Жылқының анатомиялық және физиологиялық құрылысы, жылқының (экстерьері) түр - тұлғасы, сырт пішіні

Кіріспе

Жылқының (экстерьері) түр - тұлғасы, сырт пішіні

Жылықының сыртқы пішіні, яғни экстерьері, оның анатомиялық және физиологиялық жүйесіне көп ықпал етеді. Сондықтан жылқы экстерьерін жақсы білу қажет, ол үшін олардың қозғалыс мүшелерін, ішкі ағзаларын, жүйке жүйесі мен сезім органдарын, ішкі секреция бездері туралы мәліметтерді жете меңгеру керек.
Жылқының жалпы қозғалыс мүшелері екіге бөлінеді:
- сүйекпен буындардан тұратын қаңқасы енжар мүшеге жатса,
- бұлшық еттері белсенді мүше иерге жатады.
Қаңқа. Қаңқа жылқы денесінің қатты негізін қанайды және организмде тіреу мен ішкі ағзаларды сыртқы әсерлерден қорғау қызметін атқарады. Жылқы қаңқасы 252 сүйектен тұрады. Олар басқа малдың сүйегінен гөрі үлкен, тығыз және мықты келеді. П.Алтуховтың деректеріне қарағанда жылқының сүйегінің қысым мықтылығы граниттен екі есе артық, ал созылу мықтылығы жез бен шойынға тең. Қаңқа сыртын брішық еттер қаптап тұрады. Бұлшық етгердің жиырылуға қабілеті. Олар қаңқамен дэнекерлесІп, малдьщ қозғалысын қамтамасыз етеді. Бұлшьщ еттердің көпшілігінің ұшы сіңір болып бітеді. Қаңқа сүйектен, шеміршектен және оларды байланыстырып тұратын сіңірлерден құралады. Қаңқаны арқау және шеті деп бөлу қабылданған. Арқау қаңқаға - бас сүйек, омыртқа жотасы, төссүйек, дененің белдік, құйымшақ бөліктері, шеткі сүйектерге кеуде мен жамбас ұштарымен жалғасатын сүйектер жатады.
Бас сүйек пен ми бөліктерге бөлінеді. Бас сүйектің бетжақ бөліктерінің сүйектері тұмсық пен ауыз қуысын және көз аясын, ал ми сүйегі бөлігі бас сүйектің ми жататын қуысын құрайды. Бас сүйек ұңғысын түзейтін қарақұс мойын омыртқамен буын арқылы жалғасады. Тұлға қаңқасының негізі омыртқа жотасы, яғни омыртқа желісі, болып табылады. Жылқыда ол 7 - мойын, 18 - арқа (салт мініс жылқы тұқымында 19), 7 - бел, 5 -сегізкөз (құйымшақ) және 17-19 - құйрық омыртқаларынан құрылады. Омыртқалардың тесігінен омыртқа жотасының өзегі етеді де, онда жұлын орналасады. Ал омыртқа қанаттарына бұлшық еттер бекітіліп, омыртқа жотасын қозғалысқа келтіреді.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Жылқының анатомиялық және физиологиялық құрылысы
Жылқының (экстерьері) түр - тұлғасы, сырт пішіні

Жылықының сыртқы пішіні, яғни экстерьері, оның анатомиялық және
физиологиялық жүйесіне көп ықпал етеді. Сондықтан жылқы экстерьерін жақсы
білу қажет, ол үшін олардың қозғалыс мүшелерін, ішкі ағзаларын, жүйке
жүйесі мен сезім органдарын, ішкі секреция бездері туралы мәліметтерді жете
меңгеру керек.
Жылқының жалпы қозғалыс мүшелері екіге бөлінеді:
- сүйекпен буындардан тұратын қаңқасы енжар мүшеге жатса,
- бұлшық еттері белсенді мүше иерге жатады.
Қаңқа. Қаңқа жылқы денесінің қатты негізін қанайды және организмде
тіреу мен ішкі ағзаларды сыртқы әсерлерден қорғау қызметін атқарады. Жылқы
қаңқасы 252 сүйектен тұрады. Олар басқа малдың сүйегінен гөрі үлкен, тығыз
және мықты келеді. П.Алтуховтың деректеріне қарағанда жылқының сүйегінің
қысым мықтылығы граниттен екі есе артық, ал созылу мықтылығы жез бен
шойынға тең. Қаңқа сыртын брішық еттер қаптап тұрады. Бұлшық етгердің
жиырылуға қабілеті. Олар қаңқамен дэнекерлесІп, малдьщ қозғалысын
қамтамасыз етеді. Бұлшьщ еттердің көпшілігінің ұшы сіңір болып бітеді.
Қаңқа сүйектен, шеміршектен және оларды байланыстырып тұратын сіңірлерден
құралады. Қаңқаны арқау және шеті деп бөлу қабылданған. Арқау қаңқаға - бас
сүйек, омыртқа жотасы, төссүйек, дененің белдік, құйымшақ бөліктері, шеткі
сүйектерге кеуде мен жамбас ұштарымен жалғасатын сүйектер жатады.
Бас сүйек пен ми бөліктерге бөлінеді. Бас сүйектің бетжақ бөліктерінің
сүйектері тұмсық пен ауыз қуысын және көз аясын, ал ми сүйегі бөлігі бас
сүйектің ми жататын қуысын құрайды. Бас сүйек ұңғысын түзейтін қарақұс
мойын омыртқамен буын арқылы жалғасады. Тұлға қаңқасының негізі омыртқа
жотасы, яғни омыртқа желісі, болып табылады. Жылқыда ол 7 - мойын, 18 -
арқа (салт мініс жылқы тұқымында 19), 7 - бел, 5 -сегізкөз (құйымшақ) және
17-19 - құйрық омыртқаларынан құрылады. Омыртқалардың тесігінен омыртқа
жотасының өзегі етеді де, онда жұлын орналасады. Ал омыртқа қанаттарына
бұлшық еттер бекітіліп, омыртқа жотасын қозғалысқа келтіреді.
Дене қаңқасының кеуде бөлігіне қабырғалар мен төс сүйектері кіреді.
Қабырғалар мен төс сүйектері арқа омыртқалармен жалғасып, көкірек қуысын
құрайды. Көкіректе жүрек пен өкпе сияқты маңызды органдар орналасады.
Омыртқаның құйымшақ белігі омыртқалармен тығыз қосылыса біткен құйымшақ
сүйектерінен тұрады.
Кеуде қаңқасы немесе алдыңғы жақ сүйектеріне жауырын, тоқпан жілік,
алдыңғы сан сүйектері, тізе, жілішек пен бақай сүйектері кіреді. Жылқының
әрбір сирағындатіреу кызметін атқаратын екі бақайы болады. Тоқпаң жілікті
жауырынмен жалғастырып тұратын жауырынның буыны иық сүйегінің әр жаққа
қозғалып тұруын қамтамасыз етеді. Шынтак, тізе және бақай тұсамыс, топай
және тұяқ буыңдары өздерін құрап тұратын сүйектердің жылқы денесінің өне
бойы бір бағытта иіліп, жазылып тұруына мүмкіндік береді. Жауырын және
тоқпан жілік денемен бұлшық еттер арқылы жалғасады.
Бөксе бөлігі жамбастан, ортан жілік, асық жілік сүйектерінен тірсек,
артқы жіліншік пен бақай сүйектерінен тұрады, Жамбас құрамына құйымшақ пен
бірінші құйрық омыртқасымен жалғасып, жамбас қуысын құрайтын мықын, шат,
шонданай сүйектері кіреді. Жамбас сүйегі ортан жілік сүйегімен жалғасып,
ұршық буынын құрайды. Ортан жілік, тобық пен асық жілік тізе буынын
біріктіреді. Асық жілік тірсек және артқы жіліншікпен қосылып, тірсек
буынын құрайды. Артқы жіліншік пен бақайларының құрылысы алдыңғы жіліншік
пен бақайларының құрылысымен бірдей болады. Сирақ буындарының бәрінде буын
капсуласы мен әртүрлі байланыстырғыш сіңірлері болады.
Жылқының өсу үрдісінде қаңқа тек көлем жағынан ғана өзгеріп қоймайды,
онда көптеген сапалық өзгерістер де орын алады. Қаңқа сүйектері дамудың –
дәнекер ткані, шеміршек және сүйек делінетін - үш сатысынан өтеді. Құлынның
құрсақта жатқан кезеңінде алдымен жұмсақ дәнекер ткані қаңқасының негізі
қаланады, содан кейін ол шеміршектенеді де, одан әрі біртіндеп сүйекке
айналады. Тек бас сүйектің кейбір жерлері ғана шеміршектік сатысына соқпай,
бірден сүйекке айналады. Ал төс және қабырға сүйектері толық сүйектенбей
көп жағдайда шеміршек күйінде қала береді. Жылқы сүйектерінің химиялық
құрамы өсуіне қарай өзгеріп отырады. Кәрі жылқының сүйегінде жас тай,
құлынға қарағанда су мен органикалық заттары азайып, ал минералдық заттары
көбейеді. Оған жылқы азығының да әсері болады. Салт мініс жылқы
тұқымдарының сирақ сүйектері ұзын және жіңішке, ал ауыр жүк тартатын
жылқының сирағының сүйектері қысқа да жуан келеді. Бұл олардың жұмыс
қабілеттілігін өзгешелейді.
Бұлшық ет. Бұлшық ет қаңқамен қосылып жылқының қозғалыс-қимылын
қамтамасыз етеді. Жылқыда басқа жануарлардікіне қарағанда өте жақсы
жетілген 250 бұлшық ет болады. Жылқының қозғалысына қатысатын бұлшық ет
әдетге қаңқамен жалғасып тұрады. Сондықтан оларды қаңқа бұлшық еттері деп
атау қабылданған.
Бұлшық еттердің қозғалыстық қызметі әрбір бұлшық еттің жиырылу
қабілетіне байланысты. Бұлшық ет көлемі жылқының жасы мен дамығандығы, яғни
күш қабілетімен, ал оның формасы жылқының атқаратын жұмыс түрімен
байланысты. Салт мініс жылқысының бұлшық еттері тығыз, ұзын және жіңішке,
ал ауыр жүк тартатын жылқылардікі жұмсақ, бос қысқа және жуан келеді.
Профессор Малъсбургтің дерегі бойынша таза қанды жылқының бұлшық ет
талшығының көлденең жуандығы- 35,8 микрон, ал ауыр жүк тартатын жылқынікі -
46,3 микрон.
Берниық еттудің орналасу тәртібіне қарай олар жылқы денесі бөліктерінің
иілуін не жазылуын қамтамасыз етеді. Мысалы, омыртқа жотасының үстіңгі
жағына бекіген булшық етгер ояы жазады да, ал астыңгы жағына бекігендері
иеді. Бір бұлшық еттер көкірек сарайынын көлемІн үлкейтсе, екіншілері
кішірейтеді, сөйтІп барып дем алу және дем шығару, яғни тыныстану актысын
қамтамасыз етеді.
Кекірек куысын күрсақ қуысынан бөліп тұратын бұлшық еттерді диафрагма
деп атайды. Диафрагма кекірек қуысының көлемін үлкейтеді немесе
кішірейтеді. Қүрсақ астарының бұлшық етгері құрсақ қуысының ішкі жағын
үстап турады. Аяқ-қол бұлшық егтері жылқының жүріс-турысын қамтамасыз
етеді. Алдыңғы жәме артқы аяктарының бүлшық егтері екі топқа бөлінеді.
Бұлшық еттердің бір тобы аяктардың иілуін, ал екіншілері - жазылуын
қамтамасыз етеді. Бұлшық еттер нерв жүйесінің импульстік әсерімен
жиырылады. Әрбір бұлшык еттің құрамына бұлшық ет тканінен басқа дәнекер
жэне нерв ткандері, кан тамырлары кіреді. Бұлшық еттердің сырт жағы шандыр
деп аталатын дәнекер ткані қабығымен қапталады. Сүйектер сияқты бұлшық
еттер де біркелкі өспейді.
Бас. Жылқы малының басы еггі және етсіз ашаң деп бөлінеді. Басы етсіз
жылқының қам тамырлары, эсіресе көзінің алдындағы жэне танауы-ның үстіндегі
тамырлары білеуленІп жақсы білінеді. Ондай жылқылардың көзІ үлкен, танауы
кең, құлағы қайшыланып іұрады. Осының бэрі жылқы денесініи ширақ, күшті эрі
төзімді екендігін керсетеді. Жүйрікжылқьшың сағақ арасының, яғни астыңғы
екі жақ арасының, кеңдігі де адамііың жұдырығы сиятындай болуға тиіс,
сағағы тар жылқының тыныс алысы машар болады.
Жылқы экстерьерін бағалағанда, оның әрбір мүшелерін жеке-жеке снпаттап
кетуге тура келеді.
Мойын. Мойынның негізгі сүйегі 7 мойын омыртқадан қңэалған. Бас пен
мойын тұрғысының өзгеруі жылкының ауырлық түсетін жерінід ауысуына эсер
стсді. Ауыр жүк тартып келе жатқан жылқы мойнын созып, басын аяғына қарай
ішріғиды, сөйтіп дене салмағын ілгерілетіп, таргыс күшін ұпғайтады. Салт
мініп келе жатқан аттың кенет және шұғыл бұрылғанда, секіргенде тағы сондай
оқыс қимылдар жасағанда дене салмағының ауырлығы түсетін жері өзгереді.
Оның ауытқымауын бас пеи мойынының қимылы арқылы ретгейді. Осы себептен
мойынның ұзындығы мен икемділігі ерекше орын алады.
Жылқының мойны ұзын, орташа және қысқа болып үшке бөлінеді. Желіс
тұқымды атгардың мойны ұзын, ад салт мініс аттардың мойны икемді биік
болғаны жақсы. Ауыр жүк тартатын аттардың мойнының үзындығы орташа, жалпақ,
бұлшық етгі келедІ, ол оның жұмысқа қаб-ілетгілігін дэлслдейді. Жылқының
мойны эртүрлі болып келеді- эдемі имек мойынды акку мойын деп, тамағы
шығыңқы мойынды бұғы мойын деп атайды. Мойын шоқтықтан кия жоғары көтерілсе
- оны биік, ал шоқтықтан кетерілмей, түзу біткен болса - еңшік дейді.
Жақсы жетілмеген, купын кезінде нашар азыкгандырылған жылкының басы
етті, үлкен, моймы әрі қысқа, әрі салыңқы келеді. Салт міністі жылқы
тұқымының жал құйрығы желгор және ауыр жүк тартатын аттарға қарағанда сирек
келеді.
Шоқтық. Шоқтықтың негізі - білікті ұзын сербегі бар төс сүйегі, жауырын
шеміршегі, бүлшық етті және сіңір желбезегі. Салт мінетін жылқының шоқтығы
тығыз жэне биік болып 11-12 омыртқаға шейіи созылуы тиіс, ал жұмыс
атгарының шоктығы кең дс темен келеді. Жылқының шоқтығының биіктігі
арқасының биіктігінен 5% артса - биік шоқгық деп саналады. Таза текті салт
мІністі жылқының шоқгығы арқасынан - 8,5-9%, жергілікпгіжылкышкі - 3,5-
5,5%, ал ауьгр жуктартатын аттардікі - 4,5% артады.
Арқа. Кеуденің шоқтыктан бастап белге дейінгі үстіңгі бөлегің арқа деп
атайды. Жылқының бүйірінен қарағанда арқаның ұзындыш (қысқа, орташа, үзын)
және сырт көрінісі (түзу, бүкір, қайқы, салыңқы) анықталады. Жылқының
арқасы түзу және бүлшық еггі болғаны жақсы. Ал енді арқасы бүкір, жұмсақ не
салыңқы келес, жылқының қай тұқымы болмасын кемшілігі болып саналады.
Мұндай кемістік жасы келген кәрі жылқыда жиі кездеседі. Салт міністі және
тең артатын жылқы тұқымдарының арқасы қысқа да түзу болуы қажет. Арқаның
жалпақ болуының да өзіндік маңызы бар. Арқа қушық, бұлшық еті нашар болса
ондай жылқының кеудесі тар, әрі әлсіз, ал аркасы жалпақ жылқы жұмысқа
төзімді күшті болады.
Бел. Белдің негізін арқадағы 5-6 сербекті омыртқалар құрайды. Кеңдеу
келіп, сауырға жалғасып кеткен бел жылқының барлық тұқымында да жаксы
саналады. Белі босаң, бұлшық еті нашар жетілген жылқының сауыры мен белінің
жалғасагын жерІ шұкыр болады. Мұндай бел жылқы экстерьерінің кемістігі
болып саналады. Бел омыртқа сербегі шығыңқы болса, ол кемістікке саналады,
ол жылқыны жөнді азықгандырмаудың салдарынан орын алады. Жылқыны
іріктегенде олардың белінің қысқа, кең жэне бұлшық еті жақсы жетілгеніне
айрықпіа көңіл белінеді.
Сауыр. Сауырдьщ негізін жамбас пен кұйымшақ сүйегі ыдырайды. Сауыр
ұзын, кең, еггі болуға тиіс. Сауырын артқы аяқты денемен қосып
байланыстырып түратын жалғастырушы. Салт міністі жылқы сауырының узындығы
кеңдігінен артъщ, ал ауыр жүк тартатын жылқыларда, керісінше, кем болады.
Сауырынды сербекті, деңсс, түзу, салыңқы деп бөледі. Сербекгі, бұлшық
еттері екі бөлек сауыр ауыр жүк тартатын жылқыларда болады. Салт мініс
атгардың сауыры тузулеу, деңгелек болғаны жақсы (олардың жамбас сүйегі
кекжиекке 18-30 градус бұрышта болуы керек), ал егерде жылқы сауыры шатырға
ұқсас, салыңқы болса (жамбастың кекжиекке бұрышы 40 градус шамасында), ол
кемістІкке жатады. Сауырдың мұңдай болуы, бұлшық еті нашар жетілгендіктен
және жасынан нашар азықтандырудан болады.
Шап. Жылқының ең соңғы бұғана қабырғасынан сербекке дейінгісі шап. Оны
үлкен жэне кішкене шап деп екіге бөледі. Салт мінетІн атгардың шабы өте кең
келеді және ұзын болмайды (10-12 см), жегілетін аттардың шабы үзын болганы
дұрыс. Шап қимылына қарап жылқының тыныстану-ын санауға болады. Ат тыныққан
кезде шап қимылы минутьша - 12-14 болса, ал шауып немссе ауыр жүмыс Істеп
алқынғак аттікі - 20-30 ретке жетеді. Жылдының алқынуы екпе ауруына (запал)
шалдыққандығының белгісі де болуы мүмкін.
Кеуде. Кеуденің таянышы қабырға, төс омыртқа мен төс сүйегі. Кеуденің
кеңдігі көбінесе қабырғаның ұзындығына байланысты. Қабырға неғұрлым иілген,
имек болса, кеуде соғұрлым кең болады, ал жеткіліксіз иілсе, жылқынын
омырауы тар болады. Салт міністі таза қанды жылқы-ның кеуде қуысының
кеңдігІ - оның ұзындығы мен тереңдігіне, ал ауыр жүк тартатын түқымдардың
кеуде қуысынын мөлшері - оның кевдІгі мен кабырғасының иілгендігіне
байланысты. Кеудесі тар жьшқының вкпесі мен жүрегінің көлемі де кіші
болады. Мұндай аттардың күші де, жүйріктігі де жеткіліксіз, алдыңғы аяғы
бір-біріне таяу болғандыктан жүргенде қағыса береді. Сапт мініс жылқы
кеудесінің кеңдігімен тереқдігінің катынасы - 52%, желгіш жылқыда - 56-58%,
ал жұмыс аттарында - 61 % болады.
Иық. Иықтың негізі жауырын мен тоқпаіі жілік. Иықтың аласа-биік болуы
жауырынның ұзындығына жэне еңкіштІгіне байланысты. Салт мінетін жэне желгіш
аттың жауырыны қиғаштау және ұзын болады. Олардың жауырыныкың қиғаштығы 60%-
ға тең. Мұндай жьшқы ұшқыр келеді. Ауыр жүк тартатын жылқы жауырының орташа
және тіктеу келеді.
Алдыңғы аяқ- Алдыңғы аяққа шынтақ буыны, сан, тізе, жіліншік, тұсаулык,
бақай кұндыздық, туяқ жатады. Жекелеп топтасақ, алдыңғы сан кэрі жілік пен
алдыщы шынтақтан турады. Жылқының алдыңғы аяғының бұлшық еттері нашар болуы
да ұлкен кемістікке жагады. ЖІліншік алдыңғы тізе буынынан, тарамыспен
өзара жалғасқан жеті сұйектен кдаалады. Алдыңғы тізе буыны дұрыс бітпеген
жылқыныц сирақтары бүкіш не маймақ келеді. Алдына қарай шығыңкы біткен тізе
буьшын бүкіш тізе, артына бұгіле біткенін - тар тізе, ал алдыңғы тізе буыны
шығыңқы болып, аяғы дұрыс тұрмаса немесе қисьщ болса алшақ тізе деп атайды.
Жоғарыда айтылған кемшіліктердің барлығы жылқының алдыңғы аяғының нашар
екендігінін дэлелдейді. Мүндай кемшіліктер, әсіресе салт мінетін атгарда
болмауға тиіс. Ауыр жүк тартатын жьшқының жіліншігі жуан, салт мінетін
жылқы тұқымының жіліншігі жіңішке, ал жергілікті немесе желгіш жылқы
тұқымдарының жіліншігі орташа болады. Жіліншіктің сіңірі созылуы, узілуі
сарысу жиналуына жэне артқы сіңір жуандауына әкеп соғады. Бұны брондаун деп
атайды.
Бақай. Жіліншікті бақаймен косып тңэатын тұсаулыктың келемді және түзу
болғаны қолайлы келеді. Бақай дұрыс болмай, сыртқа қарай шығып тңэса -
алшақ, ал ішке қарай шығып тұрса - маймақ деп аталады. Мұның қайсысы болса
да жылқы аяғының кемістігі. Бақайдың еңкіштігі бірқалыпты 40-50 градус
болуы керек. Еңкіштігі калыпты болмаған аякты тік бақай дейді, мұндай бақай
жер басқанда жүмсақтимейді де, буьіны мен сіңіріне зардап келеді, мал сонан
тез ақсайды. Бақай калыптан тыс еңкіш болса, оны қайқы бақай деп атайды.
Еақай ұзын да қысқа да болады, бірак жылқы бақайының орташа болғаны дұрыс.
Қорыта айтқанда, жылқының аяқтары кең, тізе сүйектері бІр-біріне тиіспей
тұрғаны дұрыс, ондай аяқтар алшақтамаймақтаболмайды.
Артқы аяқ. Артқы аяққа - саң, шынтақ буыны, тілерсек буыны, жіліншік,
шідерлік, бақай, құндыздық пен тріқ жатады. Сан ортан жіліктен турады, ал
тілсрсек болса тідерлік арқылы санмен жалғасады. Тілерсектің негізі тоқпан
жілік пен асық жілік алшақ болса да тілерсек буынына көп ауырлық түседі,
сондықтан ондай ақауы бар жылқы жара-майды да, бракқа шығарылады. Мұңдай
жылқы шеккі (шпат) ауруына шалдығады. Оған шалдыққан жылқының буын
сүйегінің ішкІ жагындагы ұстінсн, алғашқыда шеміршек боп шьнып кейін
сүйекке айналатын шеккі шығады да, жылқыны ақсатады. Жылқы шеккісі мен
кұрба ауруы жазыл-майды, тұқым қуалай беріледі. Тілерсек буынында имек
аяқжэне тік буын сиякты кемшілікіер де жиі кездеседі.
Жыланның артқы аяғының түзулігін оны артынан қарап тексергенде
анықталады. Аяқтарының арасы кең, тілерсек буындары тиіспей тұрса және
арггак қарағанда алдыңғы аяқ көрінбесе, жылқы аяғының жақсы екенін
дәлелдейді. Артқы жіліншік сіңірлері жақсы жетіліп, білеуленіп тарғаны
жақсы. Алдыңғы аяқтың бақайына қарағанда, артқы аяқтың бакайы жалпақ
келеді, мұнда да алдыңғы аяктың бақайында кездесетін кемістІктер болады.
Тұяқ. Қалыпты тұяқ жарықшақтанбай, қабықтанбай теп-тегіс келіп,
жалтырап тұрады. Тұяғы нашар жыдқы жиі ақсайды. Жылқының тұяғы уақытында
қаралып тазаланып тұрмаса, оның өсіп кетуі, қисық болуы және сол сияқты
басқа да кемістіктері болуы мүмкін. Жылқы тұяғының құрылысы берілген.
Жылқы экстерьерінің ақаулары мен кемшіліктері. Жылқы экстерьерің қарау
барысыяда оның ерекшеліктсрін, жетістіктерін, кемшіліктерің жэне ақауларын
анықтаған жөн.
Экстерьерді бағалауда жылқылардың басьшда, денесінде, аяқтары мен
тұяқтарында кездесетін ақаулары мен кемшіліктеріне басты назар аудару
қажет.
Жылқының көзінде кездесетін ақаулары мен кемшіліктері;
- ақ түсу - көздің мөлдір қабығына түскен әртүрлі көлемдегі ақ
дақтар;
- кератит- көздің нөлдір қабығының талаурауы (қабынуы);
- катаракта - көз қарашағының тұмандануы;
- алыстан көрмеушілік - көздің тым ұлғайып кетуі;
- кездендік соқырлық - бір немесе екі көздің әлсін-әлсін талаурап
тумандануынан көздің көру кабілеті біртіндеп темендей беруі.
Жылқыныңтанауында кездесетін ақаулары мен кемшіліктері:
- демікпе - танаудың үнемі ашық болуы, тынымдаған немесе сәл күщ
түскен сәтте жиілетіп, үздік-создық тыныстауы, аш бүйірдің үстін-үстін
қозғалуы;
- булығу (рорер) - көмекей шеміршегінің бітеліп, сырылдап тыныс алуы.
Жылқы денесінде кездесетін ақаулары мен кеншіліктері:
- шоқтық жауры - әртүрлі зақымдардан тері мен шелдің қабынып іріңдеуі
және құрт түсетін жолдардың пайда болуы;
- қисайған қаптал - мықын сүйектің сынуы; -жарық- іштің кіндік жарығы;
- крептархизм - бір немесе екі ұрық безінің іштен сыртқа шықпай немесе
тұспей қалуы;
- қарақаптал - құйыршық астында, несеп шығар және ұрық жүрер
жерлерде, емшек айналасында болатын ауырмайтын түйіндер, көбінесе сда
жылқыларда кездеседі;
- құйрық қышымасы - кетеншектің бөгелектері мен ішек құрттарының
салған жұмыртқаларынан болатын қышуы.
Жылқы аяқтарында кездесстін ақалуары мен кемшіліктері:
- қосыңқы тие (размет) - алдыңғы тізесінің бір-біріне жақын тұруы
немесе бақайларының алшақ болуы;
- маймақ (косолапость) – алдыңғы тізесінің бір-бірінен алыстау болуы
немесе бақайларының жақын түруы;
- шынтақ ұрасы - шынтақ төмпесіндегі сүйелдік ісік. Тақыр жерде
жатудан болатын ақау;
- білезік қисаю - білезік буынының қабылып қисаюы; -топайшық- білезік
буынының шортиып шығуы;
- аяққа жем түсуі (брокдаун) - білезік буынының сіңірлерінің созылып
жыртылуы. Жылкыңы ауыр жұмыстан кейін суытпай азықтандыру-дан болатьш
ақауы;
- толарсақ қисаю (жабка) - толарсақ сүйегінің өсуі, оның пайда болуы
күтіп-бағудың төмен болуынан және тұяқты кезінде күтпегеннен.
Жылқының артқы аяқтарыңда кездесетін ақаулар мен кемшіліктері:
- әтеш жүріс (шпат)- тілерсектің ішкі сүйегінің өсуі;
- өкше ісігі (пипгак) - өкше сүйегінің ұшындағы жұмсақ ісік;
-О-тәріздес аяқ –тілерсе істері бір-бірінен алыс ал тұяқтары жақын;
-Х-тәріздес аяқ –тұяқтары бір-бірінен алыс, ал тілерсектері жақын.
Жылқы тұяқтарының түрлері былай белінеді: жазық, дөңбек, сопақ, қисық,
шығыршықты, жалпақ, иашар мүйізді, жарықшақты, шірік ұшты женет.б.

Жылқыны ұдайы өсіру
Жылқы шаруашылығы өнімдсрін өндіруді одан әрі арттыруды қамтамасыз
етудің басты жағдайы табьтнды интенсивті түрде өсіріп, құлындайтын биенің
бедеулігін болдырмау, қысыр қалуын барынша азайту болып саналады.
Әр биеден бір-бірден құлын алып, оны келешекте жұмыс малына айналдыруға
жағдайы келмейтін шаруашылықтар басы артық құлындарын енесінен айырғаннан
кейін мемлекетке сата алады, бұдан шаруашылыққа қосымша табыс түседі,
сондай-ақ елімізде ет, тері шикізат ресурстарын молайтуға жағдай туады.
Көптеген шаруашлықтарда туып-өсірілген құлындар саны күткендегіден
әлдеқайда төмен болып жүр. Шағылыстырылған бие мен аман сақталған құлынның
арасындағы сәйкессіздік көбінесе дұрыс ұрықтанбау салдарынан болып нақты
төл алынбайды.
Көп жылғы ғылыми және практикалық деректердің талдауына қарағанда
биенің ұрықтануын тек алынған құлын бойынша ғана емес, төлдегіштің
бойыншада бағалау қажет.
Соңғы жылдардағы зерттеулерге қарағанда жылқы шаруашылықтарында
құлындайтын биелердің қысыр қалуы салдарынан болатын шығын, әр түрлі
аурулардан болатын шығындарға қарағанда 3-5 есе көп екендігі анықталған.
Демек биені қысыр қалудан сақтандыру және эмбрионды аман сақтау мал
дәрігерлігі мамандары мен жылқышылардың ең негізі і міндеті.
Бүгінгі таңда жылқы зауыттарында биені қолдан ұрықтандыру мен
ұрықтанғыштығын арттыруда біршама тиімді әдістер жасалып, құлынннан
өсірілетін жылқы тобы құрылды, онда құлындаған биенің есебін алу және
бақылау жасау қысыр қалудан сақтандыру, ауырғандарын емдеу жұмыстары
жүргізіледі. Яғни жылқыны төлінен өсіру мәселесімен жылқышылар тікелей
шұғылданады.
Жылқыны ұдайы өндіру төрт кезеңнен тұрады: биені шағылыстыру немесе
ұрықтандыру, буаздығы, құлындауы және құлынды төлінен өсіруі.
Бұл үшін жылқының шағылыстыру биологиясын және төлді өндіріп өсіру
технологиясын жақсы білу қажет.
Биенің биологиялық өзгешілігі
Биенің биологиялық жағынан өзгешелігін және оның күйлеу уақыты мен
циклын, овуляция мерзімін білу және биенің ұрықтану мен эмбриондардың
тіршілік ету қабілетін арттыру әдістерін қарастыру - ғылым мен практиканың
ең актуальді мәселесі, өйткені, мұның барлығы малдың телінен өсу қарқынына
тежеу болады. Биенің күйлеу мерзімі басқа малдарға қарағанда рақтау болады.
Дж. Хэммондтың деректері бойынша, биеде - 144 сағатқа созылады, шошқада -
48 сағат, сиырда - 17-20 сағат, қойда - 2 сағат.
Аналық ұрық безінде толық бір фолликулағана пісіп-жетіледі. Бір емес
бірнеше фолликулалар қысыр және құлынды биеде болуы мүмкін, бірақ олар
овуляцияға жетпейді.
Бие құлындағаннан кейін 8-18 күннен кейін күйлейді, кейде оның өзі 8-16
күнге созылады, бұған биенің күтімі және азықтандырылу жағдайы себеп
болады. Күннің суық кезінде және толық азықтандырылмаса биенің бірінші
күйлеуі ұзаққа созылады. Еміп жүрген құнын бие күйлеген кезде тышқақтауы
мүмкін. Құлындаған биенің алғашқы күйлеуі қысқа болады, алайда дәл осы
уақытта шағылыстырудың сапалы болатындығы байқалады. Биенің күйлеу мерзімі
орташа есеппен 5-7 күн болса, кейбір биелердің күйлеу мерзімі 1-2күн, ал
кейбіреулерінде 12 күнге созылады.
Биенің күйлеуі екі жұмадан асса ол биенің ауру белгісі екендігін
аңғартады. Овуляция көбіне түнгі уақытта өтеді, сондықтан биені күндізгіден
гөрі-таңға жақын шағылыстырған жөн.
Жыныс жетілуі және шағылыстыру жасы. Жылқы малының жынысының жетілуі
бір жастан екі жасқа дейінгі аралықта болады (өсімтал зауыт жылқысы
ертелеу, жергілікті жылқы тұқымы кештеу жетіледі). Ашырлардың жьшыс жетілуі
биелерден гөрі кеиі жүреді. Мысалы, монғол жылқысының айғырында 3 жаста
ғана сперматогенез процесі басталғаны байқалған.
Алайда жыныс жетілуі қалай болғанда да жылқыны 3 жасы толмай
шағылыстыруға болмайды, өйткені толық жетілмеген ата-анальщтан нззік
кІшкентай қүлын туады.
Жылқының шағылыстыру жасы оның жетілуіне байланысты: биелерді бірінші
рет 3-4 жасында, ал желгіш жэке салт мінілетін туқым айғырларды 4-5 жасында
ғана шағылыстыруға қосады.
Тұқым жақсартқыш айғырларды іріктеп алу. Жылқы шағылыстыру маусымы
басталмай түрып, эрбІр аудандарда арнаулы комиссия кұрылады, оның құрамына
аудандық ауьш шаруашылығы ендірістік басқармасының зоотехнигі мен мал
дэрігері, сондай-ақ шаруашылык мамандары кіреді. Комиссия шаруашылықтағы
айғырларды түгелдей карап шығып, оларды тұқым жақсартуға жарамдыларын беліп
алып, нақгылы шағылыстыру пунктгерінде бекітіп беруі тиіс. Шағылыстыру
маусымы үшін пайдалануға іріктеп алынған әр айғырға комиссия куэлік береді.
Шағылыстыру пункттерінде пайдалану үшін ең алдымен белгілі бір зуданңың
не шаруашылықтың тұқымдық бағытына сай келетін жоспарда көзделген айғырлар
үлестіріледі. Егер асып тұқымдық айғырлар бір шаруашылықта көп, ал екінші
шаруашылықта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.