Оғыз мелекеті

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Оғыз мелекеті туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Оғыздардың саяси бірлестігі ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3. Оғызнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
4. Оғыз тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
5. Оғыздардың шаруашылығы. ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18

Қарлұқ қағанатының солтүстік-батыс жағында, Сырдарияның орта және төменгі бойында және оған жалғасып жатқан Батыс Қазақстан далаларында ІХ-Х ғасырларда оғыз тайпаларының ерте ортағасырлық феодалдық мемлекеті қалыптасқан. Оғыздардың алғашқы ата- бабаларының қонысы Ыстықкөл маңайында болыпты, ал VIIIғасырдың орта шенінде оғыз тайпалары Жетісу өңіріне көше бастаған.Батысқа қарай жылжыған оғыздар сырдарияның орта шенінде тұратын қанғар- печенег бірлестігімен ұзақ уақыт бойы шайқасқа түсті.
Бұл шайқас тайпалардың оғыз одағының саяси топтасуына себебін тигізді. Бұл одақ оғыздардың Оңтүстік Және Батыс Қазақстанның байырғы тұрғындарымен араласуының нәтижесінде құрылды. Оғыз одағының құрамына – печенегтердің біразы, Сырдария аңғарындағы, Арал маңындағы, каспийдің солтүстік төңірегіндегі басқа да далалаық тайпалардың біразы кірді. Бұлар арғы үнді-еуропалық және фин- угорлық болғанымен, бара-бара түріктенген алаңдар, астар, бажғарлар, нукардалар, бажналар болатын.
Қалыптасқан оғыз этносының құрамына Жетісудан шыққан түркі тілдес түрлі тайпалар кірді. Бұлардың ішінде УІІІ ғасырда Шу мен Талас аңғарларын мекендеген жағрлар (шағр) және шарұқтар да болған. Оғыздардың қалыптасуына шығыс түрік тайпаларының кейбір топтары, қимақ тайпалары, Обь пен Ертіс арасын мекендеген баяндурлар, имурлар, қайлар қатысты.Сөйтіп, оғыз этникалық қауымының қалыптасуы күрделі де ұзақ процесс болды .
Оғыздар ХІ ғасырда ру бөлімшелері көп 22 тайпадан тұрғаны мәлім болып отыр. Тайпалардың ірі бірлестіктері “ел”, “халық”, “ мемлекет” деген ұғымды білдірді. Оғыздарда туысқандық байланыстар қандастық жағынан емес, шаруашылық- жерлестік байланыстарға негізделді. Оғыздар арасында көбіне далалық аймақты мекендеген монғол тектес нәсілдік топ басым болды.

1. Қазақстан тарихы ( очерктер). Көне заманнан бүгінге дейін. Қазақстан орта ғасырда . Алматы “Дәуір” баспасы 1994 жыл. §3. 65-67 бет.
2. Қазақстан тарихы, І бөлім. Алматы “Рауан” – 1995 жыл
Д.Бабаев. 78-82 бет.
3. Қазақстан тарихы, С.Жолдасбаев,Д.Бабаев. Алматы “Атамұра”, 2003 жыл. 22-27 бет. “Оғыз мемлекет”.
4. Қазақтар-Казахи. Энциклопедия –8 том. “Оғызнама ” Алматы-2004 жыл.
5. Қазақ Соет Энциклопедиясы. 8-ші том. Алматы-1976 жыл. 438-442 бет.
6. Егемен Қазақстан газеттерінің 2003 ж. жинағы.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 3
1. .Оғыз мелекеті туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Оғыздардың саяси бірлестігі ... ... ... ... ... ... . ... ... 7
3.
Оғызнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..11
4. Оғыз
тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
2
5. Оғыздардың шаруашылығы. ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 18

Кіріспе
Қарлұқ қағанатының солтүстік-батыс жағында, Сырдарияның орта және
төменгі бойында және оған жалғасып жатқан Батыс Қазақстан далаларында ІХ-Х
ғасырларда оғыз тайпаларының ерте ортағасырлық феодалдық мемлекеті
қалыптасқан. Оғыздардың алғашқы ата- бабаларының қонысы Ыстықкөл маңайында
болыпты, ал VIIIғасырдың орта шенінде оғыз тайпалары Жетісу өңіріне көше
бастаған.Батысқа қарай жылжыған оғыздар сырдарияның орта шенінде тұратын
қанғар- печенег бірлестігімен ұзақ уақыт бойы шайқасқа түсті.
Бұл шайқас тайпалардың оғыз одағының саяси топтасуына себебін
тигізді. Бұл одақ оғыздардың Оңтүстік Және Батыс Қазақстанның байырғы
тұрғындарымен араласуының нәтижесінде құрылды. Оғыз одағының құрамына –
печенегтердің біразы, Сырдария аңғарындағы, Арал маңындағы, каспийдің
солтүстік төңірегіндегі басқа да далалаық тайпалардың біразы кірді. Бұлар
арғы үнді-еуропалық және фин- угорлық болғанымен, бара-бара түріктенген
алаңдар, астар, бажғарлар, нукардалар, бажналар болатын.
Қалыптасқан оғыз этносының құрамына Жетісудан шыққан түркі тілдес
түрлі тайпалар кірді. Бұлардың ішінде УІІІ ғасырда Шу мен Талас аңғарларын
мекендеген жағрлар (шағр) және шарұқтар да болған. Оғыздардың
қалыптасуына шығыс түрік тайпаларының кейбір топтары, қимақ тайпалары, Обь
пен Ертіс арасын мекендеген баяндурлар, имурлар, қайлар қатысты.Сөйтіп,
оғыз этникалық қауымының қалыптасуы күрделі де ұзақ процесс болды .
Оғыздар ХІ ғасырда ру бөлімшелері көп 22 тайпадан тұрғаны мәлім
болып отыр. Тайпалардың ірі бірлестіктері “ел”, “халық”, “ мемлекет” деген
ұғымды білдірді. Оғыздарда туысқандық байланыстар қандастық жағынан емес,
шаруашылық- жерлестік байланыстарға негізделді. Оғыздар арасында көбіне
далалық аймақты мекендеген монғол тектес нәсілдік топ басым болды.
Ісләм дініне кіргеннен кейін оғыздардың біразы Шаш пен Испиджаб
аймақтарында тұрып қалады.
ІХ ғасырда ұзақ күрестен кейін оғыз көсемдері Арал маңы даласында
саяси билікті өз қолдарына алды. Ғасырдың аяқ кезінде оғыздар хазарлармен
одақтасып печенегтерді ойсырата жеңді де, Жайық пен еділ аралығын өзіне
қаратып алды. Х ғасырда оғыз мемлекетінің астанасы Янгикент немесе Жаңа
Гузия деп аталатын қала болды. Оғыз мемлекетінің саяси орталығы ретінде
Янгикентті таңдап алуына көптеген жағдайлар себеп болады. Бұлардың ең
бастысы оның Азияның ірі егіншілік өңірлерімен, Хорезммен және
Мәуереннахрмен түйісіп жатқан географиялық орнының қолайлығы еді.Янгикент
қимақ даласы арқылы Сарысу, Кеңгірт, Есіл және Нұра бойларына баратын
маңызды керуен жолының үстінде жатты. Сығанақ пен Оңтүстік Оралға баратын
сауда жолы осы қаланың үстінен өтетін.
Оғыз мемлекетінің этникалық құрамы әр тектес болды, олардың тұтас
халық болып бірігу процесі аяқталмады. Оғыздар мемлекеті де тұтас мемлекет
бола алған жоқ. Ірі бірлестіктерді басқарған көсемдердің тұрағы мықты
бекініс болды, оларда қазына және азық-түлік сақталды. Оғыз патшалары өз
иеліктерін қорғау үшін арнайы әскер ұстады, ал шапқыншылық жасалған кезде
бала-шағасы мен мал-мүлкін алып, қамалдарға тығылды. Оғыз мемлекетінің
билеушісі жабғу (ябғу) деп аталған. Оғыз жабғуларының көмекші билеушілері
мен кеңесшілері болды. Жабғу ресми түрде сайланып қойылған деп есептелсе
де, билік атадан балаға мирас болып қалып отырды.Билеушілер кеңесте
сайланды. Бұл кеңес өткен замандағы халық жиналыстарының өзгерген түрі
еді.
Алайда оғыздардың халық жиналыстары өте сирек шақырылды. Күнделікті
өмірде шонжарлар кеңесі басты рөл атқаратын.
Жабғудың “инал” деп аталатын өз мұрагерлері болған. Оларды бала
кезінен тәрбиелеу үшін арнайы қамқоршылар тағайындалған. Әйелдер де сарай
маңындағы саяси қызметтерге тартылған.
Сарайдың оғыз әскерінің бастығы- сюбашының беделі зор болды. Әскер
бастықтары кейде тіпті жағбуға да қарсы шығып отырған. Жабғудың билігін ірі
әскери-тайпалық шонжарлар кеңесі шектеп отырды.
Х ғасырдың аяғында уақтылы алынып тұратын алым-салық жүйесі
қалыптасты. Жабғудың салық жинаушылары мың адамға дейін баратын арнайы салт
атты әскер болды. Алым-салықтан бас тартқан тайпаларға жазалау шаралары
жүргізілді.
Оғыз мемлекеті мен Киев князі Святославтың арасында хазарларға
қарсы соғыс одағы жасалды. Хазарлармен бәсекелес көшпелі оғыз шонжарлары
мал жайылымы үшін Дон және Қара теңіз маңындағы далаларға өте мұқтаж болды.
Ал оған жетуге Хазар қағандығы бөгет жасайтын..Сонымен қатар оғыздарды
Еділ бойы, Маңғыстау, Үстіртті басып өтетін, Еуропаны Азиямен жалғастыратын
аса маңызды сауда жолдары барынша қызықтырды.
Бұл сауда жолдарын өз бақылауында ұстауға орыс мемлекеті де мүдделі
болды. Хазарияның талқандалуы орыс саудагерлеріне Шығыс елдерінің бай
базарларына жол ашатын еді. Осындай сыртқы саясат бағытында оғыз жабғуы мен
орыс князі одақ жасасты. Сөйтіп, мүдделі одақтастардың біріккен күші Хазар
қағанатын ойсырата жеңіп, тас- талқанын шығарды.
Хазар қағанатының талқандалуы оғыздардың саяси қуатын өсіре түсті. Х
ғасырдың аяғында оғыз жабғулары орыс княздарымен біріге отырып Еділ
Бұлғариясын да күйрете жеңді.

1. Оғыз мелекеті туралы түсінік.

ОҒЫЗДАР ( араб, және парсы-ғуз, ғузз, ежелгі түрікше- оғуз ; қазақша
– оғыз) ертедегі орта ғасырда Орталық және Орта Азияда өмір сүрген түрік
тілдес тайпалар. Оғыз атауы, сірә, алғашқыда “ тайпалар”, “тайпалар
бірлестігі” деген ұғымды білдірген болса керек, ал кейіннен жинақтап
айтылған этникалық атау мағынасына айналған. Оғыздар жөніндегі тарихи
аңыздарға талдау жасау олардың арғы тегінің топтаса бастау кезеңі Батыс
Жетісумен байланысты екенін көрсетеді . Алғашқы даңқты Оғыз тайпалары
бірінің басқару ордасы Ыстықкөл жағалауында болған . 7 ғасырдың басында
Түрік қағандығы құрамында тоғыз- Оғыз одағы пайда болды. Орхон руна
жазуында Шығыс Түрік қағандығы ( 6-8 ғ.) құрамына кірген.Оғыз тайпалары
Шығыс Монғолияны мекендегендігі айтылады . Оғыздар шамамен 8 ғ-дың орта
шенінде Жетісудан Қаратау бөктері мен Сырдарияның төменгі ағысы
алқаптарына жылжи бастаған. 9 ғ-да қырғыздар ығыстырған. Қытай Халық
Республикесіндегі қазіргі Шыңжаң және Ганьсу провинцияларына барып
қоныстанды. Мұнда “тоғыз оғыз” атауын бірте-бірте ұйғыр этномимі ығыстырып
шығарды Ал 9-10 ғ-да Оңтүстік және Батыс қазақстан территориясында Оғыз
этносы бірте- бірте қалыптасты. Оғыздың этникалық құрамына Сырдария алқабы
мен Арал-Каспий далаларын мекендеген ежелгі этникалық топтар ( негізінен
түріктенгендері) мен Жетісу, Сібірдің көшпелі және жартылай көшпелі рулары
мен тайпалары енді . Оғыздар бірнеше тайпаға, тайпалар көптеген руларға
бөлінді.Махмут Қашғаридің (11ғ.) деректерінде Оғыздың алғашқы 24 тайпадан,
кейін 22 тайпадан құралғаны айтылады. Оғыз бұзық (бузук), ұшұқ (учук) болып
екіге бөлінеді. Олар тиісінше Оғыз әскерлерінің оң және сол қанаттарына
кірді.Осы топтардың әрқайсысы теңдей екі топқа бөлінген 24 тайпадан
құралды.
Оғыздардың қарлұқ, печенег, башқұрт, қимақ, қыпшақ сияқты түріктілдес
көрші тайпалармен, қауымдармен тығыз байланыста болуы- уақыт өткен сайын
олардың өзара жақындасуына жол ашады.
ІХ ғ-дың соңы – Х ғасырдың ортасында Арал теңізі мен Каспий теңізі
маңындағы территориялардда да Оғыздар одағы құрылды. Х ғасырда Сырдарияның
төменгі бойындағы алқаптарда Оғыз мемлекеті ұйымдасты. Мемлекет орталығы
Янгикент ( Жаңакент) қаласы болды. ХІ ғасырдың ортасында шығыстан келген
қыпшақтар Оғыз мемлекетін талқандады. Оғыздардың бір бөлігі батысқа кетіп,
оңтүстік орыс далаларына қоныс тепті, салжұқтар басқарған басқа бір бөлігі
Алдыңғы Азия елдерін жаулап алды. Кейіннен бірнеше мемлекет пайда болды.(
Салжұқ мемлекеті, Салжұқ әулеті билеген мемлекет, ең ірі - Коний
сұлтандығы). Оғыздардың солтүстік- батыстағы бөліктері бертін келе Еділдің
( Волганың) төмен бойындағы татарлармен, Оңтүстік Оралдағы башқұрттармен
сіңісіп кетті.
Сырдария, Арал алқаптары мен Солтүстік Каспий маңын мекендеген Оғыз
тайпалары қазақ тарихында айтарлықтай із қалдырған. Тарихи аңыз деректерде
Оғыз қазақтың арғы тегінің бірі ретінде аталады. Оғыздар сондай –ақ
түрікмен, өзбек, қарақалпақ халықтары аталарының бірі болып саналады.
Оғыздардың ХІ-ХІІІ ғ-да Закавказье мен Кіші Азияға өтіп кеткен оңтүстік
тобы азербайжан, түрік, гагауз халықтарының этногонезінде маңызды роль
атқарды.

2. Оғыздардың саяси бірлестігі.
ОҒЫЗДАРДЫҢ САЯСИ БІРЛЕСТІГІ – оғыздардың ІХ-ХІ ғасырдағы феодалдық
мемлекеті. Шамамен 8 ғ-дың ортасында Оғыз тайпалары түп аталарының тобы
Жетісудан кете бастады. Жетісу түріктерінің бір бөлігі Қаратау бөктері мен
Сырдарияның төмен ағысы бойына қоныс аударды. Олар кенгар-печенек
бірлестігімен ұзақ жылдар қақтығысып, соғысып, Арал теңізінің батысы мен
Каспий теңізінің солтүстігіндегі жерлерді басып алды. Бұл соғыстар Оғыз
тайпаларының саяси жағынан топтасып қалыптасуына жағдай жасады. Оғыздар
бірнеше тайпаға, ал тайпалар көптеген ру тармақтарына бөлінді. Махмуд
Қашғари оғыздар алғашқыда 24 тайпадан құралды, ал Марвази 12 тайпадан
құралды дейді.
ІХ ғ. соңы-ХІ ғ-дың І- ширегінде Оғыз тайпалары Сырдарияның орта
ағысынан Еділдің (Волга) төменгі ағысына дейінгі байтақ жерлерді мекендеді.
Олар Ырғыз, Жайық, Ембі, Ойыл өзендерінің алқабында, Аралсор көлінің
жағалауы мен Сырдария Қаратауының бөктерінде көшіп-қонып жүрді. Арал
теңізі маңында, Каспийдің солтүстігіндегі жерлер мен Сырдарияның төменгі
ағысы алқабын мекендеді.
VIII ғасырдың 2-жартысы мен ІХ ғасырдың соңында Оғыз тайпаларында
мемлекеттік ұйым нышандары пайда болып, нығая түсті. Орта Азияға, Шығыс
Европаға, Шығыс Қазақстан мен Монголияға баратын керуен жолдарының
тоғысқан жеріне орналасқан Янгикент қаласы Х ғасырда Оғыздардың солтүстік
бөлігінің астанасы болды. Мемлекет басында жоғары әкім (билеуші, құрметті
лауазымы “жабғу”) тұрды. Олардың орынбасарлары күл- еркіндер деп аталды.
Жабғу сөз жүзінде хан болып сайланғанымен, іс жүзінде мемлекет билігі
атадан балаға мирас болып қалып отырды. Оғыздардың бас хандары әскери
демократия кезіндегі халық жиналыстарының қайталанған түрі іспеттес
кеңестерде сайланды. Жағбу мемлекетінде оғыз әскерлерінің бас жетекшісі (
лауазымы “сюбашы”) үлкен роль атқарды. Ол мемлекеттің саяси өміріне
араласып, кейде жоғары әкімге де қарсы шығып отырды.
ІХ-Х ғ-дағы Оғыздардың солтүстік батысы өзінің саяси және әлеуметтік
құрылымы жағынан феодалдық қоғамға дейінгі дәуірден ертедегі феодалдық
қоғамға өту дәуіріндегі мемлекет болды. Мұнда ескі ру- тайпалық жойылып,
патриархалды-феодалдық қатынастар дамыды. Х ғ-дың аяғы-ХІ ғ-дың басында
Сырдария жабғулары мемлекетінде тұрақты салық жүйесі қолданылды. Бұл
мемлекетте белгілі бір басқару аппараты қалыптасқанын көрсетеді. Сондықтан
ХІ ғ-ғы Оғыздың солтүстік батысын ертедегі қарапайым феодалдық мемлекеттік
бірлестік деп атауға болады.
965 ж. оғыздар Киев Русымен одақтасып, Каспий теңізінің солт.- шығ.
жағалауларындағы жерлерді иемденген Хазар қағандығын талқандады. 986 ж.
оғыздардың Жабғуы орыс князьдарымен бірге Волга – Кама бұлғарларын күйрете
жеңді. Мұның бәрі Оғыз мемлекеті саяси қуатының артуына жағдай жасады.
Алайда шамадан тыс ауыр салыққа наразы, тайпалар арасындағы
көтерілістері және феодалдана бастаған ақсүйектердің езгісі мен зорлық –
зомбылығына қарсы халық қозғалыстары нәтижесінде X – XI ғысырда Оғыздың
солтүстік батыс. дағдарысқа ұшырап, төмен құлдырады. Ішкі қайшылықтар
жегідей жеп, әлсіреген Жабғу мемлекеті Қыпшақ тайпалары көсемдерінің
соққысынан біржолата құлады. Оғыздардың едәуір бөлігі қыпшақтардың
қысымымен Шығыс Европа мен Кіші Азияға ығысты, енді бір бөлігі
Мауараннахрдағы Қарахан әулеті мен Хорасандағы Салжұқ әкімдерінің билігіне
көшті. XI ғасырдың ортасында оғыздардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.