Жыр алабы - Жамбыл
КІРІСПЕ
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
І.І. Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
1.2 Ж.Жабаевтың ақындық өнерге келуі
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ . ЖАМБЫЛ
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
2.2 Жамбыл Жабаев дастандарындағы ұлтжандылық
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
І.І. Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
1.2 Ж.Жабаевтың ақындық өнерге келуі
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ . ЖАМБЫЛ
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
2.2 Жамбыл Жабаев дастандарындағы ұлтжандылық
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
«ХХ ғасырдың Гомері» атанған әйгілі суырыпсалма ақын Жамбыл Жабаевтың шығармашылығы да әр кез әр алуан зерттеу обьектілерінің нысаны болып келе жатыр.
Е.Ысмайылов өзінің саналы ғұмырында ақындар шығармашылығын өте көп зерттеген ғалым, соның ішінде халық ақындары, әнші – ақындар, ең бастысы, біздің өзіміздің зерттеу нысаны етіп отырған Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығын өте көп зерттеді деп айтуға әбден болады. Сондай мол, сүбелі зерттеулердің нәтижесінде «Ақындар», «Жамбыл және халық ақындары», «Ақындық өмір» атты зерттеу кітаптары дүниеге келді. Бұл еңбектердің қай-қайсысы болса да кезінде зор бағаға ие болған, халық ілтипатына ерекше бөленген бағалы еңбектер, ақынға атақ – абырой, ғылыми дәреже алып берген бұл кітаптардың дені әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ деп айтуға әбден болады және жамбылтанудың бастау бұлағы, қайнар көзі деп те санауға болады. Жамбыл Жабаев шығармашылығын бір ғана Е.Ысмайылов зерттеді десек қателесеміз. Жамбыл шығармашылығы жөнінде М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Қаратаев, М.Жолдасбеков, С.Негимов, С.Садырбаев, т. б. зерттеулері жамбылтану ғылымына қосылған мол үлестер деп санаймыз. Әсіресе соңғы уақыттарға дейін осы салада жемісті еңбектеніп келе жатқан С.Садырбаев зерттеулерінің алар орны ерекше деп ойлаймыз. Сол еңбектерінің ішінде «Фольклор және Жамбыл» деп аталатын монографиясының ғылыми мәні зор, жамбылтанудың жаңа бір белесі деп атауға болады. Сондай-ақ Н.Төреқұловтың «Жамбыл және Кенен» (1978), «Жүз жасаған бәйтерек» (1982), «Алатау асқарынан жыр асырған» (1996) деп аталатын кітаптары бар. Белгілі қоғам қайраткері, танымал әдебиетші М.Жолдасбеков қаламынан туған «Жамбыл және оның ақындық мектебі», «Жүз жасаған жүрек», «Асыл сөздің атасы» деп аталатын кітаптарының қай-қайсысы болса да құнды, мәнді, ғылыми және әдеби тұрғыдан тағылымы өте мол еңбектер екені сөзсіз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеттану ғылымының сан-саналы өрісін қамтитын, зерттейтін обьектілері жыл өткен сайын әр қырынан дамып, жетіліп келеді.
Е.Ысмайылов өзінің саналы ғұмырында ақындар шығармашылығын өте көп зерттеген ғалым, соның ішінде халық ақындары, әнші – ақындар, ең бастысы, біздің өзіміздің зерттеу нысаны етіп отырған Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығын өте көп зерттеді деп айтуға әбден болады. Сондай мол, сүбелі зерттеулердің нәтижесінде «Ақындар», «Жамбыл және халық ақындары», «Ақындық өмір» атты зерттеу кітаптары дүниеге келді. Бұл еңбектердің қай-қайсысы болса да кезінде зор бағаға ие болған, халық ілтипатына ерекше бөленген бағалы еңбектер, ақынға атақ – абырой, ғылыми дәреже алып берген бұл кітаптардың дені әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ деп айтуға әбден болады және жамбылтанудың бастау бұлағы, қайнар көзі деп те санауға болады. Жамбыл Жабаев шығармашылығын бір ғана Е.Ысмайылов зерттеді десек қателесеміз. Жамбыл шығармашылығы жөнінде М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Қаратаев, М.Жолдасбеков, С.Негимов, С.Садырбаев, т. б. зерттеулері жамбылтану ғылымына қосылған мол үлестер деп санаймыз. Әсіресе соңғы уақыттарға дейін осы салада жемісті еңбектеніп келе жатқан С.Садырбаев зерттеулерінің алар орны ерекше деп ойлаймыз. Сол еңбектерінің ішінде «Фольклор және Жамбыл» деп аталатын монографиясының ғылыми мәні зор, жамбылтанудың жаңа бір белесі деп атауға болады. Сондай-ақ Н.Төреқұловтың «Жамбыл және Кенен» (1978), «Жүз жасаған бәйтерек» (1982), «Алатау асқарынан жыр асырған» (1996) деп аталатын кітаптары бар. Белгілі қоғам қайраткері, танымал әдебиетші М.Жолдасбеков қаламынан туған «Жамбыл және оның ақындық мектебі», «Жүз жасаған жүрек», «Асыл сөздің атасы» деп аталатын кітаптарының қай-қайсысы болса да құнды, мәнді, ғылыми және әдеби тұрғыдан тағылымы өте мол еңбектер екені сөзсіз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеттану ғылымының сан-саналы өрісін қамтитын, зерттейтін обьектілері жыл өткен сайын әр қырынан дамып, жетіліп келеді.
1. Ысмайылов Е. Ақындар. А. Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 1956. 340 б.
2. Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары. А. «Санат», 1996. 204 б.
3. Ысмайылов Е. Ақындық өмір. А. «Жазушы», 1965. 144 б.
4. Садырбаев С. Фолклор және Жамбыл. А. «Санат», 1996. -152 б.
5. Жолдасбеков М. Жүз жыл жасаған жүрек.. А. «Жазушы», 1992. -320 б
6. Жабаев Ж. Екі томдық шығармалар жинағы. А. «Жазушы»,1982. 336б
7. Дастан ата. Жамбыл Жабаев туралы естеліктер. А. «Жазушы», 1989.
8. Жамбыл менің жай атым. Құрастырған Төреқұлов Н. А. Ғылым. 1996 .
9. Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар. А. «Жазушы» 1968 ж.
10. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. А. «Жазушы», 1990. -220 б
11. Сейдеханов К. Әдебиет жанашыры. А. Ғылым., 1972.
12. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. Құрастырушылар З.Ахметов,
Шаңбаев Т. А. «Ана тілі», 1998. -384 б.
13. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А. «Аруна», 2005.576 б.
14. Қазақ әдебиетінің тарихы. 7-том Кеңес дәуірі (1917-1940). А. «Қазақпарат» 2004. 462 б.
15. Тұрысбек Р. Асыл сөз. Астана. 2006. -420 б.
16. «Қазақ совет әдебиетiнiң мәселелерi». А. 1960 ж.
17. Қазақ совет энциклопедиясы. 12 том А. 1970 ж.
18. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық.8 том. Кеңес дәуірі (1941-1956).А., «Қазақпарат».2004.520 б.
19. 40-50 және 60 жылдардағы әдебиет. А., «Ғылым»,1998.-400 б.
20. Бердібаев Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы.А., «Мектеп»,1971.-190б.
21. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3 том, 1 кітап. А., «Ғылым», 1967. -644 б.
22. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3 том, 2 кітап. А., «Ғылым», 1967. -664 б.
23. Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі. А.,1958. -512 б.
2. Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары. А. «Санат», 1996. 204 б.
3. Ысмайылов Е. Ақындық өмір. А. «Жазушы», 1965. 144 б.
4. Садырбаев С. Фолклор және Жамбыл. А. «Санат», 1996. -152 б.
5. Жолдасбеков М. Жүз жыл жасаған жүрек.. А. «Жазушы», 1992. -320 б
6. Жабаев Ж. Екі томдық шығармалар жинағы. А. «Жазушы»,1982. 336б
7. Дастан ата. Жамбыл Жабаев туралы естеліктер. А. «Жазушы», 1989.
8. Жамбыл менің жай атым. Құрастырған Төреқұлов Н. А. Ғылым. 1996 .
9. Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар. А. «Жазушы» 1968 ж.
10. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. А. «Жазушы», 1990. -220 б
11. Сейдеханов К. Әдебиет жанашыры. А. Ғылым., 1972.
12. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. Құрастырушылар З.Ахметов,
Шаңбаев Т. А. «Ана тілі», 1998. -384 б.
13. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. А. «Аруна», 2005.576 б.
14. Қазақ әдебиетінің тарихы. 7-том Кеңес дәуірі (1917-1940). А. «Қазақпарат» 2004. 462 б.
15. Тұрысбек Р. Асыл сөз. Астана. 2006. -420 б.
16. «Қазақ совет әдебиетiнiң мәселелерi». А. 1960 ж.
17. Қазақ совет энциклопедиясы. 12 том А. 1970 ж.
18. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық.8 том. Кеңес дәуірі (1941-1956).А., «Қазақпарат».2004.520 б.
19. 40-50 және 60 жылдардағы әдебиет. А., «Ғылым»,1998.-400 б.
20. Бердібаев Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы.А., «Мектеп»,1971.-190б.
21. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3 том, 1 кітап. А., «Ғылым», 1967. -644 б.
22. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3 том, 2 кітап. А., «Ғылым», 1967. -664 б.
23. Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі. А.,1958. -512 б.
КІРІСПЕ
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
І.І. Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
1.2 Ж.Жабаевтың ақындық өнерге келуі
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ – ЖАМБЫЛ
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
2.2 Жамбыл Жабаев дастандарындағы ұлтжандылық
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың Гомері атанған әйгілі суырыпсалма ақын Жамбыл
Жабаевтың шығармашылығы да әр кез әр алуан зерттеу обьектілерінің
нысаны болып келе жатыр.
Е.Ысмайылов өзінің саналы ғұмырында ақындар шығармашылығын өте
көп зерттеген ғалым, соның ішінде халық ақындары, әнші – ақындар, ең
бастысы, біздің өзіміздің зерттеу нысаны етіп отырған Жамбыл
Жабаевтың өмірі мен шығармашылығын өте көп зерттеді деп айтуға
әбден болады. Сондай мол, сүбелі зерттеулердің нәтижесінде Ақындар,
Жамбыл және халық ақындары, Ақындық өмір атты зерттеу кітаптары
дүниеге келді. Бұл еңбектердің қай-қайсысы болса да кезінде зор
бағаға ие болған, халық ілтипатына ерекше бөленген бағалы еңбектер,
ақынға атақ – абырой, ғылыми дәреже алып берген бұл кітаптардың дені
әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ деп айтуға әбден болады
және жамбылтанудың бастау бұлағы, қайнар көзі деп те санауға
болады. Жамбыл Жабаев шығармашылығын бір ғана Е.Ысмайылов зерттеді
десек қателесеміз. Жамбыл шығармашылығы жөнінде М.Әуезов, С.Мұқанов,
М.Қаратаев, М.Жолдасбеков, С.Негимов, С.Садырбаев, т. б. зерттеулері
жамбылтану ғылымына қосылған мол үлестер деп санаймыз. Әсіресе соңғы
уақыттарға дейін осы салада жемісті еңбектеніп келе жатқан
С.Садырбаев зерттеулерінің алар орны ерекше деп ойлаймыз. Сол
еңбектерінің ішінде Фольклор және Жамбыл деп аталатын
монографиясының ғылыми мәні зор, жамбылтанудың жаңа бір белесі деп
атауға болады. Сондай-ақ Н.Төреқұловтың Жамбыл және Кенен (1978),
Жүз жасаған бәйтерек (1982), Алатау асқарынан жыр асырған (1996)
деп аталатын кітаптары бар. Белгілі қоғам қайраткері, танымал
әдебиетші М.Жолдасбеков қаламынан туған Жамбыл және оның ақындық
мектебі, Жүз жасаған жүрек, Асыл сөздің атасы деп аталатын
кітаптарының қай-қайсысы болса да құнды, мәнді, ғылыми және әдеби
тұрғыдан тағылымы өте мол еңбектер екені сөзсіз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеттану ғылымының сан-саналы
өрісін қамтитын, зерттейтін обьектілері жыл өткен сайын әр қырынан
дамып, жетіліп келеді. Соның ішінде жеке тұлғалар жайындағы
зерттеулер аясы да кеңейіп келеді, атап айтқанда абайтану,
мағжантану, мұхтартану, сұлтанмахмұттану, бауыржантану, яссауитану т.б. Осы
ғылымдардың ішінде ерекше орын алатын саланың бірі жамбылтану деп
ойлаймыз. Әрине бұл салада жүргізілген және жүргізіліп келе жатқан
істер аз емес, алайда бұл ғылымды да үнемі өркендетіп, ілгері
жылжытып, дамытып отыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі,
себебі жаңа ғасыр көкжиегіне шығып, кешегі айтылған көптеген
мәселелерге жаңа көзқарастар қалыптасып келе жатқан кезеңде
өткеннің бәрін екшейлей түсіп, електен өткізіп, тәуелсіздік рухы
аясында қарастыру мәселелері де жамбылтанудың жаңа қырларын ашуға
бағыттайды.
Қазіргі таңда жамбылтану ғылымы кемеліне келіп, өркендеген,
дамып жетілген ғылым десе де болғандай. Өмірімен де, өнерімен де
көп жасаған Жамбыл шығармашылығын зерттеуде, танытуда Е.Ысмайылов,
т.б. ғалымдар өлшеусіз еңбек етті. Осының бәрін таныту, тағылым алу -
біздің жұмысымыздың өзектілігін арттыра түседі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Жүз жасаған жүрек, дүлдүл ақын
Жамбыл Жабаевтың шығармашылығы туралы зерттеулердің әдебиеттану
ғылымынан алар орны ерекше. Жамбыл жайында әр алуан зерттеулерді
саралай, салыстыра отырып жамбылтанудың өзіндік қырларын танытуды
алдымызға мақсат етіп қойдық. Осындай үлкен мақсаттарды жүзеге
асыру үшін келесі бір міндеттерді жүзеге асыруды көздедік.
Курстық жұмыстың міндеті: жамбылтану ғылымының тарихын, қалыптасу
кезеңін айқындау жолында іздену; Ж.Жабаевтың дастандарының тарихи мәні
маңызын, қазақ поэзиясынан алатын ролін айқындай түсу; сонымен қатар
қазіргі күнгі жамбылтану ғылымының өркендеуі, дамуы, өріс алу жайында
пікір сабақтау; жалпы әдебиеттану ғылымындағы ақындық өнер
мәселесінің зерттелуіне көңіл бөлу, зерттей түсу.
Курстық жұмыстың нысаны: ретінде қазіргі қазақ поэзиясының көш
басында тұрған Ж.Жабаев дастандарын оқытудың практикалық мәні ерекше.
Бұл айтылған тұжырымдардың дені біздің зерттеу обьектіміздің
практикалық мән-маңызын одан әрі айқындап, бекіте түседі. Ж.Жабаевтың жалпы
әдеби шығармашылығын жаңа көзқараспен оқытудың практикалық маңызы зор
екеніне осы іздену барысында анық көз жеткіздік деп айтуға болады.
Курс жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілген.
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
І.І. Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
Жүз жасаған бәйтерек Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылық өнері
ғибратты. Есмағамбет Ысмайыловтың жиырма бес жылдан аса уақыт үздiксiз
зерттеген тақырыбы XX ғасырдағы халық ақындарының шығармашылығы едi. Ол
әсiресе, жыр алыбы Жамбылдың поэзиясына айрықша назар аударды. Халық
ақындарының традициясын сақтаған ақын (Социалистік Қазақстан 1938ж. 20
мамыр), Халық жүрегi (Лениншiл жас 1938ж.№5), Ортақ ақын (Қазақ
әдебиетi 1938ж. 10 сәуiр), атты мақалалары бiр жылдың iшiнде жарық көрдi.
Одан бергi жылдары да ғалым Жамбыл шығармашылығын зерттеуден қол үзген жоқ.
Ұлы ақынның өмiрi мен шығармаларын жан-жақты талдаған екi монографиясын
Ақындар(1950), Ақындық өмiрi(1965) жарыққа шығарды. Е.Ысмайылов бұл
еңбектерiнде Жамбылдың өмiрi, ақындық ортасы, өнер салты туралы мәселелерге
кеңiрек тоқталды.
Жамбыл Жабав 1846 жылы ақпан айында қазiргi Жамбыл облысы Шу-
Көктерек ауданының жерiнде Жамбыл тауының бауырында туған. Ұлы жүз
Шапырашты iшiндегi Екей руынан делiнген. Әдебиетшi М.Жолдасбеков,
С.Садырбаев, Н.Төреқұловтар да өз еңбектерiнде осылай келтiредi.
Жамбыл Жабаев туған кезде Жетiсу елi Орта Азияда қатал үкiмiн
жүргiзiп тұрған Қоқан хандығының қол астына қарайтынын көрсетедi. Ол кезде
Орта Азиядағы Қоқан-Бұхар хандықтарына таяу үстемдiк етушi ағылшын
отаршылдарының ықпалы бар екендiгiн, сондай-ақ Қоқан хандығының қазақ
халқына айрықша қатал үкiм жүргiзуiнiң екi түрлi себебiн айтады. Оның бiрi
- қазақтың негiзгi рулары кiшi жүз бен орта жүз XVIII ғасырдан берi
ерiктi, ерiксiз түрде Ресей қол астына қарап, онымен шаруашылық сауда-
саттық қарым-қатынасын күшейтiп, ол экономикалық әсер XIX ғасырдың орта
кезiнде оңтүстiктегi қазақтар арасында да жайыла бастады. Ресейден келген
капитализмнiң күштi әсерi оңтүстiктегi қазақ арасына жайылуына Қоқан
хандығының бөгет жасағысы келдi. Екiншiден, XIX ғасырдың 30-40 жылдарында
Ресейдiң саяси шаруашылық ықпалы қазақ даласына, Орта Азияға күштi жайылып
жатқан кезде Қоқан хандығы Ресей әскерiнiң алдынан өзiне тiректi қорғану
орындарын сайлап алмақ болды. Осы жағдайда Жетiсудағы қазақ руларының,
соның iшiнде Жамбылдың руы Шапыраштының XIX ғасырдың 40-50 жылдарындағы
тiршiлiгi өте ауыр едi, -дей келе ғалым Е.Ысмайылов Жамбыл туған жылы қыс
iшiнде, боранды күнде, елдiң үркiп, үдере көшуiнiң себебiн түсiндiреді.
Көшiп келе жатқан бiр бөлек ауыл Екейдiң Жапа сияқты жалшы
кедейлерiмен қатар Әшекей деген Дулаттың белгiлi байынiкi едi. Жапа соның
әрi қоңсысы, әрi жалшысы. Артынан қуып келе жатқан жаудың бетiнде, ұйтқып
соққан боран астына да, көш жөнекей түйе үстiнде Жамбылдың шешесi Ұлдан
толғатып, ықтырма күркеде босанады, көш ертеңiнде тағы жүрiп кетедi деп, -
Ысмайылов Жамбылдың дүниеге келген сәтiн баяндайды. Әдебиетшi Нысанбай
Төреқұлов Жүз жасаған бәйтерек атты еңбегiнiң Боранды күнi туған бала
тарауында бұл сәттi кеңiрек жазады. Бұл Жамбылдың әке-шешесiнiң де, өзiнiң
өмiрiндегi де аса бiр ауыр кезең едi. Жамбылдың өзiнiң туған кезi туралы
айтқан өлеңi оны дәлелдей түседi:
Қақаған қар аралас соғып боран,
Ел үрей-көк найзалы жау торыған.
Байғара, Жамбыл, Ханда мен туыппын,
Жамбыл деп қойылыпты атым сонан.
Ел үркiп жүрген кезде күнi-түнi,
Қар қауып, мұз түскен Жамбыл екем,
Жұтынып суық ауа шыққан үнi.
Сары аяз көш жөнекей боран күнi,
Мен емес, суық демдi ел де алыпты,
Тарылтқан қысаң заман кең жарықты.
Қара күн хан билеген қанды жорық,
Дегендей ел аузында сөз қалыпты... [6, 28б].
Жамбыл Жабаев туған кезде орыс әскерiнiң алды, шолғыншылары Қаратал
бойына, 1848-49 жылдары lле өзенi бойларына жетiп, 1852-53 жылдары орыс
әскерлерi Алматы, Талғар, Қаскелеңге келедi. Әрi қарай Жетiсу елiне
жақындайды. Қоқан хандығының қанаушылық озбырлығынан ығыр болған еңбекшi
халық – орыстың қол астына қараса аз да болсын бұрынғы көрген қорлығымыз
жеңiлденер деген үмiтте болды. Осы мақсат, үмiтте Жетiсу елiнiң Сұраншы,
Сарыбай сияқты басты батырлары орыс әскерi қатарында қызмет еттi.
Жетiсудің еңбекшiл халқы Ресейдің қол астына қарағанда қоқан
хандығының қатал үстемдiгiнен құтылғанмен, жалпы қоғамдың таптық
езушiлiктен құтыла алған жоқ. Керiсiнше кедейлердiң тұрмысы күн санап
ауырлай бередi. Бiр жағынан қазақ еңбекшiлерi өзiнiң iшiнде бай, феодал
сұлтандардың қанауын көрсе, екiншi жағынан, отаршыл патша әкiмдерiнiң
зорлығын, әкiмшiлiк-саяси, рухани қысымын көредi.
Е.Ысмайылов Елiнiң Қоқан талауына, Қоқан шапқыншылығына ұшырағанын
естiп, шет жағасын көзi көрген. Сондай-ақ патша әкiмшiлiгi мен феодал,
сұлтандардың халықты қалай қанағанын бiлген Жамбылдың ой-пiкiрi еңбекшi
халық өмiрiне байланысты болған, [3, 48б]- деп көрсетедi.
Жамбылдың балалық шағы қатал мiнездi әкеден гөрi ақындыққа бейiм
шешесi Ұлданның тәрбиесiнде көбiрек өтедi. Ұлданның өзi ақын болмағанмен
өлең-жырды, ескi күйлердi аса жақсы көрiп, құмартып тыңдайды екен. Ұлданның
нағашысы Қанадан атақты қобызшы болыпты. М.Жолдасбеков “Жүз жасаған жүрек”
атты зерттеуiнде Қанаданның шығу тегiне толық тоқталып өткен. Ал
Н.Төреқұлов Жүз жасаған бәйтерек” еңбегiнде Қара қобызды Қанадан,-деп
Қанадан жайында сөз етедi. Жамбылдың домбыра тартып, ақындық жолға түсе
бастаған кезiнде Ұлдан үнемi - Балама ғана нағашысының өнерi қонған,- деп
отырады екен.
Жамбыл Жабаевты әкесi жас кезiнде молдаға оқуға бередi, бiрақ ол
қанша оқыса да араб, парсы тiлi араласқан ескi пәнiн оқуынан ешнәрсе өндiре
алмайды. Есiл-дертi молдадан, әкесiнен жасырып домбыра тартып, өлең айтуға
талпыну болады. Сондықтан, ақын өзi туралы:
Он жаста ойнап жүрдiм бала болып,
Өлеңге бөлдiм көңiл алаң болып - дейдi.
Әке тәрбиесiнен өзiнше бiр ұстап қалғаны жылқы малын бағып, қағуға,
асауды үйретiп мiнуге икемдiлiгi, қайраттылығы. “Жамбыл жас кезiнен домбыра
мен өлеңге қандай үйiр болса, мықты, асау ат, құнандарды үйретiп, жаратып
мiнуге, жылқыны бағуға да аса құмар болады, [3, 56 б] – деп
Е.Ысмайыловтың көрсеткенiндей, сол сияқты С.Мұқановтың еңбегiнде жазылған:
Жакең 97 жасына дейiн атына салт мiнiп жүрдi. 1942 жылға дейiн салт атпен
Алатаудың биiгiндегi Құлансаз деген жайлауға да шықты. Машинаға мiнiп
жүрмiз ғой, -дедi Жәкең 1938 жылдың жазында, үйiне сәлем бере барып
отырған үкiмет адамдарына, - бiрақ оның тас жолға, құрғақ жолға, жазық
жолға жүйрiк екен. Мен өзiм таудың биiгiн жайлап өскен кiсiмін. Оған шықпай
көңiлiм көншiмейдi. Машина бергендерiңе тәңiрi жарылқасын. Ендi маған бiр
жақсы ат тауып берiңдер, өзi жорға, өзi жуас ат болсын. – Сол жылы өкiмет
сатып әперген күрең жорғаны Жәкең 1944 жылға дейiн мiнiп жүрдi [8, 97б]
деуi дәлелдей түседi.
1.2 Ж.Жабаевтың ақындық өнерге келуі
Ақын болудың жолы оңай емес, құмарлық, әуестiкпен екiнiң бiрi ақын
бола бермейдi, ол жолға түсу үшiн – әке-шешеден, туысқаннан рұқсат,
қамқорлық, жәрдем керек. Ел аузындағы жақсы ақындық сөздердi үйренiп
жаттап, үлгi алу керек, елге өнерiмен танылған атақты ақынның алдын көрiп,
қасына ерiп жүрiп, оның ақындық салтына салыну керек, ең ақырында өзiнiң
ақындық өнерiн айтыс арқылы ұлы жиын топ алдында зор сынға салуы керек,-
деп Е.Ысмайылов ақынға тән ерекшелiктерге тоқталады. Жамбыл 13-14
жасынан өлең, домбыраға үйiр болып, ауыл арасындағы салт өлеңдердi жаттап,
ақындыққа бейiмделiп жүргенде әкесi Жападан:
Өлең мен сөздi дос қылып,
Құрамын ақын санатын!
Батаңды маған бер, әке,
Тiлiме менiң ер әке.
Жапаның ұлы ақын боп,
Жақсы iстептi дер, әке!-
деп рұқсат, бата сұрайды. Бiрақ әкесi Жапа ақын мен бақсының түбi
қайыршылық пен жын қуып, бақсы болып, ел кезгенше қайратты ердiң жолын
қуып, мал бақ деп, ақын болуына рұқсат бермейдi. Н.Төреқұлов еңбегiнде
Жабай:
Екейде елу бақсы, сексен ақын,
Жаратып мiнедi екен ерттеп атын
Қобызы, домбырасы үнiн қосып,
Гулейдi жын қаққандай кешке жақын,-
деген Шыбыл шалының мазағы Екейге аз ба?
Ендi сен сексен бiрiншi ақын болмай-ақ қой, -деп қарсылық бiлдiргенiн
осылай баяндайды [10, 48б] деп жазды. Сонан кейiн Жамбыл Сарыбайға келiп
бата сұрайды:
Сареке, салдым бiр сөз сыныңызға,
Сiздiң сын таразы ғой сырымызға,
Қолыма домбыра алып талап қылдым,
Бересiз қандай баға ұлыңызға?...
Көңiлi бiреулердiң бұлтта жүр,
Бiреулер қара сөздi қамшы қылып,
Қуды мiнiп, құланды құрықтап жүр
Қайсысын маған соның еп көресiз?
Әкетсем өзiм таңдап өкпелерсiз...
Сүйегiмнiң сүйгенiн ойласаңыз
Өлең болсын серiгiң деп бересiз!
Сарыбай Жамбылдың өлеңiн ұнатып,- баланың бетiн қайырма,- деп Жапаға
айтып, рұқсат батасын бередi. Бұл ақындық жолға түсудiң алғашқы адымы едi.
М.Жолдасбековтың еңбегiнде Жамбылдың Сарыбайға келiп бата сұрауы:
Жаманның көңiлi көкте, жерде басы,
Алыс қой аңғарағанға екi арасы,
Жақсының өз кейiк, бойы биiк,
Бiрдей ме екеуiнiң мәртебесi.
Бiреулер малымен бәрiн бөктерiп жүр,
Айтқанда ақыл нұсқа жек көрiп жүр.
Көтерiп дүниенiң көң-қоқырын,
Апарып қай щұқырға төккелi жүр?-
деген өлең жолдарымен толықтырылған. Жамбыл 14-20 жастарында өз жанынан
өлең шығарып айтудан гөрi басқа ақындардың сөзiн, ел аузындағы өлең-жырды
жаттап айтатын. Сонымен қатар қара өлең, күлдiргiлер болатын.
Жамбылдың ақындық жолдағы ең үлкен мектебi Сүйiнбай және оның
ақындық, өнерпаздық үлгiсi.
Жамбыл Жабаев бала кезiнде сырттан атағына қанық болып, сөздерiн
жаттап жүрсе де, қасына барып өнер үйренуге бiрден бата алмаған. Сөйтiп
жүргенде рамазан айы туады. Ораза кезiнде жарапазанды сылтауратып
Жамбыл Сүйiнбайдың ауылына аттанады. Сүйiнбайдың ауылына келiп аттың
үстiнде, үйдiң сыртында тұрып өлең айтып қоя бердi. Жамбыл кәрi ақынның
назарын аудару үшiн ескi әдет жырларын айтумен қатар өзiнiң тың өлеңдерiн,
жаңа ойдың, жаңа мазмұнның сарыны бар өлеңiн айтады. Үйден Сүйiнбайдың
әйелi шығып, үйге кiргiзедi. Атақты ақын Сүйiнбай Жамбылды жылы шыраймен,
жақсы сөздермен қарсы алып, оның үстiне өзiнiң иығындағы шапанын жабады да:
Жолың болсын, бақытың ашылсын, балам. Өз өлеңiңдi шығар, бiрақ,
оның жұрт жаттап алатын, ешкiм ұмытпайтын өлең болсын, сенiң өлеңiң жеке
адамның көңiлiн көтерiп, солардың сүйсiнiп отыратын өлеңi болсын, бүкiл
халықтың сүйсiнiп тыңдайтын өлеңі болсын. Көмекейiң емес, жүрегiң сүйетiн
болсын. Шындықты айт, әдiлдiктi жырла, көне тозығы жеткен жолға түспе, жаңа
жол, тың жолға, даңғыл жолға түс, төңірегiңде не болып жатыр, соны аңғар,
соны бiл. Сенiң көңiлiң патшаның қазынасынан да байырақ болсын - дейдi [9,
136б].
Жамбыл Жабаев Сүйiнбайдың жапқан шапанын өзiне қайырып берiп, маған
батаңызды берсеңiз ең үлкен олжа сол дейдi. Сүйiнбай жас ақынның бұл
мiнезiне де риза болып, ықыласты ақылын айтып, батасын бердi,-деп Ысмайылов
көрсетсе, Н.Төреқұлов еңбегiнде Жамбыл бiр күнi кешқұрым жайлаудағы
Сүйiнбай үйiнiң тұсына барды.
Ей-й өлеңiм келдi жол шегiп,
Осынау елге алыстан.
Түн болды, үйге ен дейтiн
Табылмай тұрып таныс жан,-
деп термелей жөнеледi, өзінiң жаңа талап жыршысы екенiн, ел кезiп,
жарапазан айтып жүргенiн өлеңдетедi. Ендi бiрде:
Күннiң көзiн жасырар,
Аспанды бұлт торласа.
Елдiң бағы ашылар,
Әдiлеттiк орнаса.
Аяқтан бiреу шалмаса,-
деп Сүйiнбайдың өз сөзiн айтады,- деп Жамбылдың Сүйiнбайдан бата алған
жерiн көрсетедi.
Жамбылдың Сүйiнбайдан басқа үнемi кездесiп ақындық өнер жарыстырып,
бiрде аға деп сыйлап, үйренiп үлгi алған талай ақындары болды. Бұл ақындар
- бiр шетi Найман, Жалайырдан шыққан Түбек, Жанақ, Бақтыбай, Досмағамбет
ақындар. Арқадан келген Шөже,Шашубай,Балуан Шолақ ақындар, екiншi шетi
Түркiстаннан келген Майкөт, Майлықожа ақындар. Мұндай жүйрiк ақындардан
Жамбыл ылғи үйренiп үлгi алғанын жасырмайды.
Сiз бе едi ақын аға Майкөт деген,
Бiр сөзi бiр сөзiнен қайта өтпеген.
Сақылдап сарайыңнан өлең шықса,
Именiп өзге ақындар бәйпектеген,-
деп алғаш көрген Майкөттi құрметпен қарсы алады. Бақтыбаймен кездескенде
де:
Қаздай қалпын ерiнбей,
Өлең тердiм жасымнан.
Майкөт ақын Құлмамбет,
Пiрiм едi бас ұрған.
Айтқандары нұсқа едi,
Сөз жаралған асылдан!-
деп, ақын өзiнiң iрi ақындар қатарынан орын алып, үлгi, өнеге көргенiн,
жастайынан өлең терiп, асыл сөздiң жолын қуғанын айтады.
Жамбыл Жабаев ақындардың айтысына араласқан кезде қазақ ақындарының
айтыс традициясы кең дамып, белгiлi бiр мектепке айналған едi. Осы айтыс
дәстүрiнен үлгi алған Жамбылдың өз айтыстарында бiр жаңа ағындық өнер
жолына ұмтылудың бетi бар едi.
Жамбыл Жабаев айтыстарының iшiнде аяқталған шығарма - Құлмамбетпен,
Сарыбаспен, Досмағамбетпен айтыстары, - деп көрсетедi. Мәселен: Жамбыл
Құлмамбетпен айтысында Албан, Дулаттың байлығын, салтанатын айтып мақтанып,
Шапырашты - кедей, Сұраншы, Саурық дегендерiң ажалынан жаудан өлген. Өзiң
кескiнсiз екенсiң деген сөзiне Жамбыл оған қарсы Шапырашты елiнiң байлығын,
Алматының салтанатын мақтай келiп, Сұраншы, Саурықтың өлiмi ерлiк өлiм
екенiн, ол ерлердiң жорық тарихын зор мақтан етiп жырлап, байлыққа
батырлыққа қарсы қояды. Шапыраштының адамдары елдi жаудан қорғап өлетiн
болса, сенiң ағаң Мақсұт ағайынымен ұрысып, аяқ - асты даудан өлдi, сен
мақтаған байлардың көк есектей ақырып, елге тигiзетiн түк пайдасы жоқ,
айналасын жалмап жеумен келе жатқандар екенiн, олардың бiрде - бiрiн
Сұраншы, Саурықтың ширегiне алмаймын, менi қара күңнiң баласы деп кемiтсең,
сен өзiң қашып келген ақтабан ұрысың, басында бiр тал қыл жоқ, деп өткiр
кемiте жырлайды. Жамбылдың дәлелi басым болып, тоғыз ақынды бiрдей жеңген
Құлмамбет жеңiледi.
Жамбылдың Сарбаспен айтысында Сарбас сөздi бұрын бастап, Дулаттың
көптiгiн, байлығын мақтайды. Дулаттың балаларын санап өтiп, елiнен Намаз,
Қарабай,Спатай, Кәрiм деген ерлер, билер шығып, халқына қорған болған, сол
ерлердiң арқасында елiнiң iргесi бұзылмай, берекесi кетпей тұрғанын айтып
мақтанады. Дулатқа қарағанда Шапырашты ат төбелiндей аз да, кедей де,
бейшара да ел, айтысуға шенiме де келмейсiң деп кемiткен Сарбасқа Жамбыл
Шапыраштының аз екенi де рас. Бiрақ аз болса да, көп Дулатқа қорған
боларлық ерлiгiмiз бар деп, Сұраншы, Саурық батырлардың ерлiгiн баяндайды.
Сарбас мақтаған Спатай, Тойшыбектер, Дулат жаудың талауына түсенде бас
сауғалап қашып кеткендiгiн, тiптi Тойшыбек Қоқанға болысып, өз елiн бiрге
шабысып мақсара болғанын әшкерелейдi. Сұраншы, Саурықтар Шапыраштыны да
Дулат елiн де қорғаушы ерлер. Көп Дулаттан аз Шапыраштының ерлiгi де,
қамқорлығы да асады.
Қане осындай ердi айтпай,
Жатқа намыс бермеген,
Құр созасың өңештi.
Байларын айтып елiңнiң,
Қолынан түк келмеген.-
деп Сарбасты бiр тоқтатып, елiмiзге қорған болған ерлердi көрмеген сен ақын
емессiң, аузы-басы жыбырлаған ұрысқақ әйелдей өсекшi, өтiрiкшi, деп
Сарбасты жер-жебiрiне жетiп сөгiп, Жамбыл сөзiн аяқтайды.
Жамбыл мен Досмағамбет айтысында да Досмағамбет өз байлығын,
салтанатын айтып, елiнiң байларын санап, Жамбылды қу кедей, киер киiм, iшер
асқа жарымай, өлеңімен қайыр тiлеп, күн көрiп жүрген қойдың кәрi азбанындай
ақынсың,- деп кемсiтедi. Жамбыл оған қарсы, өлеңiне асау теңiздей,
нажағайдай оқ болып атылатын сөзiм бар ақынмын, апшыңды қуырып, алды-
артыңды орап алайын, елiңнiң малын, малмен бiрдей ақымақ адамдарын санап
айта бересiң, елдi қорғаған батырың қайда? Елiме жапқан жауға қара түнек
орнатып, қару-жарағын асынып Алатаудай айбатын асырған Қарасайдай ерлерiң
жоқ, неңмен мақтанасың деп келетiн бұл айтыста да Жамбыл Жабаев жеңедi.
Жамбыл ақындығының бiр саласы жыршылық – яғни, ел аузындағы желiлi
жыр, әңгiмелердi, дастандарды, ертегiлердi жаттап, өз өңдеуiнен өткiзiп
айту. Қазақтың бұрынғы ертегi, батырлар жырына, тарихи жырлардан да оның
бiлетiнi, айтатыны көп: Нәрiкбай, Алпамыс, Алатай Жапарқұл, қырғыздың
Манас жыры, Орта Азия халқына ортақ Көрұғлы дастаны және Мың бiр түн,
Шаһнама хикаяларынан, көп ертегi, дастандар, тарихи жырлардан Өтеген
батыр, Ерназар, Бекет, Саурық, Сұраншы тағы басқалар. Сонымен қатар
көптеген айтыс түрлерiн, жеке ақындардың өлең-жыр толғауларынан да
Жамбылдың жатқа бiлетiндерi көп болатын.
Халықтың асыл қазынасын көп жаттап, көп айту ақынның ой-өрiсiн,
ақындық өнерiн үнемi кеңейтiп, дамытып отырған, тарихи әңгiмелердi,
халықтың ауыз әдебиетi қазынасын көп бiлiп, шығармашылық жолмен меңгеру -
Жамбылдың өз ортасындағы ақындардан анағұрлым iлгерi, жоғары көрсетiп
отырды. Сөйтiп, Жамбыл айтыс өнерi мектебiнен өтiп, ендi өз жанынан iрi
дастандар шығарып айту дәуiрiне келедi. Сұраншы, Өтеген, Саурық батырлар
жырын өзiнiң жаңа, тың сюжетiмен жырлауға кiрiседi.
Жамбылдың Өтеген батыр дастанында халыққа бақыт, еркiн қоныс iздеушi
қамқор Өтегеннiң батырлық тұлғасы, iсi, әрекетi әр уақытта жырланады.
Дастанда Жамбыл Өтегендi найза ұстап, сауыт-сайман киiп, қалың қол бастап,
қамал бұзған жорықтың, қанды қырғын соғыстың батыры емес, ел басына қиын
қыстау күн түскенде халық үшiн қабырғасы қайысқан елдiң қорғаны, қамқор
басшысы саналған ақылгөй адам ретiнде бейнеленедi.
Жамбылдың революция алдындағы бiраз жылғы өмiрi ең ауыр, мазасыз
кезең болып өтедi. Өз өмiрiнiң жоқшылығы, халықтың басындағы аянышты хал.
Ел iшiндегi үстем таптың қиянаты, жесiр дауы сияқты елге залалы көп
партиялық, рулық жанжалдар оны қан жылатты. Осы кездегi өмiр туралы өзi
былай дейдi:
Кесiлген бас, аққан қан,
Ел жүрегiн шошытып.
Қора-қора адамды
Күнде айдайды тоғытып.
Қызыл қанға обытып,
Соғысқа болыс болысып,
Малы бардан мал алды,
Малы жоқтан жан алды.-
деген өлеңi көп шындықты айқындайды. Осы кезде ақынның Әлемде бiр жұлдыз
бар, Патша әмiрi тарылды, Зiлдi бұйрық, атты өлеңдерi дүниеге келдi.
М.Жолдасбеков зерттеуiнде Зiлдi бұйрық өлеңi тарихта болған, ел басына
түскен ауыр, трагедиялы кезеңнiң шындығын бұрмаламай, өзгертпей, боямай
көрсеткенi, шынайы суреттелген [11, 192б].
Ел өмiрiне араласа бастайды. Атақты комиссар, жазушы Д.М.Фурмановпен
кездеседi. Ол кездесуiн ақын өзiнiң Большевиктiк шындық дейтiн толғауында
толық суреттейдi. Карл Маркс өмiрi, Батырлық пен байдың айтысы,
Қазақстан тойына, атты өлеңдерi сол кездегi кеңес тақырыбына арналып
жазылған еңбектер. Теңдiк заманға қатты қуанған ақын:
Болайық өкiметке кедей ұйытқы,
Секiлдi, темiр тiреу көпiрдегi.
Жарқырап тұла бойды шаттық кернеп,
Ажарым шырайланды бетiмдегi,-
деп, кедейлердi кеңес өкiметiнiң ұйытқысы болуға шақырады. Жамбылдың
кеңес тақырыбына арналған кейбiр күрделi шығармалары да бар. Солардың бiрi
1927 жылы жырланған Замана ағысы дастаны. Мұның өзi қазақ тарихының екi
дүниедегi өмiрi туралы көлемдi, желiлi дастаны едi-дейдi ғалым
Е.Ысмайылов. Жамбылдың бұл кездерi айтқан мол жырларынан сақталғаны осылар.
М.Жолдасбеков Замана ағымы дастанының құрылымдық жүйесiнде сегiз
мағыналық - тақырыптық бөлiм бар деп, әр бөлiмге түсiнiк бередi. Жетпiс
жыл зар заманның шындығын, зарын жырлаған Жамбыл отыз жыл совет халқының
туыстығын, жаңа заманды өлеңiне өзек еттi. Ақынның Бақыт туралы жыр
толғауының бiрiншi бөлiмi бұрынғы дәуiрдiң шындығына құрылса, кейiнгi
бөлiмi жаңа заман сырына арналады. Ақын:
Шынардан биiк шыбығым,
Заманның көрдiм тұнығын,
Өмiрдiң шашқан ұрығын,
Армансыз жанның бiрi мен
Бұрынғы өткен кәрiден,
Асып тудым бәрiнен!-деп толғанады.
Ақынның көптеген жазушылармен, академик ғалымдармен кездесуi, Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесiнiң депутаты болып сайлануы, сьездерге, сесияларға
қатынасып, онда терең мағыналы сөз сөйлеуi, Мәскеу қаласына сапар шегуi,
онда М.И.Калининмен кездесiп, Ленин орденiн тағып қайтуы. 1939 жылы 10-шы
қарашада болып өткен халық ақындарының республикалық слетi баяндалынады.
Осындай iрi iс-әрекеттердi басынан өткiзген Жамбыл Жабаев Сәлем берем
Мәскеуге, Сесияны ашардағы сөзi, Ғалым iнiме Орындалған ант туралы
жыр атты поэма, толғауларын дүниеге келтiредi.
Жамбыл Жабаев Отан жыршысы ғана емес, жауынгер ақын екенiн де
еңбегiнде дәлелдей түседi.
Ұлы Отан соғысының басталуы Жамбылдың ақындық өнерiне жаңа мазмұн
дарытты. Ата жаумен айқастық, Өмiр мен өлiм белдестi, Қырман
басында, Аттан, батыр ұрпағым, Ленинградтық өренiм, Майданға хат,
Отан өмiрi, Алынбас қамал, Қамал бұзған қаһарман, Алатауды айналсам
секiлдi шығармаларында қарт ақын ұлы Отан соғысы жылдарындағы ел өмiрiнiң
шындықтарын, майдан оқиғаларын суреттейдi. Ақын:
Асқар таудай елiме,
Байтақ жатқан жерiме,
Шапты фашист дегенде,
Ашуменен аралас
Жыр да келдi көмейге,-
деп басталатын, Ата жаумен айқастық атты толғауында Отанға қауiп төндiрiп
келген сұр жыландай жауды жаншып таптау керектiгiн, ендi бәрiмiз де сол
майданның жауынгерiмiз деп, жауынгерше қайрат көрсету мiндеттерiн айтып
жырлайды. Ал Өлiм мен өмiр белдестi атты толғауында:
Қан кешкен сонау майданда
Айбынды Қызыл Армия
Орында түгел талабын!
Жiбермес жауға ол кегiңдi,
Жанындай қорғап елiңдi,
Қанiшер фашист жаулардың
Қуырар әлi-ақ заманын,-
деп жауынгер кеңес халқы жауды талқандап жеңуiне сенiм бiлдiредi.
Жамбылдың өлеңдерiне майдандағы солдаттар, майдан бойындағы қалалардың
адамдары, тылдағы бүкiл халық - барлығы да аса рухтанып, сүйсiнiп оқыды.
Жамбылдың Ленинградтық өренiм деген өлеңiн Ленинград халқы ұмытпайды, ол
қаланы қорғаушыларға арналып айтылған терең сырлы, өткiр идеялы толғау едi.
Жамбылдың бұл өлеңiн Ленинградтың белгiлi ақыны А.А.Прокофьев, жауынгер
жазушы В.Вишневский аса жоғары бағалап, өз пiкiрлерiн айтты. Әдебиетшi
М.Жолдасбеков зерттеуiнде: елдiң, халықтың тағдыры сынға түскен шақта ақын
бiткен қолына қалам, домбырасын алды, ашына жазды. Жамбыл да ата жырын
айтты. Солардың iшiндегi ең құдiреттiсi де, аталысы да Ленинградтық
өренiм едi,- деп жоғары баға бередi [12, 74б].
Ысмайылов зерттеуiнде Жамбылдың өмiрiнiң соңғы кезiндегi 1945 жылы 9
мамыр күнi Отан соғысының жеңiспен аяқталған күнiне айтқан соңғы тiлегi,
хатшысы Ғали Орманов жазып алып Соңғы сөз деп атаған соңғы өлеңiн,
Жамбылдың дүниеден қайтқан сәтi мен жерленуi, ұлы ақынның ақын
замандастары, ақын достарының жоқтауын, көңiл айтуымен аяқтайды.
Халық поэзиясының алыбы, кеңес заманының шындығын, кеңестiк
патриотизмдi тебiрене жырлаған Жамбыл шын мәнiнде ұлы ақын. Оның:
Өшпейдi халық жыры, қартаймайды,
Өшед деп оны ешкiм де айта алмайды.
Күреске шақырмаған ақын ба ақын,
Ақын болса халыққа болсын жақын!-
деген сөзi, сол өлмейтiн халық жырына өзiнiң ақындығына арналып айтылғандай
едi,- деп ғалым сөзiн қорытындылайды.
Сөз түйініне келгенде халық поэзиясының алыбы, ХХ ғасырдың
Гомері атанған Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы өте көп
зерттелінді, соның нәтижесінде жамбылтану ғылымына ерекше мол үлес
қосты. Оған дәлел жоғарыда өзіміз талдау жасаған сан алуан
еңбектер, монографиялар. Бұл еңбектердің дені әлі күнге дейін өз
маңызын жойған жоқ деп толық айта аламыз [14, 6б].
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ – ЖАМБЫЛ
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
XIX - ғасырда ақынның атағын шығарудың бірден-бір тиімді жолы айтыс
болғаны ақиқат. Шоршы топтың алдында көрнекті бір ақынды жеңбей тұрып,
ешкім де ақын деп танымаған. Сондықтан да Жамбылдың атағы көп ақындарды
жеңгеннен кейін ғана мәлім бола бастады. Оның кемелді, ойлы өлендері
көбінесе қазақтың, қырғыздың атақты ақындарымен айтыстарда туып отырды.
Айтыс қазақтың ауызекі поэзиясының ерекше жанры, ақынның білімі сыналатын
ерекше үлгідегі жарыс. Төңкерістен бүрынғы жарты ғасырдан астам өнерпаздық
қызметінде Жамбыл осындай айтыстарға өте жиі қатысып отырған, сол арқылы
Жамбылдың Жетісудағы өрен жүйрік ақын деген даңқы тарап жатты.
Жамбылдың өз жадында жөне шәкірттерінің жадыңда Жамбыл айтыстарының бас-
аяғы он екі айтыс өлеңі сақталыпты. Жамбыл әр алуан рулардың ақындарымен
айтысқан. Олардың арасыңда еңбекші бүқара мүддесін жырлағандары да, тек ел
билеуші тап өкілдерінің мүддесін жырлағандары да болып жатты. Өзімен
пікірлес, идеялық бағыт-тұрғысы өзіне жуық Майкөт, Бақтыбай, Сара сияқты
ақындармен айтысқанда , жай ғана зілсіз қағысып, бір-біріне құрмет көрсете,
сыйласа отырып, сөз жарыстырған. Мысалы, Жалайыр руының аты шулы ақыны
Бақтыбай Жамбылмен кездескен жерде "Көн сияқты кәріміз, енді аяғы шалысқан
" деп өзінің көп жас үлкендігін алға тарта сйлейді. Сол себепті Жамбыл
онымен салып ұрып сілкілесуді жөн көрмей, ізет білдіреді.
Әуелі сәлем берейін,
Жасыңыз үлкен аға, - деп,
Абақ, тарақ арасын.
Аралаған серімсің,
Егер сөзім үнаса,
Оң батаңыз берілсін.
Сондай-ақ Майкөтпен айтысы да тартыс туғызбай, тек
дидарласу, танысу түрінде өтеді. Сарыбай деген кісінің асына келген Майкөт
ақын Жамбылды көргісі келіп, іздеу салады,
Естуші едім дабысын,
Жамбыл бар деп осында.
Ақын болса келмейді,
Неге менің қасыма?
Неге сәлем бермейді?
Мендей кәрі досына, - деп сөз бастайды.
Сырттай болсада білетін қадірлі қарт ақынның достықты айтып, ілтифат
білдіргеніне Жамбыл да кішілік лебізбен, қонақты сыйлайтын құрметпен жауап
береді.
Сіз бе еді алып аға Майкөт деген.
Бір сөзі бір сөзінен қайта өтпеген,
Саңқылдап сарайыңнан өлең шықса,
Именіп өзге ақындар бәйпектеген, - дейді.
Сөйтіп, айтыс аса қатты шиеленіске бармай, сырласу, пікірлесу түрінде
жайма шуаққа айналып Майкөт "Саудагерден бөз қалар, ақындардан сөз қалар"
деп Алатаудағы Шапырашты, Екей елі туралы жақсы ниет, ізгі тілектерін айтып
кетеді.
Сонымен қатар Айкүміс, Баян қыздарымен айтысуы да салғыласқан нағыз
айтыстар емес, кәдімгі жігіт пен қыздың қалжыңы секілді қағысулар ғана.
Көсем ақынның нағыз айтыстары Құлманбет. Сарыбас, Досмағанбет секілді
айтыстың тарлаңдарымен шайқасында туады. Бұл айтыстарды - халық ақынының
олармен қырқасып барлық уыт зәрін төгіп, қалайда әшкерелеп, жеңіп шығуға
жан салғанын көреміз. Жамбыл бұл айқастарда жеңілу дегенді білген емес.
Әрбір жаңа айтыстан кейін оның да даңқы артып, нығая береді, ақындық
шеберлігі шыңдала түсті. Әдетте, ақындар айтысында кім жеңгенін шешіп
айтатын төреші — тыңдаушы жұрт. Сол жұрт Жамбылды "айтыстың арыстаны" деп
атаған. Сонымен бірге халық Жамбылды шындықтың қайратты жаршысы, еңбекші
бұқараның мүңы мен арманының жаршысы, жоқтаушысы деп таниды.
1881 жылы 35 жасында Жамбыл Құлманбет ақынмен айтысқан. Бұл
айтыстарының ең көлемді және ең күшті айтыстарының бірі және Жамбылдың
атағын шығарған да осы айтыс екені ақиқат.Оның бірнеше себептері бар:
біріншіден, Құлманбет жасы үлкен елуден асқан, айтыс өнерінде әбден жырынды
болған, кемеліне келген кезі еді, сол кезде Арқаны, Сырды, Жетісуды шарлап,
талай айтыстарда жеңіп жүйріктігімен Құлан аян аяқ атанған болатын.
Екіншіден, бұлардың айтысқан жері — Іле бойындағы үлкен жәрмеңке болатын.
Осы жәрмеңкеге жиылған Найман, Тобықты, Сыбан
елдерінің тоғыз ақынын жеңіп отырған Құлманбетке оныншы етіп жүрт
Жамбылды салады. Үшіншіден, бұл әлеуметтік мазмұны жөнінен ең
мағыналы өткір айтыс болады, өйткені айтысқа екі ақын дәстүрлі ру
шеңберінде қалып қоймай, қоғамдағы үлкен-үлкен әлеуметтік
проблемаларды қозғайды.
Міне, осындай ерекшелігі мол айрықша айтысты жеңіп шыққан Жамбылдың
атақ-абыройы шар тарапқа кетуі заңды еді. Осы айтысты туған халықының
атынан ақтарыла сөйлеген Жамбыл шынында да сөз нөсерін төгіп-төгіп жіберген
еді.
А, Құлманбет, Құлманбет,
Ағып жатқан сумен кет.
Сумен кетсең, ел ішер,
Судан шыққан бумен кет.
Кесірің жұғар, Құлманбет
Қу пәлекет, армен кет —
деп қарсыласының мысын басып кетеді. Жамбыл енді өз
руын
мақтаудың орнына айтыстың дағдылы арнасын бұзып, биік арман мақсаттарға
бағыттайды. Оның Құлманбетке Адалдықты айт, ерлікті айт, батырлықты айт,
ел бірлігін сақтаған татулықты айт деуі осы биіктің айқын көрінісі.
Жамбыл Құлманбет секілді байлар мен бектерді тізбелемей, қазақ жерін
басқыншылардан қорғауды ерлік көрсеткен, бірлік көрсеткен Сұраншы,
Сауырық сықылды батырларды дәріптеп, шаршы топтың алдында көп көкейінде
жүрген патриоттық және бұқарашылдық сезімдерді қозғау арқылы жеңіске
жетеді. Сонымен қатар өз елінің Алматы қаласын салдырғанын,
мәдениетке, өнерге ертерек икемделгенін сүйсіне баяндайды.
Біздің елдің адамы өнері асқан,
Өнерімен талайдың көңілін басқан, - дейді
Сөйтіп, бұл айтыста Жамбылдың қоғамдық, азаматтық және ақындық үні
пәрменді естіліп, айтыстың арыстаны деген атаққа ие болды. Жамбыл сонымен
қатар өзінің 56 жасында өзінен көп кіші 27 жастағы Досмағанбет ақынмен
айтысады. Бұл айтыста да Жамбыл байлығын, мықтылығын айтып
мақтанбай, сөз сайысы болғандықтан, өз руының ежелден ақындықты қастерлеген
асыл дәстүрлерін, Асанқайғы, Бұқар жырау, Шөже, Балталардың, рухынан
қуат алып, Сүйінбайды пір тұтқанын меңзеп өтеді. Оқыған, молдалығы
бар Досмағанбет өзге ақындардың дағдысымен ол да Жамбылдың кедейлігін,
оқымағандығын бетіне басып,
Басында сенің бөркің жоқ,
Адам көрер көркің жоқ.
Жыршы емессің, бақсысың
Ақындығың болмаса,
жоқ екен басқа нақылың"- деген шанышқы сөздермен
кеміте
сөйлейді. Жамбыл оған мойымай дәлелді жауап айтады. Кедейлігінен гөрі
тал бойындағы бірден-бір қасиеті — ақындығына тигенге қатты қаһарланған
Жамбыл сөз өнерін нөсерлетіп, нөсерлетіп жібереді.
Қуырамын енді мен
Ақындықтың апшысын.
Өлеңім асау теңіздей ,
Өрге қарай шапшысын т..б.
Тілге бай, айтысты ысылған, сөзге үста, майталман ақын Досмағанбеттің
кедейсіндер, бозақорсындар,берекесізсіндер деген сықылды Шапырашты руына
таққан міндерінің бәріне қарама-қарсы дәлелді дау айтып, бір сөзінен бір
сөзін асыра береді. Шындығына келгенде Досмағанбетті жеңу оңай емес еді,
оның таққан міндері жеңіл-желпі нәрселер емес, өте зілді, кінәлары өткір,
уытты сөздермен, күшті өлеңмен айтьшған болатын. Мысалы:
Бәрекелді Жамбьлым
Салты ма осы еліңнің?
Қаскелеңнің жігіті
Босатпас алдын кабақтың
Арақ десе жымыңдар
Құлқыны құрып қылмыңдар т.б.
Өз қарсыласын жеңу үшін олардың да ауыр-ауыр кінәсін тауып айтып,
мінездеме береді.
Молда емессің, соқырсың
Зікір айтып зарлаған
Жаназа оқып өлгенге
Підия алып жалмаған.
Кедей өлсе үйіне
Күңіреніп бармаған
Аттана шауып бай өлсе
Қирағаттап құранды
Күні-түні сарнаған.
Өз заманында дін адамдары туралы осылайша батыл, еркін сөйлеген Жамбыл
ғана өжеттілік танытып, қарсыласынан басым түседі.
Сонымен,өткен ғасырдың екінші жартысында, ұлы Абаймен бір түста қазақ
даласына әйгілі болған Жамбылдың ақындық даңқы көбінесе айтыс арқылы
жайылған еді. Бірақ барлық айтыстары түгел сақталып бізге жетпеді. Әйтседе
Жамбылдың осы айтыстарда өз заманының көкейтесті проблемаларын тереңнен
қозғау арқылы еңбекші халық, ел қорғаушы ерлер, халық мүңын жырлайтын асыл
сөз иесі екенін аңғарамыз.
2.2 Жамбыл Жабаев дастандарындағы ұлтжандылыққа тәрбиелеу
Ж.Жабаевтың төңкерістен бұрын шығарған эпостық шығармаларынан бізге
жеткені екі үлкен дастаны - "Өтеген батыр" мен "Сұраншы батыр". Бұлардан
басқа бір дастаны "Саурық батыр" ұмытылып, баспа бетіне жарияланбаған
күйінде қалады. Сақталған екі дастан таңқаларлықтай бір тұтас, бүтін,
өзекті дүние болып шыққан. Кейінгі кеңес дәуірінде Жамбыл бұл туындыларына
қайта оралып, көп толықтырған. Сондықтан да екеуі де үлкен серпінмен,
шеберлікпен жасалған халықтың жарқын болашақ, шұрайлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
І.І. Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
1.2 Ж.Жабаевтың ақындық өнерге келуі
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ – ЖАМБЫЛ
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
2.2 Жамбыл Жабаев дастандарындағы ұлтжандылық
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың Гомері атанған әйгілі суырыпсалма ақын Жамбыл
Жабаевтың шығармашылығы да әр кез әр алуан зерттеу обьектілерінің
нысаны болып келе жатыр.
Е.Ысмайылов өзінің саналы ғұмырында ақындар шығармашылығын өте
көп зерттеген ғалым, соның ішінде халық ақындары, әнші – ақындар, ең
бастысы, біздің өзіміздің зерттеу нысаны етіп отырған Жамбыл
Жабаевтың өмірі мен шығармашылығын өте көп зерттеді деп айтуға
әбден болады. Сондай мол, сүбелі зерттеулердің нәтижесінде Ақындар,
Жамбыл және халық ақындары, Ақындық өмір атты зерттеу кітаптары
дүниеге келді. Бұл еңбектердің қай-қайсысы болса да кезінде зор
бағаға ие болған, халық ілтипатына ерекше бөленген бағалы еңбектер,
ақынға атақ – абырой, ғылыми дәреже алып берген бұл кітаптардың дені
әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ деп айтуға әбден болады
және жамбылтанудың бастау бұлағы, қайнар көзі деп те санауға
болады. Жамбыл Жабаев шығармашылығын бір ғана Е.Ысмайылов зерттеді
десек қателесеміз. Жамбыл шығармашылығы жөнінде М.Әуезов, С.Мұқанов,
М.Қаратаев, М.Жолдасбеков, С.Негимов, С.Садырбаев, т. б. зерттеулері
жамбылтану ғылымына қосылған мол үлестер деп санаймыз. Әсіресе соңғы
уақыттарға дейін осы салада жемісті еңбектеніп келе жатқан
С.Садырбаев зерттеулерінің алар орны ерекше деп ойлаймыз. Сол
еңбектерінің ішінде Фольклор және Жамбыл деп аталатын
монографиясының ғылыми мәні зор, жамбылтанудың жаңа бір белесі деп
атауға болады. Сондай-ақ Н.Төреқұловтың Жамбыл және Кенен (1978),
Жүз жасаған бәйтерек (1982), Алатау асқарынан жыр асырған (1996)
деп аталатын кітаптары бар. Белгілі қоғам қайраткері, танымал
әдебиетші М.Жолдасбеков қаламынан туған Жамбыл және оның ақындық
мектебі, Жүз жасаған жүрек, Асыл сөздің атасы деп аталатын
кітаптарының қай-қайсысы болса да құнды, мәнді, ғылыми және әдеби
тұрғыдан тағылымы өте мол еңбектер екені сөзсіз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеттану ғылымының сан-саналы
өрісін қамтитын, зерттейтін обьектілері жыл өткен сайын әр қырынан
дамып, жетіліп келеді. Соның ішінде жеке тұлғалар жайындағы
зерттеулер аясы да кеңейіп келеді, атап айтқанда абайтану,
мағжантану, мұхтартану, сұлтанмахмұттану, бауыржантану, яссауитану т.б. Осы
ғылымдардың ішінде ерекше орын алатын саланың бірі жамбылтану деп
ойлаймыз. Әрине бұл салада жүргізілген және жүргізіліп келе жатқан
істер аз емес, алайда бұл ғылымды да үнемі өркендетіп, ілгері
жылжытып, дамытып отыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі,
себебі жаңа ғасыр көкжиегіне шығып, кешегі айтылған көптеген
мәселелерге жаңа көзқарастар қалыптасып келе жатқан кезеңде
өткеннің бәрін екшейлей түсіп, електен өткізіп, тәуелсіздік рухы
аясында қарастыру мәселелері де жамбылтанудың жаңа қырларын ашуға
бағыттайды.
Қазіргі таңда жамбылтану ғылымы кемеліне келіп, өркендеген,
дамып жетілген ғылым десе де болғандай. Өмірімен де, өнерімен де
көп жасаған Жамбыл шығармашылығын зерттеуде, танытуда Е.Ысмайылов,
т.б. ғалымдар өлшеусіз еңбек етті. Осының бәрін таныту, тағылым алу -
біздің жұмысымыздың өзектілігін арттыра түседі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Жүз жасаған жүрек, дүлдүл ақын
Жамбыл Жабаевтың шығармашылығы туралы зерттеулердің әдебиеттану
ғылымынан алар орны ерекше. Жамбыл жайында әр алуан зерттеулерді
саралай, салыстыра отырып жамбылтанудың өзіндік қырларын танытуды
алдымызға мақсат етіп қойдық. Осындай үлкен мақсаттарды жүзеге
асыру үшін келесі бір міндеттерді жүзеге асыруды көздедік.
Курстық жұмыстың міндеті: жамбылтану ғылымының тарихын, қалыптасу
кезеңін айқындау жолында іздену; Ж.Жабаевтың дастандарының тарихи мәні
маңызын, қазақ поэзиясынан алатын ролін айқындай түсу; сонымен қатар
қазіргі күнгі жамбылтану ғылымының өркендеуі, дамуы, өріс алу жайында
пікір сабақтау; жалпы әдебиеттану ғылымындағы ақындық өнер
мәселесінің зерттелуіне көңіл бөлу, зерттей түсу.
Курстық жұмыстың нысаны: ретінде қазіргі қазақ поэзиясының көш
басында тұрған Ж.Жабаев дастандарын оқытудың практикалық мәні ерекше.
Бұл айтылған тұжырымдардың дені біздің зерттеу обьектіміздің
практикалық мән-маңызын одан әрі айқындап, бекіте түседі. Ж.Жабаевтың жалпы
әдеби шығармашылығын жаңа көзқараспен оқытудың практикалық маңызы зор
екеніне осы іздену барысында анық көз жеткіздік деп айтуға болады.
Курс жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілген.
І. АҚЫНДЫҚ ӨМІР
І.І. Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
Жүз жасаған бәйтерек Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылық өнері
ғибратты. Есмағамбет Ысмайыловтың жиырма бес жылдан аса уақыт үздiксiз
зерттеген тақырыбы XX ғасырдағы халық ақындарының шығармашылығы едi. Ол
әсiресе, жыр алыбы Жамбылдың поэзиясына айрықша назар аударды. Халық
ақындарының традициясын сақтаған ақын (Социалистік Қазақстан 1938ж. 20
мамыр), Халық жүрегi (Лениншiл жас 1938ж.№5), Ортақ ақын (Қазақ
әдебиетi 1938ж. 10 сәуiр), атты мақалалары бiр жылдың iшiнде жарық көрдi.
Одан бергi жылдары да ғалым Жамбыл шығармашылығын зерттеуден қол үзген жоқ.
Ұлы ақынның өмiрi мен шығармаларын жан-жақты талдаған екi монографиясын
Ақындар(1950), Ақындық өмiрi(1965) жарыққа шығарды. Е.Ысмайылов бұл
еңбектерiнде Жамбылдың өмiрi, ақындық ортасы, өнер салты туралы мәселелерге
кеңiрек тоқталды.
Жамбыл Жабав 1846 жылы ақпан айында қазiргi Жамбыл облысы Шу-
Көктерек ауданының жерiнде Жамбыл тауының бауырында туған. Ұлы жүз
Шапырашты iшiндегi Екей руынан делiнген. Әдебиетшi М.Жолдасбеков,
С.Садырбаев, Н.Төреқұловтар да өз еңбектерiнде осылай келтiредi.
Жамбыл Жабаев туған кезде Жетiсу елi Орта Азияда қатал үкiмiн
жүргiзiп тұрған Қоқан хандығының қол астына қарайтынын көрсетедi. Ол кезде
Орта Азиядағы Қоқан-Бұхар хандықтарына таяу үстемдiк етушi ағылшын
отаршылдарының ықпалы бар екендiгiн, сондай-ақ Қоқан хандығының қазақ
халқына айрықша қатал үкiм жүргiзуiнiң екi түрлi себебiн айтады. Оның бiрi
- қазақтың негiзгi рулары кiшi жүз бен орта жүз XVIII ғасырдан берi
ерiктi, ерiксiз түрде Ресей қол астына қарап, онымен шаруашылық сауда-
саттық қарым-қатынасын күшейтiп, ол экономикалық әсер XIX ғасырдың орта
кезiнде оңтүстiктегi қазақтар арасында да жайыла бастады. Ресейден келген
капитализмнiң күштi әсерi оңтүстiктегi қазақ арасына жайылуына Қоқан
хандығының бөгет жасағысы келдi. Екiншiден, XIX ғасырдың 30-40 жылдарында
Ресейдiң саяси шаруашылық ықпалы қазақ даласына, Орта Азияға күштi жайылып
жатқан кезде Қоқан хандығы Ресей әскерiнiң алдынан өзiне тiректi қорғану
орындарын сайлап алмақ болды. Осы жағдайда Жетiсудағы қазақ руларының,
соның iшiнде Жамбылдың руы Шапыраштының XIX ғасырдың 40-50 жылдарындағы
тiршiлiгi өте ауыр едi, -дей келе ғалым Е.Ысмайылов Жамбыл туған жылы қыс
iшiнде, боранды күнде, елдiң үркiп, үдере көшуiнiң себебiн түсiндiреді.
Көшiп келе жатқан бiр бөлек ауыл Екейдiң Жапа сияқты жалшы
кедейлерiмен қатар Әшекей деген Дулаттың белгiлi байынiкi едi. Жапа соның
әрi қоңсысы, әрi жалшысы. Артынан қуып келе жатқан жаудың бетiнде, ұйтқып
соққан боран астына да, көш жөнекей түйе үстiнде Жамбылдың шешесi Ұлдан
толғатып, ықтырма күркеде босанады, көш ертеңiнде тағы жүрiп кетедi деп, -
Ысмайылов Жамбылдың дүниеге келген сәтiн баяндайды. Әдебиетшi Нысанбай
Төреқұлов Жүз жасаған бәйтерек атты еңбегiнiң Боранды күнi туған бала
тарауында бұл сәттi кеңiрек жазады. Бұл Жамбылдың әке-шешесiнiң де, өзiнiң
өмiрiндегi де аса бiр ауыр кезең едi. Жамбылдың өзiнiң туған кезi туралы
айтқан өлеңi оны дәлелдей түседi:
Қақаған қар аралас соғып боран,
Ел үрей-көк найзалы жау торыған.
Байғара, Жамбыл, Ханда мен туыппын,
Жамбыл деп қойылыпты атым сонан.
Ел үркiп жүрген кезде күнi-түнi,
Қар қауып, мұз түскен Жамбыл екем,
Жұтынып суық ауа шыққан үнi.
Сары аяз көш жөнекей боран күнi,
Мен емес, суық демдi ел де алыпты,
Тарылтқан қысаң заман кең жарықты.
Қара күн хан билеген қанды жорық,
Дегендей ел аузында сөз қалыпты... [6, 28б].
Жамбыл Жабаев туған кезде орыс әскерiнiң алды, шолғыншылары Қаратал
бойына, 1848-49 жылдары lле өзенi бойларына жетiп, 1852-53 жылдары орыс
әскерлерi Алматы, Талғар, Қаскелеңге келедi. Әрi қарай Жетiсу елiне
жақындайды. Қоқан хандығының қанаушылық озбырлығынан ығыр болған еңбекшi
халық – орыстың қол астына қараса аз да болсын бұрынғы көрген қорлығымыз
жеңiлденер деген үмiтте болды. Осы мақсат, үмiтте Жетiсу елiнiң Сұраншы,
Сарыбай сияқты басты батырлары орыс әскерi қатарында қызмет еттi.
Жетiсудің еңбекшiл халқы Ресейдің қол астына қарағанда қоқан
хандығының қатал үстемдiгiнен құтылғанмен, жалпы қоғамдың таптық
езушiлiктен құтыла алған жоқ. Керiсiнше кедейлердiң тұрмысы күн санап
ауырлай бередi. Бiр жағынан қазақ еңбекшiлерi өзiнiң iшiнде бай, феодал
сұлтандардың қанауын көрсе, екiншi жағынан, отаршыл патша әкiмдерiнiң
зорлығын, әкiмшiлiк-саяси, рухани қысымын көредi.
Е.Ысмайылов Елiнiң Қоқан талауына, Қоқан шапқыншылығына ұшырағанын
естiп, шет жағасын көзi көрген. Сондай-ақ патша әкiмшiлiгi мен феодал,
сұлтандардың халықты қалай қанағанын бiлген Жамбылдың ой-пiкiрi еңбекшi
халық өмiрiне байланысты болған, [3, 48б]- деп көрсетедi.
Жамбылдың балалық шағы қатал мiнездi әкеден гөрi ақындыққа бейiм
шешесi Ұлданның тәрбиесiнде көбiрек өтедi. Ұлданның өзi ақын болмағанмен
өлең-жырды, ескi күйлердi аса жақсы көрiп, құмартып тыңдайды екен. Ұлданның
нағашысы Қанадан атақты қобызшы болыпты. М.Жолдасбеков “Жүз жасаған жүрек”
атты зерттеуiнде Қанаданның шығу тегiне толық тоқталып өткен. Ал
Н.Төреқұлов Жүз жасаған бәйтерек” еңбегiнде Қара қобызды Қанадан,-деп
Қанадан жайында сөз етедi. Жамбылдың домбыра тартып, ақындық жолға түсе
бастаған кезiнде Ұлдан үнемi - Балама ғана нағашысының өнерi қонған,- деп
отырады екен.
Жамбыл Жабаевты әкесi жас кезiнде молдаға оқуға бередi, бiрақ ол
қанша оқыса да араб, парсы тiлi араласқан ескi пәнiн оқуынан ешнәрсе өндiре
алмайды. Есiл-дертi молдадан, әкесiнен жасырып домбыра тартып, өлең айтуға
талпыну болады. Сондықтан, ақын өзi туралы:
Он жаста ойнап жүрдiм бала болып,
Өлеңге бөлдiм көңiл алаң болып - дейдi.
Әке тәрбиесiнен өзiнше бiр ұстап қалғаны жылқы малын бағып, қағуға,
асауды үйретiп мiнуге икемдiлiгi, қайраттылығы. “Жамбыл жас кезiнен домбыра
мен өлеңге қандай үйiр болса, мықты, асау ат, құнандарды үйретiп, жаратып
мiнуге, жылқыны бағуға да аса құмар болады, [3, 56 б] – деп
Е.Ысмайыловтың көрсеткенiндей, сол сияқты С.Мұқановтың еңбегiнде жазылған:
Жакең 97 жасына дейiн атына салт мiнiп жүрдi. 1942 жылға дейiн салт атпен
Алатаудың биiгiндегi Құлансаз деген жайлауға да шықты. Машинаға мiнiп
жүрмiз ғой, -дедi Жәкең 1938 жылдың жазында, үйiне сәлем бере барып
отырған үкiмет адамдарына, - бiрақ оның тас жолға, құрғақ жолға, жазық
жолға жүйрiк екен. Мен өзiм таудың биiгiн жайлап өскен кiсiмін. Оған шықпай
көңiлiм көншiмейдi. Машина бергендерiңе тәңiрi жарылқасын. Ендi маған бiр
жақсы ат тауып берiңдер, өзi жорға, өзi жуас ат болсын. – Сол жылы өкiмет
сатып әперген күрең жорғаны Жәкең 1944 жылға дейiн мiнiп жүрдi [8, 97б]
деуi дәлелдей түседi.
1.2 Ж.Жабаевтың ақындық өнерге келуі
Ақын болудың жолы оңай емес, құмарлық, әуестiкпен екiнiң бiрi ақын
бола бермейдi, ол жолға түсу үшiн – әке-шешеден, туысқаннан рұқсат,
қамқорлық, жәрдем керек. Ел аузындағы жақсы ақындық сөздердi үйренiп
жаттап, үлгi алу керек, елге өнерiмен танылған атақты ақынның алдын көрiп,
қасына ерiп жүрiп, оның ақындық салтына салыну керек, ең ақырында өзiнiң
ақындық өнерiн айтыс арқылы ұлы жиын топ алдында зор сынға салуы керек,-
деп Е.Ысмайылов ақынға тән ерекшелiктерге тоқталады. Жамбыл 13-14
жасынан өлең, домбыраға үйiр болып, ауыл арасындағы салт өлеңдердi жаттап,
ақындыққа бейiмделiп жүргенде әкесi Жападан:
Өлең мен сөздi дос қылып,
Құрамын ақын санатын!
Батаңды маған бер, әке,
Тiлiме менiң ер әке.
Жапаның ұлы ақын боп,
Жақсы iстептi дер, әке!-
деп рұқсат, бата сұрайды. Бiрақ әкесi Жапа ақын мен бақсының түбi
қайыршылық пен жын қуып, бақсы болып, ел кезгенше қайратты ердiң жолын
қуып, мал бақ деп, ақын болуына рұқсат бермейдi. Н.Төреқұлов еңбегiнде
Жабай:
Екейде елу бақсы, сексен ақын,
Жаратып мiнедi екен ерттеп атын
Қобызы, домбырасы үнiн қосып,
Гулейдi жын қаққандай кешке жақын,-
деген Шыбыл шалының мазағы Екейге аз ба?
Ендi сен сексен бiрiншi ақын болмай-ақ қой, -деп қарсылық бiлдiргенiн
осылай баяндайды [10, 48б] деп жазды. Сонан кейiн Жамбыл Сарыбайға келiп
бата сұрайды:
Сареке, салдым бiр сөз сыныңызға,
Сiздiң сын таразы ғой сырымызға,
Қолыма домбыра алып талап қылдым,
Бересiз қандай баға ұлыңызға?...
Көңiлi бiреулердiң бұлтта жүр,
Бiреулер қара сөздi қамшы қылып,
Қуды мiнiп, құланды құрықтап жүр
Қайсысын маған соның еп көресiз?
Әкетсем өзiм таңдап өкпелерсiз...
Сүйегiмнiң сүйгенiн ойласаңыз
Өлең болсын серiгiң деп бересiз!
Сарыбай Жамбылдың өлеңiн ұнатып,- баланың бетiн қайырма,- деп Жапаға
айтып, рұқсат батасын бередi. Бұл ақындық жолға түсудiң алғашқы адымы едi.
М.Жолдасбековтың еңбегiнде Жамбылдың Сарыбайға келiп бата сұрауы:
Жаманның көңiлi көкте, жерде басы,
Алыс қой аңғарағанға екi арасы,
Жақсының өз кейiк, бойы биiк,
Бiрдей ме екеуiнiң мәртебесi.
Бiреулер малымен бәрiн бөктерiп жүр,
Айтқанда ақыл нұсқа жек көрiп жүр.
Көтерiп дүниенiң көң-қоқырын,
Апарып қай щұқырға төккелi жүр?-
деген өлең жолдарымен толықтырылған. Жамбыл 14-20 жастарында өз жанынан
өлең шығарып айтудан гөрi басқа ақындардың сөзiн, ел аузындағы өлең-жырды
жаттап айтатын. Сонымен қатар қара өлең, күлдiргiлер болатын.
Жамбылдың ақындық жолдағы ең үлкен мектебi Сүйiнбай және оның
ақындық, өнерпаздық үлгiсi.
Жамбыл Жабаев бала кезiнде сырттан атағына қанық болып, сөздерiн
жаттап жүрсе де, қасына барып өнер үйренуге бiрден бата алмаған. Сөйтiп
жүргенде рамазан айы туады. Ораза кезiнде жарапазанды сылтауратып
Жамбыл Сүйiнбайдың ауылына аттанады. Сүйiнбайдың ауылына келiп аттың
үстiнде, үйдiң сыртында тұрып өлең айтып қоя бердi. Жамбыл кәрi ақынның
назарын аудару үшiн ескi әдет жырларын айтумен қатар өзiнiң тың өлеңдерiн,
жаңа ойдың, жаңа мазмұнның сарыны бар өлеңiн айтады. Үйден Сүйiнбайдың
әйелi шығып, үйге кiргiзедi. Атақты ақын Сүйiнбай Жамбылды жылы шыраймен,
жақсы сөздермен қарсы алып, оның үстiне өзiнiң иығындағы шапанын жабады да:
Жолың болсын, бақытың ашылсын, балам. Өз өлеңiңдi шығар, бiрақ,
оның жұрт жаттап алатын, ешкiм ұмытпайтын өлең болсын, сенiң өлеңiң жеке
адамның көңiлiн көтерiп, солардың сүйсiнiп отыратын өлеңi болсын, бүкiл
халықтың сүйсiнiп тыңдайтын өлеңі болсын. Көмекейiң емес, жүрегiң сүйетiн
болсын. Шындықты айт, әдiлдiктi жырла, көне тозығы жеткен жолға түспе, жаңа
жол, тың жолға, даңғыл жолға түс, төңірегiңде не болып жатыр, соны аңғар,
соны бiл. Сенiң көңiлiң патшаның қазынасынан да байырақ болсын - дейдi [9,
136б].
Жамбыл Жабаев Сүйiнбайдың жапқан шапанын өзiне қайырып берiп, маған
батаңызды берсеңiз ең үлкен олжа сол дейдi. Сүйiнбай жас ақынның бұл
мiнезiне де риза болып, ықыласты ақылын айтып, батасын бердi,-деп Ысмайылов
көрсетсе, Н.Төреқұлов еңбегiнде Жамбыл бiр күнi кешқұрым жайлаудағы
Сүйiнбай үйiнiң тұсына барды.
Ей-й өлеңiм келдi жол шегiп,
Осынау елге алыстан.
Түн болды, үйге ен дейтiн
Табылмай тұрып таныс жан,-
деп термелей жөнеледi, өзінiң жаңа талап жыршысы екенiн, ел кезiп,
жарапазан айтып жүргенiн өлеңдетедi. Ендi бiрде:
Күннiң көзiн жасырар,
Аспанды бұлт торласа.
Елдiң бағы ашылар,
Әдiлеттiк орнаса.
Аяқтан бiреу шалмаса,-
деп Сүйiнбайдың өз сөзiн айтады,- деп Жамбылдың Сүйiнбайдан бата алған
жерiн көрсетедi.
Жамбылдың Сүйiнбайдан басқа үнемi кездесiп ақындық өнер жарыстырып,
бiрде аға деп сыйлап, үйренiп үлгi алған талай ақындары болды. Бұл ақындар
- бiр шетi Найман, Жалайырдан шыққан Түбек, Жанақ, Бақтыбай, Досмағамбет
ақындар. Арқадан келген Шөже,Шашубай,Балуан Шолақ ақындар, екiншi шетi
Түркiстаннан келген Майкөт, Майлықожа ақындар. Мұндай жүйрiк ақындардан
Жамбыл ылғи үйренiп үлгi алғанын жасырмайды.
Сiз бе едi ақын аға Майкөт деген,
Бiр сөзi бiр сөзiнен қайта өтпеген.
Сақылдап сарайыңнан өлең шықса,
Именiп өзге ақындар бәйпектеген,-
деп алғаш көрген Майкөттi құрметпен қарсы алады. Бақтыбаймен кездескенде
де:
Қаздай қалпын ерiнбей,
Өлең тердiм жасымнан.
Майкөт ақын Құлмамбет,
Пiрiм едi бас ұрған.
Айтқандары нұсқа едi,
Сөз жаралған асылдан!-
деп, ақын өзiнiң iрi ақындар қатарынан орын алып, үлгi, өнеге көргенiн,
жастайынан өлең терiп, асыл сөздiң жолын қуғанын айтады.
Жамбыл Жабаев ақындардың айтысына араласқан кезде қазақ ақындарының
айтыс традициясы кең дамып, белгiлi бiр мектепке айналған едi. Осы айтыс
дәстүрiнен үлгi алған Жамбылдың өз айтыстарында бiр жаңа ағындық өнер
жолына ұмтылудың бетi бар едi.
Жамбыл Жабаев айтыстарының iшiнде аяқталған шығарма - Құлмамбетпен,
Сарыбаспен, Досмағамбетпен айтыстары, - деп көрсетедi. Мәселен: Жамбыл
Құлмамбетпен айтысында Албан, Дулаттың байлығын, салтанатын айтып мақтанып,
Шапырашты - кедей, Сұраншы, Саурық дегендерiң ажалынан жаудан өлген. Өзiң
кескiнсiз екенсiң деген сөзiне Жамбыл оған қарсы Шапырашты елiнiң байлығын,
Алматының салтанатын мақтай келiп, Сұраншы, Саурықтың өлiмi ерлiк өлiм
екенiн, ол ерлердiң жорық тарихын зор мақтан етiп жырлап, байлыққа
батырлыққа қарсы қояды. Шапыраштының адамдары елдi жаудан қорғап өлетiн
болса, сенiң ағаң Мақсұт ағайынымен ұрысып, аяқ - асты даудан өлдi, сен
мақтаған байлардың көк есектей ақырып, елге тигiзетiн түк пайдасы жоқ,
айналасын жалмап жеумен келе жатқандар екенiн, олардың бiрде - бiрiн
Сұраншы, Саурықтың ширегiне алмаймын, менi қара күңнiң баласы деп кемiтсең,
сен өзiң қашып келген ақтабан ұрысың, басында бiр тал қыл жоқ, деп өткiр
кемiте жырлайды. Жамбылдың дәлелi басым болып, тоғыз ақынды бiрдей жеңген
Құлмамбет жеңiледi.
Жамбылдың Сарбаспен айтысында Сарбас сөздi бұрын бастап, Дулаттың
көптiгiн, байлығын мақтайды. Дулаттың балаларын санап өтiп, елiнен Намаз,
Қарабай,Спатай, Кәрiм деген ерлер, билер шығып, халқына қорған болған, сол
ерлердiң арқасында елiнiң iргесi бұзылмай, берекесi кетпей тұрғанын айтып
мақтанады. Дулатқа қарағанда Шапырашты ат төбелiндей аз да, кедей де,
бейшара да ел, айтысуға шенiме де келмейсiң деп кемiткен Сарбасқа Жамбыл
Шапыраштының аз екенi де рас. Бiрақ аз болса да, көп Дулатқа қорған
боларлық ерлiгiмiз бар деп, Сұраншы, Саурық батырлардың ерлiгiн баяндайды.
Сарбас мақтаған Спатай, Тойшыбектер, Дулат жаудың талауына түсенде бас
сауғалап қашып кеткендiгiн, тiптi Тойшыбек Қоқанға болысып, өз елiн бiрге
шабысып мақсара болғанын әшкерелейдi. Сұраншы, Саурықтар Шапыраштыны да
Дулат елiн де қорғаушы ерлер. Көп Дулаттан аз Шапыраштының ерлiгi де,
қамқорлығы да асады.
Қане осындай ердi айтпай,
Жатқа намыс бермеген,
Құр созасың өңештi.
Байларын айтып елiңнiң,
Қолынан түк келмеген.-
деп Сарбасты бiр тоқтатып, елiмiзге қорған болған ерлердi көрмеген сен ақын
емессiң, аузы-басы жыбырлаған ұрысқақ әйелдей өсекшi, өтiрiкшi, деп
Сарбасты жер-жебiрiне жетiп сөгiп, Жамбыл сөзiн аяқтайды.
Жамбыл мен Досмағамбет айтысында да Досмағамбет өз байлығын,
салтанатын айтып, елiнiң байларын санап, Жамбылды қу кедей, киер киiм, iшер
асқа жарымай, өлеңімен қайыр тiлеп, күн көрiп жүрген қойдың кәрi азбанындай
ақынсың,- деп кемсiтедi. Жамбыл оған қарсы, өлеңiне асау теңiздей,
нажағайдай оқ болып атылатын сөзiм бар ақынмын, апшыңды қуырып, алды-
артыңды орап алайын, елiңнiң малын, малмен бiрдей ақымақ адамдарын санап
айта бересiң, елдi қорғаған батырың қайда? Елiме жапқан жауға қара түнек
орнатып, қару-жарағын асынып Алатаудай айбатын асырған Қарасайдай ерлерiң
жоқ, неңмен мақтанасың деп келетiн бұл айтыста да Жамбыл Жабаев жеңедi.
Жамбыл ақындығының бiр саласы жыршылық – яғни, ел аузындағы желiлi
жыр, әңгiмелердi, дастандарды, ертегiлердi жаттап, өз өңдеуiнен өткiзiп
айту. Қазақтың бұрынғы ертегi, батырлар жырына, тарихи жырлардан да оның
бiлетiнi, айтатыны көп: Нәрiкбай, Алпамыс, Алатай Жапарқұл, қырғыздың
Манас жыры, Орта Азия халқына ортақ Көрұғлы дастаны және Мың бiр түн,
Шаһнама хикаяларынан, көп ертегi, дастандар, тарихи жырлардан Өтеген
батыр, Ерназар, Бекет, Саурық, Сұраншы тағы басқалар. Сонымен қатар
көптеген айтыс түрлерiн, жеке ақындардың өлең-жыр толғауларынан да
Жамбылдың жатқа бiлетiндерi көп болатын.
Халықтың асыл қазынасын көп жаттап, көп айту ақынның ой-өрiсiн,
ақындық өнерiн үнемi кеңейтiп, дамытып отырған, тарихи әңгiмелердi,
халықтың ауыз әдебиетi қазынасын көп бiлiп, шығармашылық жолмен меңгеру -
Жамбылдың өз ортасындағы ақындардан анағұрлым iлгерi, жоғары көрсетiп
отырды. Сөйтiп, Жамбыл айтыс өнерi мектебiнен өтiп, ендi өз жанынан iрi
дастандар шығарып айту дәуiрiне келедi. Сұраншы, Өтеген, Саурық батырлар
жырын өзiнiң жаңа, тың сюжетiмен жырлауға кiрiседi.
Жамбылдың Өтеген батыр дастанында халыққа бақыт, еркiн қоныс iздеушi
қамқор Өтегеннiң батырлық тұлғасы, iсi, әрекетi әр уақытта жырланады.
Дастанда Жамбыл Өтегендi найза ұстап, сауыт-сайман киiп, қалың қол бастап,
қамал бұзған жорықтың, қанды қырғын соғыстың батыры емес, ел басына қиын
қыстау күн түскенде халық үшiн қабырғасы қайысқан елдiң қорғаны, қамқор
басшысы саналған ақылгөй адам ретiнде бейнеленедi.
Жамбылдың революция алдындағы бiраз жылғы өмiрi ең ауыр, мазасыз
кезең болып өтедi. Өз өмiрiнiң жоқшылығы, халықтың басындағы аянышты хал.
Ел iшiндегi үстем таптың қиянаты, жесiр дауы сияқты елге залалы көп
партиялық, рулық жанжалдар оны қан жылатты. Осы кездегi өмiр туралы өзi
былай дейдi:
Кесiлген бас, аққан қан,
Ел жүрегiн шошытып.
Қора-қора адамды
Күнде айдайды тоғытып.
Қызыл қанға обытып,
Соғысқа болыс болысып,
Малы бардан мал алды,
Малы жоқтан жан алды.-
деген өлеңi көп шындықты айқындайды. Осы кезде ақынның Әлемде бiр жұлдыз
бар, Патша әмiрi тарылды, Зiлдi бұйрық, атты өлеңдерi дүниеге келдi.
М.Жолдасбеков зерттеуiнде Зiлдi бұйрық өлеңi тарихта болған, ел басына
түскен ауыр, трагедиялы кезеңнiң шындығын бұрмаламай, өзгертпей, боямай
көрсеткенi, шынайы суреттелген [11, 192б].
Ел өмiрiне араласа бастайды. Атақты комиссар, жазушы Д.М.Фурмановпен
кездеседi. Ол кездесуiн ақын өзiнiң Большевиктiк шындық дейтiн толғауында
толық суреттейдi. Карл Маркс өмiрi, Батырлық пен байдың айтысы,
Қазақстан тойына, атты өлеңдерi сол кездегi кеңес тақырыбына арналып
жазылған еңбектер. Теңдiк заманға қатты қуанған ақын:
Болайық өкiметке кедей ұйытқы,
Секiлдi, темiр тiреу көпiрдегi.
Жарқырап тұла бойды шаттық кернеп,
Ажарым шырайланды бетiмдегi,-
деп, кедейлердi кеңес өкiметiнiң ұйытқысы болуға шақырады. Жамбылдың
кеңес тақырыбына арналған кейбiр күрделi шығармалары да бар. Солардың бiрi
1927 жылы жырланған Замана ағысы дастаны. Мұның өзi қазақ тарихының екi
дүниедегi өмiрi туралы көлемдi, желiлi дастаны едi-дейдi ғалым
Е.Ысмайылов. Жамбылдың бұл кездерi айтқан мол жырларынан сақталғаны осылар.
М.Жолдасбеков Замана ағымы дастанының құрылымдық жүйесiнде сегiз
мағыналық - тақырыптық бөлiм бар деп, әр бөлiмге түсiнiк бередi. Жетпiс
жыл зар заманның шындығын, зарын жырлаған Жамбыл отыз жыл совет халқының
туыстығын, жаңа заманды өлеңiне өзек еттi. Ақынның Бақыт туралы жыр
толғауының бiрiншi бөлiмi бұрынғы дәуiрдiң шындығына құрылса, кейiнгi
бөлiмi жаңа заман сырына арналады. Ақын:
Шынардан биiк шыбығым,
Заманның көрдiм тұнығын,
Өмiрдiң шашқан ұрығын,
Армансыз жанның бiрi мен
Бұрынғы өткен кәрiден,
Асып тудым бәрiнен!-деп толғанады.
Ақынның көптеген жазушылармен, академик ғалымдармен кездесуi, Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесiнiң депутаты болып сайлануы, сьездерге, сесияларға
қатынасып, онда терең мағыналы сөз сөйлеуi, Мәскеу қаласына сапар шегуi,
онда М.И.Калининмен кездесiп, Ленин орденiн тағып қайтуы. 1939 жылы 10-шы
қарашада болып өткен халық ақындарының республикалық слетi баяндалынады.
Осындай iрi iс-әрекеттердi басынан өткiзген Жамбыл Жабаев Сәлем берем
Мәскеуге, Сесияны ашардағы сөзi, Ғалым iнiме Орындалған ант туралы
жыр атты поэма, толғауларын дүниеге келтiредi.
Жамбыл Жабаев Отан жыршысы ғана емес, жауынгер ақын екенiн де
еңбегiнде дәлелдей түседi.
Ұлы Отан соғысының басталуы Жамбылдың ақындық өнерiне жаңа мазмұн
дарытты. Ата жаумен айқастық, Өмiр мен өлiм белдестi, Қырман
басында, Аттан, батыр ұрпағым, Ленинградтық өренiм, Майданға хат,
Отан өмiрi, Алынбас қамал, Қамал бұзған қаһарман, Алатауды айналсам
секiлдi шығармаларында қарт ақын ұлы Отан соғысы жылдарындағы ел өмiрiнiң
шындықтарын, майдан оқиғаларын суреттейдi. Ақын:
Асқар таудай елiме,
Байтақ жатқан жерiме,
Шапты фашист дегенде,
Ашуменен аралас
Жыр да келдi көмейге,-
деп басталатын, Ата жаумен айқастық атты толғауында Отанға қауiп төндiрiп
келген сұр жыландай жауды жаншып таптау керектiгiн, ендi бәрiмiз де сол
майданның жауынгерiмiз деп, жауынгерше қайрат көрсету мiндеттерiн айтып
жырлайды. Ал Өлiм мен өмiр белдестi атты толғауында:
Қан кешкен сонау майданда
Айбынды Қызыл Армия
Орында түгел талабын!
Жiбермес жауға ол кегiңдi,
Жанындай қорғап елiңдi,
Қанiшер фашист жаулардың
Қуырар әлi-ақ заманын,-
деп жауынгер кеңес халқы жауды талқандап жеңуiне сенiм бiлдiредi.
Жамбылдың өлеңдерiне майдандағы солдаттар, майдан бойындағы қалалардың
адамдары, тылдағы бүкiл халық - барлығы да аса рухтанып, сүйсiнiп оқыды.
Жамбылдың Ленинградтық өренiм деген өлеңiн Ленинград халқы ұмытпайды, ол
қаланы қорғаушыларға арналып айтылған терең сырлы, өткiр идеялы толғау едi.
Жамбылдың бұл өлеңiн Ленинградтың белгiлi ақыны А.А.Прокофьев, жауынгер
жазушы В.Вишневский аса жоғары бағалап, өз пiкiрлерiн айтты. Әдебиетшi
М.Жолдасбеков зерттеуiнде: елдiң, халықтың тағдыры сынға түскен шақта ақын
бiткен қолына қалам, домбырасын алды, ашына жазды. Жамбыл да ата жырын
айтты. Солардың iшiндегi ең құдiреттiсi де, аталысы да Ленинградтық
өренiм едi,- деп жоғары баға бередi [12, 74б].
Ысмайылов зерттеуiнде Жамбылдың өмiрiнiң соңғы кезiндегi 1945 жылы 9
мамыр күнi Отан соғысының жеңiспен аяқталған күнiне айтқан соңғы тiлегi,
хатшысы Ғали Орманов жазып алып Соңғы сөз деп атаған соңғы өлеңiн,
Жамбылдың дүниеден қайтқан сәтi мен жерленуi, ұлы ақынның ақын
замандастары, ақын достарының жоқтауын, көңiл айтуымен аяқтайды.
Халық поэзиясының алыбы, кеңес заманының шындығын, кеңестiк
патриотизмдi тебiрене жырлаған Жамбыл шын мәнiнде ұлы ақын. Оның:
Өшпейдi халық жыры, қартаймайды,
Өшед деп оны ешкiм де айта алмайды.
Күреске шақырмаған ақын ба ақын,
Ақын болса халыққа болсын жақын!-
деген сөзi, сол өлмейтiн халық жырына өзiнiң ақындығына арналып айтылғандай
едi,- деп ғалым сөзiн қорытындылайды.
Сөз түйініне келгенде халық поэзиясының алыбы, ХХ ғасырдың
Гомері атанған Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы өте көп
зерттелінді, соның нәтижесінде жамбылтану ғылымына ерекше мол үлес
қосты. Оған дәлел жоғарыда өзіміз талдау жасаған сан алуан
еңбектер, монографиялар. Бұл еңбектердің дені әлі күнге дейін өз
маңызын жойған жоқ деп толық айта аламыз [14, 6б].
ІІ. ЖЫР АЛЫБЫ – ЖАМБЫЛ
ІІ.І Жамбылдың айтыстары
XIX - ғасырда ақынның атағын шығарудың бірден-бір тиімді жолы айтыс
болғаны ақиқат. Шоршы топтың алдында көрнекті бір ақынды жеңбей тұрып,
ешкім де ақын деп танымаған. Сондықтан да Жамбылдың атағы көп ақындарды
жеңгеннен кейін ғана мәлім бола бастады. Оның кемелді, ойлы өлендері
көбінесе қазақтың, қырғыздың атақты ақындарымен айтыстарда туып отырды.
Айтыс қазақтың ауызекі поэзиясының ерекше жанры, ақынның білімі сыналатын
ерекше үлгідегі жарыс. Төңкерістен бүрынғы жарты ғасырдан астам өнерпаздық
қызметінде Жамбыл осындай айтыстарға өте жиі қатысып отырған, сол арқылы
Жамбылдың Жетісудағы өрен жүйрік ақын деген даңқы тарап жатты.
Жамбылдың өз жадында жөне шәкірттерінің жадыңда Жамбыл айтыстарының бас-
аяғы он екі айтыс өлеңі сақталыпты. Жамбыл әр алуан рулардың ақындарымен
айтысқан. Олардың арасыңда еңбекші бүқара мүддесін жырлағандары да, тек ел
билеуші тап өкілдерінің мүддесін жырлағандары да болып жатты. Өзімен
пікірлес, идеялық бағыт-тұрғысы өзіне жуық Майкөт, Бақтыбай, Сара сияқты
ақындармен айтысқанда , жай ғана зілсіз қағысып, бір-біріне құрмет көрсете,
сыйласа отырып, сөз жарыстырған. Мысалы, Жалайыр руының аты шулы ақыны
Бақтыбай Жамбылмен кездескен жерде "Көн сияқты кәріміз, енді аяғы шалысқан
" деп өзінің көп жас үлкендігін алға тарта сйлейді. Сол себепті Жамбыл
онымен салып ұрып сілкілесуді жөн көрмей, ізет білдіреді.
Әуелі сәлем берейін,
Жасыңыз үлкен аға, - деп,
Абақ, тарақ арасын.
Аралаған серімсің,
Егер сөзім үнаса,
Оң батаңыз берілсін.
Сондай-ақ Майкөтпен айтысы да тартыс туғызбай, тек
дидарласу, танысу түрінде өтеді. Сарыбай деген кісінің асына келген Майкөт
ақын Жамбылды көргісі келіп, іздеу салады,
Естуші едім дабысын,
Жамбыл бар деп осында.
Ақын болса келмейді,
Неге менің қасыма?
Неге сәлем бермейді?
Мендей кәрі досына, - деп сөз бастайды.
Сырттай болсада білетін қадірлі қарт ақынның достықты айтып, ілтифат
білдіргеніне Жамбыл да кішілік лебізбен, қонақты сыйлайтын құрметпен жауап
береді.
Сіз бе еді алып аға Майкөт деген.
Бір сөзі бір сөзінен қайта өтпеген,
Саңқылдап сарайыңнан өлең шықса,
Именіп өзге ақындар бәйпектеген, - дейді.
Сөйтіп, айтыс аса қатты шиеленіске бармай, сырласу, пікірлесу түрінде
жайма шуаққа айналып Майкөт "Саудагерден бөз қалар, ақындардан сөз қалар"
деп Алатаудағы Шапырашты, Екей елі туралы жақсы ниет, ізгі тілектерін айтып
кетеді.
Сонымен қатар Айкүміс, Баян қыздарымен айтысуы да салғыласқан нағыз
айтыстар емес, кәдімгі жігіт пен қыздың қалжыңы секілді қағысулар ғана.
Көсем ақынның нағыз айтыстары Құлманбет. Сарыбас, Досмағанбет секілді
айтыстың тарлаңдарымен шайқасында туады. Бұл айтыстарды - халық ақынының
олармен қырқасып барлық уыт зәрін төгіп, қалайда әшкерелеп, жеңіп шығуға
жан салғанын көреміз. Жамбыл бұл айқастарда жеңілу дегенді білген емес.
Әрбір жаңа айтыстан кейін оның да даңқы артып, нығая береді, ақындық
шеберлігі шыңдала түсті. Әдетте, ақындар айтысында кім жеңгенін шешіп
айтатын төреші — тыңдаушы жұрт. Сол жұрт Жамбылды "айтыстың арыстаны" деп
атаған. Сонымен бірге халық Жамбылды шындықтың қайратты жаршысы, еңбекші
бұқараның мүңы мен арманының жаршысы, жоқтаушысы деп таниды.
1881 жылы 35 жасында Жамбыл Құлманбет ақынмен айтысқан. Бұл
айтыстарының ең көлемді және ең күшті айтыстарының бірі және Жамбылдың
атағын шығарған да осы айтыс екені ақиқат.Оның бірнеше себептері бар:
біріншіден, Құлманбет жасы үлкен елуден асқан, айтыс өнерінде әбден жырынды
болған, кемеліне келген кезі еді, сол кезде Арқаны, Сырды, Жетісуды шарлап,
талай айтыстарда жеңіп жүйріктігімен Құлан аян аяқ атанған болатын.
Екіншіден, бұлардың айтысқан жері — Іле бойындағы үлкен жәрмеңке болатын.
Осы жәрмеңкеге жиылған Найман, Тобықты, Сыбан
елдерінің тоғыз ақынын жеңіп отырған Құлманбетке оныншы етіп жүрт
Жамбылды салады. Үшіншіден, бұл әлеуметтік мазмұны жөнінен ең
мағыналы өткір айтыс болады, өйткені айтысқа екі ақын дәстүрлі ру
шеңберінде қалып қоймай, қоғамдағы үлкен-үлкен әлеуметтік
проблемаларды қозғайды.
Міне, осындай ерекшелігі мол айрықша айтысты жеңіп шыққан Жамбылдың
атақ-абыройы шар тарапқа кетуі заңды еді. Осы айтысты туған халықының
атынан ақтарыла сөйлеген Жамбыл шынында да сөз нөсерін төгіп-төгіп жіберген
еді.
А, Құлманбет, Құлманбет,
Ағып жатқан сумен кет.
Сумен кетсең, ел ішер,
Судан шыққан бумен кет.
Кесірің жұғар, Құлманбет
Қу пәлекет, армен кет —
деп қарсыласының мысын басып кетеді. Жамбыл енді өз
руын
мақтаудың орнына айтыстың дағдылы арнасын бұзып, биік арман мақсаттарға
бағыттайды. Оның Құлманбетке Адалдықты айт, ерлікті айт, батырлықты айт,
ел бірлігін сақтаған татулықты айт деуі осы биіктің айқын көрінісі.
Жамбыл Құлманбет секілді байлар мен бектерді тізбелемей, қазақ жерін
басқыншылардан қорғауды ерлік көрсеткен, бірлік көрсеткен Сұраншы,
Сауырық сықылды батырларды дәріптеп, шаршы топтың алдында көп көкейінде
жүрген патриоттық және бұқарашылдық сезімдерді қозғау арқылы жеңіске
жетеді. Сонымен қатар өз елінің Алматы қаласын салдырғанын,
мәдениетке, өнерге ертерек икемделгенін сүйсіне баяндайды.
Біздің елдің адамы өнері асқан,
Өнерімен талайдың көңілін басқан, - дейді
Сөйтіп, бұл айтыста Жамбылдың қоғамдық, азаматтық және ақындық үні
пәрменді естіліп, айтыстың арыстаны деген атаққа ие болды. Жамбыл сонымен
қатар өзінің 56 жасында өзінен көп кіші 27 жастағы Досмағанбет ақынмен
айтысады. Бұл айтыста да Жамбыл байлығын, мықтылығын айтып
мақтанбай, сөз сайысы болғандықтан, өз руының ежелден ақындықты қастерлеген
асыл дәстүрлерін, Асанқайғы, Бұқар жырау, Шөже, Балталардың, рухынан
қуат алып, Сүйінбайды пір тұтқанын меңзеп өтеді. Оқыған, молдалығы
бар Досмағанбет өзге ақындардың дағдысымен ол да Жамбылдың кедейлігін,
оқымағандығын бетіне басып,
Басында сенің бөркің жоқ,
Адам көрер көркің жоқ.
Жыршы емессің, бақсысың
Ақындығың болмаса,
жоқ екен басқа нақылың"- деген шанышқы сөздермен
кеміте
сөйлейді. Жамбыл оған мойымай дәлелді жауап айтады. Кедейлігінен гөрі
тал бойындағы бірден-бір қасиеті — ақындығына тигенге қатты қаһарланған
Жамбыл сөз өнерін нөсерлетіп, нөсерлетіп жібереді.
Қуырамын енді мен
Ақындықтың апшысын.
Өлеңім асау теңіздей ,
Өрге қарай шапшысын т..б.
Тілге бай, айтысты ысылған, сөзге үста, майталман ақын Досмағанбеттің
кедейсіндер, бозақорсындар,берекесізсіндер деген сықылды Шапырашты руына
таққан міндерінің бәріне қарама-қарсы дәлелді дау айтып, бір сөзінен бір
сөзін асыра береді. Шындығына келгенде Досмағанбетті жеңу оңай емес еді,
оның таққан міндері жеңіл-желпі нәрселер емес, өте зілді, кінәлары өткір,
уытты сөздермен, күшті өлеңмен айтьшған болатын. Мысалы:
Бәрекелді Жамбьлым
Салты ма осы еліңнің?
Қаскелеңнің жігіті
Босатпас алдын кабақтың
Арақ десе жымыңдар
Құлқыны құрып қылмыңдар т.б.
Өз қарсыласын жеңу үшін олардың да ауыр-ауыр кінәсін тауып айтып,
мінездеме береді.
Молда емессің, соқырсың
Зікір айтып зарлаған
Жаназа оқып өлгенге
Підия алып жалмаған.
Кедей өлсе үйіне
Күңіреніп бармаған
Аттана шауып бай өлсе
Қирағаттап құранды
Күні-түні сарнаған.
Өз заманында дін адамдары туралы осылайша батыл, еркін сөйлеген Жамбыл
ғана өжеттілік танытып, қарсыласынан басым түседі.
Сонымен,өткен ғасырдың екінші жартысында, ұлы Абаймен бір түста қазақ
даласына әйгілі болған Жамбылдың ақындық даңқы көбінесе айтыс арқылы
жайылған еді. Бірақ барлық айтыстары түгел сақталып бізге жетпеді. Әйтседе
Жамбылдың осы айтыстарда өз заманының көкейтесті проблемаларын тереңнен
қозғау арқылы еңбекші халық, ел қорғаушы ерлер, халық мүңын жырлайтын асыл
сөз иесі екенін аңғарамыз.
2.2 Жамбыл Жабаев дастандарындағы ұлтжандылыққа тәрбиелеу
Ж.Жабаевтың төңкерістен бұрын шығарған эпостық шығармаларынан бізге
жеткені екі үлкен дастаны - "Өтеген батыр" мен "Сұраншы батыр". Бұлардан
басқа бір дастаны "Саурық батыр" ұмытылып, баспа бетіне жарияланбаған
күйінде қалады. Сақталған екі дастан таңқаларлықтай бір тұтас, бүтін,
өзекті дүние болып шыққан. Кейінгі кеңес дәуірінде Жамбыл бұл туындыларына
қайта оралып, көп толықтырған. Сондықтан да екеуі де үлкен серпінмен,
шеберлікпен жасалған халықтың жарқын болашақ, шұрайлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz