аударымдардың нормалары негізгі
құралдардың физикалық және моральдық қызмет ету мерзіміне байланысты
анықталады. Амортизациялық аударымдардың көлемін анықтау негізгі
құралдардың құнын дұрыс бағалауды қажет етеді. Уақыт өте келе негізгі
құралдарды қайта бағалау қажеттілігі туады, оларды қайта жөндеу құнын
анықтау үшін және нақты экономикалық шарттармен сәйкестендіру үшін
жүргізіледі. Инфляция деңгейі жоғары болған сайын мұндай қайта бағалау жиі
жүргізілуі шарт.
Амортизацияны есептеудің екінші әдісі – жүргізілген жұмыс көлеміне
байланысты есептеу. Ол жүргізілген жұмыс көлемі неғұрлым көп болса,
соғұрлым тозу көп болады деген қағидаға негізделген. Бұл жағдайда мерзім
есепке алынбайды.
Үшінші әдіс – жеделдетілген амортизация. Ол амортизация аударымдарының
негізгі сомасы негізгі құралдардың қызмет етуінің бастапқы жылдарында
есептеледі деген қағидаға негізделеді. Бұл негізгі құралдарды жаңартуды
жеделдетіп қана қоймай, сонымен қатар инфляциялық жоғалтуларды азайту әдісі
болып табылады. Бұл әдіс шығындардың басты бөлігін тез жабуды қамтамасыз
етеді. Бірақ жеделдетілген амортизация саясаты өзіндік құнның артуына және
сәйкесінше өткізу бағасының артуына әкеліп соғады. Бұл әдісті қолданғанда
алынатын амортизациялық аударымдар қатаң мақсатты бағытқа ие болады
15,132б..
Сонымен қатар, қаржылық ресурстарды басқарудың тиімділігі кәсіпорынның
капитал құрылымына тікелей байланысты екенін айта кеткен жөн. Капитал
құрылымы кәсіпорын активтерін ұлғайтуға бағытталған қарекеттеріне оң немесе
кері әсер етуі мүмкін. Капитал құрылымы кәсіпорынмен қызмет ету түріне және
талаптарына сәйкес келуі шарт.
Капиталдың тиімді құрылымы түсінігі барлық капиталдың максималды
нарықтық бағасын қамтамасыз ететін және сәйкесінше иелеріне максималды
көлемде табыс әкелетін меншікті және қарыз капиталының арақатынасын
бейнелейді. Капиталдың тиімді құрылымы меншікті және қарыз капиталын
қолдануың арақатынасын көрсетеді, бұл жағдайда меншікті капитал
рентабельділігі коэффиценті мен қарыз коэффицентінің арасында тиімді
арақатынас орнайды.
Капиталдың тиімді құрылымы меншікті және қарыз құралдарының
арақатынасы 9010 болғанда орнайды. Айта кететін жағдай, барлық
кәсіпорындар үшін бірдей капитал құрылымы болмайды. Капитал құрылымы
бойынша әрбір шешім – бұл тәуекел мен табыстылық арасындағы таңдау болып
табылады, себебі қаржыландыру көздерінің құрамындағы қарыз капиталы
үлесінің артуы тәуекел деңгейін де, табыстылық деңгейін де арттырады.
Сондықтан, капитал құрылымына байланысты әрбір шешім ұйымның жалпы
стратегиясына байланысты қабылданады.
Қаржылық ресурстарды пайдаланудың тиімділігі кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына, оның өтімділігіне, төлемқабілеттілігіне, табыстылығына әсер
етеді.
1. МаңғыстауМұнайГаз АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРЫН ТАЛДАУ
Бұл бөлімде МаңғыстауМұнайГаз Акционерлік Қоғамының баланс
активтерінің орналасуына және құрамына талдау жүргізіліп, қаржылық
тұрақтылықты сипаттайтын көрсеткіштер анықталды. Сондай-ақ кәсіпорынның
төлем қабілеттілігі мен өтімділігіне талдау жүргізілді.
2.1 МаңғыстауМұнайГаз Акционерлік Қоғамының баланс активтерінің
орналасуын және құрамын талдау
Батыс Қазақстан совнархозының 1963 жылдың 27 қарашасының № 280
қаулысы бойынша мемлекеттік мекеме – Мангышлакнефть өндірістік мекемесі
құрылды.
1965 жылдың 15 қазынындағы Қазақ ССР Жоғарғы Советі және 1965 ж. 16
қазан № 675 Қазақ ССР Министрлер кеңесінің Қаулысы бойынша өндірістік
кәсіпорын Мангышлакнефть Қазақстаннефть болып өзгертілді.
МаңғыстауМұнайГаз АҚ Маңғыстау аудандық мемлекеттік мүліктік
комитеттің (қаулы № 5901-5 24 мамыр 1995 ж.) негізінде құрылған
акционерлік қоғам болып табылады.
Орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, Маңғыстау облысы, Ақтау
қаласы, 6 шағын аудан, 1 үй.
МаңғыстауМұнайГаз АҚ негізгі қызметі: мұнай және газ өнімдерін
өндіру мен тасымалдау, мұнайды өңдеу, өңделген мұнай және мұнай өнімдерін
өткізу, мұнай және газ кен орындарын барлау және өндіру, мұнайдың, газдың,
судың және жыныстардың физикалық – химиялық қасиеттерін айқындау бойынша
лабораторлық жұмыстар, жерасты сулары кен орындарының мониторингін жүргізу,
мұнай өндіруді қарқындату, технологиялық мұнай – газ кәсіпшілігі жабдығын
монтаждау, газды пештерге жеткізетін құбыр желілерін, сондай –ақ тіректі
арматура мен қысым реттегіштерді пайдалану, монтаждау және жөндеу,
қысыммен жұмыс істейтін қыздыру пештерін, қазандықтарды, түтіктерді,
резервуарларды, газ өндіру, газ тасымалдау жабдықтарын, жүк көтергіш
механизмдер мен машиналарды, автомобильдік газ баллон қондырғыларын, темір
цехтарын жөндеу және сынау, жарылғыш заттарды, жарылу құралдарын және
иондық әсер ету көздерін сақтау, пайдалану және тасымалдау, белгіленген
тәртіппен осы құралдардың импорты, белгіленген техникалық, экологиялық
және санитарлық талаптарға сәйкес қабат қысымын ұстау объектілерін
техникалық сумен қамтамасыз ету болып табылады 22.
Баланс активіне кәсіпорындағы капиталдың орналасуы туралы, сондай-ақ
нақты мүлікке және материалдық құндылықтарға салынған салымдар,
кәсіпорынның өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындары, бос қалған
қолма - қол ақша қаражаттары туралы мәліметтер кіреді. Енгізілген
капиталдың әрбір түріне байланысты жеке баланс бабы болады. Баланс
активінің баптарға бөлінуінің негізгі белгісі болып өтімділік табылады
(қолма-қол ақшаға айналу жылдамдығы). Осы көрсеткіш бойынша баланстың
барлық активтері ұзақ мерзімді немесе негізгі капитал және ағымдық активтер
(айналым) болып бөлінеді.
Кәсіпорын қаражаттары ішкі және сыртқы айналыста қолданылады
(дебиторлық қарыз, бағалы қағаздарды сатып алу, өзге кәсіпорындардың акция,
облигацияларын сатып алу).
Кәсіпорын қаражаттарын орналастырудың оның қаржылық қарекетінің
тиімділігін арттыруда маңызды. Негізгі және айналым құралдарына қандай
қаражат салынғандығынан, олардың өндіріс және айналыс аясына қаншалықты
жұмсалғандығынан, ақшалай және материалдық формасынан кәсіпорынның
өндірістік және қаржылық қызметінің көрсеткіштерінің нәтижесі тәуелді.
Активтің жалпы құрылымын және жеке бөлімдерін талдау, олардың тиімді
орналасуына мүмкіндік береді.
ММГ АҚ 2005-2006 жж. арналған баланс бойынша активтердің құрамы мен
құрылымын талдайық.
Кесте 1
ММГ АҚ-ның 2005-2006 жж. арналған бухгалтерлік балансы
(мың теңге)
Баптар 2005 жыл 2006 жыл
1 2 3
АКТИВТЕР
І. Ұзақ мерзімді активтер
Аяқталмаған капиталдық салымдар 3 042 772,6 6843316,8
Күмәнді қарыздар
Материалдық емес активтер 30 427,7 26 320,4
Бастапқы құн бойынша негізгі құралдар 19 995 362 26 846 858
Жер - -
Ғимараттар мен құрылыстар 15 276 456 20 108 296
Машиналар мен құрылғылар 3 579 169 5 476 759
Көлік құралдары 99 976 206 720
өзгелер 99 975 126 180
Аяқталмаған құрылыс 4 059 058 4 295 497
Аяқталмаған өндіріс құнын төмендетуге резерв -3 119 272 -3 366 594
Негізгі құралдардың тозуы, барлығы 6 954 908 13 160 225
Ғимараттар мен құрылыстардың тозуы 5 473 512,5 11 080 909
Машина мен құрылғылардың тозуы 1 418 801,2 1 947 713
Көлік құралдарының тозуы 36 774,5 79 645
өзге де тозулар 25 819,8 51 958
Ұзақ мерзімді активтер, барлығы 17 821 953 20 740 514
ІІ. Ағымдық активтер
ТМЗ 1 179 726 1 690 720
ТМЗ құнын төмендетуге резерв -117 972 -169 072
Аяқталмаған өндіріс 718 094 1 595 019
Дайын өнім 2 179 929 861 310
Алынған тауарлар 1 949 113 4 019 448
1 кестенің жалғасы
1 2 3
Тауарлар құнын төмендетуге резерв -144 911 -2 264 927
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің 13 259 099 1 1260 835
дебиторлық қарыздары
Еншілес ұйымдардың дебиторлық қарыздары 2 641 561 2 376 578
Күмәнді сауда қарыздары -6 873 188 -4 509 042
Бюджеттік дебиторлық қарыз 1 282 311 1 977 823
Бюджеттен тыс қорлардың дебитолық қары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz