Сұлу сөздің сардары – Сәбит Мұқанов
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Сұлу сөздің сардары . Сәбит Мұқанов
1.1 С.Мұқановтың шығармашылық өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Еңбекқор қаламгер келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. С. МҰҚАНОВ ПОЭМАЛАРЫ МЕН ТӨРТТАҒАНДАРЫ
2.1 С.Мұқанов поэмаларындағы идеялық және эстетикалық мұрат мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 С.Мұқанов төрттағандарының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
1 Сұлу сөздің сардары . Сәбит Мұқанов
1.1 С.Мұқановтың шығармашылық өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Еңбекқор қаламгер келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. С. МҰҚАНОВ ПОЭМАЛАРЫ МЕН ТӨРТТАҒАНДАРЫ
2.1 С.Мұқанов поэмаларындағы идеялық және эстетикалық мұрат мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 С.Мұқанов төрттағандарының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің барлық жанрында өнімді еңбек етіп, мол мұра қалдырған қаламгердің бірі – Сәбит Мұқанұлы. Жазушының шығармашылық мұрасы туралы зерттеген ғалым Т.Нұртазин : «Творчестволық жолы кең, дарыны күшті С.Мұқанов қазақ совет әдебиетінің дамуына, марқайып баюына зор үлес қосты. Ол – әрі ақын (жүздеген өлеңдері бар), оннан астам роман, повестер жариялаған және көптеген әңгімелері, очерктері жарық көрген үлкен прозашы; қазақтың драматургиясы мен сахна өнерінің дамуына елеулі сыбаға енгізген драмашы; сын мен әдебиеттану салаларына да күрделі еңбегі бар; екі жүзден астам мақалалары мен бірнеше кітаптар шығарған ғалым».
Даңқы қаламгердің он алты томнан тұратын «Таңдамалы шығармалар» жинағында: «80 мың жолға жуық лирикалық өлең, жиырмаға тарта поэма, отыз шамалы әңгіме, очерк, повесть, роман, оннан астам пьеса, оқулықтар, монография, зерттеулер» т.т. енуін ескерсек, бұлардың жиынтығынан» тұтас кітапхана жасауға болар еді».
Әдебиет айдынында С.Сейфуллин, Б.Ізтөлинмен бірге шыққан С.Мұқанұлы ұлттық сөз өнерінің кеңестік дәуірде кең қанат жайып, арналы дамуына үлкен үлес қосты. Жазушы сонымен бірге әдебиет кадрларын дайындау мен оларға жүрек жылуын арнағанын «Кәдімгі Сәбит Мұқанов» атты естеліктер кітабындағы замандастар мен қаламдастар лебізі арқылы көз жеткізсек, С.Бегалин, Х.Бекхожин, А.Тоқмағамбетов, Ә.Нұрпейісов, С.Шаймерденов, Қ.Ергөбек, С.Мақпыров, Р.Тұрысбек т.б. «сүйікті жазушым» деп танып, үлгі ұстаз тұтты. Бауырлас ел жазушылары Б.Кербабаев, С.Құдаш, Л.Леонов, Ғ.Ғұлам, С.Маршак, Ш.Айтматов, Р.Ғамзатов, Э.Межелайтес, С.Регимсов, В.Собко, И.Шимкус, Н.Фазылов, т.б. С.Мұқанұлының қалам қуаты мен талантын, достық қарым қатыныстарын жоғары бағалаған [1, 338-348].
Ақиқатын айту керек, көрнекті қаламгер халық сүйіспеншілігіне оп¬ оңай айнала қойған жоқ. Пікір орайында, қаламгердің өмірі мен еңбек жолын еске алсақ, даңқты сөз зергері деңгейіне кедергісіз көтерілмегені көрінер еді.
Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, С.Мұқанұлы кеңшарында, «Дос» көлі, «Жаман шұбар» жайлауында өмір есігін ашады. Басынан зейнет арылмаған батырақтың отбасында жарық дүниеге келген болашақ қаламгер алты жасында әкеден, жеті жасында шешеден айрылып, кедейліктің қамытын мойынға мықтап іледі. Ауылдағы азулы байлардың малын бағып, есігін күзетеді. Жалшылықта жүріп, ауыл молдасынан қара таниды. Көңілі сергек, жалы мықты, талапты жас қисса дастандарды жаттап, өлең сөзге жақын болып өседі. «Ақын бала атанып, ойын сауықтарға, айтыстарға қатысады. Жаңашыл мұғалімдер – Ш.Тілегенов, Х.Махметов, т.б. алдын көреді, 1918 1919 жылдары Омбыдағы оқытушылар курсында оқиды. 1919 жылдан партия қызметінде, түрлі салада, атап айтқанда – ауыл мұғалімі (1919 1920), Ақмола губерниялық партия комитетінде нұсқаушы (1921 1922), Орынбор раффагінде студент (1922 1926), Қазақстан мемлекеттік баспасында редактор (1927 1928), Ленинград университеті мен Москвадағы қызыл профессура институтында студент (1928 1935), Қазақстан жазушылар ұжымының төрағасы (1936 1937және 1934 1952) болды, 1937 1941 жылдары Абай атындағы педагогикалық институтында (қазіргі университет) профессор міндетін атқарып, көп жылдар бойы республикалық баспасөздерде еңбек етті. 1954 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы кеңесінің депутаты болып сайланады.
Бірінші рет Қазақстан Республикасы Кеңесінің депутаты болды. 1968 жылы Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағын алып, екі мәрте Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі» ордендерімен марапатталды.
Даңқы қаламгердің он алты томнан тұратын «Таңдамалы шығармалар» жинағында: «80 мың жолға жуық лирикалық өлең, жиырмаға тарта поэма, отыз шамалы әңгіме, очерк, повесть, роман, оннан астам пьеса, оқулықтар, монография, зерттеулер» т.т. енуін ескерсек, бұлардың жиынтығынан» тұтас кітапхана жасауға болар еді».
Әдебиет айдынында С.Сейфуллин, Б.Ізтөлинмен бірге шыққан С.Мұқанұлы ұлттық сөз өнерінің кеңестік дәуірде кең қанат жайып, арналы дамуына үлкен үлес қосты. Жазушы сонымен бірге әдебиет кадрларын дайындау мен оларға жүрек жылуын арнағанын «Кәдімгі Сәбит Мұқанов» атты естеліктер кітабындағы замандастар мен қаламдастар лебізі арқылы көз жеткізсек, С.Бегалин, Х.Бекхожин, А.Тоқмағамбетов, Ә.Нұрпейісов, С.Шаймерденов, Қ.Ергөбек, С.Мақпыров, Р.Тұрысбек т.б. «сүйікті жазушым» деп танып, үлгі ұстаз тұтты. Бауырлас ел жазушылары Б.Кербабаев, С.Құдаш, Л.Леонов, Ғ.Ғұлам, С.Маршак, Ш.Айтматов, Р.Ғамзатов, Э.Межелайтес, С.Регимсов, В.Собко, И.Шимкус, Н.Фазылов, т.б. С.Мұқанұлының қалам қуаты мен талантын, достық қарым қатыныстарын жоғары бағалаған [1, 338-348].
Ақиқатын айту керек, көрнекті қаламгер халық сүйіспеншілігіне оп¬ оңай айнала қойған жоқ. Пікір орайында, қаламгердің өмірі мен еңбек жолын еске алсақ, даңқты сөз зергері деңгейіне кедергісіз көтерілмегені көрінер еді.
Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, С.Мұқанұлы кеңшарында, «Дос» көлі, «Жаман шұбар» жайлауында өмір есігін ашады. Басынан зейнет арылмаған батырақтың отбасында жарық дүниеге келген болашақ қаламгер алты жасында әкеден, жеті жасында шешеден айрылып, кедейліктің қамытын мойынға мықтап іледі. Ауылдағы азулы байлардың малын бағып, есігін күзетеді. Жалшылықта жүріп, ауыл молдасынан қара таниды. Көңілі сергек, жалы мықты, талапты жас қисса дастандарды жаттап, өлең сөзге жақын болып өседі. «Ақын бала атанып, ойын сауықтарға, айтыстарға қатысады. Жаңашыл мұғалімдер – Ш.Тілегенов, Х.Махметов, т.б. алдын көреді, 1918 1919 жылдары Омбыдағы оқытушылар курсында оқиды. 1919 жылдан партия қызметінде, түрлі салада, атап айтқанда – ауыл мұғалімі (1919 1920), Ақмола губерниялық партия комитетінде нұсқаушы (1921 1922), Орынбор раффагінде студент (1922 1926), Қазақстан мемлекеттік баспасында редактор (1927 1928), Ленинград университеті мен Москвадағы қызыл профессура институтында студент (1928 1935), Қазақстан жазушылар ұжымының төрағасы (1936 1937және 1934 1952) болды, 1937 1941 жылдары Абай атындағы педагогикалық институтында (қазіргі университет) профессор міндетін атқарып, көп жылдар бойы республикалық баспасөздерде еңбек етті. 1954 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы кеңесінің депутаты болып сайланады.
Бірінші рет Қазақстан Республикасы Кеңесінің депутаты болды. 1968 жылы Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағын алып, екі мәрте Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі» ордендерімен марапатталды.
1. Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар. 16 том, 1 том. Алматы: Жазушы,
1972
2. Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар. 16 том, 12 том. Алматы: Жазушы,
1972
3. Ергөбек Қ. Жазушы шеберханасы. Алматы: ҚАЗақпарат, 2002
4. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы – Алматы: 2002
5. Қирабаев С. Сирек кездесетін қалам еңбекшісі. // Қазақ әдебиеті. – 2010,
16 сәуір, 1-7б
6. Оспан Бердалы. Сұлу сөздің сардары. // Оңтүстік Қазақстан. – 2010, 24
сәуір №59, 13б
7. Ахмет Күләш. Сәбит Мұқановтың баспасөздегі алғашқы адымы. // Қазақ
тілі мен әдебиеті. – 2010, №7, 61-69б
8. Абенова Л. Сәбит Мұқанов – әдебиет зерттеушісі. // Қазақ тілі мен
әдебиеті. – 2010, №6, 67-71б
9. Мүтиев З. Сәбит Мұқанов және қазақ поэзиясының мәселелері. // Қазақ
тілі мен әдебиеті. – 2008, №3, 67-75б
10. Ахмет К. Сәбит Мұқанов айтыс додасында. // Қазақ тілі мен әдебиеті.
2010, №6, 75-89б
11. Әбдіқалық К. Мектеп оқулығындағы Сәбит Мұқанов шығармалары.
Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2009, №8, 88-93б
12. Исмагулова Н. Сәбит Мұқанов поэмаларындағы идеялық және
эстетикалық мұрат мәселелері. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2010, №7, 82-91б
13. Исмагулова Н. «Жұпархан» поэмасындағы көркемдік шеберліктері.
Ұлағат. – 2010, №3, 38-45б
14. Жанбатыров А. Аңызды арқау еткен. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1999,
№8, 49-51б
15. Баешова Б. Сәбит Мұқанов төрттағандарының ерекшелігі. // Қазақ тілі
мен әдебиеті. – 2007, №9
1972
2. Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар. 16 том, 12 том. Алматы: Жазушы,
1972
3. Ергөбек Қ. Жазушы шеберханасы. Алматы: ҚАЗақпарат, 2002
4. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы – Алматы: 2002
5. Қирабаев С. Сирек кездесетін қалам еңбекшісі. // Қазақ әдебиеті. – 2010,
16 сәуір, 1-7б
6. Оспан Бердалы. Сұлу сөздің сардары. // Оңтүстік Қазақстан. – 2010, 24
сәуір №59, 13б
7. Ахмет Күләш. Сәбит Мұқановтың баспасөздегі алғашқы адымы. // Қазақ
тілі мен әдебиеті. – 2010, №7, 61-69б
8. Абенова Л. Сәбит Мұқанов – әдебиет зерттеушісі. // Қазақ тілі мен
әдебиеті. – 2010, №6, 67-71б
9. Мүтиев З. Сәбит Мұқанов және қазақ поэзиясының мәселелері. // Қазақ
тілі мен әдебиеті. – 2008, №3, 67-75б
10. Ахмет К. Сәбит Мұқанов айтыс додасында. // Қазақ тілі мен әдебиеті.
2010, №6, 75-89б
11. Әбдіқалық К. Мектеп оқулығындағы Сәбит Мұқанов шығармалары.
Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2009, №8, 88-93б
12. Исмагулова Н. Сәбит Мұқанов поэмаларындағы идеялық және
эстетикалық мұрат мәселелері. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2010, №7, 82-91б
13. Исмагулова Н. «Жұпархан» поэмасындағы көркемдік шеберліктері.
Ұлағат. – 2010, №3, 38-45б
14. Жанбатыров А. Аңызды арқау еткен. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1999,
№8, 49-51б
15. Баешова Б. Сәбит Мұқанов төрттағандарының ерекшелігі. // Қазақ тілі
мен әдебиеті. – 2007, №9
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Сұлу сөздің сардары – Сәбит Мұқанов
1.1 С.Мұқановтың шығармашылық өмірбаяны-------------------------- --------
1.2 Еңбекқор қаламгер келбеті---------------------------- -------------------
-------------
ІІ. С. МҰҚАНОВ ПОЭМАЛАРЫ МЕН ТӨРТТАҒАНДАРЫ
2.1 С.Мұқанов поэмаларындағы идеялық және эстетикалық мұрат
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 С.Мұқанов төрттағандарының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...34
КІРІСПЕ
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің барлық жанрында өнімді еңбек етіп,
мол мұра қалдырған қаламгердің бірі – Сәбит Мұқанұлы. Жазушының
шығармашылық мұрасы туралы зерттеген ғалым Т.Нұртазин : Творчестволық
жолы кең, дарыны күшті С.Мұқанов қазақ совет әдебиетінің дамуына, марқайып
баюына зор үлес қосты. Ол – әрі ақын (жүздеген өлеңдері бар), оннан астам
роман, повестер жариялаған және көптеген әңгімелері, очерктері жарық көрген
үлкен прозашы; қазақтың драматургиясы мен сахна өнерінің дамуына елеулі
сыбаға енгізген драмашы; сын мен әдебиеттану салаларына да күрделі еңбегі
бар; екі жүзден астам мақалалары мен бірнеше кітаптар шығарған ғалым.
Даңқы қаламгердің он алты томнан тұратын Таңдамалы шығармалар
жинағында: 80 мың жолға жуық лирикалық өлең, жиырмаға тарта поэма, отыз
шамалы әңгіме, очерк, повесть, роман, оннан астам пьеса, оқулықтар,
монография, зерттеулер т.т. енуін ескерсек, бұлардың жиынтығынан тұтас
кітапхана жасауға болар еді.
Әдебиет айдынында С.Сейфуллин, Б.Ізтөлинмен бірге шыққан С.Мұқанұлы
ұлттық сөз өнерінің кеңестік дәуірде кең қанат жайып, арналы дамуына үлкен
үлес қосты. Жазушы сонымен бірге әдебиет кадрларын дайындау мен оларға
жүрек жылуын арнағанын Кәдімгі Сәбит Мұқанов атты естеліктер кітабындағы
замандастар мен қаламдастар лебізі арқылы көз жеткізсек, С.Бегалин,
Х.Бекхожин, А.Тоқмағамбетов, Ә.Нұрпейісов, С.Шаймерденов, Қ.Ергөбек,
С.Мақпыров, Р.Тұрысбек т.б. сүйікті жазушым деп танып, үлгі-ұстаз тұтты.
Бауырлас ел жазушылары Б.Кербабаев, С.Құдаш, Л.Леонов, Ғ.Ғұлам, С.Маршак,
Ш.Айтматов, Р.Ғамзатов, Э.Межелайтес, С.Регимсов, В.Собко, И.Шимкус,
Н.Фазылов, т.б. С.Мұқанұлының қалам қуаты мен талантын, достық қарым-
қатыныстарын жоғары бағалаған [1, 338-348].
Ақиқатын айту керек, көрнекті қаламгер халық сүйіспеншілігіне оп-
оңай айнала қойған жоқ. Пікір орайында, қаламгердің өмірі мен еңбек жолын
еске алсақ, даңқты сөз зергері деңгейіне кедергісіз көтерілмегені көрінер
еді.
Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, С.Мұқанұлы кеңшарында,
Дос көлі, Жаман шұбар жайлауында өмір есігін ашады. Басынан зейнет
арылмаған батырақтың отбасында жарық дүниеге келген болашақ қаламгер алты
жасында әкеден, жеті жасында шешеден айрылып, кедейліктің қамытын мойынға
мықтап іледі. Ауылдағы азулы байлардың малын бағып, есігін күзетеді.
Жалшылықта жүріп, ауыл молдасынан қара таниды. Көңілі сергек, жалы мықты,
талапты жас қисса-дастандарды жаттап, өлең сөзге жақын болып өседі. Ақын
бала атанып, ойын-сауықтарға, айтыстарға қатысады. Жаңашыл мұғалімдер –
Ш.Тілегенов, Х.Махметов, т.б. алдын көреді, 1918-1919 жылдары Омбыдағы
оқытушылар курсында оқиды. 1919 жылдан партия қызметінде, түрлі салада,
атап айтқанда – ауыл мұғалімі (1919-1920), Ақмола губерниялық партия
комитетінде нұсқаушы (1921-1922), Орынбор раффагінде студент (1922-1926),
Қазақстан мемлекеттік баспасында редактор (1927-1928), Ленинград
университеті мен Москвадағы қызыл профессура институтында студент (1928-
1935), Қазақстан жазушылар ұжымының төрағасы (1936-1937және 1934-1952)
болды, 1937-1941 жылдары Абай атындағы педагогикалық институтында (қазіргі
университет) профессор міндетін атқарып, көп жылдар бойы республикалық
баспасөздерде еңбек етті. 1954 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы
кеңесінің депутаты болып сайланады.
Бірінші рет Қазақстан Республикасы Кеңесінің депутаты болды. 1968 жылы
Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағын алып, екі мәрте Еңбек
Қызыл Ту, Құрмет белгісі ордендерімен марапатталды.
С.Мұқанұлының өмірі мен шығармашылығы көптеген ізденіс, зерттеу
еңбектеріне негіз болды. Олар: Т.Бейісовтің С.Мұқанов шығармаларындағы
Горький дәстүрі (1982), А.Нұрқатовтың Сәбит Мұқановтың шығармашылық жолы
(1956), М.Хасеновтың Жазушы және өмір (1960), Б.Манасбаевтың Сәбит
Мұқанов поэзиясының тілі (1960), С.Мақпыровтың Сәбит Мұқановтың
Ботагөз романының шығармашылық тарихы (1975), І.Есхожиннің Сәбит
Мұқанов-публицист (1978), Қ.Ергөбектің Жан жылуы (1981), Сәбит Мұқанов
(1989), Р.Тұрысбектің Дүниетаным және шығармашылық (1993), т.т. Даңқты
қаламгердің әдеби мұрасы хақында М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжібаев,
М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібаев,
Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, З.Ахметов, Ә.Нұршайықов, С.Досанов, Ә.Кекілбаев,
С.Шаймерденов, Ж.Ысмағұлов, т.б. жазушы, ғалымдар маңызды ой-пікірлерін
айтты.
Академик-жазушы С.Мұқанұлы өмірінің соңғы жеті жылын өткізген
М.Төлебаев көшесіндегі 125-үй бұл күнде мемориалдық мұражай кешеніне
айналған. Осында өткізілген Сәбит Мұқанұлы сабағы рухани өмір мен дәстүр
сабақтастығының көрінісі. Өмір мен өнер заңдылығының ақиқатқа айналған,
рухани тіршіліктің ту тіккен тұсы осы. С.Мұқанұлы бұл биікке талант
қуатымен, адал еңбек-ізденістерімен жеткен, нәтижесінде – Өлмейтұғын
артына сөз қалдырған. Суреткер сыры, талант пен талғамның тұтастық сипаты
кешеден бүгінге, болашаққа бет түзеді.
Рухани мұра мәңгілігінің табиғи көрінісі осы.
Курстық жұмыстың мақсаты:
С.Мұқановтың поэзиясының көркемдік ерекшеліктерін көрсету,
поэмаларына талдау жасау. Жазушының төрттағандарының ерекшеліктерін
көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері:
С.Мұқанов поэзиясындағы тақырыптардың жырлануын қарастыру;
С.Мұқанов поэмаларындағы идеялық және эстетикалық мұрат мәселелерін
көрсету;
С.Мұқанов төрттағандарының ерекшелігіне талдау жасау;
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Сұлу сөздің сардары – Сәбит Мұқанов
1.1.Сәбит Мұқановтың шығармашылық өмірбаяны
Ақын, жазушы, драматург қазақ әдебиетінің ірі өкілдерінің бірі Сәбит
Мұқанов қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, С.Мұқанұлы
кеңшарында, Дос көлі, Жаман шұбар жайлауында 1890 жылы сәуір айының 22-
інде өмір есігін ашады. Басынан бейнет арылмаған батырақтың отбасында жарық
дүниеге келген болашақ қаламгер алты жасында әкеден, жеті жасында шешеден
айрылып, кедейліктің қамытын мойынға мықтап іледі. Ауылдағы азулы байлардың
малын бағып, есігін күзетеді. Жалшылықта жүріп, ауыл молдасынан қара
таниды. Өзінің неге Сәбит атанғаны туралы ол былай деп жазды: Мақмет
пысықтау боп өскен. Атқамінер Ботпай оны қасына ертіп жүрген. Сондықтан да
Мақмет әйелі Динаны біздің елден екі жүз шақырым жерде, Обаған өзенінің
бойында тұратын Арғын руынан алған. Динадан Хамит, Сәбит, Ғабит, Баязит,
Әшім – бес ұл туды. Менің әкемде қыз боп, ұл болмаған ғой. Көп қыздың
артынан мен туғаннан кейін, ескі ауылдың әдетімен: Мүсіреп – өскен тұқым,
баламызға Мақметтің бір баласының атын қояйық, - деп ырым ғып, менің
атымды Сәбит қояды. Бұл әңгімедегі Мақмет пен Дина қазақтың атақты
жазушысы Ғабит Мүсіреповтің әке-шешесі [8, 38б].
Сәбит ата-анасынан жастай жетім қалып, ауыл байларының қолында
жалшылықта болды. Ауыл молдасынан оқып, хат таныған болашақ жазушы ел
аузындағы жыр-толғау, қисса-дастандарды жаттап, мақамдап айтуды үйренеді.
14-15 жасынан өзі өлең шығара бастайды. Осы бір кездер туралы жазушы Өмір
мектебі атты естелік кітабында: Елдің жігіттеріне еліктеп көкпаршы болғым
келгенмен, ебім жетпейді, сондықтан ойын-тойда менің араласатыным –
жігіттердің күресу мен үйде болатын сауықта өлең айту. Осының екеуінде де
кеуде жігіт аталып жүрдім. Осындай әнге, өлеңге кедей ауылдарға менімен
еріп барған тың әндер бағасы, әрине, жоғары болды. Мен өлеңші жігіт
атандым, - деп жазады. Көңілі сергек, жалы мықты, талапты жас қисса-
дастандарды жаттап, өлең сөзге жақын болып өседі. Ақын бала атанып, ойын-
сауықтарға, айтыстарға қатысады. Жаңашыл мұғалімдер – Ш.Тілегенов,
Х.Махметов, т.б. алдын көреді.
1918-1919 жылдары Омбыдағы оқытушылар курсында оқып білімін
жалғастырып, оны бітірген соң оқытушы болады. 1919-1922 жылдары әртүрлі
қызметте болып: ел арасында астық жинау жұмысын жүргізді, кулактардың
бүліншілігін басу үшін құрылған коммунистік төтенше әскери бөлімнің
жауынгері, Ақмола ГПУ-нің Көкшетау облысындағы оперативті уәкілі болады.
Сәбит Мұқанов бұл жылдар туралы кейін былай деп жазды: Көкшетау облысының
байлары менің қаталдығыма қарап, атымды Қарабөрік қойды, олай дейтіні -
елге мен алғаш қара сеңсеңнен тігілген папаха киіп келгем. 1919 жылдан
партия қызметінде, түрлі салада, атап айтқанда – ауыл мұғалімі (1919-1920),
Ақмола губерниялық партия комитетінде нұсқаушы (1921-1922), Орынбор
раффагінде студент (1922-1926), Қазақстан мемлекеттік баспасында редактор
(1927-1928), Ленинград университеті мен Москвадағы қызыл профессура
институтында студент (1928-1935), Қазақстан жазушылар ұжымының төрағасы
(1936-1937және 1934-1952) болды, 1937-1941 жылдары Абай атындағы
педагогикалық институтында (қазіргі университет) профессор міндетін
атқарып, көп жылдар бойы республикалық баспасөздерде еңбек етті. 1954 жылы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы кеңесінің депутаты болып сайланады.
Бірінші рет Қазақстан Республикасы Кеңесінің депутаты болды. 1968 жылы
Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағын алып, екі мәрте Еңбек
Қызыл Ту, Құрмет елгісі ордендерімен марапатталады.
С.Мұқанұлының өмірі мен шығармашылығы көптеген ізденіс, зерттеу
еңбектеріне негіз болды. Олар: Т.Бейісовтің С.Мұқанов шығармаларындағы
Горький дәстүрі (1982), А.Нұрқатовтың Сәбит Мұқановтың шығармашылық жолы
(1956), М.Хасеновтың Жазушы және өмір (1960), Б.Манасбаевтың Сәбит
Мұқанов поэзиясының тілі (1960), С.Мақпыровтың Сәбит Мұқановтың
Ботагөз романының шығармашылық тарихы (1975), І.Есхожиннің Сәбит
Мұқанов-публицист (1978), Қ.Ергөбектің Жан жылуы (1981), Сәбит Мұқанов
(1989), Р.Тұрысбектің Дүниетаным және шығармашылық (1993), т.т. Даңқты
қаламгердің әдеби мұрасы хақында М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ә.тәжібаев,
М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібаев,
Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, З.Ахметов, Ә.Нұршайықов, С.Досанов, Ә.Кекілбаев,
С.Шаймерденов, Ж.Ысмағұлов, т.б. жазушы, ғалымдар маңызды ой-пікірлерін
айтты.
Академик-жазушы С.Мұқанұлы өмірінің соңғы жеті жылын өткізген
М.Төлебаев көшесіндегі 125-үй бұл күнде мемориалдық мұражай кешеніне
айналған. Осында өткізілген Сәбит Мұқанұлы сабағы рухани өмір мен дәстүр
сабақтастығының көрінісі. Өмір мен өнер заңдылығының ақиқатқа айналған,
рухани тіршіліктің ту тіккен тұсы осы. С.Мұқанұлы бұл биікке талант
қуатымен, адал еңбек-ізденістерімен жеткен, нәтижесінде – Өлмейтұғын
артына сөз қалдырған. Суреткер сыры, талант пен талғамның тұтастық сипаты
кешеден бүгінге, болашаққа бет түзеді. [4, 23б]
Жазушының алғашқы өлеңдері мен поэмалары, мақалалары мен әңгімелері
1922 жылдан жариялана бастайды.
Сәбит Мұқановтың түп нағашысы Жабайдың әкесі Байғұлы деген кісі
ауқатты, бірақ есеп білмейтін кісі болыпты. Неше қойы болса, дорбаға сонша
қойдың кепкен құмалағын салады екен. Қанша қойы өлсе не қаншасын сойса да
сөйтеді. Қой қоздаса қатыны бала тапқандай қуанып сонша құмалақты үстеп
салып, қойы жоғалса, бірнеше күн қабағы түсіп, үй ішін бір шыбықпен
айдайтын жан болыпты.
Сәбит Мұқанов Омбыдан оқудан келе жатып осы нағашысының үйіне түседі.
Сол кісі Сәбиттен аталарын сұрайды. Жиені білгенін айта бастайды: әкем
Мұқан, оның әкесі Шүкей, оның әкесі Бектемір, оның әкесі Байбарақ, оның
әкесі Сырымбет, оның әкесі Отарбай, оның әкесі Қосай, оның әкесі Сибан,
оның әкесі Танаш...
- Біледі екенсің. Ар жағын айтпай-ақ қой, - дейді Жабай сөзін бөліп.
Кездесу барысында нағашысы Сырымбет тауы туралы қызық әңгіме айтып береді:
Атай Сырымбеттің әкесі Қосай батыр болған екен. Кіші жүз бен Орта жүз
жайлауға таласып соғысқанда, кіші жүздің ханы Әбілқайырды найзаға шаншып
өлтіретін сол Қосай екен. Орта жүздің ханы Абылай Қосайдың бұл ісіне риза
болады да: Сен осы тауды мекенде, - деп Өркешті аталатын тауды береді.
Сол жылы Қосайдан екі ұл туады. Оның нағашысы ұлы жүз Дулат руында,
Сырымбет аталатын елде екен. Қосай баласына сол Сырымбет атынқояды да,
орныққан тауын да баласының атымен Сырымбет атайды.
Ол жерге Абылайдың орнына келген баласы Уәли қызығып, Сәбит
Мұқановтың аталарын күшпен қуады. Сырымбеттен қуылған соң жазушының аталары
Мәуліт деген жерге қоныстанған. Бірақ, ол жерден де кетуге мәжбүр болады.
Бұған себеп, қара тұқымынан шыққан төрт аға сұлтанның бірі – Зілғара
Қаратокин. Ол патшаға өте жағымды болып, түрлі шен, грамоталар, дворян
атағын алған. Қазақтан бірініші болып меншікті жер кесіріп алған да сол.
Патшаға сүйенгендіктен, момын халыққа істемеген қиянаты жоқ кісі болған.
Сәбит Мұқановтың үшінші атасы Бектемірдің Бекқара, Тоққара деген
інілері болады. Бекқара балуан болған екен. Әкелері Байбарақ ертерек қайтыс
болады да, балалары жетім қалады. Сол кезде Зілғара Қаракотин Баянауыл
дуанындағы бір байға қарындасын ұзатпақ болады. Ол заманның байлары мен
шонжарлары ұзатқан қызына берілетін бай жасау мен көп көлікке қоса құлдық
пен күңдікке жетім ұлдар мен қыздарды беретін. Сонадай жетімдердің біріне
Зілғара Бектемірден кіші інісі Тоққараны сұрайды. Бектемір бермейді. Күші
жетіп тұрған бай бермеуіне қарасын ба, тартып алады да, қызының жасауына
қосып, беріп жібереді.
Бектемір момын кісі екен, ал оның інісі намысқой және балуан Бекқара
кішкене інісін тартып ала алмай, әрі қалып қоюға шыдамай, ұзатылған қыздың
көшіне ілесіп еріп кете барады.
Қызды алған жақ ұлан-асыр той жасайды да, балуан күреспен жүйріктің
бәйгесіне тіккен қасқа тоғыздың ішіне қызбен барған жетімдерді қосады.
Сол тойда бас балуанның бәйгесі ретінде Тоққара тігіледі. Белдесуге Бекқара
түседі де, абырой болғанда қарса балуанды жығып кетіп, інісін өзі бәйгеге
ұтып алады.
Сәбит Мұқановтың атасы Бектемірдің бес баласына байланысты Бес алма
деген ән де шыққан:
Бір ағашта бес алма,
Мен де алмаймын, сен де алма.
Ауылың шалғай кеткенде,
Түстің сәулем, не халге?
Әннің шығу тарихы мынадай. Бектемірдің бес баласының шаруасы шағын
демесе, ешкіммен ат та, ас та сұрамаған, өздерінікі өздеріне мол жеткен
әулет болған. Үлкені мен кішісінің арасы көп болса он жас болған, тетелес
өскен ағайындылар. Бесеуі де бойшаң көрікті болған. Үлкені Омар мал бақса,
кейінгі Оспан аздап орысша оқыған, өткір, заңшылт кісі, Мүжән – қазанбұзар
тентек, тік мінез, басынан сөз асырмайтын, төртіншісі Сәбит Мұқановтың
атасы Шұкей болса, ойын-сауықтан басқа жұмысы жоқ, атты жақса мінетін,
киімді жақсы киетін, көмей біткеннің әншісі, саусақ біткеннің домбырашысы,
өлеңді жанынан суырып салып айта беретін ақын, кенжесі – Смайыл тоқал
баласы, тілі сәл кештеу болыпты. Одан Қасым дейтін жалғыз бала қалған.
Інілері Омарды әкелеріндей сыйлаған. Тек қана Омар келіншегін қалың
беріп алған екен. Оспан мен Мүжән қызды алып қашып заң білетін Оспан орысты
паналап төркініне теңдік бермеген.
Омар келіп Жабайдың апасы Қағазды Шүкейге айттырады. Шүкей Қағазды
алғаннан соң да жігітшілігі доғармай, салдық құрып, ел кезіп кетеді. Үйіне
келсе қыз-бозбаланы жинап, жасайтыны сауық. Сонда Қағаз әй-шәй деп үн
қатпайды. Шүкейдің бұнысына Қағаздың бауырлары малшы Бабай да, ынжық тәте
де ештеңе демеген.
Қағаз ағасы, Байғұлының балаларының ішіндегі ең байы Бабай кескіні
мен тұлғасы әкесінен аумаған ахметке өскен соң Балтакерей Бәйтілеудің
Балсары деген қызын әпереді. Төрт-бес ұлдың артынан сүт кенже болып
туғаннан соң атын Балсары қойған. Он алты жасында келін болып түскен
Балсары Ахметтен бірнеше құрсақ көтерсе де, бәрі қыз болып, екуі өліп
жалғыз қыз қалады. Бабай баласыз болды да, Азметтен ұл туса, асырап алмақ
болып дәмеленіп қыздың атын Дәмелі қояды. Бірақ, Ахмет 25 жасында жөтел
пайда болып, 27 жасында қайтыс болды. Өлгеннен кейін қазақтың әмеңгерлік
ғұрпымен Балсарыны Мұқанға қосқан. Мұқан биік бойлы, балуан денелі, ашаң
өңді, қараторы кісі болатын.
Сәбит Мұқанов әкесі мен анасына бірдей ұқсаған. Нағашысы Жабай:
Анаң орта бойлы, жалпақтау дөңгелек кескінді, кішкене мұрынды, көзі де
кішілеу еді, сен шешеңе тартқанға ұқсайсың. Бірақ сенің түрің қоңырлау
екен, шешең ақсары кісі еді, - деп отырады екен.
Сәбит ағамыз бен Мәриям апамыздың Арыстан, Марат, Ботажан атты
ұлдары, Жанна, Баян есімді қыздары бар. Барлығы да жоғары білім алып,
қоғамның белді бір мүшесіне айналған азаматтар. Әсіресе, Марат Сәбитұлын
көпшілік тарих ғылымдарының докторы, Қазақ киіз үйі атты ғылыми еңбектің
авторы ретінде жақсы таниды [10, 45б].
1.2 Еңбекқор қаламгер келбеті
С.Мұқанұлы өзімен тұстас, қанаттас, сапарлас болған қаламгерлер
секілді әдебиет әлемінде ақын ретінде белгілі болды. Қазан төңкерісіне
дейінгі он жеті жыл өмірін қозышы, қойшы, жалшы, арқаға талай тиген улы
қамышы кейпінде өткізген жас Сәбит халықтық жыр-шежірені, хиссаны жаттап
өсті. Өмір мектебі арқылы таныс – Сұлушаш эпосын жатқа білді.
Айтыстарға қатысып, ойын-сауықтарда боз-балаларға арнап өлең жазды. Өлең-
өнермен өмірін өрнектеуге талап жасады. Бұл талап, ізденіс ақын
шығармаларының өн бойында кең өріс алып, өзіндік арна алды. Сәбит Мұқанов,
- деп жазды Б.Кенжебаев, - құлашы үлкен, қармауы мол, тынысы кең ақын:
өлеңдерінің тақырыбы сан алуан, күрделі, маңызды. Қазақ халқының Октябрь
революциясынан бергі қоғамдық өмірінің Сәбит назары түспеген, Сәбит сөз
қылмаған жайы, жырламаған маңызды көкейкесті мәселелері жоқ.
Айталық, көпшілік алдында оқыған тұңғыш өлеңінде:
Біреу шат, неге біреу қайғы-зарда,
Неге байлық бір емес барлық жанға.
Өткізіп бастан қайғы барлық жанның,
Нашарды жетілдірер күні бар ма!
- деп өмір сырын, кедей-кемтарлар мен бай-дәулеттілердің ара қатынасына
өздігінше жауап іздейді.
Ақынның алғашқы өлеңдерінің бірі – Көңілімде (1917) ел өміріндегі ауыр
хал, нашар тұрмыс суреттеледі. Адам ойы, көңілі арқылы берілген өлең
жолдарынан кедейлік қамыт пен қысқа қолдылықтың терең тамырлары, әуелгі
негіз арналары айқын аңғарылады. Ол туралы:
Мақсатыңа іздеген,
Таба алдамадың, жетпедің.
Қылышын алап кезенген,
Нашарлықтан өтпедің,
- десе, сағым-өмір, тұман-көңілді серпілту үшін:
Қой, сен бүйтіп қамықпа,
Ілгері ұмтыл талап ет.
Шығаруға айдай жарыққа,
Қайраттанып бол өжет!
- дейді.
Өлеңінде өнерге айналған өмір, сол арқылы адам мен оның іс-әрекетіне,
келешек көріністеріне үн қату, көзқарас білдіру бар.
С.Мұқанұлының алғашқы өлеңдерінде еңбекшілер тұрмысы, бай-
феодалдардың, қожа-молдалардың кескін-кейіптері кеңінен суреттеледі. Жаңа
заман, еркіндікті жырлау алғашқы кезекте көрінеді. Бостандық атты
өлеңінде (1919) Ақысыз, пұлсыз бір аяқ асқа жұмыс қып жүрген қазақ кедей-
кемтарларының жай-күйін:
Көріп ылғи ауыр тұрмыс қиынын,
Көк желке боп, салбырап екі иығың,
Өмір бойы жүрсең дағы құлдықта,
Шығып көрген жоқты сенің бүйірің.
Өзің адам, тұрмысыңда мал едің.
Тырнағына жуандардың ілігіп,
Азаттыққа өмірінше зар едің,
- десе, енді бірде Еңбек етсең білім, өнер сенікі деп, Өмір-күреске
шақырады. Ауыр халге амалсыздан көнген жалшылардың азаттықты аңсауы,
еркіндік жолындағы күреске шығуы нанымды әсер етеді. Ол туралы:
Бұл бостандық көктен бізге келмеді,
Ешкім және сыйлап бізге бермеді.
Мұнда қазір ортағы жоқ өзгенің,
Бұл бостандық – жұмыскердің жеңгені,
- дейді.
Өмірдің сан-салалы қыры мен сыры, бай баласы мен кедей баласының
артық-кем тұстары қалың бұқараның таным-бөлігі арқылы жеткізіледі:
Пәленше жан, түгенше жан – барлығы,
Бәрі әулие сондағысы бай ұлы.
Мен-ақ жаман, сонда менің айыбым
Кедей қылып жаратты-мыс тәңірі.
Өлеңдегі өмір, еңбек мерейі – адал іс, әділетті әрекеттерге үндейді.
Қоғам байлығы, адамның орны, іс-әрекеті әділ бағаланып, құрметке лайық
екендігі терең тебіреніспен жеткізіледі. Сол арқылы: Ақын байлар
тепкісінен шыққан қазақ кедейлерінің тағдырына өз көңіл-күйін байланыстыра
жырлап, жаңа өмірді қуана қарсы алатынын таптық тұрғыда, саяси әлеуметтік
мән бере толғайды.
Демек, өмір – өлеңге, ал өлең – өнерге айналды деген осы. Ақын мұраты,
өлеңдегі көркмдік нысана осында.
Революциялық кезең, халық өмірі мен еңбек адамдары, олардың
еркіндікті, жарқын күнді аңсаған іс-әрекеттері Жалшының зары, Неге
тудым, Совет өкіметі мен қазақ әйелдері, Әжем, Кедей баласы, т.т.
өлеңдерінде көрініс тауып, леуметтік-саяси тұрғыдан жаңа сипатқа ие болды.
Айталық, Жалшының зары кедей өмірінің бай бесігіндегі азап-бейнетін
баяндайды. Автор қазақ кедейлерінің ауыр тұрмысын көрсету негізінде адам,
қоғам, өмір сипаттарының өз деңгейінде еместігіне батыл ой, оң
көзқарастарын білдіреді.
Сондай-ақ, жетім бала атынан баяндалатын Неге тудым атты өлең
жоқшылықтың сипат, сырын алға тартады. Аялайтын ана, қамқор әже жоқтықтан
өмірдің мәнсіз, тұрмыстың көңілсіз екендігі кеңінен көрінеді. Жетім ұлдың:
Ертелі кеш күн кештім тамақ аңдып,
Жан іздеп, ойға, қырға жүрмін қаңғып,
- деуінен жоқшылық, кедейлік өмір көрінсе, арман әлдиі былай берілген:
Бай баласын сүйгенде шешелері,
Жүрегім суық мұзға төселеді.
Менің де сондай сүйер шешем болса,
Көңілім қандай болып өсер еді!
Бала қиялы, сәби сезімі осылай сыр толғайды. Автор бала көзімен
қоғамға үн қатады, теңгермешілік сырын іздейді. Адам өмірі мен еңбегі тәрк
етілген қоғамда әділетсіздік бел алатынын айқын аңғартады. Өлең мұраты,
ұрпақ үні осында.
Қоғам өмірі мен мәдени-эканомикалық дамудағы оң өзгерістерден, адам
санасы мен іс-әрекеттерінен жаңа заман рухы, еңбек мұраты, патриоттық сезім
сенімді жырланды. Айталық, ақынның Шоқпыттың шаруасы, Биылғы егін,
Бүгін, Біздің күш, Жастар, Ұшқыш т.т. өлеңдерінде аталмыш
тақырыптар жан-жақты жырланды. Мысалы, Шоқпыттың шаруасы өлең атымен
аталатын кейіпкердің әр жылдардағы өмірі, еңбектері, отбасындағы орнын
көрсетуге арналған. Автор Шоқпыттың әр жылдардағы (1905, 1910, 1914, 1916,
1918, 1921, 1923, 1926) өмір кезеңдерін уақыт шындығымен, саясаттағы
содырлы істермен байланыстырып, оның есею, өсу эволюциясын нақтылы сөз
етеді. Алғашқы тұста ауыр тұрмыс, берекесіз еңбек отбасына кіріс кіргізбей,
мал басы құралмайды. Өзі – жалшылықта, әйел – күңдікте, қызы байдың
бесігін тербетеді. Ауылнайда ұят, ар жоқ болса, патшадан алым-салық мол
болды. Ол аз болғандай белгілі Маусым жарлығы Шоқпыт секілді сіңірі шыққан
кедей-кемтарларға жығылғынға жұдырық болып тиді. Бірақ, жыртық үйдің
құдайы бар екен - қазынаға, ұйымға мүше болды.
Шоқпыт өз алдына мал мен жер алып: Өткен күнге қарғыс айтты. Автор
Шоқпыт бейнесі арқылы қазақ кедейлерінің өмірі мен тұрмысы, әр кезеңдердегі
еңбегі мен көңіл-күйлерін, қоғамға, уақытқа байланысты қимыл, көзқарастарын
кең көлемде көрсетеді. Адал еңбек – жақсы өмір, мәнді тұрмыс негізі екені
жан-жақты ашылды.
Ақынның бір топ өлеңдерінде, атап айтқанда Кедей баласы - қазақ
ауылындағы дала көсемдері - бай мен би, қожа-молдаларға қарсылықты
көрсетсе, Күресшіл ұрпаққа - еңбекшілер мұраты келешек өмірге
сүйіспеншіліктерінен сыр толғайды. Балқаш, Конвеер, Сүт заводы
секілді өлеңдерде қазақ ауылы, кедейдің күнделікті тірлік-тыныстары
бейнеленеді.
Ал Биылғы егін шаруа еңбегінің жемісін, дала-жомарттың егістікпен
көрік алған сипаттарын суреттеуге арналған. Адал еңбек иесі Шоқпыт тотыдай
түлеген даланы, еңбекпен өсіп-өнген мол астықты көріп, көңілі өседі.
әлемнің әміршісі-еңбек екеніне көз жеткізеді. Өлеңдегі:
Сұлудай белі бұралып,
Толықсып, толық сыланып.
Даланы жауып егін тұр.
Немесе:
Даланың көркі егістік,
Тотыдай дала түледі,
- деген жолдардан бітік егін, болашақ мол астық өнімдерін аңғарумен қоса
адам еңбегінің жанып, ел мерейі артқанын терең танимыз. Өлең мұратынан ел
мен жерге құрмет, еңбекке адал көзқарас байқалады.
Сондай-ақ, Мектеп-білім егіні, Саятшым секілді өлеңдер өмір
өрнектеріне, серпінді ойға бай, шымыр шумақты, шағын оқиғалы болып келеді.
Аталмыш өлеңдерде артық сөз, жасанды ситуация, суреттер кездеспейді.
Алғашқы өлеңде мектеп – білім егіні, оқу- астық сипатында өріс алады. Әке
мен бала арасындағы диалог жыл мезгілдерімен сәйкестендіріледі. Астық-
отан, ел тілегі болса, оқу-білім – рухани өмірдің нәрі ретінде жырланады.
Ал келесі өлеңде өмірдегі артық-кем тұстар қалам қуаты арқылы қалың көпке
жететіні жан-жақты сараланады. [1, 6-10б.б]
Ақын өлеңдерінде (Құтты болсын, мейрамың, Еңбекші әйел
еңбектен, Мүслима т.т.) әйел - өмір, әйел - ару, әйел - ана, әйел -
еңбеккер тақырыбы әдемілік пен әсемділіктің символы ретінде көрінеді.
Сонымен бірге Есіңде ғой, қазақта әйел күң де, Бәсі келсе сататын малмен
бірге секілді сан салалы тағдыр тауқыметтері, қырдағы таңның атысы мен
күннің батысына деінгі есепсіз, көзге көрінбес азап-еңбектері, одан арылу
жолдары да көрсетіледі. Мысалы Құтты болсын, мейрамыңда:
Еңбекші қазақ әйелі,
Құрысын күңдік баяғы!
Есіңді жи, көзіңді аш!
Беліңді бекем буып ап,
Теңдікке қарай жай құлаш,
Мүслимада;
Көпті көрдің, көп білдің, тәжірибе алдың
Жасық блма, Мүслима, енді бекі.
Ел әйелі әлі де күндікте жүр,
Елге қайтып, солардың ішіне кір!
Еңбекші әйел, еңбектенде;
Түбіңе жеткен қалың мал,
Жасырын түрде әлі бар.
Әмеңгерлік қос қатын,
Жасты сүйген кәрі шал.
Еңбекші қазақ әйелі,
Осыларды есіңе ал!
Есіңе алып, құр қойма
Кедергі бол, тыю сал!
Еңбекші әйел іс істе,
Ұстап осы бағытты!
- секілді өлең жолдарынан өткен өмірдің өкінішімен қоса азаттыққа
ұмтылу, ертеңгі күнге деген құштарлық сенім жоғары. Мұндай сипаттар өлеңде
өткен мен бүгін тұрғысынан салыстырыла, сенімді дамып отырады.
Сол арқылы қоғам, әйел, еңбек тақырыбы жаңа мазмұн, соны сипатқа
ие болған. Осы тақырып Есіңе алып жер иісін, Егістік, Мәдени майдан
сынды өлеңдерде елдегі қара шаруа жайын, олардың жылдың төрт мезгіліндегі
еңбегі мен ерліктерін жырлау арқылы кең арна алады. Автор қоғамдағы еңбек
орнын, оның жемісі мен бағалану сырын қазақ кедейі, әйелі арқылы ашуға оң
қадам жасаған.
Ақын өлеңдерінде әлеуметтік күрес-тартыс, кеңес идеясын ту еткен
публицистикалық леп, үгіт-насихатпен бірге өзге тұстастары секілді орыстың
жаңашыл ақындарына еліктеп түр мен шеберлік жаңынан көп ізденеді. Мәселен,
Шагом марш, Жүйіткі, қара айғырым сынды өлеңдерінде жаңа ырғақ, ұйқасқа
баса ден қойып, сол арқылы өмірді, кезең көріністерін жырлады. Известия
газетінде жариялаған Майға сәлем өлеңімен (1933) қазақ лирикасын жаңа
биікке көтерді. Өлең көркем ой, көрікті де жеңіл тіл, терең мағынасымен
қалың көптің көңіліне жылы әсер етті. Осы өлеңінде ақын:
Сезім – оқ,
үнім – найза
түйреп қасты,
Даусымды арпалысқан,
күрес ашты,
- деп поэзия құдіретін, революциялық дәстүрді, жан әлемін айқын
аңғартады.
Өлеңде ой мен сезім бірлігі бар, жақсы өмір, нұрлы болашаққа деген
сенім жоғары, екпінді интонациялар мол. [2, 67б]
Осындағы Май мерекесі еңбек салтанатының, жыл мезгілдерінің шуаұты
сәті ғана емес, керісінше жаңа адамның азат ой, еркін еңбекке ұмтылысы
қалам қуатымен, жүрек-көңіл нұрымен шалқар сезіммен суреттеледі. Лирикалық
тұлға – еңбеккердің жан әлемі мен өмірге сүйіспеншілік, жарқын болашаққа
үміт-сенімі шексіз. Демек, Майға сәлем - ғасырлар бойы арман-елеске
айналған бостандықттың еңбек мейрамына ұласқан рухани көрінісі.
Ақын өлеңдеріндегі осындай қасиет, дәстүрлер Колхозды ауыл осындай,
Сөз – Советтік армия, Поэзия маршалы, Мақтан қазақ, Тың толғауы
т.т. терең дамытылады. Осындағы адам мен оның өмірі, еңбек пен рухани
бейнелері жан-жақты жырланады. Сондай-ақ, бұл өлеңдердің ұйқас-ырғағы
келісті, мән-мағынасы кең болғандықтан түсінуге жеңіл әрі де мол.
Колхозды ауыл осындай өлеңінде:
Сүйем мен таңды таудай, туды таңдай,
Таң нұры жүрегімнің қаны жандай.
Мен жырлап көрген емен, жүрегімді
Туым мен таң нұрына бірдей малмай,
- деп уақыт ырғағын, дәуірдің талап-тілектерін атқан таң, жіберілген ту,
соққан жүрек дүрсілімен сәйкестікке суреттейді. Жаңа уақыт, дүбірлі кезең
көріністері адам, табиғат арқылы жеткізіліп, дәстүрлі өлең үлгісімен
байланыстырылып, табиғи өріс алады.
Сөз – Советтік армия атты өлеңінде халық қазынасы – сөз сырының
мәні ашылады. Мазмұны маңызды, ырғақ-үйлесімі келісті бұл өлең адам
құдіретін, талант қуатын, тіл мүмкіндіктерін терең танытады. Бауырлас халық
пен танымал тұлғалар, туыстас тіл мен танымдық туындылар сөз арқылы зор
маңыз, биік тұғырға көтеріледі. Айқын бояу, жаңа теңеу, көркемдік өрнектер
кең өріс-арна алады.
Ақынның Ұлы Отан соғысы, тың тақырыбына арналған өлеңдерінен
(Майданға хат, Гвардеец бауырларға, Берлин алынды, Ленин қаласында,
Алыстағы ауылда т.т.) ел мен жер қадірі, ер мен ерлік жәйі терең
тебіреніс, патриоттық сезімдермен жырланады.
Сәбит Мұқанұлы поэзиясындағы Арнаулары мен Төрт тағандары
(рубаят), еліміздің қазынасы мен табиғатына т.т. арналған ой-толғаулары,
жүректің шахтасынан шыққаны, мың градус ыстықтың қыззуы бары басқа да
мәнді, көркем де ұтымды ойлар арқылы жеткізіледі. Демек, Сәбит Мұқанов
поэтикалық дарыны көркемдік шеберліктің биік шыңына көтерілген ақын. 20
жылдары Сәбит қазақтың кедейлері мен жалшы-жақыбайларының өмірі мен
тұрмысын, олардың Ұлы Октябрьге, революциялық өзгерістерге белсене
араласуын жырлап, әлеуметтік шаралардың мәнін насихаттаса, 30-жылдары
кешегі шаруаның бүгінгі колхозшыға айналу процестерін бенелеген, олардың ой-
арманы, тілек-мақсаттарын қалың жұртшылыққа жеткізуге асыққан лирик, өмір
оқиғаларын сюжетті желіге тартып, кең көлемде поэтикалық баяндаулар мен
толғауларға ұмтылған эпик ақын екені айдан анық.
Негізінен алғанда, Сәбит Мұқанұлы өлеңдерінен өмір-кезеңнің көрініс,
сипаттары, адам мен оның іс-әрекеттері қарапайым әпі көркем жеткізіледі.
Еңбекпен есейген, өмірден алынған оқиға, кейіпкерлер өздерінің артық-кем
тұстарымен бейнелі, бедерлі суреттеледі. Ақынның өзі де өлеңдегі өмірмен
көркемдік-рухани биік белеске көтерілді.
Ендеше, Ақын өлеңдері еліміздің әлеуметтік өсу жолының шешен шежіресі
сияқты сайрап тұр - деуге толық негіз бар. Өйткені, Сәбит Мұқанұлы – өмірі
өнерге айналған, өлең-мұрасымен қымбат қазына қалдырған дара дарын, ғажайып
құбылыс. [3, 89-102б.б]
ІІ. МҰҚАНОВ ПОЭМАЛАРЫ МЕН ТӨРТТАҒАНДАРЫ
2.1 С.Мұқанов поэмаларындағы идеялық және эстетикалық мұрат мәселелері
Сәбит Мұқанұлы эпикалық жанрдың дамып, кең арна алуына көптеген
поэмалары арқылы үлкен үлес қосты. Ақынның эпикалық қарым-қабілетін
көрсеткен Жұмаштың өлімі (1923), Батырақ, Октябрь өткелдері, Қанды
көл (1927), Құланның құны, Сұлушаш (1928), Жылқышы (1930),
Жұпархан (1965) т.т. поэмалары Қазан төңкерісінен кейінгі еліміздегі ірі
оқиғаларды, қоғам жаңалықтарын, адам еңбегі мен орнын уақыт үніне сай
суреттеген туындылар болды. Ақын поэмаларында фольклор шындығынан бастап
кеңес заманындағы белсенді қоғам құрылысшыларына дейінгі көріністер
көркемдік-идеялық, тақырыптық тұрғыдан әр деңгейде көрінеді.
Сәбит Мұқанұлы поэмалары өз кезеңінің шындығын, уақыттың сыр-сымбатын
жарқырата, көркем жырлаумен дараланады. Айталық, Жұмаштың өлімі,
Құрдастар - поэма жанрын жазужағы алғашқы ізденістер болса, Альбомда -
дәстүрлі сүйіспеншілік дәріптеледі, тұрақсыз Тайғақбай әрекеті
әшкереленіп, Ажар, Тәуекел бейнелері берік достық, биік адамгершіліктің
үлгісі ретінде есте қалады. Жылқышыда - аңыздық сипат басым, негізгі
тұлғаны мадақтау мұраты айқын. Ал Батырақ, Балбөпе, Қанды көл,
Құланның құны, Октябрь өткелдері, Сұлушаш - батырақтар өмірі мен
тұрмысын, тап теңсіздігінің сырын ашуға арналған. Жетім қыз - аңыз
негізінде туған, адамгершілікті ардақтап, озбырлық пен содырлыққа қарсылық
білдіреді. Қазақ қыздарының басындағы ауыр хал кезең трагедиясы ретінде
суреттеледі. Көмір – коммунизмде - қара алтынды Қарағанды, Алатау
алыбында - колхоз өмірі, кедей-кемтарлардың тұрмыс тағдырлары суреттеледі.
Ақ аю - челюскіншілер жорығын, сын сағаттағы адамдардың қажырлы күресі
мен ерлік істерін баяндап, арнаулы бәйгеде жүлде алған. Мұхтар Әуезов
сөзімен айтсақ: ... поэзиямызда көрнекті орын алатын шығарма.
Жұпарханда - махаббат тұрақты, патриоттық сезім жоғары. Ел тағдыры мен
тіршілігі, басқыншылыққа, озбырлыққа қарсы күрес кең көлемде көрінеді.
Эпикалық жанржағы туындылар ішінде Батырақ, Қанды көл, Құланың
құны - бай-феодалдардың кедей-кемтарларға көрсеткен шектен тыс зорлық-
зомбылықтарын, құлдық-күңдік сипаттағы іс-әрекеттерін, сондай-ақ Кеңес
заманында теңдік алған батырақтардың жаңа қоғамды құрудағы іс-жұмыстарын,
белді қайраткер дәрежесіне көтерілу сипаттарын суреттейді.
Сөз зергері Сәбит Мұқанов – суреткерлік шеберлікпен өміріміздің қат-
қабат шындығын дөп басып, көркем шығарма өзегіне айналдырған ойы орамды
жазушы, қиялы қанатты ақын. Оның поэзия, проза, драматургия салаларындағы
туындылары халқымыздың рухани кәдесіне айналды. [4, 345-367б.б]
Сәбит Мұқановтың өлеңдері мен романдары көркем тілге бай. Неше алуан
кестелі де, көркем айқындауыштарды таба да, орынды қолдана да біледі.
Сондай шығармаларының бірі – Сұлушаш поэмасы. Поэманың сюжеті ел
аузындағы аңыз-ертегі желісі негізінде құрылып, оқиға өрісі Алтай мен
Сұлушаш арасында дамиды. Соған қарағанда автор бұл шығармаға аңызды өзек
етіп алған. Қаламгер екі ғашық жанның бір-біріне деген махаббаты жайлы
аңыздың түпкі мазмұнын сақтағанмен, кей тұстарда өз жанынан кейіпкерлер мен
баяндаулар қосқан. Бұл тақырыпты шешуге автор көп дайындықпен келгендігін,
аңыз-ертегілік материалдарды терең зерттегенін байқатады. Оқиғаға тыңнан
жол тауып, соңыдан соқпақ жол салады.
Махаббат жолындағы тартыс, қоғамдағы әлеуметтік күрес, теңсіздік
мәселесі поэманың негізгі арқауы. Бұл қарама-қайшылықтар Сұлушашта табиғи
үйлесім тапқан.
Сұлушаш - халық әдебиетінің дәстүрін негіз еткен, реалистік өмірді
шындық үлгіде көрсеткен поэма. Мұнда қазақ өмірінің көрініс-қайшылықтары,
бай мен кедей арасындағы кереғар көзқарас, қатынастар, жастардың бас
бостандығы, еркіндігі мәселесі сөз болды. 20-жылдар поэзиясынан бұл
поэманың ерекшелігі – аңыз желісін реалистік сипатқа, көркемдік шындыққа
негіз еткен автор ізденісі, сюжет сәттілігі, тіл шеберлігі т.т. алдыңғы
кезекте көрінеді. Мұнда (Сұлушаш - Р.Т.) басты қаһармандардың іс-әрекеті
мен ой-армандары, күресі мен қасіреті шиеленіскен оқиғалар арқылы
беріледі. Бұл романда зор характерлер, шариғаттың кертарпа әдет-ғұрыптарына
мойын ұсынбаған және адамшылық жолында жантүршігерлік тауқыметтер тартуға
дайын, құлдың қорлық өмірінен гөрі өлімге қасқая баратын ер жүрек адамдар
бейнеленеді.
Ақынның ел өміріне, дала сырына қанықтығы поэмадағы қазақ тұрмысы
мен кәсібінен көрінеді.
Айталық, шығарманың алғашқы бөлімінен (Сайран) қыз әкесі, оның
байлығы, тұрмысы т.т. терең танылады:
Бай болған дәулеті мол Тілеуберді,
Байлықпенен меңгерген талай елді.
Төрт түлік мал ергенде құрттай қайнап,
Құмырсқадай қыбырлап жапқан жерді.
Тор қасқалы қаз мойын жылқыларын
Екі-үш мыңдап он шақты қосқа белді.
Түйелері түздерде бота тауып,
Қойы жүрген жерінен қозы терді ...
Аты адам, жүректе санасы жоқ - кедей-кемтарлар өмірі, дала сыры мен
табиғат көріністері т.т. көркем әрі келісті жырланады.
Алтай мен қайсардың достығы, іс-әрекеттері сенімді суреттеледі:
Екеумізді достасқан тілек қосты,
Айнымайтын сенімді жүрек қосты.
Майданында еңбектің қайнап піскен,
Құрық ілген қажырлы білек қосты.
Байдың кегін кекпенен қайтарам деп,
Сұлу сынды аққудай түлек қосты.
Саған қосып мені де сұрғылт тұрмыс,
Бәйгесіне жарысқа сілеп қосты ...
Негізгі тұлғалар – Сұлушаш пен Алтай бір-біріне ғашық жастар.
Бірақ, екеуінің арасында еркін жүріп, қосылуға кедергі бар, ол – Сұлушаш
Тілеуберді байдың қызы, Алтай соның жылқысын баққан кедей болуы. Сол
заманның салты бойынша бай қызы жалшы ұлына үйленуге тиым салынған. Поэма
оқиғасы дала ережесінің мәні мен сырын терең көрсетеді.
Сұлушаш – ақыл-парасатымен, Алтай – ер тұлғалы қайсарлығымен ғашықтық
жолын таңдап, сүйіспеншілікті ту етіп, қалың елден қашып, иесіз тауды
паналайды. Оларда бір-біріне деген ыстық жүрек, айнымас сүйіспеншіліктің
жоғарылығы сенімді әсер етеді. [12, 34-42б.б]
Поэма аттас тұлға портретін асыл адамгершілік, биік парасаттылық
танылады:
Қарақат көз, қыр мұрын, ұзын кірпік,
Тістері меруерттің тізген тасы.
Бетінен нұры бөртіп, қаны толған,
Толқыған сұлу айдай кесер басы ...
Алтай бейнесінен мұң мен шер, кедейлік қамытының салмағы қатар
сезіледі:
Бүгінгі қайғылының Алтай бірі,
Күн сықылды еместей көрген күні.
Жұрттың күлген күлкісін көтере алмай,
Ашудан шығып отыр беттің түгі.
Қанша қайрат орнаған жан болғанмен
Бүгін түскен мойынға аз ба жүгі? ...
Сұлушаш пен Алтай арасындағы сүйіспеншілік нанымды да әсерлі баяндалады.
Негізгі тұлға – Сұлушаштың сенімі мен сезімі, бір ғана Алтайға арналған:
Басқаны Сұлушаштың сүйері жоқ,
Алтайдан басқа көңілі иері жоқ.
Кездескен қай мырзаға көз салса да,
Ішінде тап Алтайдай біреуі жоқ.
Алтайдың тілі оған бұлбұлға ұқсас,
Сөйлесе, майдай майда, сүйегі жоқ.
Тәңірісі табынатын жалғыз Алтай,
Өзінше одан артық киелі жоқ ...
Сұлушаштың мен сендік сенер болсаң сырым осы деп алуан кедергі,
тағдыр тауқыметтерін бастан кешіуі, соңында өмірін өлімге қиюы-кезеңге
қарсылықтың, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Сұлу сөздің сардары – Сәбит Мұқанов
1.1 С.Мұқановтың шығармашылық өмірбаяны-------------------------- --------
1.2 Еңбекқор қаламгер келбеті---------------------------- -------------------
-------------
ІІ. С. МҰҚАНОВ ПОЭМАЛАРЫ МЕН ТӨРТТАҒАНДАРЫ
2.1 С.Мұқанов поэмаларындағы идеялық және эстетикалық мұрат
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 С.Мұқанов төрттағандарының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...34
КІРІСПЕ
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің барлық жанрында өнімді еңбек етіп,
мол мұра қалдырған қаламгердің бірі – Сәбит Мұқанұлы. Жазушының
шығармашылық мұрасы туралы зерттеген ғалым Т.Нұртазин : Творчестволық
жолы кең, дарыны күшті С.Мұқанов қазақ совет әдебиетінің дамуына, марқайып
баюына зор үлес қосты. Ол – әрі ақын (жүздеген өлеңдері бар), оннан астам
роман, повестер жариялаған және көптеген әңгімелері, очерктері жарық көрген
үлкен прозашы; қазақтың драматургиясы мен сахна өнерінің дамуына елеулі
сыбаға енгізген драмашы; сын мен әдебиеттану салаларына да күрделі еңбегі
бар; екі жүзден астам мақалалары мен бірнеше кітаптар шығарған ғалым.
Даңқы қаламгердің он алты томнан тұратын Таңдамалы шығармалар
жинағында: 80 мың жолға жуық лирикалық өлең, жиырмаға тарта поэма, отыз
шамалы әңгіме, очерк, повесть, роман, оннан астам пьеса, оқулықтар,
монография, зерттеулер т.т. енуін ескерсек, бұлардың жиынтығынан тұтас
кітапхана жасауға болар еді.
Әдебиет айдынында С.Сейфуллин, Б.Ізтөлинмен бірге шыққан С.Мұқанұлы
ұлттық сөз өнерінің кеңестік дәуірде кең қанат жайып, арналы дамуына үлкен
үлес қосты. Жазушы сонымен бірге әдебиет кадрларын дайындау мен оларға
жүрек жылуын арнағанын Кәдімгі Сәбит Мұқанов атты естеліктер кітабындағы
замандастар мен қаламдастар лебізі арқылы көз жеткізсек, С.Бегалин,
Х.Бекхожин, А.Тоқмағамбетов, Ә.Нұрпейісов, С.Шаймерденов, Қ.Ергөбек,
С.Мақпыров, Р.Тұрысбек т.б. сүйікті жазушым деп танып, үлгі-ұстаз тұтты.
Бауырлас ел жазушылары Б.Кербабаев, С.Құдаш, Л.Леонов, Ғ.Ғұлам, С.Маршак,
Ш.Айтматов, Р.Ғамзатов, Э.Межелайтес, С.Регимсов, В.Собко, И.Шимкус,
Н.Фазылов, т.б. С.Мұқанұлының қалам қуаты мен талантын, достық қарым-
қатыныстарын жоғары бағалаған [1, 338-348].
Ақиқатын айту керек, көрнекті қаламгер халық сүйіспеншілігіне оп-
оңай айнала қойған жоқ. Пікір орайында, қаламгердің өмірі мен еңбек жолын
еске алсақ, даңқты сөз зергері деңгейіне кедергісіз көтерілмегені көрінер
еді.
Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, С.Мұқанұлы кеңшарында,
Дос көлі, Жаман шұбар жайлауында өмір есігін ашады. Басынан зейнет
арылмаған батырақтың отбасында жарық дүниеге келген болашақ қаламгер алты
жасында әкеден, жеті жасында шешеден айрылып, кедейліктің қамытын мойынға
мықтап іледі. Ауылдағы азулы байлардың малын бағып, есігін күзетеді.
Жалшылықта жүріп, ауыл молдасынан қара таниды. Көңілі сергек, жалы мықты,
талапты жас қисса-дастандарды жаттап, өлең сөзге жақын болып өседі. Ақын
бала атанып, ойын-сауықтарға, айтыстарға қатысады. Жаңашыл мұғалімдер –
Ш.Тілегенов, Х.Махметов, т.б. алдын көреді, 1918-1919 жылдары Омбыдағы
оқытушылар курсында оқиды. 1919 жылдан партия қызметінде, түрлі салада,
атап айтқанда – ауыл мұғалімі (1919-1920), Ақмола губерниялық партия
комитетінде нұсқаушы (1921-1922), Орынбор раффагінде студент (1922-1926),
Қазақстан мемлекеттік баспасында редактор (1927-1928), Ленинград
университеті мен Москвадағы қызыл профессура институтында студент (1928-
1935), Қазақстан жазушылар ұжымының төрағасы (1936-1937және 1934-1952)
болды, 1937-1941 жылдары Абай атындағы педагогикалық институтында (қазіргі
университет) профессор міндетін атқарып, көп жылдар бойы республикалық
баспасөздерде еңбек етті. 1954 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы
кеңесінің депутаты болып сайланады.
Бірінші рет Қазақстан Республикасы Кеңесінің депутаты болды. 1968 жылы
Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағын алып, екі мәрте Еңбек
Қызыл Ту, Құрмет белгісі ордендерімен марапатталды.
С.Мұқанұлының өмірі мен шығармашылығы көптеген ізденіс, зерттеу
еңбектеріне негіз болды. Олар: Т.Бейісовтің С.Мұқанов шығармаларындағы
Горький дәстүрі (1982), А.Нұрқатовтың Сәбит Мұқановтың шығармашылық жолы
(1956), М.Хасеновтың Жазушы және өмір (1960), Б.Манасбаевтың Сәбит
Мұқанов поэзиясының тілі (1960), С.Мақпыровтың Сәбит Мұқановтың
Ботагөз романының шығармашылық тарихы (1975), І.Есхожиннің Сәбит
Мұқанов-публицист (1978), Қ.Ергөбектің Жан жылуы (1981), Сәбит Мұқанов
(1989), Р.Тұрысбектің Дүниетаным және шығармашылық (1993), т.т. Даңқты
қаламгердің әдеби мұрасы хақында М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжібаев,
М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібаев,
Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, З.Ахметов, Ә.Нұршайықов, С.Досанов, Ә.Кекілбаев,
С.Шаймерденов, Ж.Ысмағұлов, т.б. жазушы, ғалымдар маңызды ой-пікірлерін
айтты.
Академик-жазушы С.Мұқанұлы өмірінің соңғы жеті жылын өткізген
М.Төлебаев көшесіндегі 125-үй бұл күнде мемориалдық мұражай кешеніне
айналған. Осында өткізілген Сәбит Мұқанұлы сабағы рухани өмір мен дәстүр
сабақтастығының көрінісі. Өмір мен өнер заңдылығының ақиқатқа айналған,
рухани тіршіліктің ту тіккен тұсы осы. С.Мұқанұлы бұл биікке талант
қуатымен, адал еңбек-ізденістерімен жеткен, нәтижесінде – Өлмейтұғын
артына сөз қалдырған. Суреткер сыры, талант пен талғамның тұтастық сипаты
кешеден бүгінге, болашаққа бет түзеді.
Рухани мұра мәңгілігінің табиғи көрінісі осы.
Курстық жұмыстың мақсаты:
С.Мұқановтың поэзиясының көркемдік ерекшеліктерін көрсету,
поэмаларына талдау жасау. Жазушының төрттағандарының ерекшеліктерін
көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері:
С.Мұқанов поэзиясындағы тақырыптардың жырлануын қарастыру;
С.Мұқанов поэмаларындағы идеялық және эстетикалық мұрат мәселелерін
көрсету;
С.Мұқанов төрттағандарының ерекшелігіне талдау жасау;
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Сұлу сөздің сардары – Сәбит Мұқанов
1.1.Сәбит Мұқановтың шығармашылық өмірбаяны
Ақын, жазушы, драматург қазақ әдебиетінің ірі өкілдерінің бірі Сәбит
Мұқанов қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, С.Мұқанұлы
кеңшарында, Дос көлі, Жаман шұбар жайлауында 1890 жылы сәуір айының 22-
інде өмір есігін ашады. Басынан бейнет арылмаған батырақтың отбасында жарық
дүниеге келген болашақ қаламгер алты жасында әкеден, жеті жасында шешеден
айрылып, кедейліктің қамытын мойынға мықтап іледі. Ауылдағы азулы байлардың
малын бағып, есігін күзетеді. Жалшылықта жүріп, ауыл молдасынан қара
таниды. Өзінің неге Сәбит атанғаны туралы ол былай деп жазды: Мақмет
пысықтау боп өскен. Атқамінер Ботпай оны қасына ертіп жүрген. Сондықтан да
Мақмет әйелі Динаны біздің елден екі жүз шақырым жерде, Обаған өзенінің
бойында тұратын Арғын руынан алған. Динадан Хамит, Сәбит, Ғабит, Баязит,
Әшім – бес ұл туды. Менің әкемде қыз боп, ұл болмаған ғой. Көп қыздың
артынан мен туғаннан кейін, ескі ауылдың әдетімен: Мүсіреп – өскен тұқым,
баламызға Мақметтің бір баласының атын қояйық, - деп ырым ғып, менің
атымды Сәбит қояды. Бұл әңгімедегі Мақмет пен Дина қазақтың атақты
жазушысы Ғабит Мүсіреповтің әке-шешесі [8, 38б].
Сәбит ата-анасынан жастай жетім қалып, ауыл байларының қолында
жалшылықта болды. Ауыл молдасынан оқып, хат таныған болашақ жазушы ел
аузындағы жыр-толғау, қисса-дастандарды жаттап, мақамдап айтуды үйренеді.
14-15 жасынан өзі өлең шығара бастайды. Осы бір кездер туралы жазушы Өмір
мектебі атты естелік кітабында: Елдің жігіттеріне еліктеп көкпаршы болғым
келгенмен, ебім жетпейді, сондықтан ойын-тойда менің араласатыным –
жігіттердің күресу мен үйде болатын сауықта өлең айту. Осының екеуінде де
кеуде жігіт аталып жүрдім. Осындай әнге, өлеңге кедей ауылдарға менімен
еріп барған тың әндер бағасы, әрине, жоғары болды. Мен өлеңші жігіт
атандым, - деп жазады. Көңілі сергек, жалы мықты, талапты жас қисса-
дастандарды жаттап, өлең сөзге жақын болып өседі. Ақын бала атанып, ойын-
сауықтарға, айтыстарға қатысады. Жаңашыл мұғалімдер – Ш.Тілегенов,
Х.Махметов, т.б. алдын көреді.
1918-1919 жылдары Омбыдағы оқытушылар курсында оқып білімін
жалғастырып, оны бітірген соң оқытушы болады. 1919-1922 жылдары әртүрлі
қызметте болып: ел арасында астық жинау жұмысын жүргізді, кулактардың
бүліншілігін басу үшін құрылған коммунистік төтенше әскери бөлімнің
жауынгері, Ақмола ГПУ-нің Көкшетау облысындағы оперативті уәкілі болады.
Сәбит Мұқанов бұл жылдар туралы кейін былай деп жазды: Көкшетау облысының
байлары менің қаталдығыма қарап, атымды Қарабөрік қойды, олай дейтіні -
елге мен алғаш қара сеңсеңнен тігілген папаха киіп келгем. 1919 жылдан
партия қызметінде, түрлі салада, атап айтқанда – ауыл мұғалімі (1919-1920),
Ақмола губерниялық партия комитетінде нұсқаушы (1921-1922), Орынбор
раффагінде студент (1922-1926), Қазақстан мемлекеттік баспасында редактор
(1927-1928), Ленинград университеті мен Москвадағы қызыл профессура
институтында студент (1928-1935), Қазақстан жазушылар ұжымының төрағасы
(1936-1937және 1934-1952) болды, 1937-1941 жылдары Абай атындағы
педагогикалық институтында (қазіргі университет) профессор міндетін
атқарып, көп жылдар бойы республикалық баспасөздерде еңбек етті. 1954 жылы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы кеңесінің депутаты болып сайланады.
Бірінші рет Қазақстан Республикасы Кеңесінің депутаты болды. 1968 жылы
Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағын алып, екі мәрте Еңбек
Қызыл Ту, Құрмет елгісі ордендерімен марапатталады.
С.Мұқанұлының өмірі мен шығармашылығы көптеген ізденіс, зерттеу
еңбектеріне негіз болды. Олар: Т.Бейісовтің С.Мұқанов шығармаларындағы
Горький дәстүрі (1982), А.Нұрқатовтың Сәбит Мұқановтың шығармашылық жолы
(1956), М.Хасеновтың Жазушы және өмір (1960), Б.Манасбаевтың Сәбит
Мұқанов поэзиясының тілі (1960), С.Мақпыровтың Сәбит Мұқановтың
Ботагөз романының шығармашылық тарихы (1975), І.Есхожиннің Сәбит
Мұқанов-публицист (1978), Қ.Ергөбектің Жан жылуы (1981), Сәбит Мұқанов
(1989), Р.Тұрысбектің Дүниетаным және шығармашылық (1993), т.т. Даңқты
қаламгердің әдеби мұрасы хақында М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ә.тәжібаев,
М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібаев,
Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, З.Ахметов, Ә.Нұршайықов, С.Досанов, Ә.Кекілбаев,
С.Шаймерденов, Ж.Ысмағұлов, т.б. жазушы, ғалымдар маңызды ой-пікірлерін
айтты.
Академик-жазушы С.Мұқанұлы өмірінің соңғы жеті жылын өткізген
М.Төлебаев көшесіндегі 125-үй бұл күнде мемориалдық мұражай кешеніне
айналған. Осында өткізілген Сәбит Мұқанұлы сабағы рухани өмір мен дәстүр
сабақтастығының көрінісі. Өмір мен өнер заңдылығының ақиқатқа айналған,
рухани тіршіліктің ту тіккен тұсы осы. С.Мұқанұлы бұл биікке талант
қуатымен, адал еңбек-ізденістерімен жеткен, нәтижесінде – Өлмейтұғын
артына сөз қалдырған. Суреткер сыры, талант пен талғамның тұтастық сипаты
кешеден бүгінге, болашаққа бет түзеді. [4, 23б]
Жазушының алғашқы өлеңдері мен поэмалары, мақалалары мен әңгімелері
1922 жылдан жариялана бастайды.
Сәбит Мұқановтың түп нағашысы Жабайдың әкесі Байғұлы деген кісі
ауқатты, бірақ есеп білмейтін кісі болыпты. Неше қойы болса, дорбаға сонша
қойдың кепкен құмалағын салады екен. Қанша қойы өлсе не қаншасын сойса да
сөйтеді. Қой қоздаса қатыны бала тапқандай қуанып сонша құмалақты үстеп
салып, қойы жоғалса, бірнеше күн қабағы түсіп, үй ішін бір шыбықпен
айдайтын жан болыпты.
Сәбит Мұқанов Омбыдан оқудан келе жатып осы нағашысының үйіне түседі.
Сол кісі Сәбиттен аталарын сұрайды. Жиені білгенін айта бастайды: әкем
Мұқан, оның әкесі Шүкей, оның әкесі Бектемір, оның әкесі Байбарақ, оның
әкесі Сырымбет, оның әкесі Отарбай, оның әкесі Қосай, оның әкесі Сибан,
оның әкесі Танаш...
- Біледі екенсің. Ар жағын айтпай-ақ қой, - дейді Жабай сөзін бөліп.
Кездесу барысында нағашысы Сырымбет тауы туралы қызық әңгіме айтып береді:
Атай Сырымбеттің әкесі Қосай батыр болған екен. Кіші жүз бен Орта жүз
жайлауға таласып соғысқанда, кіші жүздің ханы Әбілқайырды найзаға шаншып
өлтіретін сол Қосай екен. Орта жүздің ханы Абылай Қосайдың бұл ісіне риза
болады да: Сен осы тауды мекенде, - деп Өркешті аталатын тауды береді.
Сол жылы Қосайдан екі ұл туады. Оның нағашысы ұлы жүз Дулат руында,
Сырымбет аталатын елде екен. Қосай баласына сол Сырымбет атынқояды да,
орныққан тауын да баласының атымен Сырымбет атайды.
Ол жерге Абылайдың орнына келген баласы Уәли қызығып, Сәбит
Мұқановтың аталарын күшпен қуады. Сырымбеттен қуылған соң жазушының аталары
Мәуліт деген жерге қоныстанған. Бірақ, ол жерден де кетуге мәжбүр болады.
Бұған себеп, қара тұқымынан шыққан төрт аға сұлтанның бірі – Зілғара
Қаратокин. Ол патшаға өте жағымды болып, түрлі шен, грамоталар, дворян
атағын алған. Қазақтан бірініші болып меншікті жер кесіріп алған да сол.
Патшаға сүйенгендіктен, момын халыққа істемеген қиянаты жоқ кісі болған.
Сәбит Мұқановтың үшінші атасы Бектемірдің Бекқара, Тоққара деген
інілері болады. Бекқара балуан болған екен. Әкелері Байбарақ ертерек қайтыс
болады да, балалары жетім қалады. Сол кезде Зілғара Қаракотин Баянауыл
дуанындағы бір байға қарындасын ұзатпақ болады. Ол заманның байлары мен
шонжарлары ұзатқан қызына берілетін бай жасау мен көп көлікке қоса құлдық
пен күңдікке жетім ұлдар мен қыздарды беретін. Сонадай жетімдердің біріне
Зілғара Бектемірден кіші інісі Тоққараны сұрайды. Бектемір бермейді. Күші
жетіп тұрған бай бермеуіне қарасын ба, тартып алады да, қызының жасауына
қосып, беріп жібереді.
Бектемір момын кісі екен, ал оның інісі намысқой және балуан Бекқара
кішкене інісін тартып ала алмай, әрі қалып қоюға шыдамай, ұзатылған қыздың
көшіне ілесіп еріп кете барады.
Қызды алған жақ ұлан-асыр той жасайды да, балуан күреспен жүйріктің
бәйгесіне тіккен қасқа тоғыздың ішіне қызбен барған жетімдерді қосады.
Сол тойда бас балуанның бәйгесі ретінде Тоққара тігіледі. Белдесуге Бекқара
түседі де, абырой болғанда қарса балуанды жығып кетіп, інісін өзі бәйгеге
ұтып алады.
Сәбит Мұқановтың атасы Бектемірдің бес баласына байланысты Бес алма
деген ән де шыққан:
Бір ағашта бес алма,
Мен де алмаймын, сен де алма.
Ауылың шалғай кеткенде,
Түстің сәулем, не халге?
Әннің шығу тарихы мынадай. Бектемірдің бес баласының шаруасы шағын
демесе, ешкіммен ат та, ас та сұрамаған, өздерінікі өздеріне мол жеткен
әулет болған. Үлкені мен кішісінің арасы көп болса он жас болған, тетелес
өскен ағайындылар. Бесеуі де бойшаң көрікті болған. Үлкені Омар мал бақса,
кейінгі Оспан аздап орысша оқыған, өткір, заңшылт кісі, Мүжән – қазанбұзар
тентек, тік мінез, басынан сөз асырмайтын, төртіншісі Сәбит Мұқановтың
атасы Шұкей болса, ойын-сауықтан басқа жұмысы жоқ, атты жақса мінетін,
киімді жақсы киетін, көмей біткеннің әншісі, саусақ біткеннің домбырашысы,
өлеңді жанынан суырып салып айта беретін ақын, кенжесі – Смайыл тоқал
баласы, тілі сәл кештеу болыпты. Одан Қасым дейтін жалғыз бала қалған.
Інілері Омарды әкелеріндей сыйлаған. Тек қана Омар келіншегін қалың
беріп алған екен. Оспан мен Мүжән қызды алып қашып заң білетін Оспан орысты
паналап төркініне теңдік бермеген.
Омар келіп Жабайдың апасы Қағазды Шүкейге айттырады. Шүкей Қағазды
алғаннан соң да жігітшілігі доғармай, салдық құрып, ел кезіп кетеді. Үйіне
келсе қыз-бозбаланы жинап, жасайтыны сауық. Сонда Қағаз әй-шәй деп үн
қатпайды. Шүкейдің бұнысына Қағаздың бауырлары малшы Бабай да, ынжық тәте
де ештеңе демеген.
Қағаз ағасы, Байғұлының балаларының ішіндегі ең байы Бабай кескіні
мен тұлғасы әкесінен аумаған ахметке өскен соң Балтакерей Бәйтілеудің
Балсары деген қызын әпереді. Төрт-бес ұлдың артынан сүт кенже болып
туғаннан соң атын Балсары қойған. Он алты жасында келін болып түскен
Балсары Ахметтен бірнеше құрсақ көтерсе де, бәрі қыз болып, екуі өліп
жалғыз қыз қалады. Бабай баласыз болды да, Азметтен ұл туса, асырап алмақ
болып дәмеленіп қыздың атын Дәмелі қояды. Бірақ, Ахмет 25 жасында жөтел
пайда болып, 27 жасында қайтыс болды. Өлгеннен кейін қазақтың әмеңгерлік
ғұрпымен Балсарыны Мұқанға қосқан. Мұқан биік бойлы, балуан денелі, ашаң
өңді, қараторы кісі болатын.
Сәбит Мұқанов әкесі мен анасына бірдей ұқсаған. Нағашысы Жабай:
Анаң орта бойлы, жалпақтау дөңгелек кескінді, кішкене мұрынды, көзі де
кішілеу еді, сен шешеңе тартқанға ұқсайсың. Бірақ сенің түрің қоңырлау
екен, шешең ақсары кісі еді, - деп отырады екен.
Сәбит ағамыз бен Мәриям апамыздың Арыстан, Марат, Ботажан атты
ұлдары, Жанна, Баян есімді қыздары бар. Барлығы да жоғары білім алып,
қоғамның белді бір мүшесіне айналған азаматтар. Әсіресе, Марат Сәбитұлын
көпшілік тарих ғылымдарының докторы, Қазақ киіз үйі атты ғылыми еңбектің
авторы ретінде жақсы таниды [10, 45б].
1.2 Еңбекқор қаламгер келбеті
С.Мұқанұлы өзімен тұстас, қанаттас, сапарлас болған қаламгерлер
секілді әдебиет әлемінде ақын ретінде белгілі болды. Қазан төңкерісіне
дейінгі он жеті жыл өмірін қозышы, қойшы, жалшы, арқаға талай тиген улы
қамышы кейпінде өткізген жас Сәбит халықтық жыр-шежірені, хиссаны жаттап
өсті. Өмір мектебі арқылы таныс – Сұлушаш эпосын жатқа білді.
Айтыстарға қатысып, ойын-сауықтарда боз-балаларға арнап өлең жазды. Өлең-
өнермен өмірін өрнектеуге талап жасады. Бұл талап, ізденіс ақын
шығармаларының өн бойында кең өріс алып, өзіндік арна алды. Сәбит Мұқанов,
- деп жазды Б.Кенжебаев, - құлашы үлкен, қармауы мол, тынысы кең ақын:
өлеңдерінің тақырыбы сан алуан, күрделі, маңызды. Қазақ халқының Октябрь
революциясынан бергі қоғамдық өмірінің Сәбит назары түспеген, Сәбит сөз
қылмаған жайы, жырламаған маңызды көкейкесті мәселелері жоқ.
Айталық, көпшілік алдында оқыған тұңғыш өлеңінде:
Біреу шат, неге біреу қайғы-зарда,
Неге байлық бір емес барлық жанға.
Өткізіп бастан қайғы барлық жанның,
Нашарды жетілдірер күні бар ма!
- деп өмір сырын, кедей-кемтарлар мен бай-дәулеттілердің ара қатынасына
өздігінше жауап іздейді.
Ақынның алғашқы өлеңдерінің бірі – Көңілімде (1917) ел өміріндегі ауыр
хал, нашар тұрмыс суреттеледі. Адам ойы, көңілі арқылы берілген өлең
жолдарынан кедейлік қамыт пен қысқа қолдылықтың терең тамырлары, әуелгі
негіз арналары айқын аңғарылады. Ол туралы:
Мақсатыңа іздеген,
Таба алдамадың, жетпедің.
Қылышын алап кезенген,
Нашарлықтан өтпедің,
- десе, сағым-өмір, тұман-көңілді серпілту үшін:
Қой, сен бүйтіп қамықпа,
Ілгері ұмтыл талап ет.
Шығаруға айдай жарыққа,
Қайраттанып бол өжет!
- дейді.
Өлеңінде өнерге айналған өмір, сол арқылы адам мен оның іс-әрекетіне,
келешек көріністеріне үн қату, көзқарас білдіру бар.
С.Мұқанұлының алғашқы өлеңдерінде еңбекшілер тұрмысы, бай-
феодалдардың, қожа-молдалардың кескін-кейіптері кеңінен суреттеледі. Жаңа
заман, еркіндікті жырлау алғашқы кезекте көрінеді. Бостандық атты
өлеңінде (1919) Ақысыз, пұлсыз бір аяқ асқа жұмыс қып жүрген қазақ кедей-
кемтарларының жай-күйін:
Көріп ылғи ауыр тұрмыс қиынын,
Көк желке боп, салбырап екі иығың,
Өмір бойы жүрсең дағы құлдықта,
Шығып көрген жоқты сенің бүйірің.
Өзің адам, тұрмысыңда мал едің.
Тырнағына жуандардың ілігіп,
Азаттыққа өмірінше зар едің,
- десе, енді бірде Еңбек етсең білім, өнер сенікі деп, Өмір-күреске
шақырады. Ауыр халге амалсыздан көнген жалшылардың азаттықты аңсауы,
еркіндік жолындағы күреске шығуы нанымды әсер етеді. Ол туралы:
Бұл бостандық көктен бізге келмеді,
Ешкім және сыйлап бізге бермеді.
Мұнда қазір ортағы жоқ өзгенің,
Бұл бостандық – жұмыскердің жеңгені,
- дейді.
Өмірдің сан-салалы қыры мен сыры, бай баласы мен кедей баласының
артық-кем тұстары қалың бұқараның таным-бөлігі арқылы жеткізіледі:
Пәленше жан, түгенше жан – барлығы,
Бәрі әулие сондағысы бай ұлы.
Мен-ақ жаман, сонда менің айыбым
Кедей қылып жаратты-мыс тәңірі.
Өлеңдегі өмір, еңбек мерейі – адал іс, әділетті әрекеттерге үндейді.
Қоғам байлығы, адамның орны, іс-әрекеті әділ бағаланып, құрметке лайық
екендігі терең тебіреніспен жеткізіледі. Сол арқылы: Ақын байлар
тепкісінен шыққан қазақ кедейлерінің тағдырына өз көңіл-күйін байланыстыра
жырлап, жаңа өмірді қуана қарсы алатынын таптық тұрғыда, саяси әлеуметтік
мән бере толғайды.
Демек, өмір – өлеңге, ал өлең – өнерге айналды деген осы. Ақын мұраты,
өлеңдегі көркмдік нысана осында.
Революциялық кезең, халық өмірі мен еңбек адамдары, олардың
еркіндікті, жарқын күнді аңсаған іс-әрекеттері Жалшының зары, Неге
тудым, Совет өкіметі мен қазақ әйелдері, Әжем, Кедей баласы, т.т.
өлеңдерінде көрініс тауып, леуметтік-саяси тұрғыдан жаңа сипатқа ие болды.
Айталық, Жалшының зары кедей өмірінің бай бесігіндегі азап-бейнетін
баяндайды. Автор қазақ кедейлерінің ауыр тұрмысын көрсету негізінде адам,
қоғам, өмір сипаттарының өз деңгейінде еместігіне батыл ой, оң
көзқарастарын білдіреді.
Сондай-ақ, жетім бала атынан баяндалатын Неге тудым атты өлең
жоқшылықтың сипат, сырын алға тартады. Аялайтын ана, қамқор әже жоқтықтан
өмірдің мәнсіз, тұрмыстың көңілсіз екендігі кеңінен көрінеді. Жетім ұлдың:
Ертелі кеш күн кештім тамақ аңдып,
Жан іздеп, ойға, қырға жүрмін қаңғып,
- деуінен жоқшылық, кедейлік өмір көрінсе, арман әлдиі былай берілген:
Бай баласын сүйгенде шешелері,
Жүрегім суық мұзға төселеді.
Менің де сондай сүйер шешем болса,
Көңілім қандай болып өсер еді!
Бала қиялы, сәби сезімі осылай сыр толғайды. Автор бала көзімен
қоғамға үн қатады, теңгермешілік сырын іздейді. Адам өмірі мен еңбегі тәрк
етілген қоғамда әділетсіздік бел алатынын айқын аңғартады. Өлең мұраты,
ұрпақ үні осында.
Қоғам өмірі мен мәдени-эканомикалық дамудағы оң өзгерістерден, адам
санасы мен іс-әрекеттерінен жаңа заман рухы, еңбек мұраты, патриоттық сезім
сенімді жырланды. Айталық, ақынның Шоқпыттың шаруасы, Биылғы егін,
Бүгін, Біздің күш, Жастар, Ұшқыш т.т. өлеңдерінде аталмыш
тақырыптар жан-жақты жырланды. Мысалы, Шоқпыттың шаруасы өлең атымен
аталатын кейіпкердің әр жылдардағы өмірі, еңбектері, отбасындағы орнын
көрсетуге арналған. Автор Шоқпыттың әр жылдардағы (1905, 1910, 1914, 1916,
1918, 1921, 1923, 1926) өмір кезеңдерін уақыт шындығымен, саясаттағы
содырлы істермен байланыстырып, оның есею, өсу эволюциясын нақтылы сөз
етеді. Алғашқы тұста ауыр тұрмыс, берекесіз еңбек отбасына кіріс кіргізбей,
мал басы құралмайды. Өзі – жалшылықта, әйел – күңдікте, қызы байдың
бесігін тербетеді. Ауылнайда ұят, ар жоқ болса, патшадан алым-салық мол
болды. Ол аз болғандай белгілі Маусым жарлығы Шоқпыт секілді сіңірі шыққан
кедей-кемтарларға жығылғынға жұдырық болып тиді. Бірақ, жыртық үйдің
құдайы бар екен - қазынаға, ұйымға мүше болды.
Шоқпыт өз алдына мал мен жер алып: Өткен күнге қарғыс айтты. Автор
Шоқпыт бейнесі арқылы қазақ кедейлерінің өмірі мен тұрмысы, әр кезеңдердегі
еңбегі мен көңіл-күйлерін, қоғамға, уақытқа байланысты қимыл, көзқарастарын
кең көлемде көрсетеді. Адал еңбек – жақсы өмір, мәнді тұрмыс негізі екені
жан-жақты ашылды.
Ақынның бір топ өлеңдерінде, атап айтқанда Кедей баласы - қазақ
ауылындағы дала көсемдері - бай мен би, қожа-молдаларға қарсылықты
көрсетсе, Күресшіл ұрпаққа - еңбекшілер мұраты келешек өмірге
сүйіспеншіліктерінен сыр толғайды. Балқаш, Конвеер, Сүт заводы
секілді өлеңдерде қазақ ауылы, кедейдің күнделікті тірлік-тыныстары
бейнеленеді.
Ал Биылғы егін шаруа еңбегінің жемісін, дала-жомарттың егістікпен
көрік алған сипаттарын суреттеуге арналған. Адал еңбек иесі Шоқпыт тотыдай
түлеген даланы, еңбекпен өсіп-өнген мол астықты көріп, көңілі өседі.
әлемнің әміршісі-еңбек екеніне көз жеткізеді. Өлеңдегі:
Сұлудай белі бұралып,
Толықсып, толық сыланып.
Даланы жауып егін тұр.
Немесе:
Даланың көркі егістік,
Тотыдай дала түледі,
- деген жолдардан бітік егін, болашақ мол астық өнімдерін аңғарумен қоса
адам еңбегінің жанып, ел мерейі артқанын терең танимыз. Өлең мұратынан ел
мен жерге құрмет, еңбекке адал көзқарас байқалады.
Сондай-ақ, Мектеп-білім егіні, Саятшым секілді өлеңдер өмір
өрнектеріне, серпінді ойға бай, шымыр шумақты, шағын оқиғалы болып келеді.
Аталмыш өлеңдерде артық сөз, жасанды ситуация, суреттер кездеспейді.
Алғашқы өлеңде мектеп – білім егіні, оқу- астық сипатында өріс алады. Әке
мен бала арасындағы диалог жыл мезгілдерімен сәйкестендіріледі. Астық-
отан, ел тілегі болса, оқу-білім – рухани өмірдің нәрі ретінде жырланады.
Ал келесі өлеңде өмірдегі артық-кем тұстар қалам қуаты арқылы қалың көпке
жететіні жан-жақты сараланады. [1, 6-10б.б]
Ақын өлеңдерінде (Құтты болсын, мейрамың, Еңбекші әйел
еңбектен, Мүслима т.т.) әйел - өмір, әйел - ару, әйел - ана, әйел -
еңбеккер тақырыбы әдемілік пен әсемділіктің символы ретінде көрінеді.
Сонымен бірге Есіңде ғой, қазақта әйел күң де, Бәсі келсе сататын малмен
бірге секілді сан салалы тағдыр тауқыметтері, қырдағы таңның атысы мен
күннің батысына деінгі есепсіз, көзге көрінбес азап-еңбектері, одан арылу
жолдары да көрсетіледі. Мысалы Құтты болсын, мейрамыңда:
Еңбекші қазақ әйелі,
Құрысын күңдік баяғы!
Есіңді жи, көзіңді аш!
Беліңді бекем буып ап,
Теңдікке қарай жай құлаш,
Мүслимада;
Көпті көрдің, көп білдің, тәжірибе алдың
Жасық блма, Мүслима, енді бекі.
Ел әйелі әлі де күндікте жүр,
Елге қайтып, солардың ішіне кір!
Еңбекші әйел, еңбектенде;
Түбіңе жеткен қалың мал,
Жасырын түрде әлі бар.
Әмеңгерлік қос қатын,
Жасты сүйген кәрі шал.
Еңбекші қазақ әйелі,
Осыларды есіңе ал!
Есіңе алып, құр қойма
Кедергі бол, тыю сал!
Еңбекші әйел іс істе,
Ұстап осы бағытты!
- секілді өлең жолдарынан өткен өмірдің өкінішімен қоса азаттыққа
ұмтылу, ертеңгі күнге деген құштарлық сенім жоғары. Мұндай сипаттар өлеңде
өткен мен бүгін тұрғысынан салыстырыла, сенімді дамып отырады.
Сол арқылы қоғам, әйел, еңбек тақырыбы жаңа мазмұн, соны сипатқа
ие болған. Осы тақырып Есіңе алып жер иісін, Егістік, Мәдени майдан
сынды өлеңдерде елдегі қара шаруа жайын, олардың жылдың төрт мезгіліндегі
еңбегі мен ерліктерін жырлау арқылы кең арна алады. Автор қоғамдағы еңбек
орнын, оның жемісі мен бағалану сырын қазақ кедейі, әйелі арқылы ашуға оң
қадам жасаған.
Ақын өлеңдерінде әлеуметтік күрес-тартыс, кеңес идеясын ту еткен
публицистикалық леп, үгіт-насихатпен бірге өзге тұстастары секілді орыстың
жаңашыл ақындарына еліктеп түр мен шеберлік жаңынан көп ізденеді. Мәселен,
Шагом марш, Жүйіткі, қара айғырым сынды өлеңдерінде жаңа ырғақ, ұйқасқа
баса ден қойып, сол арқылы өмірді, кезең көріністерін жырлады. Известия
газетінде жариялаған Майға сәлем өлеңімен (1933) қазақ лирикасын жаңа
биікке көтерді. Өлең көркем ой, көрікті де жеңіл тіл, терең мағынасымен
қалың көптің көңіліне жылы әсер етті. Осы өлеңінде ақын:
Сезім – оқ,
үнім – найза
түйреп қасты,
Даусымды арпалысқан,
күрес ашты,
- деп поэзия құдіретін, революциялық дәстүрді, жан әлемін айқын
аңғартады.
Өлеңде ой мен сезім бірлігі бар, жақсы өмір, нұрлы болашаққа деген
сенім жоғары, екпінді интонациялар мол. [2, 67б]
Осындағы Май мерекесі еңбек салтанатының, жыл мезгілдерінің шуаұты
сәті ғана емес, керісінше жаңа адамның азат ой, еркін еңбекке ұмтылысы
қалам қуатымен, жүрек-көңіл нұрымен шалқар сезіммен суреттеледі. Лирикалық
тұлға – еңбеккердің жан әлемі мен өмірге сүйіспеншілік, жарқын болашаққа
үміт-сенімі шексіз. Демек, Майға сәлем - ғасырлар бойы арман-елеске
айналған бостандықттың еңбек мейрамына ұласқан рухани көрінісі.
Ақын өлеңдеріндегі осындай қасиет, дәстүрлер Колхозды ауыл осындай,
Сөз – Советтік армия, Поэзия маршалы, Мақтан қазақ, Тың толғауы
т.т. терең дамытылады. Осындағы адам мен оның өмірі, еңбек пен рухани
бейнелері жан-жақты жырланады. Сондай-ақ, бұл өлеңдердің ұйқас-ырғағы
келісті, мән-мағынасы кең болғандықтан түсінуге жеңіл әрі де мол.
Колхозды ауыл осындай өлеңінде:
Сүйем мен таңды таудай, туды таңдай,
Таң нұры жүрегімнің қаны жандай.
Мен жырлап көрген емен, жүрегімді
Туым мен таң нұрына бірдей малмай,
- деп уақыт ырғағын, дәуірдің талап-тілектерін атқан таң, жіберілген ту,
соққан жүрек дүрсілімен сәйкестікке суреттейді. Жаңа уақыт, дүбірлі кезең
көріністері адам, табиғат арқылы жеткізіліп, дәстүрлі өлең үлгісімен
байланыстырылып, табиғи өріс алады.
Сөз – Советтік армия атты өлеңінде халық қазынасы – сөз сырының
мәні ашылады. Мазмұны маңызды, ырғақ-үйлесімі келісті бұл өлең адам
құдіретін, талант қуатын, тіл мүмкіндіктерін терең танытады. Бауырлас халық
пен танымал тұлғалар, туыстас тіл мен танымдық туындылар сөз арқылы зор
маңыз, биік тұғырға көтеріледі. Айқын бояу, жаңа теңеу, көркемдік өрнектер
кең өріс-арна алады.
Ақынның Ұлы Отан соғысы, тың тақырыбына арналған өлеңдерінен
(Майданға хат, Гвардеец бауырларға, Берлин алынды, Ленин қаласында,
Алыстағы ауылда т.т.) ел мен жер қадірі, ер мен ерлік жәйі терең
тебіреніс, патриоттық сезімдермен жырланады.
Сәбит Мұқанұлы поэзиясындағы Арнаулары мен Төрт тағандары
(рубаят), еліміздің қазынасы мен табиғатына т.т. арналған ой-толғаулары,
жүректің шахтасынан шыққаны, мың градус ыстықтың қыззуы бары басқа да
мәнді, көркем де ұтымды ойлар арқылы жеткізіледі. Демек, Сәбит Мұқанов
поэтикалық дарыны көркемдік шеберліктің биік шыңына көтерілген ақын. 20
жылдары Сәбит қазақтың кедейлері мен жалшы-жақыбайларының өмірі мен
тұрмысын, олардың Ұлы Октябрьге, революциялық өзгерістерге белсене
араласуын жырлап, әлеуметтік шаралардың мәнін насихаттаса, 30-жылдары
кешегі шаруаның бүгінгі колхозшыға айналу процестерін бенелеген, олардың ой-
арманы, тілек-мақсаттарын қалың жұртшылыққа жеткізуге асыққан лирик, өмір
оқиғаларын сюжетті желіге тартып, кең көлемде поэтикалық баяндаулар мен
толғауларға ұмтылған эпик ақын екені айдан анық.
Негізінен алғанда, Сәбит Мұқанұлы өлеңдерінен өмір-кезеңнің көрініс,
сипаттары, адам мен оның іс-әрекеттері қарапайым әпі көркем жеткізіледі.
Еңбекпен есейген, өмірден алынған оқиға, кейіпкерлер өздерінің артық-кем
тұстарымен бейнелі, бедерлі суреттеледі. Ақынның өзі де өлеңдегі өмірмен
көркемдік-рухани биік белеске көтерілді.
Ендеше, Ақын өлеңдері еліміздің әлеуметтік өсу жолының шешен шежіресі
сияқты сайрап тұр - деуге толық негіз бар. Өйткені, Сәбит Мұқанұлы – өмірі
өнерге айналған, өлең-мұрасымен қымбат қазына қалдырған дара дарын, ғажайып
құбылыс. [3, 89-102б.б]
ІІ. МҰҚАНОВ ПОЭМАЛАРЫ МЕН ТӨРТТАҒАНДАРЫ
2.1 С.Мұқанов поэмаларындағы идеялық және эстетикалық мұрат мәселелері
Сәбит Мұқанұлы эпикалық жанрдың дамып, кең арна алуына көптеген
поэмалары арқылы үлкен үлес қосты. Ақынның эпикалық қарым-қабілетін
көрсеткен Жұмаштың өлімі (1923), Батырақ, Октябрь өткелдері, Қанды
көл (1927), Құланның құны, Сұлушаш (1928), Жылқышы (1930),
Жұпархан (1965) т.т. поэмалары Қазан төңкерісінен кейінгі еліміздегі ірі
оқиғаларды, қоғам жаңалықтарын, адам еңбегі мен орнын уақыт үніне сай
суреттеген туындылар болды. Ақын поэмаларында фольклор шындығынан бастап
кеңес заманындағы белсенді қоғам құрылысшыларына дейінгі көріністер
көркемдік-идеялық, тақырыптық тұрғыдан әр деңгейде көрінеді.
Сәбит Мұқанұлы поэмалары өз кезеңінің шындығын, уақыттың сыр-сымбатын
жарқырата, көркем жырлаумен дараланады. Айталық, Жұмаштың өлімі,
Құрдастар - поэма жанрын жазужағы алғашқы ізденістер болса, Альбомда -
дәстүрлі сүйіспеншілік дәріптеледі, тұрақсыз Тайғақбай әрекеті
әшкереленіп, Ажар, Тәуекел бейнелері берік достық, биік адамгершіліктің
үлгісі ретінде есте қалады. Жылқышыда - аңыздық сипат басым, негізгі
тұлғаны мадақтау мұраты айқын. Ал Батырақ, Балбөпе, Қанды көл,
Құланның құны, Октябрь өткелдері, Сұлушаш - батырақтар өмірі мен
тұрмысын, тап теңсіздігінің сырын ашуға арналған. Жетім қыз - аңыз
негізінде туған, адамгершілікті ардақтап, озбырлық пен содырлыққа қарсылық
білдіреді. Қазақ қыздарының басындағы ауыр хал кезең трагедиясы ретінде
суреттеледі. Көмір – коммунизмде - қара алтынды Қарағанды, Алатау
алыбында - колхоз өмірі, кедей-кемтарлардың тұрмыс тағдырлары суреттеледі.
Ақ аю - челюскіншілер жорығын, сын сағаттағы адамдардың қажырлы күресі
мен ерлік істерін баяндап, арнаулы бәйгеде жүлде алған. Мұхтар Әуезов
сөзімен айтсақ: ... поэзиямызда көрнекті орын алатын шығарма.
Жұпарханда - махаббат тұрақты, патриоттық сезім жоғары. Ел тағдыры мен
тіршілігі, басқыншылыққа, озбырлыққа қарсы күрес кең көлемде көрінеді.
Эпикалық жанржағы туындылар ішінде Батырақ, Қанды көл, Құланың
құны - бай-феодалдардың кедей-кемтарларға көрсеткен шектен тыс зорлық-
зомбылықтарын, құлдық-күңдік сипаттағы іс-әрекеттерін, сондай-ақ Кеңес
заманында теңдік алған батырақтардың жаңа қоғамды құрудағы іс-жұмыстарын,
белді қайраткер дәрежесіне көтерілу сипаттарын суреттейді.
Сөз зергері Сәбит Мұқанов – суреткерлік шеберлікпен өміріміздің қат-
қабат шындығын дөп басып, көркем шығарма өзегіне айналдырған ойы орамды
жазушы, қиялы қанатты ақын. Оның поэзия, проза, драматургия салаларындағы
туындылары халқымыздың рухани кәдесіне айналды. [4, 345-367б.б]
Сәбит Мұқановтың өлеңдері мен романдары көркем тілге бай. Неше алуан
кестелі де, көркем айқындауыштарды таба да, орынды қолдана да біледі.
Сондай шығармаларының бірі – Сұлушаш поэмасы. Поэманың сюжеті ел
аузындағы аңыз-ертегі желісі негізінде құрылып, оқиға өрісі Алтай мен
Сұлушаш арасында дамиды. Соған қарағанда автор бұл шығармаға аңызды өзек
етіп алған. Қаламгер екі ғашық жанның бір-біріне деген махаббаты жайлы
аңыздың түпкі мазмұнын сақтағанмен, кей тұстарда өз жанынан кейіпкерлер мен
баяндаулар қосқан. Бұл тақырыпты шешуге автор көп дайындықпен келгендігін,
аңыз-ертегілік материалдарды терең зерттегенін байқатады. Оқиғаға тыңнан
жол тауып, соңыдан соқпақ жол салады.
Махаббат жолындағы тартыс, қоғамдағы әлеуметтік күрес, теңсіздік
мәселесі поэманың негізгі арқауы. Бұл қарама-қайшылықтар Сұлушашта табиғи
үйлесім тапқан.
Сұлушаш - халық әдебиетінің дәстүрін негіз еткен, реалистік өмірді
шындық үлгіде көрсеткен поэма. Мұнда қазақ өмірінің көрініс-қайшылықтары,
бай мен кедей арасындағы кереғар көзқарас, қатынастар, жастардың бас
бостандығы, еркіндігі мәселесі сөз болды. 20-жылдар поэзиясынан бұл
поэманың ерекшелігі – аңыз желісін реалистік сипатқа, көркемдік шындыққа
негіз еткен автор ізденісі, сюжет сәттілігі, тіл шеберлігі т.т. алдыңғы
кезекте көрінеді. Мұнда (Сұлушаш - Р.Т.) басты қаһармандардың іс-әрекеті
мен ой-армандары, күресі мен қасіреті шиеленіскен оқиғалар арқылы
беріледі. Бұл романда зор характерлер, шариғаттың кертарпа әдет-ғұрыптарына
мойын ұсынбаған және адамшылық жолында жантүршігерлік тауқыметтер тартуға
дайын, құлдың қорлық өмірінен гөрі өлімге қасқая баратын ер жүрек адамдар
бейнеленеді.
Ақынның ел өміріне, дала сырына қанықтығы поэмадағы қазақ тұрмысы
мен кәсібінен көрінеді.
Айталық, шығарманың алғашқы бөлімінен (Сайран) қыз әкесі, оның
байлығы, тұрмысы т.т. терең танылады:
Бай болған дәулеті мол Тілеуберді,
Байлықпенен меңгерген талай елді.
Төрт түлік мал ергенде құрттай қайнап,
Құмырсқадай қыбырлап жапқан жерді.
Тор қасқалы қаз мойын жылқыларын
Екі-үш мыңдап он шақты қосқа белді.
Түйелері түздерде бота тауып,
Қойы жүрген жерінен қозы терді ...
Аты адам, жүректе санасы жоқ - кедей-кемтарлар өмірі, дала сыры мен
табиғат көріністері т.т. көркем әрі келісті жырланады.
Алтай мен қайсардың достығы, іс-әрекеттері сенімді суреттеледі:
Екеумізді достасқан тілек қосты,
Айнымайтын сенімді жүрек қосты.
Майданында еңбектің қайнап піскен,
Құрық ілген қажырлы білек қосты.
Байдың кегін кекпенен қайтарам деп,
Сұлу сынды аққудай түлек қосты.
Саған қосып мені де сұрғылт тұрмыс,
Бәйгесіне жарысқа сілеп қосты ...
Негізгі тұлғалар – Сұлушаш пен Алтай бір-біріне ғашық жастар.
Бірақ, екеуінің арасында еркін жүріп, қосылуға кедергі бар, ол – Сұлушаш
Тілеуберді байдың қызы, Алтай соның жылқысын баққан кедей болуы. Сол
заманның салты бойынша бай қызы жалшы ұлына үйленуге тиым салынған. Поэма
оқиғасы дала ережесінің мәні мен сырын терең көрсетеді.
Сұлушаш – ақыл-парасатымен, Алтай – ер тұлғалы қайсарлығымен ғашықтық
жолын таңдап, сүйіспеншілікті ту етіп, қалың елден қашып, иесіз тауды
паналайды. Оларда бір-біріне деген ыстық жүрек, айнымас сүйіспеншіліктің
жоғарылығы сенімді әсер етеді. [12, 34-42б.б]
Поэма аттас тұлға портретін асыл адамгершілік, биік парасаттылық
танылады:
Қарақат көз, қыр мұрын, ұзын кірпік,
Тістері меруерттің тізген тасы.
Бетінен нұры бөртіп, қаны толған,
Толқыған сұлу айдай кесер басы ...
Алтай бейнесінен мұң мен шер, кедейлік қамытының салмағы қатар
сезіледі:
Бүгінгі қайғылының Алтай бірі,
Күн сықылды еместей көрген күні.
Жұрттың күлген күлкісін көтере алмай,
Ашудан шығып отыр беттің түгі.
Қанша қайрат орнаған жан болғанмен
Бүгін түскен мойынға аз ба жүгі? ...
Сұлушаш пен Алтай арасындағы сүйіспеншілік нанымды да әсерлі баяндалады.
Негізгі тұлға – Сұлушаштың сенімі мен сезімі, бір ғана Алтайға арналған:
Басқаны Сұлушаштың сүйері жоқ,
Алтайдан басқа көңілі иері жоқ.
Кездескен қай мырзаға көз салса да,
Ішінде тап Алтайдай біреуі жоқ.
Алтайдың тілі оған бұлбұлға ұқсас,
Сөйлесе, майдай майда, сүйегі жоқ.
Тәңірісі табынатын жалғыз Алтай,
Өзінше одан артық киелі жоқ ...
Сұлушаштың мен сендік сенер болсаң сырым осы деп алуан кедергі,
тағдыр тауқыметтерін бастан кешіуі, соңында өмірін өлімге қиюы-кезеңге
қарсылықтың, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz