Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық мәні
КІРІСПЕ.
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық мәні.
1.1 Кәсіпкерліктің мәні мен қажеттілігі
1.2 Шағын бизнес . экономикалық дамудың негізі
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық негізде
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы мәні
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы
2.2 Шет елдерде шағын бизнестің дамуы
3. Отандық шағын бизнестің қалыптасуы мен жетілдіру жолдары.
3.1. Шағын бизнесті дамытуда, кездесетін проблемалар.
3.2. Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары.
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық мәні.
1.1 Кәсіпкерліктің мәні мен қажеттілігі
1.2 Шағын бизнес . экономикалық дамудың негізі
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық негізде
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы мәні
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы
2.2 Шет елдерде шағын бизнестің дамуы
3. Отандық шағын бизнестің қалыптасуы мен жетілдіру жолдары.
3.1. Шағын бизнесті дамытуда, кездесетін проблемалар.
3.2. Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары.
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шағын кәсіпкерлік нарықтық экономиканың басты элементі болып табылады, онсыз мемлекет бірқалыпты дами алмайды. Шағын кәсіпкерлік – бұл өркениетті нарықтық шаруашылықтың құрамдас бөлігі, оған тән бәсекелестік механизмнің ажырамас бөлігі. Бұл кәсіпкерлік түрі нарықтық экономикаға қажетті икемділік бере отырып, халықтың ірі қаржылық және өндірістік ресурстарын жинақтайды, өзінде қуатты монополияға қарсы потенциалды қалыптастыра отырып, ғылыми-техникалық прогресстің бірқатар бағыттары бойынша алға жылжуды қамтамасыз етеді және құрылымдық қайта құрудың басты факторы болады, көп жағдайда нарықтық шаруашылықтың еңбекпен қамту және басқа да әлеуметтік мәселелерін шешеді. Сондықтан шағын кәсіпкерліктің дамуы экономикалық саясатты қалыптастырудың стратегиялық міндеті болып табылады.
Мемлекеттік және басқа да қолдауға қатысты шағын бизнеске аз көңіл бөлінуімен шағын кәсіпкерліктің мәселелерін зерттеу мәні жоғарылайды. Шағын кәсіпкерлікті дұрыс бағаламау нәтижесінен оның экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерін ескермеу ірі стратегиялық мақсаттардың іске аспауына тікелей әсерін тигізеді.
Мемлекеттің қолдауынсыз және өзіндік ішкі топтағы өзара әрекетсіз шағын бизнес ірі капиталдық бәсекелестік күреске төтеп бере алмайды, өзінің экономикалық, саяси және әлеуметтік қызығушылықтарын қорғай алмайды.
Жаңа кәсіпорындардың нарыққа шығуына және олардың қызметтерінің дамуына әкімшілік және экономикалық кедергілер бар. Көптеген шағын кәсіпорындар Қазақстандық заңдылықтардың жетілмегендігіне байланысты «көлеңкеде қалып отырды». Бірқатар эксперттердің бағалаулары бойынша шағын кәсіпорындардың 90 пайызы көлеңкелі экономикада қалып отырды. Қалыптасқан жағдай жемқорлыққа шексіз мүмкіндік әкеле отырып, нәтижесінде шағын кәсіпкерлік өкілі жергілікті деңгейде бұқаралық құрбанға айналады. Мемлекет шағын кәсіпкерлік секторында нарықтық өзгерістер процесінің белсенді және қозғалмалы қатысушысы ретінде, минималды меншіктік ресурстар көмегімен капитал салымдарының жоғары айналымын қамтамасыз ететін экономикалық қарым-қатынастардың тең құқылы субъектісін көргісі келмейді. Шағын меншік иесінің несие-қаржылық және салықтық жүйеде кедендік қорғауда ешқандай артықшылықтары жоқ, бизнесті дамытуда айтарлықтай кедергілерді бастан кешіреді, өмір сүруге қиын жағдайда жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерліктің өкілі үшін өндірістік сферада бұл кәсіпкерліктің түрі тиімсіз, сондықтан сауда және делдалдық салада қызмет істеуді жөн көреді, ал қазіргі қазақстандық экономика үшін капиталдың айналыс саласынан өндіріс саласына құю өте қажет. Сол себепті бүгінгі күні шағын бизнесті мемлекет тарапынан қолдау жасау қажет.
Мемлекеттік және басқа да қолдауға қатысты шағын бизнеске аз көңіл бөлінуімен шағын кәсіпкерліктің мәселелерін зерттеу мәні жоғарылайды. Шағын кәсіпкерлікті дұрыс бағаламау нәтижесінен оның экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерін ескермеу ірі стратегиялық мақсаттардың іске аспауына тікелей әсерін тигізеді.
Мемлекеттің қолдауынсыз және өзіндік ішкі топтағы өзара әрекетсіз шағын бизнес ірі капиталдық бәсекелестік күреске төтеп бере алмайды, өзінің экономикалық, саяси және әлеуметтік қызығушылықтарын қорғай алмайды.
Жаңа кәсіпорындардың нарыққа шығуына және олардың қызметтерінің дамуына әкімшілік және экономикалық кедергілер бар. Көптеген шағын кәсіпорындар Қазақстандық заңдылықтардың жетілмегендігіне байланысты «көлеңкеде қалып отырды». Бірқатар эксперттердің бағалаулары бойынша шағын кәсіпорындардың 90 пайызы көлеңкелі экономикада қалып отырды. Қалыптасқан жағдай жемқорлыққа шексіз мүмкіндік әкеле отырып, нәтижесінде шағын кәсіпкерлік өкілі жергілікті деңгейде бұқаралық құрбанға айналады. Мемлекет шағын кәсіпкерлік секторында нарықтық өзгерістер процесінің белсенді және қозғалмалы қатысушысы ретінде, минималды меншіктік ресурстар көмегімен капитал салымдарының жоғары айналымын қамтамасыз ететін экономикалық қарым-қатынастардың тең құқылы субъектісін көргісі келмейді. Шағын меншік иесінің несие-қаржылық және салықтық жүйеде кедендік қорғауда ешқандай артықшылықтары жоқ, бизнесті дамытуда айтарлықтай кедергілерді бастан кешіреді, өмір сүруге қиын жағдайда жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерліктің өкілі үшін өндірістік сферада бұл кәсіпкерліктің түрі тиімсіз, сондықтан сауда және делдалдық салада қызмет істеуді жөн көреді, ал қазіргі қазақстандық экономика үшін капиталдың айналыс саласынан өндіріс саласына құю өте қажет. Сол себепті бүгінгі күні шағын бизнесті мемлекет тарапынан қолдау жасау қажет.
1) Қуашбаев С. Исатаева Г.Б. “Основные направление совершенствования взаимодействия коммерческих банков и коммерческих предприятий”// Банки Казахстана, №2 - 2004г.
2) Блинова К.В. «Микро кредитование и развитие микро кредитных организаций в Казахстане» // Банки Казахстана, №1 – 2004г.
3) Омарбекова Ж. «Шағын және орта бизнесті дамытудың экономикадағы рөлі»// Заң, 11/ 1998ж.
4) Сауленбекеова А.К. «Шағын және орта бизнесті несиелендірудің ерекшеліктері» // Материалы международ. прак. конф. Алматы – 2005г.
5) Нұрлан Нұрсейт «Особенности банковского кредитования МСБ в Казахстане» // РЦБК №6 – 2005г.
6) Финансы и кредиты, №11 – 2004г. (32 – 33 стр.)
7) Вестник предпринимателя, №7 – 2002г. (28 – 30стр.)
8) Арзаева М.Ж. «Шағын және орта бизнесті қаржылық – несиелік реттеудің объективтік қажеттігі» // Вестник КазНУ №3 (31)
9) Арзаева М.Ж. «Шағын және орта бизнесті қаржылық – несиелік қолдау» // ҚазҰУ Хабаршысы №6 (34)
10) Мейірбеков Б. «Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары» // Қаз ҰУ Хабаршысы №1 – 2004ж.
11) Нұрақым Райхан «Шағын кәсіпкерлік: кеше мен бүгін» №5 – 2005ж. Ақиқат.
2) Блинова К.В. «Микро кредитование и развитие микро кредитных организаций в Казахстане» // Банки Казахстана, №1 – 2004г.
3) Омарбекова Ж. «Шағын және орта бизнесті дамытудың экономикадағы рөлі»// Заң, 11/ 1998ж.
4) Сауленбекеова А.К. «Шағын және орта бизнесті несиелендірудің ерекшеліктері» // Материалы международ. прак. конф. Алматы – 2005г.
5) Нұрлан Нұрсейт «Особенности банковского кредитования МСБ в Казахстане» // РЦБК №6 – 2005г.
6) Финансы и кредиты, №11 – 2004г. (32 – 33 стр.)
7) Вестник предпринимателя, №7 – 2002г. (28 – 30стр.)
8) Арзаева М.Ж. «Шағын және орта бизнесті қаржылық – несиелік реттеудің объективтік қажеттігі» // Вестник КазНУ №3 (31)
9) Арзаева М.Ж. «Шағын және орта бизнесті қаржылық – несиелік қолдау» // ҚазҰУ Хабаршысы №6 (34)
10) Мейірбеков Б. «Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары» // Қаз ҰУ Хабаршысы №1 – 2004ж.
11) Нұрақым Райхан «Шағын кәсіпкерлік: кеше мен бүгін» №5 – 2005ж. Ақиқат.
Кіріспе.
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық мәні.
1. Кәсіпкерліктің мәні мен қажеттілігі
1.2 Шағын бизнес – экономикалық дамудың негізі
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық негізде
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы мәні
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы
2. Шет елдерде шағын бизнестің дамуы
3. Отандық шағын бизнестің қалыптасуы мен жетілдіру жолдары.
3.1. Шағын бизнесті дамытуда, кездесетін проблемалар.
3.2. Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шағын
кәсіпкерлік нарықтық экономиканың басты элементі болып табылады, онсыз
мемлекет бірқалыпты дами алмайды. Шағын кәсіпкерлік – бұл өркениетті
нарықтық шаруашылықтың құрамдас бөлігі, оған тән бәсекелестік механизмнің
ажырамас бөлігі. Бұл кәсіпкерлік түрі нарықтық экономикаға қажетті
икемділік бере отырып, халықтың ірі қаржылық және өндірістік ресурстарын
жинақтайды, өзінде қуатты монополияға қарсы потенциалды қалыптастыра
отырып, ғылыми-техникалық прогресстің бірқатар бағыттары бойынша алға
жылжуды қамтамасыз етеді және құрылымдық қайта құрудың басты факторы
болады, көп жағдайда нарықтық шаруашылықтың еңбекпен қамту және басқа да
әлеуметтік мәселелерін шешеді. Сондықтан шағын кәсіпкерліктің дамуы
экономикалық саясатты қалыптастырудың стратегиялық міндеті болып табылады.
Мемлекеттік және басқа да қолдауға қатысты шағын бизнеске аз көңіл
бөлінуімен шағын кәсіпкерліктің мәселелерін зерттеу мәні жоғарылайды. Шағын
кәсіпкерлікті дұрыс бағаламау нәтижесінен оның экономикалық және
әлеуметтік мүмкіндіктерін ескермеу ірі стратегиялық мақсаттардың іске
аспауына тікелей әсерін тигізеді.
Мемлекеттің қолдауынсыз және өзіндік ішкі топтағы өзара әрекетсіз
шағын бизнес ірі капиталдық бәсекелестік күреске төтеп бере алмайды, өзінің
экономикалық, саяси және әлеуметтік қызығушылықтарын қорғай алмайды.
Жаңа кәсіпорындардың нарыққа шығуына және олардың қызметтерінің
дамуына әкімшілік және экономикалық кедергілер бар. Көптеген шағын
кәсіпорындар Қазақстандық заңдылықтардың жетілмегендігіне байланысты
көлеңкеде қалып отырды. Бірқатар эксперттердің бағалаулары бойынша шағын
кәсіпорындардың 90 пайызы көлеңкелі экономикада қалып отырды. Қалыптасқан
жағдай жемқорлыққа шексіз мүмкіндік әкеле отырып, нәтижесінде шағын
кәсіпкерлік өкілі жергілікті деңгейде бұқаралық құрбанға айналады.
Мемлекет шағын кәсіпкерлік секторында нарықтық өзгерістер процесінің
белсенді және қозғалмалы қатысушысы ретінде, минималды меншіктік ресурстар
көмегімен капитал салымдарының жоғары айналымын қамтамасыз ететін
экономикалық қарым-қатынастардың тең құқылы субъектісін көргісі келмейді.
Шағын меншік иесінің несие-қаржылық және салықтық жүйеде кедендік қорғауда
ешқандай артықшылықтары жоқ, бизнесті дамытуда айтарлықтай кедергілерді
бастан кешіреді, өмір сүруге қиын жағдайда жұмыс істейді. Шағын
кәсіпкерліктің өкілі үшін өндірістік сферада бұл кәсіпкерліктің түрі
тиімсіз, сондықтан сауда және делдалдық салада қызмет істеуді жөн көреді,
ал қазіргі қазақстандық экономика үшін капиталдың айналыс саласынан өндіріс
саласына құю өте қажет. Сол себепті бүгінгі күні шағын бизнесті мемлекет
тарапынан қолдау жасау қажет.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Шағын бизнес мәселесін зерттеумен
көптеген шет ел және отандық зерттеушілер айналысуда. Олардың ең
негізгілерін атап айтатын болсақ, К.Б.Бердалиев, Байжолова Р.А., Мамыров
Н.С., Орлов А., Цыганов А., Митрофанов Н., Архипов А. және тағы басқалары.
Жұмыстың мақсаты. Аймақтағы шағын бизнес проблемаларын айқындап,
оларды шешу жолдарын ұсыну.
Жұмыстың міндеті. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді жүзеге
асыру қажет:
-шағын бизнестің мәні мен қажеттілігін теориялық тұрғыда негіздеу;
- шағын бизнесті несиелеу жағдайын қарастыру;
-шағын бизнестің дамуына кедергі жасайтын мәселелерді шешу жолдарын ұсыну;
-мемлекеттік қолдау бағдарламалары мен концепцияларын қарастыру
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық мәні.
1. Кәсіпкерліктің мәні мен қажеттілігі
Кәсіпкерлік адам қызметінің ерекше сапасы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисті Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер
( 1883 – 1950 жж) мән берген. Оның айтуынша Кәсіпкер болу – басқаның
істегенін істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік
жұмысты ұйымдастырушылар. Ол жайында француз экономисті Жан Батист Сэй
(1767 – 1832 жж ) былай деген: Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер
ауқымында ұйымдастыратын адам.
Кәсіпкерлік терминін алѓаш рет ағылшын экономисті Ричард Копженович
(1650 – 1734 жж) енгізген. Бұл ұғымѓа ол нарық тәуекелділік жағдайда табым
алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызған.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен базис ұғымын баламалап
қарастыру жиі кездеседі.
Базис пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір – бірімен
баламалап теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс әкелетін қызметтің
кез – келген түрі. Рас бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.
Кәсіпкерлік – наваторлық іс. Нағыз кәсіпкер – ол өнертапқыш. Сондықтан
айналысатын адам (осы көзқарас тұрғысынан) ешқашан кәсіпкер бола алмайды.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі пара – пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет
термині қолданылады. Неміс ғалымы әрі экономисті И. А. Шумпетердің ойынша,
кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа бір
игілікті бастауѓа негізделген.сондай ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге,
затты өткізетін жаңа игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар көзін
табуға, өндірістік талапқа сай басқаша құруға күш салады.
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойдаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың діңгекті нәрсесі мемлекеттік меншікті
жекешелендіру болып табылады. Олар НЭ – да бәсекелестік ортаны құрып қана
қоймайды, сондай – ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы
әрі экономисті Альфред Мариан айтқандай, НЭ басты қасиеті – өндіріс пен
кәсіпкерліктің еркіндігі. А. Марианның айтуынша, кәсіпкер – экономикалық
процесті жеделдете түсті.
Шағын кәсіпкерлік капитал тезірек айналатын салаларда пайда болды.
Ондай салаларға – сауда, қоғамдық тамақтану және қызмет көрсету саласы
жатады.
Кәсіпкерліктің теориясының негізін XVIII – XIX ғғ. Ф. Кенэ, Л. Смидт,
қалаған болса, ол одан әрі қарай И. Шумпетер, Ф. Хайек, А. Чайнов және
басқалары дамытты.
Кәсіпкерлік феномені әрқашан да экономикалық ғылымның зерттеуінің
маңызды этикеті болған, себебі кәсіпкер нарықтық шаруашылықтың басты
бағыттаушысы болған.
Рим құқығында кәсіпкер іс, қызмет, әсіресе комерциялық қызмет
ретінде қарастырылған.
Орта ғасырда кәсіпкер түсінігі бірнеше мәнде қолданылады. Көбіне
оған сыртқы саудамен айналысатын тұлғаларды жатқызған. Осындай
кәсіпкерліктің бір мысалын саяхатшы, Еуропа мен Қытай арасындағы
қатынастардың негізін қалаған Марко Поло берген. Саяхатқа бара жатқан
саудагер (неміс кәсіпкер) көпеспен (банкпен) тауарды сату туралы келісім –
шарт жасаған. Сапардан оралғаннан соң ол табыстың 75%-ін көпеске(банкке)
беріп отырған. Кәсіпкерлерге сонымен қатар шерулер, көріністер, сайқы
мазақтарды ұйымдастырушыларды да жатқызѓан. Оған қоса кәсіпкер түсінігін
күндегі өндірістік, құрылыстық жобалардың жетекшілеріне қолданған. Мұндай
жоба жетекшісі ешқандай тәуекелдікке бармаған, ол тек берілген қаржының,
материалдық, сауда ресурстарын қолдана отырып ұйымдастыру жұмыстарына
басшылық жасаған.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкер түсінігі алғаш рет 1723 жылы
Парижде басылып шыққан жалпы сөздікте пайда болған, онда өз мойнына
өндіріс және құрылыстың міндеттемелерін алатын адам деп түсіндірілген.
Франзцуз К.Бодо Каптильоннан ары қарай барды. Ол кәсіпкер сонымен
қатар интелект иесі болуы керек, яғни ол әр түрлі оқығаны мен білімі
(знание) болуы керек деген.
Француздың басқа экономисті Тюро кәсіпкер тек қана белгілі бір
ақпаратпен ғана емес оған қоса капиталмен қамтамасыз етілуі керек деп
санаған. Тюро капитал экономиканың негізі, табыс – кәсіпкердің мақсаты,
өндірістің дамуының негізі екенін көрсеткен.
Л. Мариал көбінесе кәсіпкердің ұйымдастырушылық қызметіне көңіл бөлді
және кез келген адам кәсіпкер бола бермейді деп санаған.
Кәсіпкер мен кәсіпкерліктің дамуы1.1 кестеде көрсетілген
Кесте 1.1
Орта ғасыр Сыртқы саудамен айналысатын адам; ереуілдер мен бүліктерді
ұйымдастыратын адам; күрделі құрылыстың және өндірістік
жобаларға жауап беретін тұлға
XVII ғасыр (Мемлекетпен) Құны алдын–ала белгіленген, мемлекетпен мәміле
жасасқан тұлға. Бұндай адам өз мойнына қаржылық
жауапкершілікті алады
1725 жыл Ричард Кантильон: Кәсіпкер – тәуелділік жағдайында іс –
әрекет жасайтын адам.
1797 жыл Карно Бодо: Кәсіпкер – кәсіпкерлік іс – әрекетке жауап
беретін және кәсіпорынды басқаратын, жоспарлайтын адам
1803 жыл Батис Сэй: Капиталдан түскен табыс кәсіпкерлік табыстан
өзгешеленеді
1876 жыл Франсис Уокер: Капитал ұстаған және одан пайыз алатындар мен
өзінің ұйымдастырушылық мүмкіншілігіне байланысты табыс
табатындарды айыра білу қажет
1934 жыл Иозеф Шумпетер: Кәсіпкер – жаңа технологияларды ойлап табатын
жаңашыл адам
1961 жыл Давид Маккеланд: Кәсіпкер – үлкен тәуекелділік жағдайда жұмыс
істейтін өте ширақ адам
1964 жыл Питер Друкер: Кәсіпкер – жаңа мүмкіншіліктерді максималды
пайдалылықпен қолданатын адам
1975 жыл Альберт Шапиро: Кәсіпкер – тәуекелділік жағдайында әлеуметтік
– экономикалық тетіктерді ұйымдастыратын, басшылық ететін
адам
1983 жыл Гиффорд Пиншо: Интерпренер мен антрепренер қолданылады.
Интерпренер – бұл қалыптасқан кәсіпорын жағдайында іс – әрекет
жасайтын антрепренер. Ал, антрепренер – кәсіпкер жаңа
кәсіпорын ұйымдастырады.
1.2 Шағын бизнес – экономикалық дамудың негізі
Нарықтық қатынастарды дамыту бағыты халық шаруашылығын
монополиясыздандыру бағдарламаларын өнімнің әрбір түрін өндіруді
басқа кәсіпорындарға беру жолымен жүзеге саыруды көздейді. Бұл
тұрғыдан алғанда өз өнімін барынша тез игеретін және жаңартатын
бизнес ретінде шағын бизнесті барынша кең пайдалану белгіленіп
отыр.
Монополизмге қарсы күрестің ең тиімді жолдарының бірі ірі,
орташа және шағын кәсіпорындардың тиімді ұштастырылуына қол жеткізу.
Бұл жағдайда шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындармен салыстырғанда
бірқатар артықшылықтары бар:
- Тауар өндіру мен қызмет көрсетуде кәсіпкерлік пен бәсенді
дамыту;
- Тұтыну сұранымының өзгеруін тез сезіну;
- Өнім мен қызмет сапасын арттыру;
- Баға белгілеудің табиғи тетігін пайдалану;
- Монополизмді жою;
- Өндірістің ғылыми- техникалық дамуын жеделдету;
-Тиімді басқару құрылымдарын қалыптастыру мен пайдалану;
- Кадрларды ұтымды пайдалану;
-Орталықтандырылған күрделі қаржыны пайдаланбастан коммерциялық
негізде жаңа өндірістік қуаттарды тез арада жасау.
Осы себепті дамыған елдердің экономикасында соңғы кезде шағын
кәсіпорындардың пайдасына ірі құрылымдық өзгерістер болды. АҚШ-та
шағын кәсіпорындар санының ерекше шұғыл көбеюі 70-ші жылдарда елде
жыл сайын 600 мыңға дейін, немесе 50-70-ші жылдардағыдан 7 есе көп
және 70-ші жылдардың орта тұсындағыдан 2 есе көп кәсіпорындар
пайда болды.
1987 жылы барлық меншік түрлеріндегі американ фирмаларының
(ауылшаруашылық фирмаларынан басқасының) жалпы саны 18,1 миллионға
дейін өсті. Олардың 97 проценті ресми американ статистикасы 500-ге
дейін адам жұмыс істейтін заң жүзіндегі дербес кәсіпорындарды ұсақ
фирмалар қатарына жатқызатын санатта болды. Негізгілері- аса ұсақ
кәсіпорындар; фирмалардың 90 процентінде 15-тен аз, 80 процентінде –
10-нан аспайтын адам жұмыс істейді. Жалпы ұлттық өнімнің 38 проценті
ұсақ бизнес үлесіне келеді. Онда жалпы жұмыс күшінің 47 проценті
шоғырланған.
Ұсақ фирмалар табиғи іріктеу жағдайларында жұмыс істейді:
біреулері пайда болады, басқалары із-түз жоғалады. Экономист
журналының деректері бойынша, 80-ші жылдардың орта тұсынан бастсп
шағын фирмалардың 40 проценті рынокта төрт жылдан астам кідірген
емес. Басқа бағалаулар бойынша, дербес бизнесте өмір сүрген 5 жылдан
кейін фирмалардың 23 проценті ғана орнығып қалады. Бірақ
экономиканың қалыпты дамуы үшін бұл процесс жемісті. Аман қалған
фирмаларға ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалану тән.
100-ден аз адам жұмыс істейтін компанияларда қызмет көрсетуде,
қаржыда, сақтандыруда, көтерме саудада (шағын бизнес әдетте күшті
позицияларда болған салаларда) ғана емес, сондай-ақ көлікте және
тіпті өңдеу және өндіру өнеркәсібінде активтерді долларға сату ірі
компаниялардағыдан жоғарылау. Бұл ерекше жағдайды ең алдымен шағын
компаниялардағы капитал айналымының неғұрлым жоғары қарқынымен
түсіндіруге болады.
Олардың позициялары қызмет көрсету саласында ерекше күшті,
дамыған капиталистік елдердің экономикасында оның рөлі барған сайын
артып келеді. Ол бүгінде жаңа жұмыс орындарын ашудың басты, ал
кейде бірден-бір көзі болып отыр.
Қызмет саласында ауқым әсері, әдетте, өте шектеулі немесе
мүлдем жоқ. Бірнеше жүз (немесе тіпті ондаған) жұмысшы бар фирма
көпшілік жағдайда өндіріске аз шығын жұмсай отырып, клиенттерге
оңтайлы, икемді және сапалы қызмет көрсетілуін қамтамассыз етеді.
Үнемі арта түсіп келе жатқан бөлшектелу, тұтыну сұранымының
дербестенуі, қызмет рыноктарының оқшаулануы бұл жерде шоғырландыруды
экономикалық тұрғыдан мәнсіз етеді.
Өндірілетін бұйымдар номенклатурасының үнемі ұлғаюы Батыстың ірі
корпорацияларын шағын және орташа фирмалармен бірлесе жұмыс істеу
қажеттігіне жаңаша қарауға мәжбүр етті. Жаңа рыноктарды толық
монополизациялау, барлық рыноктық қуыстарды толтыру, тіпті, ірі
монополиялар үшін қиынға соға бастсды. Пайданы көбейту мақсатында олар
негізгі өнімдердің ең тиімді түрлерінің өндірісін монополияландыру
жолына түсті. Екінші дәрежелі өндіоістік операциялар, комплектілеуші
бұйымдар беру және орташа фирмаларға берілді. Олар, бір бағытта
мамандану есебінен, өз қызметінде елеулі табыстарға, тиімділіктің
жоғары нәтижелеріне жетті және өз жұмыс салаларында мықты беделге
ие болды.
Қазақстан Республикасының рынокқа көшуінің басталуы кәсіпкерліктің
шағын нысандарының өндірістік-техникалық қана емес, сондай-ақ
әлеуметтік-экономикалық функцияларына қайта баға беруді қажет етті.
Бірқатар елдердің тәжірибесі экономикалық реформаларды жүзеге асыруда
және дағдарысты жағдайдан шығу кезінде шағын кәсіпкерліктің үлкен
рөл атқаратынын көрсетті. Алайда шағын кәсіпкерлік өз жолында
көптеген қиыншылықтарға тап болуда, оларды жоюға ең алдымен оны
дамытудың мемлекеттік концепциясының жоқтығы бөгет болып отыр. Осы
категорияның методологиялық мәні де жеткіліксіз негізделген күйінде
қалып отыр.
Кәсіпкерлік Орта ұғымының зор маңызы бар. Қазақстанда ол іс
жүзінде енді ғана қалыптасуда. Кәсіпкерлік Орта- қоғамдық институттар
мен жағдайлардың, құқықтық нормалардың, мемлекеттік қолдау жүйелерінің
жиынтығы. Ол сондай-ақ белгілі бір әлеуметтік ахуал, қауіпсіздік
шарттары, қәсіпкерлік үшін арнайы инфрақұрылым, яғни, кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен одан әрі дамуын қамтамассыз ететін нәрселердің бәрі.
Кәсіпкерліктің құрамдас бөліктерінің бірі ретіндегі шағын
кәсіпкерлік ұғымы ең алдымен кәсіпорын көлемінің өлшемдеріне
байланысты. Осыны негізге ала отырып, кәсіпкерлікті шағын
кәсіпкерлікке пайда мен түсім көлеміне, айналым көлеміне берілетін
баға, жұмыс істейтіндердің саны бойынша жатқызуға болады. Жоғары
инфляция және шаруашылық есептің кемеліне жетпеуі жағдайларында
жұмыс істейтіндердің саны ең дұрыс өлшем болып табылады.
Статистика органдары меншік нысандары бойынша шағын
кәсіпорындардың төрт түрін бөліп көрсетеді: жеке меншік, мемлекеттік
меншік, қоғамдық меншік, аралас меншік. Шағын кәсіпкерлік бойынша
статистикалық деректер өте алуан түрлі. Статистикалық есеп нысандарын
кәсіпкерлер көбінесе ресми статистиканың есеп жүргізілетін
объектілерді толық қамтымауы салдарынан толтырмайды. Статистикалық
материалдарда, мысалы, сыртқы экономикалық қызметпен шұғылданатын
бірлескен кәсіпорындар шағын кәсіпорындар ретінде ескерілмейді.
Шағын кәсіпкерліктің статистикалық негізіне талдау жасай отырып,
шағын кәсіпорын мен шағын кәсіпкерлік ұғымдарының ара жігін ажырату
қажет. Шағын кәсіпорындардың бәрін бірдей шағын кәсіпкерлікке жатқызуға
болмайды. Олардың белгілі бір бөлігі мунипицалдық кәсіпорындар деген қатаң
мемлекеттік мәртебені сақтаған, олардың қызметінде шағын кәсіпкерлікке тән
белгілер жоқ.
Шағын кәсіпкерліктің қазіргі жағдайын көптеген факторлармен, ең
алдымен, шағын кәсіпкерлікке соңғы уақытқа дейін мемлекет тарапынан қолдау
болмауымен, экономикалық стимулдардың әлсіздігімен, сондай-ақ
экономиканың жалпы зәрулігімен түсіндіруге болады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын
кәсіпкерліктің ұлттық экономикада аса маңызды функциялар
орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты теңдестіру арқылы нарықтық
қатынастарды үндетудің ерекше механизмін қамтамасыз ететінін,
жалпыұлттық өнімнің тең жартысынан астамын өндіретінін, жаңа жұмыс
орындарының 70 процентке жуығын ашатынын, адам ресурстарының
жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі ықпал жасайтынын
дәлелдейді.
Елде шағын кәсіпкерлікті кең көлемде дамыту нарықтық қатынастар
қалыптасуының көптеген проблемаларын неғұрлым тиімді шешуге:
реформалардың әлеуметтік базасын ұлғайтуға, лоардың тиянақтылығының
кепілдіктерін қамтамасыз етуге, бәсекелестікті дамытуға, өндірістің
ұйымдық құрылымын кеңейтіп, тиімді етуге, адам ресурстары мен
ұйымдық-технологиялық ресурстарды жұмылдыруға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты Ресей Федерациясында шағын бизнесті дамыту
тәжірибесін зерттеу біздің еліміз үшін пайдалы болады, онда шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің 1996-1997 жылдарға
арналған федералдық бағдарламасы бар. Сол бағдарламаға сәйкес шағын
кәсіпорындардың санын көбейтуге, кәсіпкерлік қызметке жалпы қолайлы
жағдайлар жасау арқылы шағын кәсіпкерлік инновациялық және
өндірістік саласының алға жылжу бағытында сапалы құрылымдық
өзгерістерге жетуге, шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсетудің кәсіпкерлер үшін қолайлы жүйесін дамытуға, экономиканың
бұл секторына инвестициялар тартуға бағытталған шаралар кешенін
жүзеге асыру көзделіп отыр.
Федералдық бағдарламада шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсетудің мынадай аса маңызды бағыттары бөліп көрсетілген:
-шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында мемлекеттік
саясаттың нормативтік-құқықтық негізін жетілдіру;
-шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің мемлекеттік саясатын
ұйымдық және ғылыми-методикалық тұрғыдан қамтамассыз ету;
-шағын кәсіпорындар қызметкерлерінің әлеуметтік қорғалуы мен
қауіпсіздігі;
-шағын кәсіпкерлікті дамыту үшін жайлы қоғамдық пікір
қалыптастыру;
-аймақтарда шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымын дамыту;
-кадрлар даярлау;
-ақпаратпен қамтамассыз ету;
-шағын кәсіпорындардың өндірістік және инновациялық қызметі;
-салық саясатын жетілдіру;-шағын кәсіпкерлікте жеке меншік және
басқа инвестициялар үшін жеңілдіктер жүйесін жасау;
-мемлекттік федералдық және аймақтық инвестициялық бағдарламалар.
Федералдық бағдарлама шағын кәсіпкерлікті басым дамыту- жалаң
мақсат емес, ал Ресейдің экономикалық және әлеуметтік түлеуінің
негізгі шарты екнін, шағын кәсіпкерлікті кең ауқымды дамыту саяси
тұрақтылыққа, Ресейдің түбегейлі мүдделеріне бағдарланған шынайы
демократияның жүзеге асырылуына кепілдік беретінін негізге алып
отыр. Азаматтардың экономикалық инициативасының творчестволық көрінісі
ретінде шағын бизнес қызметкерлер мен олардың отбасыларының
тәуелсіздігі мен әл-ауқатының іргетасы болып табылады. Жаппай құбылыс
ретінде шағын бизнес қоғамға қажетті тауарлар өндіру мен қызмет
көрсету тұрғысынан алғанда да, сондай-ақ алуан түрлі өнім тұтыну
тұрғысынан да экономикалық өмірдің катализаторы болып отыр.
Федералдық шығындар шағын кәсіпкерліктің инфрақұрылымына аймақтық
салымдардың стимуляторы ғана болып табылады деген принциптер
бұжытпай сақталатын болады. Федералдық шығындардың үлесі нақты
аймақтың әлеуметтік-экономикалық жайына байланысты болады, бірақ
қалай болғанда да мақсатты шығындардың жалпы сомасының 50
процентінен аспауға тиіс.
Федералдық бағдарламаны жүзеге асыру нәтижелері Ресей
Федерациясының экономикасын дамытудың орта мерзімді перспективаға
арналған тенденцияларымен айқындалатын болады.
РФ аймақтарында инфрақұрылымның шағын кәсіпкерлік субъектілері
үшін қолайлы және ақпараттық консультациялық, маркетингтік қолдау
көрсететін жеткілікті элементтері жасалатын болады. Кадрлар даярлау
шағын кәсіпорындардың 1 миллионнан астам басшылары мен қызметкерлерін
қамтиды.
Федералдық бағдарлама орташа және ірі кәсіпорындардың бірігуге,
шағын кәсіпорындардың кеңінен қатысуымен жаңа өндірістік-технологиялық
тізбектер жасауға деген ынта-ықыласын арттыруға, барлық
деңгейлердегі бюджеттің кіріс бөлігін көбейтуге мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында мемлекеттік саясаттың
нормативтік-құқықтық базасын жетілдіру. Федералдық бағдарламаның бұл
бөлімі кәсіпкерлік қызметті нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету
жүйесін одан әрі дамытуға, Ресей Федерациясының және Ресей
Федерациясы субъектілерінің заң актілері мен нормативтік актілерінде
шағын кәсіпкерлік мүдделерін білдіруге, Ресей Федерациясында шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсету туралы федералдық заң
ережелерін дамытуға бағытталған. Неғұрлым ірі кәсіпорындармен
салыстырғанда шағын кәсіпкерліктің экономикадағы жайсыздау
бәсекелестік жағдайын жою мақсатымен оның субъектілетінің
ерекшеліктерін құқықтық актілерде көрсету, олардың әлеуметтік-
экономикалық артықшылықтарының дамытылуы мен байқалуына жәрдемдесу,
жаңа кәсіпорындардың рынокқа шығуы үшін қолайлы құқықтық жағдайлар
қалыптастыру және олардың қызметін дамыту жайында айтылып отыр.
Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдауды ұйымдық және ғылыми-
методикалық тұрғыдан қамтамассыз ету. Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік
қолдау көрсетілуін ұйымдық және ғылыми-методикалық тұрғыдан
қамтамасыз етудің негізгі мақсаты-шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету
жөнінде осы бағдарламада айтылған шараларды жан-жақты, ғылыми
негізде және жоғары тиімділікпен ұйымдастырылды
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық негізде
Отандық кәсiпкерлiктiң қалыптасу тарихын төрт кезеңге бөлуге
болады. Бiрiншiсi комсомолдық ұйымдарда жастардың ғылыми-практикалық
орталықтары пайда болып, қызмет ете бастауынан басталады. Орталық
қызметi делдалдық қызмет сипатында болды және ғылыми-практикалық
мәселелердi шешуге бағытталды. Мұндай ''комсомолдық'' кәсiпкерлiк
бұқаралық сипатта болмағанмен көптеген коммерциялық құрылымдар алғашқы
капитал жинауға мүмкiндiк алды. ''КСРО азаматтарының жеке еңбек
қызметi туралы'' Заңының қабылдануы (1987ж) жеке кәсiпкерлiктi бiршама
заңдастырады. Кәсiпкерлiктiң қалыптасуының екiншi кезеңiн 1988 жылы
қабылданған кооперация туралы заңына қабылдануымен байланыстыруға
болады.
Бұл кезеңде кәсiпкерлiк бұқаралық сипатқа ие болды.
Үшiншi кезең көптеген жалға беру, бiрлескен кәсiпорындар туралы,
банктiк қызмет туралы, шағын кәсiпорындар туралы, шағын бизнестi
дамыту туралы заң актiлерiнiң қабылдануымен байланысты. Осы аталған
заң актiлерiнiң қабылдану елсiз мемлекеттердiң пайда болуымен және
кәсiпкерлiк туралы өз заңдарын қабылдаумен байланысты. Кәсiпкерлiк
үшiн нарықта ең тиiмдi әрi тартымды бөлiктер болып капиталдың ең
тез айналатын, табыс табуға мүмкiндiгi мол сату- сатып алу, сауда-
делдалдық операциялар жүргiзу, ТМД және алыс шетелдерi әртүрлi
тауарларды сатып алу - сатумен айналысатын салалар табылады.
ҚР кәсiпкерлiк қызметi реттейтiн алғашқы заңдардың бiрi болып
1991 жылы қабылданған Қаазақ ССР-нде кәсiпкерлiк қызметтiң еркiндiгi
және кәсiпкерлiктi дамыту туралы Заңы болатын. Бұл заңда
кәсiпкерлiкке анықтама берiлген болатын. Онда Кәсiпкерлiк-меншiк
иесiнiң (толық немесе iшiнара) тәуекел ете және мүмкiндiк
жауапкершiлiккте бола отырып, пайда алуға бағытталған инициаттивтiк
дербес қызметi деген анықтама берiлген. Оны экономиканың ең алуан
түрлiлерiнде еңбектi қатыстыра отырып, сондай-ақ қатыстырмай–ақ жүзеге
асыруға болады.
''Кәсiпкерлiк'' терминi және кәсiпкерлiктiң өзi бiздiң қоғамдық
тәжiрибеге тек сексенiншi жылдары ғана ендi.
Кәсiпкерлiк ұғымын ең алдымен меншiкке деген көзқарастың
өзгеруiмен байланыстырады. Кәсiпкер қызметiнде басты назарды пайда
алу жағына қарай аударады. Социалистiк экономикаға да белгiлi бiр
дәрежеде кәсiпкерлiктiң элементтерi тән болғанын атап айту керек,
алайда олар оның негiзi мәнi болған жоқ . Сол жылдары басты
назар пайда алуға емес, ал қоғамдық қажеттiлiктердi қанағаттандыруға
аударылды. қазiргi кезде кәсiпкерлiк элементтерi экономиканың
мемлекеттiк секторына да тән.
Тiркеу-кәсiпкерлiктiң алғашқы, қажеттi кезеңi болып табылады.
Кәсiпкер тiркеуден өткеннен кейiн ғана банкте есеп шотын аша
алады, жауапкерлердi жолдай алады, өз атына мөрге, фирмалық белгiлерге,
құжаттарға тапсырыс берiп, шаруашылық келiсiмдер жасап, нарыққа шыға
алады. Бұл шаралар 1992 жылдың 24 қаңтардарында Елбасы бекiткен
“Шаруашылық субъектiлерiн тiркеу тәртiбi туралы” ережеде
көрсетiлеген.
1991 жылы 21 маусымда ҚР ''Шаруашылық серiктестерi туралы'' заң
қабылданды қазiргi кезде осы заңның орнына ҚР Президентiнiң 1995 жылы
2 мамырында шыққан заң күшi бар ''Шаруашылық серiктестерi туралы''
жарлығы әрекет етедi, 1992 жылдың 4 шiлдесiнде ''Жеке кәсiпкерлiктi
қорғау және қолдау'' Заңы қабылданған. Бұл екi заң ұзақ уақытқа
жеке кәсiпкерлiктердiң заңдық негiзi болды.
Бұл заңдар жеке кәсiпкерлiктi қолдау және қорғау әдiстерi мен
негiзi тәсiлдерiн анықтайды, жеке кәсiпкерлiкке мемлекеттiң
араласпау саясатын бекiтедi, жеке кәсiпкерге барынша еркiндiк
бередi және мемлекеттiк органдардың немесе мiндеттi қызметкерлердiң
жеке кәсiпкерлер құқықтық бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi күшейтедi.
Елiмiзде өркениеттi кәсiпкерлiктiң қалыптасуын 1997 жылы Елбасының
“Шағын кәсiпкерлiктi дамыту және мемлекеттiк қолдау шараларын
күшейту туралы” Жарлығының шығуынан бастап айтуға болады. Содан
берi кәсiпкерлiктiң дамуы мемлекеттiк саясаттың ажырамас бөлiгiне
айналған. Сол жылы сонымен қоса ҚР ''Жеке кәсiпорын жөнiнде'', “Шағын
кәсiпкерлiктi дамыту және қолдаудың аймақтық бағдарламалары
туралы” ҚР Президентiнiң Жарлығы шықты.
Елiмiзде кәсiпкерлiктiң қалыптасуына жасалған алғашқы
қадамдарының бiрi бұл-елiмiзде 3 кезеңде жүргiзiлген жекешелендiру
процесi болатын. Нарықтық экономиканың негiзi-жекеменшiк сектордың
көлемiнiң ауқымды болуында. Жекеменшiк сектордың дамуынсыз
экономиканың дамуы мүмкiн емес. Ал ел экономикасының дамуынсыз -
мемлекеттiң дамуы мүмкiн емес. Ел тәуелсiздiгiнiң негiздерiнiң бiрi
экономика екенi белгiлi. әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай
мемлекеттiң экономикасы неғұрлым дамыған болса, соғұрлым ол
мемлекеттiң әлемдiк ортада беделi де жоғары болады.
Егер елiмiзде мемлекеттiк меншiк көлемi 1991 жылы 90%-дан жоғары
болса, қазiргi кезде мемлекеттiк меншiк көлемi 15% шамасында. Яғни
жекеменшiк сектордың үлесi артқан.Бұған қарап елiмде кәсiпкерлiктi
дамыту жағдайлары жасалып келедi деп айтуға болады.
Нарыққа өтумен байланысты жүргiзiлген реформалар қиын жағдайларда
жүзеге асырылды. Әр жерде бiрiншi кезекте пайдаланылатын тұтыну тауарлары
және өндiрiстiк техникалық мақсаттағы тауарлар жетiспеушiлiгi
байқалды. қиын кездерде кәсiпкерлер үшiн нарық коньюктурасындағы
инфляциялық күтiлiмдермен байланысты өзгерiстерiне, өз iсiн әрi қарай
жалғастырып, дамыту үшiн қажеттi қаржы алу керек болатын.
Қазiргi таңда жағдай бiршама түзелген. Соңғы жылдары
экономикамыз нақты секторының барлық салаларында өндiрiстiң жандануы
байқалуда. Тұрғындардың табыстарының өсуi тауар және қызметке деген
сұранысты өсiруге әкелдi.
Дегенмен, осыған қарамастан халықтың табыстарының жоғары болмауының
нәтижесiнде қалыптасқан нарық көлемiнiң шектеулерiн атап кетуге
болады. Осыған қоса сыртқы экономикалық қызметтi либеризациялау
нәтижесiнде iшкi нарықты шетелдiк арзан тауарлары жаулап алды,
тұрмыс деңгейiнiң төмендiгiн ескерсек, олар жоғары сұранысқа ие
болуда.
Қалыптасқан жағдайда өндiрiстiк-шаруашылық қызметi тиiмдi
жүзеге асыру үшiн кәсiпкерлер шығаратын өндiрiстiң бәсекеге
төзiмдiлiгiн жоғарылатып отырулары қажет.
Ол үшiн олар өнiмнiң сапасын арттыра отырып, баға деңгейiн
төмендетумен байланысты мәселелердi шешулерi керек. Өйтпеген жағдайда
Қазақстан нарығына түскен импорттық өнiмдер отандық кәсiпкердiң
дамуына мүмкiндiк бермейдi.
Нарық реформалар жылдарында кәсiпкерлiк сектор қоғамда елеулi
орынға ие болды. Басты стратегиялық мақсатқа: кәсiпкерлiкпен айналысу
мүмкiндiгi республика азаматтарының конституциялық құқықтарының
шынайы және ажырамас бөлiгiне айлануына қол жеткiзiлдi, ол үшiн
мемлекет қажеттi жағдайларды жасады.
ҚР қазiргi таңда шағын кәсiпкерлiк одан әрi дамып келедi. 2004
жылдың 1 қаңтарына берiлген ресми статистика деректерi бойынша
республикамызда шағын кәсiпкерлiкпен айналысатын 130,8 мыңға жуық
шағын кәсiпорын (заңды тұлғалар) тiркелген бұл көрсеткiш 2002 жылғы
деңгейден 11,8%-ға өскен. Тiркелген кәсiпорындардың 71,5%-ы жұмыс
iстейтiн кәсiпорындар болып табылады. Олардың 46 мыңнан астам
кәсiпорыны 2003 жылдың желтоқсан айында белсендi жұмыс iстейтiн
(экономикалық қызметiн нақты жүзеге асырған) кәсiпорындар. Белсендi
жұмыс iстейтiн кәсiпорындардың басым көпшiлiгi (42,4%) саудаға,
автомобильдi және үй мүлiктерiн жөндейтiн салаларға, өнеркәсiп
саласына, жылжымайтын мүлiктермен операция жасау, жалға беру және
қызмет көрсету салаларына тиесiлi.
Шағын кәсiпкерлiк секторындағы қалыптасқан жағдайлар шағын және
орта бизнес саласында және инновациялық кәсiпкерлiктi мемлекеттiк
қолдау саясатын жандандыруды, жетiлдiрудi талап етедi.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк әлi күнге дейiн экономиканың жүйелi
элементi бола алмауда, сондықтан Елбасы үкiметке 2005 жылғы шағын
кәсiпкерлiктiң iшкi жалпы өнiмдегi үлесiн 30%-ға жеткiзу мiндетiн
қойып отыр. қазiргi таңда елiмiзде шағын және орта бизнес
кәсiпорындары арасында ең маңыздыларының саны 85 мың кәсiпорынды
құрайды.
'Қазақстан-2030'' бағдарламасының маңызды мiндеттерiннiң бiрi -
кедейшiлiкпен және жұмыссыздықпен күрес болып табылады. Бұл
мәселелердi шешу шағын және орта бизнестi дамыту арқылы ғана мүмкiн,
яғни кәсiпкерлiк қызметке Қазақстан тұрғындарының көбiрек
шоғырландырылуы керек. Дамыған елдерде осы салада жалпы экономикалық
белсендi тұрғындардың 50%-дан астамы жұмыс iстейдi.
Шағын кәсiпкерлiктiң дамуы елiмiздi жаңа тауарлар мен
қызметпен қамтамассыз етедi. Сонымен қатар мұнда қосымша жұмыс
орындары ашылады, бюджеттерге салықтар төленедi.
Көптеген факторларға байланысты Қазақстанда шағын және орта бизнес
ел экономикасында шешушi ролге ие бола алмауда. Олардың тауарлары
мен қызметтерi елдiң iшкi жалпы өнiмiнiң 16-17%-ын ғана құрап отыр,
ал дамыған елдерде бұл көрсеткiш 50-70% -дан арттық. Қазiргi таңда
шағын және орта бизнес саласында қалыптасқан жағдай өкiметтiң жүргiзiп
жатқан шағын кәсiпкерлiктi дамыту және қолдау бағдарламаларының
тиiмсiздiгiн аңғартады.
Қазiргi таңда елiмiзде шағын кәсiпкерлiктi одан әрi дамытуда
мемлекет шешушi роль атқарады. Ол тек тиiстi саясатты және шағын және
орта бизнестi қолдау бағдарламаларын жүзеге асыру арқылы ғана
мүмкiн.
Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң бiр бөлiгi соңғы жылдары бiраз
күш жинап, нығайды. Сөйтiп шағын кәсiпорындар саласынан орта
кәсiпорындар саласына ауысты. Олардың өсуi мен дамуына нақты
жағдайлар жасалған. Шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы халықты жұмыспен
қамту проблемасы шешiлуде. Соның нәтижесiнде әлеуметтiк шиеленiс
бәсеңдеп, бюджеттiң кiрiс бөлiгi ұлғая түсуде.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiктiң дамуының негiзгi тенденцияларына
мыналар жатады:
- шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнi санының және онда жұмыс
iстейтiн адамдар санының тұрақты өсуi;
- шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң көбiнесе сауда және қызмет
көрсету салаларында шоғырлануы;
- шағын кәсiпорындардың өнеркәсiптiк дамыған аймақтарда
концентрацисы (Алматы, Оңтүстiк Қазақстан, Қарағанды облыстары);
- соңғы жылдары салық салу, несиелеу, мемлекеттiк огандармен
бiрлесiп қызмет ету саласында әлi күнге дейiн шешiмiн таппаған
мәселелердiң қалыптасуы.
Қазiргi таңда шағын кәсiпкерлiк саласында жағдай бiршама
тұрақтандырылған. Шағын кәсiпкерлiктiң дамуын сипаттайтын негiзгi
сандық көрсеткiштердiң тұрақты өсiмi байқалады.
Қазақстандағы шағын және орта бизнестiң қазiргi жағдайының
негiзгi ерекшелiктерiне мыналар жатады:
1. Шағын кәсiпкерлiк белсендiлiгiнiң төмендеп кетуi;
2. Кәсiпкерлiк қызметтiң 30-40%-ның экономиканың көлеңкелi секторында
шоғырлануы.
2001 жылдан бастап республика бойынша экономиканың нақты
секторының барлық салаларында өндiрiстiң жаңдана бастауы және
тұрғындардың ақшалай табыстарының өсiмi байқалуда. Үкiметтiң шағын
кәсiпкерлiк секторын қолдау бойынша жұмыстары белсендене бастады.
Экономиканың осы секторының дамуына айтарлықтай әсер ететiн
нормативтiк-заңдық және бағдарламалық құжаттар қабылданды. Оларға
мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасында шағын кәсiпкерлiктi дамыту және
мемлекеттiк қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттiк
бағдарламасы;
- ҚР жаа Салық Кодексi;
- Жеңiл және тамақ өнеркәсiбi салаларында импорталмастыру бағдарламасы
(2002-2003жж.).
Дегенмен шағын кәсiпкерлiктi дамытуға бағытталған жүргiзiлiп
жатқан мемлекеттiк саясатқа қарамастан негiзгi көрсеткiштерiнiң
төмендеуi байқалады, Оны әртүрлi факторлардың әсер етуiмен
түсiндiруге болады.
Бiр жағынан, бұл территориялық-салалық және түұрғындар табысының
деңгеймен байланысты болса, екiншi жағынан соңғы жылдары қалыптасқан
көптеген мәселелермен байланысты.
Оған қоса шағын кәсiпкерлiктiң дамуын қамтамасыз ететiн негiзгi
қозғаушы күштiң потенциалы жойылған (жоғары квалификациялы
мамандардың жұмыссыз қалуы және құрылымдық өзгерiстер нәтижесiнде
жұмыстан босатылған iрi және орта кәсiпорындардың персоналы).
Тағы да бiр ерекшелiк ол экономиканың көлеңкелi секторында
айналымдағы өндiрiс көлемiнiң үлесi, еңбек, қызметтiң шоғырлануы болып
табылады.
Елiмiзде жүргiзiлген мониторингтiк зерттеулер нәтижесi бойынша,
елiмiздiң көптеген кәсiпорындары өндiрiстiң шынайы көлемiн
төмендетiп көрсетедi және көптеген себептерге байланысты түскен
табыстарының 50%-дан жоғарысын жасырады. Кәсiпкерлердiң 60% -дан көбi
еңбекақы төлеудiң қолма-қол түрiн таңдап, жасалған келiсiмдерiнiң
шынайы көлемiн жасырып ,салық төлеуден құтылып кетедi.
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы мәні
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы
Кәсіпкерлік- бұл барлық өндірістерге қажетті динамикамен қамтамасыз
ететін тарихи және әлеуметтік- экономикалық шарттарда үлгеруші болып
табылатын өндірістің ерекше инновациялық формасы.
Қазақстанда жаңа экономикалық жүйенің құрылуы өндірістік- коммерциялық
қызметтердің әртүрлі масштабы бойынша кәсіпкерлік субъектілерінің, яғни,
шағын, орта және ірі кәсіпорындардың мәселелерін ең жоғарғы деңгейде шешу
қажеттілігі туып отыр.
Экономикалық дамыған елдерде шағын бизнес ұсақ жекеменшік иелерінің
көптігін көрсетеді, олар елдің әлеуметтік- экономикалық бар саяси
деңгейінің қаншалықты дамығанын көрсетеді.
Шағын кәсіпкерлік- іскерлік өмірдің неғұрлым икемді формасы.
Экономиканың осы секторларында орта және ірі бизнесті қамтамасыз ететін
негізгі идеялар массасы туады. Тауарды сатушы және сатып алушы бола отырып,
шағын кәсіпорындар нарықтың өзгермелі коньюнктураларына уақытылы әсер етіп,
отыруларына мүмкіндік алады.
Екінші жағынан, олар көбінесе өзінің ішкі экономикалық
коньюнктураларының қызметтеріне тәуелді болады. Сондықтан обьективті
мүмкіндіктерде ірі және шағын кәсіпорындардың сәйкес келетін регулятордың
көмегімен әртүрлілігін теңестіру қажеттілігі туындайды.
Шағын кәсіпорын нарықта ірі отандық және шетелдік капиталдармен
бәсекелестік күресін жүргізуге мәжбүр болады.
Шағын бизнес аймақтық экономикаларда ерекше орын алады. Аудандарды
басқарушы элементтер жүйесі сияқты, ресурстық құрамалардан тұратын
жекеменшік элементтердің өзара байланысына тәуелді әлеуметтік- экономикалық
дамуды, әкімшілік-территориялық құрылымды білдіреді.
Сондықтан ауданның және шағын бизнестің әлеуметтік және экономикалық
дамуын өзара байланыста қарау керек: біріншіден, еңбектік, материалды-
техникалық, табиғи, қаржылық және ақпараттық ресурстардың қолдану
шарттарымен жағдайларына; екіншіден, аудандық экономиканы басқару жүйесінің
қызметіне байланысты.
Нарықтық экономикаға кіруіне байланысты Оңтүстік Қазақстан облысында
шағын бизнес белсенді түрде дамып келе жатыр. Кәсіпкерлік құрылымының
қаржылық қолдау көрсетілуіне байланысты облыста жаңа жұмыс орындары пайда
болды. Бұл өз тарапында жұмыссыздарды 15 пайызға төмендетті. Жылына 5-6 мың
жұмыс орындары пайда болды. 2003 жылы облыс шаруашылығында 123521млн өнім
өндіріліп, өсім 114,3 пайызды құрады. Ауыл шаруашылығының ЖҰӨ көлемі 59305
млн теңгеге дейін өсті. 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда негізгі
капиталға инвестиция көлемі 1,4 есе артып, 34269,2 млн теңгені құрады.
Облыс бойынша кәсіпорындар, мекемелер және халық арқылы көрсетілетін қызмет
көрсету көлемі 44178,3 млн теңгені құрап, 2002 жылдың деңгейінен 1,45 есе
артық болып отыр. 2003 жылы шағын, орта және ірі кәсіпорындарда,
мекемелерде және облыстық ұйымдарда жұмысшылар саны арнайы мәліметтер
бойынша 272 мың адамды құрады.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің субъектілерінің деңгейін дамыған
елдердің деңгейімен салыстыруға болады. Мониторингтің мәліметтері бойынша
әрекет етуші субъектілердің үлесі оның жалпы санының 96,6 % құрайды, ал
кейбір аймақтарда одан да көп. Мысалы, сауда сферасында шағын
кәсіпкерліктің кәсіпорындар үлесі олардың салаларындағы жалпы санының 98,7
%; ауылшаруашылығы 98,4 %; балық аулауда-92,4; құрылыста- 90,1;
мерамханалар мен қонақ үйлерде- 98,2; көлік және байланыста- 98,2 %
құрайды.
2000-2003 жылдары аралығында тіркелген кәсіпорындар саны 105,491 мың
бірлікті құрады. Заңгерлік білімдері бойынша тіркелген субъектілер саны-
11,2 мың бірлікті құрады, оның ішінде 7,9 мыңы 57,6 мың адаммен қызмет
етеді.
Кәсіпкерлік құрылымның негізгі көлемі жаңа фермерлік шаруашылық
ұйымдарының және көлікте, сауда да, ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу,
және т.б жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлік құрылымдар есебінен артып келеді.
2003 жылдың басынан бастап шағын кәсіпкерліктің субъектілері арқылы облыста-
101330,3 млн теңгенің жұмыстары мен қызметтері өндірілді. 2003 жылы шағын
бизнестің субъектілері арқылы бюджетке 5645,9 млн теңге төленген, бұл 2002
жылмен салыстырғанда 32% артық. Әрбір заңды тұлғаға орта есеппен- 3684,6
млн теңге салықтық төлемдер келеді, ал әрбір қызмет етуші физикалық тұлғаға
466,5 мың теңге бюджетке төлеуден келеді.
Талдаулар көрсеткендей физикалық сияқты заңды кәсіпкерлік
субъектілерінің санының өсу тенденциясы байқалады.
Шағын және орта бизнестің субъектілерінің неғұрлым көп саны Шымкентте
және ауылшарушылығы жақсы дамыған Мақтаарал ауданында шоғырланған.
Бюджетке төленген төлемдердің көлемі бойынша Шымкент қаласын,
Сарыағаш, Сайрам және Ордабасы аудандарын бөліп көрсетуге болады (1-
кестеден).
1- кесте. 2003 жылғы Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлігінің даму
көрсеткішінің құрылымы
Тіркел-Жұмыс- Өндіріс Бюджет- Облыс- Аудан-ның
ген басты көлемі, тік төлем,тың қаржықаржы
субъек-халық-тыңжұмыс млн. теңгебюджеті бюджеті
Аудандар тілер-дсаны, және млн. млн. теңге
ің саныадам млн. теңге теңге
Бәйдібек 1505 6817 458,6 27,9 5 0,9
Қазығұрт 4067 6062 295,7 38,1 12,5 3
Мақтаарал 17846 73916 16446,2 334,7 - -
Ордабасы 4825 16604 5669,2 235,6 1,5 -
Отырар 2500 8438 2173,3 41,7 6 -
Сайрам 9094 38970 3800,3 282,6 - 9
сарыағаш 12234 24985 7167,4 406,5 - 9,1
Созақ 1719 4075 581,7 85,3 5 7
Төлеби 3310 8242 1706 71,8 10 -
Түлкібас 4882 10492 1298,7 74,6 4 2
Шардара 5301 18530 4725,3 61,2 5 3
Арыс 1518 6060 1429,7 57,8 - -
Кентау 1784 2603 532,9 46,4 - -
Түркістан 8864 29125 4266,9 224,9 - 2
Шымкент 26042 41601 50778,4 3656,8 20 -
Барлық облыс
бойынша 105491 296520 101330,3 5645,9 69 36,4
Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың нақты мақсаттарын анықтау
үшін Оңтүстік Қазақстан облысын 4 шартты экономикалық зоналарға
бөлінген(ШЭЗ). Бірінші ШЭЗ- ға Шымкент, Түркістан, Кентау және Ақсу кіреді.
Олардың негізгі бағыты ауылшаруашылығын қалпына келтіру болып табылады.
Екіншісіне- Мақтаарал, Сарыағаш және Шардара аудандары кіреді. Приоритетті
бағыттары өндіріс және мақтаны қайта өңдеу болып табылады. Үшіншісі- Созақ,
Отырар, Ордабасы, Бәйдібек аудандары және Арыс қаласы. Қызметінің басты
түрлері- мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу. Төртінші ШЭЗ-
Қазығұрт, Төлеби, Сайрам және Түлкібас районы- өсімдік және мал шаруашылығы
өнімдерін өндіреді және қайта өңдейді.
Талдаулардың мәліметтері бойынша соңғы уақытта Оңтүстік Қазақстан
облысында кәсіпкерлік өсімінің тұрақталғандығы байқалады. Бүгінгі таңда
шағын бизнес - бұл тек қана сату, сатып алу қызметі ғана емес, сонымен
бірге өндіріс және қызмет көрсету сферасы.
Кәсіпкерлікті қолдау мақсатындағы екінші деңгейдегі банктер ұсынатын
несиелік қаражаттар көлемі өсіп келеді. Соңғы 5 жылда облыстың берілген
құрылымдары құралдарды сатып алу үшін және айналым қаражаттарын толықтыру
үшін ұзақ және қысқа мерзімді 50 млрд теңгеге жуық несие алынған. Олардың
негізгі бөлігі ауылшаруашылығына, өндірісті дамыту және ауылшаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеуге жұмсалынады.
Шағын кәсіпорындарды облыстық және жергілікті бюджет тарапынан
қаржыландырудың қысқару тенденциясы байқалады. Бұл экономикада экономикалық
жағдайдың жақсаруының несие үшін пайыз қойылымының төмендеуіне байланысты.
2- кесте. Кіші және орта бизнес субъектілеріне берілген несие көлемі
Қаржыландырудың 2000 2001 2002 Өсу темпі, %
көзі
2001-2002002-202002-2000
0 01
Облыстық 77,6 205,57 160,59 264,9 78,3 206,9
бюджет
Аудандық 74,77 302,5 35,78 404,5 11,8 47,9
бюджет
Екінші деңгейлі
банктер 1376,3 3382,2 1043,5 245,7 323,5 795,1
Айтарлықтай өзгерістер екінші деңгейдегі банктермен несие беру
құрылымдарында орын алды. 2002 жылдың өзінде олар арқылы 11 млрд теңге
көлемінде несие бөлінген.
Ерте кездерде қаражаттар сауда- саттық қызметіне бағытталған болса, қазіргі
кезде несиенің көп бөлігі тауар өндірушілерді қолдауға бөлінеді. Сөйтіп,
өткен жылы бөлінген несиенің көбі осы мақсаттарға арналған.
Артықшылықтары: жағымды климаттық шарттар; облыстың көліктік-
транзиттік потенциялы; маманданған еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
экспортқа бағытталған- өндірістердің бар болуы; мәдени және тарихи
орталықтардың бар болуы; халық білімінің жоғары деңгейі және рухани
дәстүрлері; бай табиғи ресурстар; үлкен территория және кең ішкі рынок;
айтарлықтай маңызды ғылыми- шаруашылық потенциялдар және т.б.
Кемшіліктері: өндірістік бағалар мен шағын кәсіпкерліктің субъектілерінің
өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігінің төмен болуы; несиелік ресурстарға
шектеулік; қызмет етуші еңбек нарығының жоқ болуы; ақпараттық қолдау мен
шағын бизнестер үшін маман даярлау жүйесінің икемсіздігі және қысқалығы;
кәсіпкерлерді инфрақұрылымының әлсіз дамуы т.б.
Жүргізілген талдаулар көрсеткендей, Оңтүстік Қазақстан облысында
шағын бизнесті дамытудың негізгі тенденцияларына мыналар жатады:
• шағын кәсіпорын субъектілерінің және жұмысбастылар санының тұрақты
өсуі;
• шаруашылықтық өндірістің неғұрлым жоғары деңгейімен облыстың
аудандарында шағын кәсіпорындардың концентрациясы;
• шағын бизнестің шағын кәсіпорындарын құру және қызмет етуіндегі
мәселелерді сақтау;
Оңтүстік Қазақстан облысында шағын бизнесті дамытудың негізгі шарттары
ретінде мыналарды атауға болады:облыс экономикасының тұрақтануын
жалғастыру, нақты секторлар салаларында өндірісті жандандыру, халықтың
табысын арттыру, легальды емес бизнесті қысқарту.
1.05.2002 жылғы мәліметтер бойынша шағын бизнестік кәсіпорындардағы
жұмысбастылар саны Республикада 1.05.2001 жылмен салыстырғанда 14,5% артты
және 449,8 мың адамды құрады.(3- кесте)
3- кесте. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істеушілер саны
Заңды тұлғалар.1.05.2002ж. 1.01.2002 жылдағы жеке
кәсіпкерлер
Аудандар
Жалпы Саны (%)
саны. Патенттер Жұмыс орындары
мың берілген құрылған.бірлік.
адам.
Алдыңғы Алдыңғы
айда айға
сәйкес
келетін
период
Ақмола 14,9 96,6 109,6 13960 25041
Ақтөбе 26,2 103,2 129,9 20732 40273
Алматы 24,7 102,1 113,2 12081 17462
Атырау 12,8 105,2 129,3 15462 28168
ШҚО 39,7 102,9 111,8 39404 78225
Жамбыл 16,8 103,1 104,8 12627 25673
БҚО 18,9 103,3 126,3 8365 13253
Қарағанды 38,3 102,5 109,8 38419 47172
Қызылорда 7,6 101,7 101,7 21728 46520
Қостанай 23,2 104,3 117,2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық мәні.
1. Кәсіпкерліктің мәні мен қажеттілігі
1.2 Шағын бизнес – экономикалық дамудың негізі
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық негізде
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы мәні
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы
2. Шет елдерде шағын бизнестің дамуы
3. Отандық шағын бизнестің қалыптасуы мен жетілдіру жолдары.
3.1. Шағын бизнесті дамытуда, кездесетін проблемалар.
3.2. Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шағын
кәсіпкерлік нарықтық экономиканың басты элементі болып табылады, онсыз
мемлекет бірқалыпты дами алмайды. Шағын кәсіпкерлік – бұл өркениетті
нарықтық шаруашылықтың құрамдас бөлігі, оған тән бәсекелестік механизмнің
ажырамас бөлігі. Бұл кәсіпкерлік түрі нарықтық экономикаға қажетті
икемділік бере отырып, халықтың ірі қаржылық және өндірістік ресурстарын
жинақтайды, өзінде қуатты монополияға қарсы потенциалды қалыптастыра
отырып, ғылыми-техникалық прогресстің бірқатар бағыттары бойынша алға
жылжуды қамтамасыз етеді және құрылымдық қайта құрудың басты факторы
болады, көп жағдайда нарықтық шаруашылықтың еңбекпен қамту және басқа да
әлеуметтік мәселелерін шешеді. Сондықтан шағын кәсіпкерліктің дамуы
экономикалық саясатты қалыптастырудың стратегиялық міндеті болып табылады.
Мемлекеттік және басқа да қолдауға қатысты шағын бизнеске аз көңіл
бөлінуімен шағын кәсіпкерліктің мәселелерін зерттеу мәні жоғарылайды. Шағын
кәсіпкерлікті дұрыс бағаламау нәтижесінен оның экономикалық және
әлеуметтік мүмкіндіктерін ескермеу ірі стратегиялық мақсаттардың іске
аспауына тікелей әсерін тигізеді.
Мемлекеттің қолдауынсыз және өзіндік ішкі топтағы өзара әрекетсіз
шағын бизнес ірі капиталдық бәсекелестік күреске төтеп бере алмайды, өзінің
экономикалық, саяси және әлеуметтік қызығушылықтарын қорғай алмайды.
Жаңа кәсіпорындардың нарыққа шығуына және олардың қызметтерінің
дамуына әкімшілік және экономикалық кедергілер бар. Көптеген шағын
кәсіпорындар Қазақстандық заңдылықтардың жетілмегендігіне байланысты
көлеңкеде қалып отырды. Бірқатар эксперттердің бағалаулары бойынша шағын
кәсіпорындардың 90 пайызы көлеңкелі экономикада қалып отырды. Қалыптасқан
жағдай жемқорлыққа шексіз мүмкіндік әкеле отырып, нәтижесінде шағын
кәсіпкерлік өкілі жергілікті деңгейде бұқаралық құрбанға айналады.
Мемлекет шағын кәсіпкерлік секторында нарықтық өзгерістер процесінің
белсенді және қозғалмалы қатысушысы ретінде, минималды меншіктік ресурстар
көмегімен капитал салымдарының жоғары айналымын қамтамасыз ететін
экономикалық қарым-қатынастардың тең құқылы субъектісін көргісі келмейді.
Шағын меншік иесінің несие-қаржылық және салықтық жүйеде кедендік қорғауда
ешқандай артықшылықтары жоқ, бизнесті дамытуда айтарлықтай кедергілерді
бастан кешіреді, өмір сүруге қиын жағдайда жұмыс істейді. Шағын
кәсіпкерліктің өкілі үшін өндірістік сферада бұл кәсіпкерліктің түрі
тиімсіз, сондықтан сауда және делдалдық салада қызмет істеуді жөн көреді,
ал қазіргі қазақстандық экономика үшін капиталдың айналыс саласынан өндіріс
саласына құю өте қажет. Сол себепті бүгінгі күні шағын бизнесті мемлекет
тарапынан қолдау жасау қажет.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Шағын бизнес мәселесін зерттеумен
көптеген шет ел және отандық зерттеушілер айналысуда. Олардың ең
негізгілерін атап айтатын болсақ, К.Б.Бердалиев, Байжолова Р.А., Мамыров
Н.С., Орлов А., Цыганов А., Митрофанов Н., Архипов А. және тағы басқалары.
Жұмыстың мақсаты. Аймақтағы шағын бизнес проблемаларын айқындап,
оларды шешу жолдарын ұсыну.
Жұмыстың міндеті. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді жүзеге
асыру қажет:
-шағын бизнестің мәні мен қажеттілігін теориялық тұрғыда негіздеу;
- шағын бизнесті несиелеу жағдайын қарастыру;
-шағын бизнестің дамуына кедергі жасайтын мәселелерді шешу жолдарын ұсыну;
-мемлекеттік қолдау бағдарламалары мен концепцияларын қарастыру
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық мәні.
1. Кәсіпкерліктің мәні мен қажеттілігі
Кәсіпкерлік адам қызметінің ерекше сапасы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисті Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер
( 1883 – 1950 жж) мән берген. Оның айтуынша Кәсіпкер болу – басқаның
істегенін істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік
жұмысты ұйымдастырушылар. Ол жайында француз экономисті Жан Батист Сэй
(1767 – 1832 жж ) былай деген: Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер
ауқымында ұйымдастыратын адам.
Кәсіпкерлік терминін алѓаш рет ағылшын экономисті Ричард Копженович
(1650 – 1734 жж) енгізген. Бұл ұғымѓа ол нарық тәуекелділік жағдайда табым
алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызған.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен базис ұғымын баламалап
қарастыру жиі кездеседі.
Базис пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір – бірімен
баламалап теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс әкелетін қызметтің
кез – келген түрі. Рас бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.
Кәсіпкерлік – наваторлық іс. Нағыз кәсіпкер – ол өнертапқыш. Сондықтан
айналысатын адам (осы көзқарас тұрғысынан) ешқашан кәсіпкер бола алмайды.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі пара – пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет
термині қолданылады. Неміс ғалымы әрі экономисті И. А. Шумпетердің ойынша,
кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа бір
игілікті бастауѓа негізделген.сондай ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге,
затты өткізетін жаңа игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар көзін
табуға, өндірістік талапқа сай басқаша құруға күш салады.
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойдаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың діңгекті нәрсесі мемлекеттік меншікті
жекешелендіру болып табылады. Олар НЭ – да бәсекелестік ортаны құрып қана
қоймайды, сондай – ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы
әрі экономисті Альфред Мариан айтқандай, НЭ басты қасиеті – өндіріс пен
кәсіпкерліктің еркіндігі. А. Марианның айтуынша, кәсіпкер – экономикалық
процесті жеделдете түсті.
Шағын кәсіпкерлік капитал тезірек айналатын салаларда пайда болды.
Ондай салаларға – сауда, қоғамдық тамақтану және қызмет көрсету саласы
жатады.
Кәсіпкерліктің теориясының негізін XVIII – XIX ғғ. Ф. Кенэ, Л. Смидт,
қалаған болса, ол одан әрі қарай И. Шумпетер, Ф. Хайек, А. Чайнов және
басқалары дамытты.
Кәсіпкерлік феномені әрқашан да экономикалық ғылымның зерттеуінің
маңызды этикеті болған, себебі кәсіпкер нарықтық шаруашылықтың басты
бағыттаушысы болған.
Рим құқығында кәсіпкер іс, қызмет, әсіресе комерциялық қызмет
ретінде қарастырылған.
Орта ғасырда кәсіпкер түсінігі бірнеше мәнде қолданылады. Көбіне
оған сыртқы саудамен айналысатын тұлғаларды жатқызған. Осындай
кәсіпкерліктің бір мысалын саяхатшы, Еуропа мен Қытай арасындағы
қатынастардың негізін қалаған Марко Поло берген. Саяхатқа бара жатқан
саудагер (неміс кәсіпкер) көпеспен (банкпен) тауарды сату туралы келісім –
шарт жасаған. Сапардан оралғаннан соң ол табыстың 75%-ін көпеске(банкке)
беріп отырған. Кәсіпкерлерге сонымен қатар шерулер, көріністер, сайқы
мазақтарды ұйымдастырушыларды да жатқызѓан. Оған қоса кәсіпкер түсінігін
күндегі өндірістік, құрылыстық жобалардың жетекшілеріне қолданған. Мұндай
жоба жетекшісі ешқандай тәуекелдікке бармаған, ол тек берілген қаржының,
материалдық, сауда ресурстарын қолдана отырып ұйымдастыру жұмыстарына
басшылық жасаған.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкер түсінігі алғаш рет 1723 жылы
Парижде басылып шыққан жалпы сөздікте пайда болған, онда өз мойнына
өндіріс және құрылыстың міндеттемелерін алатын адам деп түсіндірілген.
Франзцуз К.Бодо Каптильоннан ары қарай барды. Ол кәсіпкер сонымен
қатар интелект иесі болуы керек, яғни ол әр түрлі оқығаны мен білімі
(знание) болуы керек деген.
Француздың басқа экономисті Тюро кәсіпкер тек қана белгілі бір
ақпаратпен ғана емес оған қоса капиталмен қамтамасыз етілуі керек деп
санаған. Тюро капитал экономиканың негізі, табыс – кәсіпкердің мақсаты,
өндірістің дамуының негізі екенін көрсеткен.
Л. Мариал көбінесе кәсіпкердің ұйымдастырушылық қызметіне көңіл бөлді
және кез келген адам кәсіпкер бола бермейді деп санаған.
Кәсіпкер мен кәсіпкерліктің дамуы1.1 кестеде көрсетілген
Кесте 1.1
Орта ғасыр Сыртқы саудамен айналысатын адам; ереуілдер мен бүліктерді
ұйымдастыратын адам; күрделі құрылыстың және өндірістік
жобаларға жауап беретін тұлға
XVII ғасыр (Мемлекетпен) Құны алдын–ала белгіленген, мемлекетпен мәміле
жасасқан тұлға. Бұндай адам өз мойнына қаржылық
жауапкершілікті алады
1725 жыл Ричард Кантильон: Кәсіпкер – тәуелділік жағдайында іс –
әрекет жасайтын адам.
1797 жыл Карно Бодо: Кәсіпкер – кәсіпкерлік іс – әрекетке жауап
беретін және кәсіпорынды басқаратын, жоспарлайтын адам
1803 жыл Батис Сэй: Капиталдан түскен табыс кәсіпкерлік табыстан
өзгешеленеді
1876 жыл Франсис Уокер: Капитал ұстаған және одан пайыз алатындар мен
өзінің ұйымдастырушылық мүмкіншілігіне байланысты табыс
табатындарды айыра білу қажет
1934 жыл Иозеф Шумпетер: Кәсіпкер – жаңа технологияларды ойлап табатын
жаңашыл адам
1961 жыл Давид Маккеланд: Кәсіпкер – үлкен тәуекелділік жағдайда жұмыс
істейтін өте ширақ адам
1964 жыл Питер Друкер: Кәсіпкер – жаңа мүмкіншіліктерді максималды
пайдалылықпен қолданатын адам
1975 жыл Альберт Шапиро: Кәсіпкер – тәуекелділік жағдайында әлеуметтік
– экономикалық тетіктерді ұйымдастыратын, басшылық ететін
адам
1983 жыл Гиффорд Пиншо: Интерпренер мен антрепренер қолданылады.
Интерпренер – бұл қалыптасқан кәсіпорын жағдайында іс – әрекет
жасайтын антрепренер. Ал, антрепренер – кәсіпкер жаңа
кәсіпорын ұйымдастырады.
1.2 Шағын бизнес – экономикалық дамудың негізі
Нарықтық қатынастарды дамыту бағыты халық шаруашылығын
монополиясыздандыру бағдарламаларын өнімнің әрбір түрін өндіруді
басқа кәсіпорындарға беру жолымен жүзеге саыруды көздейді. Бұл
тұрғыдан алғанда өз өнімін барынша тез игеретін және жаңартатын
бизнес ретінде шағын бизнесті барынша кең пайдалану белгіленіп
отыр.
Монополизмге қарсы күрестің ең тиімді жолдарының бірі ірі,
орташа және шағын кәсіпорындардың тиімді ұштастырылуына қол жеткізу.
Бұл жағдайда шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындармен салыстырғанда
бірқатар артықшылықтары бар:
- Тауар өндіру мен қызмет көрсетуде кәсіпкерлік пен бәсенді
дамыту;
- Тұтыну сұранымының өзгеруін тез сезіну;
- Өнім мен қызмет сапасын арттыру;
- Баға белгілеудің табиғи тетігін пайдалану;
- Монополизмді жою;
- Өндірістің ғылыми- техникалық дамуын жеделдету;
-Тиімді басқару құрылымдарын қалыптастыру мен пайдалану;
- Кадрларды ұтымды пайдалану;
-Орталықтандырылған күрделі қаржыны пайдаланбастан коммерциялық
негізде жаңа өндірістік қуаттарды тез арада жасау.
Осы себепті дамыған елдердің экономикасында соңғы кезде шағын
кәсіпорындардың пайдасына ірі құрылымдық өзгерістер болды. АҚШ-та
шағын кәсіпорындар санының ерекше шұғыл көбеюі 70-ші жылдарда елде
жыл сайын 600 мыңға дейін, немесе 50-70-ші жылдардағыдан 7 есе көп
және 70-ші жылдардың орта тұсындағыдан 2 есе көп кәсіпорындар
пайда болды.
1987 жылы барлық меншік түрлеріндегі американ фирмаларының
(ауылшаруашылық фирмаларынан басқасының) жалпы саны 18,1 миллионға
дейін өсті. Олардың 97 проценті ресми американ статистикасы 500-ге
дейін адам жұмыс істейтін заң жүзіндегі дербес кәсіпорындарды ұсақ
фирмалар қатарына жатқызатын санатта болды. Негізгілері- аса ұсақ
кәсіпорындар; фирмалардың 90 процентінде 15-тен аз, 80 процентінде –
10-нан аспайтын адам жұмыс істейді. Жалпы ұлттық өнімнің 38 проценті
ұсақ бизнес үлесіне келеді. Онда жалпы жұмыс күшінің 47 проценті
шоғырланған.
Ұсақ фирмалар табиғи іріктеу жағдайларында жұмыс істейді:
біреулері пайда болады, басқалары із-түз жоғалады. Экономист
журналының деректері бойынша, 80-ші жылдардың орта тұсынан бастсп
шағын фирмалардың 40 проценті рынокта төрт жылдан астам кідірген
емес. Басқа бағалаулар бойынша, дербес бизнесте өмір сүрген 5 жылдан
кейін фирмалардың 23 проценті ғана орнығып қалады. Бірақ
экономиканың қалыпты дамуы үшін бұл процесс жемісті. Аман қалған
фирмаларға ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалану тән.
100-ден аз адам жұмыс істейтін компанияларда қызмет көрсетуде,
қаржыда, сақтандыруда, көтерме саудада (шағын бизнес әдетте күшті
позицияларда болған салаларда) ғана емес, сондай-ақ көлікте және
тіпті өңдеу және өндіру өнеркәсібінде активтерді долларға сату ірі
компаниялардағыдан жоғарылау. Бұл ерекше жағдайды ең алдымен шағын
компаниялардағы капитал айналымының неғұрлым жоғары қарқынымен
түсіндіруге болады.
Олардың позициялары қызмет көрсету саласында ерекше күшті,
дамыған капиталистік елдердің экономикасында оның рөлі барған сайын
артып келеді. Ол бүгінде жаңа жұмыс орындарын ашудың басты, ал
кейде бірден-бір көзі болып отыр.
Қызмет саласында ауқым әсері, әдетте, өте шектеулі немесе
мүлдем жоқ. Бірнеше жүз (немесе тіпті ондаған) жұмысшы бар фирма
көпшілік жағдайда өндіріске аз шығын жұмсай отырып, клиенттерге
оңтайлы, икемді және сапалы қызмет көрсетілуін қамтамассыз етеді.
Үнемі арта түсіп келе жатқан бөлшектелу, тұтыну сұранымының
дербестенуі, қызмет рыноктарының оқшаулануы бұл жерде шоғырландыруды
экономикалық тұрғыдан мәнсіз етеді.
Өндірілетін бұйымдар номенклатурасының үнемі ұлғаюы Батыстың ірі
корпорацияларын шағын және орташа фирмалармен бірлесе жұмыс істеу
қажеттігіне жаңаша қарауға мәжбүр етті. Жаңа рыноктарды толық
монополизациялау, барлық рыноктық қуыстарды толтыру, тіпті, ірі
монополиялар үшін қиынға соға бастсды. Пайданы көбейту мақсатында олар
негізгі өнімдердің ең тиімді түрлерінің өндірісін монополияландыру
жолына түсті. Екінші дәрежелі өндіоістік операциялар, комплектілеуші
бұйымдар беру және орташа фирмаларға берілді. Олар, бір бағытта
мамандану есебінен, өз қызметінде елеулі табыстарға, тиімділіктің
жоғары нәтижелеріне жетті және өз жұмыс салаларында мықты беделге
ие болды.
Қазақстан Республикасының рынокқа көшуінің басталуы кәсіпкерліктің
шағын нысандарының өндірістік-техникалық қана емес, сондай-ақ
әлеуметтік-экономикалық функцияларына қайта баға беруді қажет етті.
Бірқатар елдердің тәжірибесі экономикалық реформаларды жүзеге асыруда
және дағдарысты жағдайдан шығу кезінде шағын кәсіпкерліктің үлкен
рөл атқаратынын көрсетті. Алайда шағын кәсіпкерлік өз жолында
көптеген қиыншылықтарға тап болуда, оларды жоюға ең алдымен оны
дамытудың мемлекеттік концепциясының жоқтығы бөгет болып отыр. Осы
категорияның методологиялық мәні де жеткіліксіз негізделген күйінде
қалып отыр.
Кәсіпкерлік Орта ұғымының зор маңызы бар. Қазақстанда ол іс
жүзінде енді ғана қалыптасуда. Кәсіпкерлік Орта- қоғамдық институттар
мен жағдайлардың, құқықтық нормалардың, мемлекеттік қолдау жүйелерінің
жиынтығы. Ол сондай-ақ белгілі бір әлеуметтік ахуал, қауіпсіздік
шарттары, қәсіпкерлік үшін арнайы инфрақұрылым, яғни, кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен одан әрі дамуын қамтамассыз ететін нәрселердің бәрі.
Кәсіпкерліктің құрамдас бөліктерінің бірі ретіндегі шағын
кәсіпкерлік ұғымы ең алдымен кәсіпорын көлемінің өлшемдеріне
байланысты. Осыны негізге ала отырып, кәсіпкерлікті шағын
кәсіпкерлікке пайда мен түсім көлеміне, айналым көлеміне берілетін
баға, жұмыс істейтіндердің саны бойынша жатқызуға болады. Жоғары
инфляция және шаруашылық есептің кемеліне жетпеуі жағдайларында
жұмыс істейтіндердің саны ең дұрыс өлшем болып табылады.
Статистика органдары меншік нысандары бойынша шағын
кәсіпорындардың төрт түрін бөліп көрсетеді: жеке меншік, мемлекеттік
меншік, қоғамдық меншік, аралас меншік. Шағын кәсіпкерлік бойынша
статистикалық деректер өте алуан түрлі. Статистикалық есеп нысандарын
кәсіпкерлер көбінесе ресми статистиканың есеп жүргізілетін
объектілерді толық қамтымауы салдарынан толтырмайды. Статистикалық
материалдарда, мысалы, сыртқы экономикалық қызметпен шұғылданатын
бірлескен кәсіпорындар шағын кәсіпорындар ретінде ескерілмейді.
Шағын кәсіпкерліктің статистикалық негізіне талдау жасай отырып,
шағын кәсіпорын мен шағын кәсіпкерлік ұғымдарының ара жігін ажырату
қажет. Шағын кәсіпорындардың бәрін бірдей шағын кәсіпкерлікке жатқызуға
болмайды. Олардың белгілі бір бөлігі мунипицалдық кәсіпорындар деген қатаң
мемлекеттік мәртебені сақтаған, олардың қызметінде шағын кәсіпкерлікке тән
белгілер жоқ.
Шағын кәсіпкерліктің қазіргі жағдайын көптеген факторлармен, ең
алдымен, шағын кәсіпкерлікке соңғы уақытқа дейін мемлекет тарапынан қолдау
болмауымен, экономикалық стимулдардың әлсіздігімен, сондай-ақ
экономиканың жалпы зәрулігімен түсіндіруге болады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын
кәсіпкерліктің ұлттық экономикада аса маңызды функциялар
орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты теңдестіру арқылы нарықтық
қатынастарды үндетудің ерекше механизмін қамтамасыз ететінін,
жалпыұлттық өнімнің тең жартысынан астамын өндіретінін, жаңа жұмыс
орындарының 70 процентке жуығын ашатынын, адам ресурстарының
жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі ықпал жасайтынын
дәлелдейді.
Елде шағын кәсіпкерлікті кең көлемде дамыту нарықтық қатынастар
қалыптасуының көптеген проблемаларын неғұрлым тиімді шешуге:
реформалардың әлеуметтік базасын ұлғайтуға, лоардың тиянақтылығының
кепілдіктерін қамтамасыз етуге, бәсекелестікті дамытуға, өндірістің
ұйымдық құрылымын кеңейтіп, тиімді етуге, адам ресурстары мен
ұйымдық-технологиялық ресурстарды жұмылдыруға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты Ресей Федерациясында шағын бизнесті дамыту
тәжірибесін зерттеу біздің еліміз үшін пайдалы болады, онда шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің 1996-1997 жылдарға
арналған федералдық бағдарламасы бар. Сол бағдарламаға сәйкес шағын
кәсіпорындардың санын көбейтуге, кәсіпкерлік қызметке жалпы қолайлы
жағдайлар жасау арқылы шағын кәсіпкерлік инновациялық және
өндірістік саласының алға жылжу бағытында сапалы құрылымдық
өзгерістерге жетуге, шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсетудің кәсіпкерлер үшін қолайлы жүйесін дамытуға, экономиканың
бұл секторына инвестициялар тартуға бағытталған шаралар кешенін
жүзеге асыру көзделіп отыр.
Федералдық бағдарламада шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсетудің мынадай аса маңызды бағыттары бөліп көрсетілген:
-шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында мемлекеттік
саясаттың нормативтік-құқықтық негізін жетілдіру;
-шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің мемлекеттік саясатын
ұйымдық және ғылыми-методикалық тұрғыдан қамтамассыз ету;
-шағын кәсіпорындар қызметкерлерінің әлеуметтік қорғалуы мен
қауіпсіздігі;
-шағын кәсіпкерлікті дамыту үшін жайлы қоғамдық пікір
қалыптастыру;
-аймақтарда шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымын дамыту;
-кадрлар даярлау;
-ақпаратпен қамтамассыз ету;
-шағын кәсіпорындардың өндірістік және инновациялық қызметі;
-салық саясатын жетілдіру;-шағын кәсіпкерлікте жеке меншік және
басқа инвестициялар үшін жеңілдіктер жүйесін жасау;
-мемлекттік федералдық және аймақтық инвестициялық бағдарламалар.
Федералдық бағдарлама шағын кәсіпкерлікті басым дамыту- жалаң
мақсат емес, ал Ресейдің экономикалық және әлеуметтік түлеуінің
негізгі шарты екнін, шағын кәсіпкерлікті кең ауқымды дамыту саяси
тұрақтылыққа, Ресейдің түбегейлі мүдделеріне бағдарланған шынайы
демократияның жүзеге асырылуына кепілдік беретінін негізге алып
отыр. Азаматтардың экономикалық инициативасының творчестволық көрінісі
ретінде шағын бизнес қызметкерлер мен олардың отбасыларының
тәуелсіздігі мен әл-ауқатының іргетасы болып табылады. Жаппай құбылыс
ретінде шағын бизнес қоғамға қажетті тауарлар өндіру мен қызмет
көрсету тұрғысынан алғанда да, сондай-ақ алуан түрлі өнім тұтыну
тұрғысынан да экономикалық өмірдің катализаторы болып отыр.
Федералдық шығындар шағын кәсіпкерліктің инфрақұрылымына аймақтық
салымдардың стимуляторы ғана болып табылады деген принциптер
бұжытпай сақталатын болады. Федералдық шығындардың үлесі нақты
аймақтың әлеуметтік-экономикалық жайына байланысты болады, бірақ
қалай болғанда да мақсатты шығындардың жалпы сомасының 50
процентінен аспауға тиіс.
Федералдық бағдарламаны жүзеге асыру нәтижелері Ресей
Федерациясының экономикасын дамытудың орта мерзімді перспективаға
арналған тенденцияларымен айқындалатын болады.
РФ аймақтарында инфрақұрылымның шағын кәсіпкерлік субъектілері
үшін қолайлы және ақпараттық консультациялық, маркетингтік қолдау
көрсететін жеткілікті элементтері жасалатын болады. Кадрлар даярлау
шағын кәсіпорындардың 1 миллионнан астам басшылары мен қызметкерлерін
қамтиды.
Федералдық бағдарлама орташа және ірі кәсіпорындардың бірігуге,
шағын кәсіпорындардың кеңінен қатысуымен жаңа өндірістік-технологиялық
тізбектер жасауға деген ынта-ықыласын арттыруға, барлық
деңгейлердегі бюджеттің кіріс бөлігін көбейтуге мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында мемлекеттік саясаттың
нормативтік-құқықтық базасын жетілдіру. Федералдық бағдарламаның бұл
бөлімі кәсіпкерлік қызметті нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету
жүйесін одан әрі дамытуға, Ресей Федерациясының және Ресей
Федерациясы субъектілерінің заң актілері мен нормативтік актілерінде
шағын кәсіпкерлік мүдделерін білдіруге, Ресей Федерациясында шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсету туралы федералдық заң
ережелерін дамытуға бағытталған. Неғұрлым ірі кәсіпорындармен
салыстырғанда шағын кәсіпкерліктің экономикадағы жайсыздау
бәсекелестік жағдайын жою мақсатымен оның субъектілетінің
ерекшеліктерін құқықтық актілерде көрсету, олардың әлеуметтік-
экономикалық артықшылықтарының дамытылуы мен байқалуына жәрдемдесу,
жаңа кәсіпорындардың рынокқа шығуы үшін қолайлы құқықтық жағдайлар
қалыптастыру және олардың қызметін дамыту жайында айтылып отыр.
Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдауды ұйымдық және ғылыми-
методикалық тұрғыдан қамтамассыз ету. Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік
қолдау көрсетілуін ұйымдық және ғылыми-методикалық тұрғыдан
қамтамасыз етудің негізгі мақсаты-шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету
жөнінде осы бағдарламада айтылған шараларды жан-жақты, ғылыми
негізде және жоғары тиімділікпен ұйымдастырылды
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық негізде
Отандық кәсiпкерлiктiң қалыптасу тарихын төрт кезеңге бөлуге
болады. Бiрiншiсi комсомолдық ұйымдарда жастардың ғылыми-практикалық
орталықтары пайда болып, қызмет ете бастауынан басталады. Орталық
қызметi делдалдық қызмет сипатында болды және ғылыми-практикалық
мәселелердi шешуге бағытталды. Мұндай ''комсомолдық'' кәсiпкерлiк
бұқаралық сипатта болмағанмен көптеген коммерциялық құрылымдар алғашқы
капитал жинауға мүмкiндiк алды. ''КСРО азаматтарының жеке еңбек
қызметi туралы'' Заңының қабылдануы (1987ж) жеке кәсiпкерлiктi бiршама
заңдастырады. Кәсiпкерлiктiң қалыптасуының екiншi кезеңiн 1988 жылы
қабылданған кооперация туралы заңына қабылдануымен байланыстыруға
болады.
Бұл кезеңде кәсiпкерлiк бұқаралық сипатқа ие болды.
Үшiншi кезең көптеген жалға беру, бiрлескен кәсiпорындар туралы,
банктiк қызмет туралы, шағын кәсiпорындар туралы, шағын бизнестi
дамыту туралы заң актiлерiнiң қабылдануымен байланысты. Осы аталған
заң актiлерiнiң қабылдану елсiз мемлекеттердiң пайда болуымен және
кәсiпкерлiк туралы өз заңдарын қабылдаумен байланысты. Кәсiпкерлiк
үшiн нарықта ең тиiмдi әрi тартымды бөлiктер болып капиталдың ең
тез айналатын, табыс табуға мүмкiндiгi мол сату- сатып алу, сауда-
делдалдық операциялар жүргiзу, ТМД және алыс шетелдерi әртүрлi
тауарларды сатып алу - сатумен айналысатын салалар табылады.
ҚР кәсiпкерлiк қызметi реттейтiн алғашқы заңдардың бiрi болып
1991 жылы қабылданған Қаазақ ССР-нде кәсiпкерлiк қызметтiң еркiндiгi
және кәсiпкерлiктi дамыту туралы Заңы болатын. Бұл заңда
кәсiпкерлiкке анықтама берiлген болатын. Онда Кәсiпкерлiк-меншiк
иесiнiң (толық немесе iшiнара) тәуекел ете және мүмкiндiк
жауапкершiлiккте бола отырып, пайда алуға бағытталған инициаттивтiк
дербес қызметi деген анықтама берiлген. Оны экономиканың ең алуан
түрлiлерiнде еңбектi қатыстыра отырып, сондай-ақ қатыстырмай–ақ жүзеге
асыруға болады.
''Кәсiпкерлiк'' терминi және кәсiпкерлiктiң өзi бiздiң қоғамдық
тәжiрибеге тек сексенiншi жылдары ғана ендi.
Кәсiпкерлiк ұғымын ең алдымен меншiкке деген көзқарастың
өзгеруiмен байланыстырады. Кәсiпкер қызметiнде басты назарды пайда
алу жағына қарай аударады. Социалистiк экономикаға да белгiлi бiр
дәрежеде кәсiпкерлiктiң элементтерi тән болғанын атап айту керек,
алайда олар оның негiзi мәнi болған жоқ . Сол жылдары басты
назар пайда алуға емес, ал қоғамдық қажеттiлiктердi қанағаттандыруға
аударылды. қазiргi кезде кәсiпкерлiк элементтерi экономиканың
мемлекеттiк секторына да тән.
Тiркеу-кәсiпкерлiктiң алғашқы, қажеттi кезеңi болып табылады.
Кәсiпкер тiркеуден өткеннен кейiн ғана банкте есеп шотын аша
алады, жауапкерлердi жолдай алады, өз атына мөрге, фирмалық белгiлерге,
құжаттарға тапсырыс берiп, шаруашылық келiсiмдер жасап, нарыққа шыға
алады. Бұл шаралар 1992 жылдың 24 қаңтардарында Елбасы бекiткен
“Шаруашылық субъектiлерiн тiркеу тәртiбi туралы” ережеде
көрсетiлеген.
1991 жылы 21 маусымда ҚР ''Шаруашылық серiктестерi туралы'' заң
қабылданды қазiргi кезде осы заңның орнына ҚР Президентiнiң 1995 жылы
2 мамырында шыққан заң күшi бар ''Шаруашылық серiктестерi туралы''
жарлығы әрекет етедi, 1992 жылдың 4 шiлдесiнде ''Жеке кәсiпкерлiктi
қорғау және қолдау'' Заңы қабылданған. Бұл екi заң ұзақ уақытқа
жеке кәсiпкерлiктердiң заңдық негiзi болды.
Бұл заңдар жеке кәсiпкерлiктi қолдау және қорғау әдiстерi мен
негiзi тәсiлдерiн анықтайды, жеке кәсiпкерлiкке мемлекеттiң
араласпау саясатын бекiтедi, жеке кәсiпкерге барынша еркiндiк
бередi және мемлекеттiк органдардың немесе мiндеттi қызметкерлердiң
жеке кәсiпкерлер құқықтық бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi күшейтедi.
Елiмiзде өркениеттi кәсiпкерлiктiң қалыптасуын 1997 жылы Елбасының
“Шағын кәсiпкерлiктi дамыту және мемлекеттiк қолдау шараларын
күшейту туралы” Жарлығының шығуынан бастап айтуға болады. Содан
берi кәсiпкерлiктiң дамуы мемлекеттiк саясаттың ажырамас бөлiгiне
айналған. Сол жылы сонымен қоса ҚР ''Жеке кәсiпорын жөнiнде'', “Шағын
кәсiпкерлiктi дамыту және қолдаудың аймақтық бағдарламалары
туралы” ҚР Президентiнiң Жарлығы шықты.
Елiмiзде кәсiпкерлiктiң қалыптасуына жасалған алғашқы
қадамдарының бiрi бұл-елiмiзде 3 кезеңде жүргiзiлген жекешелендiру
процесi болатын. Нарықтық экономиканың негiзi-жекеменшiк сектордың
көлемiнiң ауқымды болуында. Жекеменшiк сектордың дамуынсыз
экономиканың дамуы мүмкiн емес. Ал ел экономикасының дамуынсыз -
мемлекеттiң дамуы мүмкiн емес. Ел тәуелсiздiгiнiң негiздерiнiң бiрi
экономика екенi белгiлi. әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай
мемлекеттiң экономикасы неғұрлым дамыған болса, соғұрлым ол
мемлекеттiң әлемдiк ортада беделi де жоғары болады.
Егер елiмiзде мемлекеттiк меншiк көлемi 1991 жылы 90%-дан жоғары
болса, қазiргi кезде мемлекеттiк меншiк көлемi 15% шамасында. Яғни
жекеменшiк сектордың үлесi артқан.Бұған қарап елiмде кәсiпкерлiктi
дамыту жағдайлары жасалып келедi деп айтуға болады.
Нарыққа өтумен байланысты жүргiзiлген реформалар қиын жағдайларда
жүзеге асырылды. Әр жерде бiрiншi кезекте пайдаланылатын тұтыну тауарлары
және өндiрiстiк техникалық мақсаттағы тауарлар жетiспеушiлiгi
байқалды. қиын кездерде кәсiпкерлер үшiн нарық коньюктурасындағы
инфляциялық күтiлiмдермен байланысты өзгерiстерiне, өз iсiн әрi қарай
жалғастырып, дамыту үшiн қажеттi қаржы алу керек болатын.
Қазiргi таңда жағдай бiршама түзелген. Соңғы жылдары
экономикамыз нақты секторының барлық салаларында өндiрiстiң жандануы
байқалуда. Тұрғындардың табыстарының өсуi тауар және қызметке деген
сұранысты өсiруге әкелдi.
Дегенмен, осыған қарамастан халықтың табыстарының жоғары болмауының
нәтижесiнде қалыптасқан нарық көлемiнiң шектеулерiн атап кетуге
болады. Осыған қоса сыртқы экономикалық қызметтi либеризациялау
нәтижесiнде iшкi нарықты шетелдiк арзан тауарлары жаулап алды,
тұрмыс деңгейiнiң төмендiгiн ескерсек, олар жоғары сұранысқа ие
болуда.
Қалыптасқан жағдайда өндiрiстiк-шаруашылық қызметi тиiмдi
жүзеге асыру үшiн кәсiпкерлер шығаратын өндiрiстiң бәсекеге
төзiмдiлiгiн жоғарылатып отырулары қажет.
Ол үшiн олар өнiмнiң сапасын арттыра отырып, баға деңгейiн
төмендетумен байланысты мәселелердi шешулерi керек. Өйтпеген жағдайда
Қазақстан нарығына түскен импорттық өнiмдер отандық кәсiпкердiң
дамуына мүмкiндiк бермейдi.
Нарық реформалар жылдарында кәсiпкерлiк сектор қоғамда елеулi
орынға ие болды. Басты стратегиялық мақсатқа: кәсiпкерлiкпен айналысу
мүмкiндiгi республика азаматтарының конституциялық құқықтарының
шынайы және ажырамас бөлiгiне айлануына қол жеткiзiлдi, ол үшiн
мемлекет қажеттi жағдайларды жасады.
ҚР қазiргi таңда шағын кәсiпкерлiк одан әрi дамып келедi. 2004
жылдың 1 қаңтарына берiлген ресми статистика деректерi бойынша
республикамызда шағын кәсiпкерлiкпен айналысатын 130,8 мыңға жуық
шағын кәсiпорын (заңды тұлғалар) тiркелген бұл көрсеткiш 2002 жылғы
деңгейден 11,8%-ға өскен. Тiркелген кәсiпорындардың 71,5%-ы жұмыс
iстейтiн кәсiпорындар болып табылады. Олардың 46 мыңнан астам
кәсiпорыны 2003 жылдың желтоқсан айында белсендi жұмыс iстейтiн
(экономикалық қызметiн нақты жүзеге асырған) кәсiпорындар. Белсендi
жұмыс iстейтiн кәсiпорындардың басым көпшiлiгi (42,4%) саудаға,
автомобильдi және үй мүлiктерiн жөндейтiн салаларға, өнеркәсiп
саласына, жылжымайтын мүлiктермен операция жасау, жалға беру және
қызмет көрсету салаларына тиесiлi.
Шағын кәсiпкерлiк секторындағы қалыптасқан жағдайлар шағын және
орта бизнес саласында және инновациялық кәсiпкерлiктi мемлекеттiк
қолдау саясатын жандандыруды, жетiлдiрудi талап етедi.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк әлi күнге дейiн экономиканың жүйелi
элементi бола алмауда, сондықтан Елбасы үкiметке 2005 жылғы шағын
кәсiпкерлiктiң iшкi жалпы өнiмдегi үлесiн 30%-ға жеткiзу мiндетiн
қойып отыр. қазiргi таңда елiмiзде шағын және орта бизнес
кәсiпорындары арасында ең маңыздыларының саны 85 мың кәсiпорынды
құрайды.
'Қазақстан-2030'' бағдарламасының маңызды мiндеттерiннiң бiрi -
кедейшiлiкпен және жұмыссыздықпен күрес болып табылады. Бұл
мәселелердi шешу шағын және орта бизнестi дамыту арқылы ғана мүмкiн,
яғни кәсiпкерлiк қызметке Қазақстан тұрғындарының көбiрек
шоғырландырылуы керек. Дамыған елдерде осы салада жалпы экономикалық
белсендi тұрғындардың 50%-дан астамы жұмыс iстейдi.
Шағын кәсiпкерлiктiң дамуы елiмiздi жаңа тауарлар мен
қызметпен қамтамассыз етедi. Сонымен қатар мұнда қосымша жұмыс
орындары ашылады, бюджеттерге салықтар төленедi.
Көптеген факторларға байланысты Қазақстанда шағын және орта бизнес
ел экономикасында шешушi ролге ие бола алмауда. Олардың тауарлары
мен қызметтерi елдiң iшкi жалпы өнiмiнiң 16-17%-ын ғана құрап отыр,
ал дамыған елдерде бұл көрсеткiш 50-70% -дан арттық. Қазiргi таңда
шағын және орта бизнес саласында қалыптасқан жағдай өкiметтiң жүргiзiп
жатқан шағын кәсiпкерлiктi дамыту және қолдау бағдарламаларының
тиiмсiздiгiн аңғартады.
Қазiргi таңда елiмiзде шағын кәсiпкерлiктi одан әрi дамытуда
мемлекет шешушi роль атқарады. Ол тек тиiстi саясатты және шағын және
орта бизнестi қолдау бағдарламаларын жүзеге асыру арқылы ғана
мүмкiн.
Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң бiр бөлiгi соңғы жылдары бiраз
күш жинап, нығайды. Сөйтiп шағын кәсiпорындар саласынан орта
кәсiпорындар саласына ауысты. Олардың өсуi мен дамуына нақты
жағдайлар жасалған. Шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы халықты жұмыспен
қамту проблемасы шешiлуде. Соның нәтижесiнде әлеуметтiк шиеленiс
бәсеңдеп, бюджеттiң кiрiс бөлiгi ұлғая түсуде.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiктiң дамуының негiзгi тенденцияларына
мыналар жатады:
- шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнi санының және онда жұмыс
iстейтiн адамдар санының тұрақты өсуi;
- шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң көбiнесе сауда және қызмет
көрсету салаларында шоғырлануы;
- шағын кәсiпорындардың өнеркәсiптiк дамыған аймақтарда
концентрацисы (Алматы, Оңтүстiк Қазақстан, Қарағанды облыстары);
- соңғы жылдары салық салу, несиелеу, мемлекеттiк огандармен
бiрлесiп қызмет ету саласында әлi күнге дейiн шешiмiн таппаған
мәселелердiң қалыптасуы.
Қазiргi таңда шағын кәсiпкерлiк саласында жағдай бiршама
тұрақтандырылған. Шағын кәсiпкерлiктiң дамуын сипаттайтын негiзгi
сандық көрсеткiштердiң тұрақты өсiмi байқалады.
Қазақстандағы шағын және орта бизнестiң қазiргi жағдайының
негiзгi ерекшелiктерiне мыналар жатады:
1. Шағын кәсiпкерлiк белсендiлiгiнiң төмендеп кетуi;
2. Кәсiпкерлiк қызметтiң 30-40%-ның экономиканың көлеңкелi секторында
шоғырлануы.
2001 жылдан бастап республика бойынша экономиканың нақты
секторының барлық салаларында өндiрiстiң жаңдана бастауы және
тұрғындардың ақшалай табыстарының өсiмi байқалуда. Үкiметтiң шағын
кәсiпкерлiк секторын қолдау бойынша жұмыстары белсендене бастады.
Экономиканың осы секторының дамуына айтарлықтай әсер ететiн
нормативтiк-заңдық және бағдарламалық құжаттар қабылданды. Оларға
мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасында шағын кәсiпкерлiктi дамыту және
мемлекеттiк қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттiк
бағдарламасы;
- ҚР жаа Салық Кодексi;
- Жеңiл және тамақ өнеркәсiбi салаларында импорталмастыру бағдарламасы
(2002-2003жж.).
Дегенмен шағын кәсiпкерлiктi дамытуға бағытталған жүргiзiлiп
жатқан мемлекеттiк саясатқа қарамастан негiзгi көрсеткiштерiнiң
төмендеуi байқалады, Оны әртүрлi факторлардың әсер етуiмен
түсiндiруге болады.
Бiр жағынан, бұл территориялық-салалық және түұрғындар табысының
деңгеймен байланысты болса, екiншi жағынан соңғы жылдары қалыптасқан
көптеген мәселелермен байланысты.
Оған қоса шағын кәсiпкерлiктiң дамуын қамтамасыз ететiн негiзгi
қозғаушы күштiң потенциалы жойылған (жоғары квалификациялы
мамандардың жұмыссыз қалуы және құрылымдық өзгерiстер нәтижесiнде
жұмыстан босатылған iрi және орта кәсiпорындардың персоналы).
Тағы да бiр ерекшелiк ол экономиканың көлеңкелi секторында
айналымдағы өндiрiс көлемiнiң үлесi, еңбек, қызметтiң шоғырлануы болып
табылады.
Елiмiзде жүргiзiлген мониторингтiк зерттеулер нәтижесi бойынша,
елiмiздiң көптеген кәсiпорындары өндiрiстiң шынайы көлемiн
төмендетiп көрсетедi және көптеген себептерге байланысты түскен
табыстарының 50%-дан жоғарысын жасырады. Кәсiпкерлердiң 60% -дан көбi
еңбекақы төлеудiң қолма-қол түрiн таңдап, жасалған келiсiмдерiнiң
шынайы көлемiн жасырып ,салық төлеуден құтылып кетедi.
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы мәні
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы
Кәсіпкерлік- бұл барлық өндірістерге қажетті динамикамен қамтамасыз
ететін тарихи және әлеуметтік- экономикалық шарттарда үлгеруші болып
табылатын өндірістің ерекше инновациялық формасы.
Қазақстанда жаңа экономикалық жүйенің құрылуы өндірістік- коммерциялық
қызметтердің әртүрлі масштабы бойынша кәсіпкерлік субъектілерінің, яғни,
шағын, орта және ірі кәсіпорындардың мәселелерін ең жоғарғы деңгейде шешу
қажеттілігі туып отыр.
Экономикалық дамыған елдерде шағын бизнес ұсақ жекеменшік иелерінің
көптігін көрсетеді, олар елдің әлеуметтік- экономикалық бар саяси
деңгейінің қаншалықты дамығанын көрсетеді.
Шағын кәсіпкерлік- іскерлік өмірдің неғұрлым икемді формасы.
Экономиканың осы секторларында орта және ірі бизнесті қамтамасыз ететін
негізгі идеялар массасы туады. Тауарды сатушы және сатып алушы бола отырып,
шағын кәсіпорындар нарықтың өзгермелі коньюнктураларына уақытылы әсер етіп,
отыруларына мүмкіндік алады.
Екінші жағынан, олар көбінесе өзінің ішкі экономикалық
коньюнктураларының қызметтеріне тәуелді болады. Сондықтан обьективті
мүмкіндіктерде ірі және шағын кәсіпорындардың сәйкес келетін регулятордың
көмегімен әртүрлілігін теңестіру қажеттілігі туындайды.
Шағын кәсіпорын нарықта ірі отандық және шетелдік капиталдармен
бәсекелестік күресін жүргізуге мәжбүр болады.
Шағын бизнес аймақтық экономикаларда ерекше орын алады. Аудандарды
басқарушы элементтер жүйесі сияқты, ресурстық құрамалардан тұратын
жекеменшік элементтердің өзара байланысына тәуелді әлеуметтік- экономикалық
дамуды, әкімшілік-территориялық құрылымды білдіреді.
Сондықтан ауданның және шағын бизнестің әлеуметтік және экономикалық
дамуын өзара байланыста қарау керек: біріншіден, еңбектік, материалды-
техникалық, табиғи, қаржылық және ақпараттық ресурстардың қолдану
шарттарымен жағдайларына; екіншіден, аудандық экономиканы басқару жүйесінің
қызметіне байланысты.
Нарықтық экономикаға кіруіне байланысты Оңтүстік Қазақстан облысында
шағын бизнес белсенді түрде дамып келе жатыр. Кәсіпкерлік құрылымының
қаржылық қолдау көрсетілуіне байланысты облыста жаңа жұмыс орындары пайда
болды. Бұл өз тарапында жұмыссыздарды 15 пайызға төмендетті. Жылына 5-6 мың
жұмыс орындары пайда болды. 2003 жылы облыс шаруашылығында 123521млн өнім
өндіріліп, өсім 114,3 пайызды құрады. Ауыл шаруашылығының ЖҰӨ көлемі 59305
млн теңгеге дейін өсті. 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда негізгі
капиталға инвестиция көлемі 1,4 есе артып, 34269,2 млн теңгені құрады.
Облыс бойынша кәсіпорындар, мекемелер және халық арқылы көрсетілетін қызмет
көрсету көлемі 44178,3 млн теңгені құрап, 2002 жылдың деңгейінен 1,45 есе
артық болып отыр. 2003 жылы шағын, орта және ірі кәсіпорындарда,
мекемелерде және облыстық ұйымдарда жұмысшылар саны арнайы мәліметтер
бойынша 272 мың адамды құрады.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің субъектілерінің деңгейін дамыған
елдердің деңгейімен салыстыруға болады. Мониторингтің мәліметтері бойынша
әрекет етуші субъектілердің үлесі оның жалпы санының 96,6 % құрайды, ал
кейбір аймақтарда одан да көп. Мысалы, сауда сферасында шағын
кәсіпкерліктің кәсіпорындар үлесі олардың салаларындағы жалпы санының 98,7
%; ауылшаруашылығы 98,4 %; балық аулауда-92,4; құрылыста- 90,1;
мерамханалар мен қонақ үйлерде- 98,2; көлік және байланыста- 98,2 %
құрайды.
2000-2003 жылдары аралығында тіркелген кәсіпорындар саны 105,491 мың
бірлікті құрады. Заңгерлік білімдері бойынша тіркелген субъектілер саны-
11,2 мың бірлікті құрады, оның ішінде 7,9 мыңы 57,6 мың адаммен қызмет
етеді.
Кәсіпкерлік құрылымның негізгі көлемі жаңа фермерлік шаруашылық
ұйымдарының және көлікте, сауда да, ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу,
және т.б жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлік құрылымдар есебінен артып келеді.
2003 жылдың басынан бастап шағын кәсіпкерліктің субъектілері арқылы облыста-
101330,3 млн теңгенің жұмыстары мен қызметтері өндірілді. 2003 жылы шағын
бизнестің субъектілері арқылы бюджетке 5645,9 млн теңге төленген, бұл 2002
жылмен салыстырғанда 32% артық. Әрбір заңды тұлғаға орта есеппен- 3684,6
млн теңге салықтық төлемдер келеді, ал әрбір қызмет етуші физикалық тұлғаға
466,5 мың теңге бюджетке төлеуден келеді.
Талдаулар көрсеткендей физикалық сияқты заңды кәсіпкерлік
субъектілерінің санының өсу тенденциясы байқалады.
Шағын және орта бизнестің субъектілерінің неғұрлым көп саны Шымкентте
және ауылшарушылығы жақсы дамыған Мақтаарал ауданында шоғырланған.
Бюджетке төленген төлемдердің көлемі бойынша Шымкент қаласын,
Сарыағаш, Сайрам және Ордабасы аудандарын бөліп көрсетуге болады (1-
кестеден).
1- кесте. 2003 жылғы Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлігінің даму
көрсеткішінің құрылымы
Тіркел-Жұмыс- Өндіріс Бюджет- Облыс- Аудан-ның
ген басты көлемі, тік төлем,тың қаржықаржы
субъек-халық-тыңжұмыс млн. теңгебюджеті бюджеті
Аудандар тілер-дсаны, және млн. млн. теңге
ің саныадам млн. теңге теңге
Бәйдібек 1505 6817 458,6 27,9 5 0,9
Қазығұрт 4067 6062 295,7 38,1 12,5 3
Мақтаарал 17846 73916 16446,2 334,7 - -
Ордабасы 4825 16604 5669,2 235,6 1,5 -
Отырар 2500 8438 2173,3 41,7 6 -
Сайрам 9094 38970 3800,3 282,6 - 9
сарыағаш 12234 24985 7167,4 406,5 - 9,1
Созақ 1719 4075 581,7 85,3 5 7
Төлеби 3310 8242 1706 71,8 10 -
Түлкібас 4882 10492 1298,7 74,6 4 2
Шардара 5301 18530 4725,3 61,2 5 3
Арыс 1518 6060 1429,7 57,8 - -
Кентау 1784 2603 532,9 46,4 - -
Түркістан 8864 29125 4266,9 224,9 - 2
Шымкент 26042 41601 50778,4 3656,8 20 -
Барлық облыс
бойынша 105491 296520 101330,3 5645,9 69 36,4
Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың нақты мақсаттарын анықтау
үшін Оңтүстік Қазақстан облысын 4 шартты экономикалық зоналарға
бөлінген(ШЭЗ). Бірінші ШЭЗ- ға Шымкент, Түркістан, Кентау және Ақсу кіреді.
Олардың негізгі бағыты ауылшаруашылығын қалпына келтіру болып табылады.
Екіншісіне- Мақтаарал, Сарыағаш және Шардара аудандары кіреді. Приоритетті
бағыттары өндіріс және мақтаны қайта өңдеу болып табылады. Үшіншісі- Созақ,
Отырар, Ордабасы, Бәйдібек аудандары және Арыс қаласы. Қызметінің басты
түрлері- мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу. Төртінші ШЭЗ-
Қазығұрт, Төлеби, Сайрам және Түлкібас районы- өсімдік және мал шаруашылығы
өнімдерін өндіреді және қайта өңдейді.
Талдаулардың мәліметтері бойынша соңғы уақытта Оңтүстік Қазақстан
облысында кәсіпкерлік өсімінің тұрақталғандығы байқалады. Бүгінгі таңда
шағын бизнес - бұл тек қана сату, сатып алу қызметі ғана емес, сонымен
бірге өндіріс және қызмет көрсету сферасы.
Кәсіпкерлікті қолдау мақсатындағы екінші деңгейдегі банктер ұсынатын
несиелік қаражаттар көлемі өсіп келеді. Соңғы 5 жылда облыстың берілген
құрылымдары құралдарды сатып алу үшін және айналым қаражаттарын толықтыру
үшін ұзақ және қысқа мерзімді 50 млрд теңгеге жуық несие алынған. Олардың
негізгі бөлігі ауылшаруашылығына, өндірісті дамыту және ауылшаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеуге жұмсалынады.
Шағын кәсіпорындарды облыстық және жергілікті бюджет тарапынан
қаржыландырудың қысқару тенденциясы байқалады. Бұл экономикада экономикалық
жағдайдың жақсаруының несие үшін пайыз қойылымының төмендеуіне байланысты.
2- кесте. Кіші және орта бизнес субъектілеріне берілген несие көлемі
Қаржыландырудың 2000 2001 2002 Өсу темпі, %
көзі
2001-2002002-202002-2000
0 01
Облыстық 77,6 205,57 160,59 264,9 78,3 206,9
бюджет
Аудандық 74,77 302,5 35,78 404,5 11,8 47,9
бюджет
Екінші деңгейлі
банктер 1376,3 3382,2 1043,5 245,7 323,5 795,1
Айтарлықтай өзгерістер екінші деңгейдегі банктермен несие беру
құрылымдарында орын алды. 2002 жылдың өзінде олар арқылы 11 млрд теңге
көлемінде несие бөлінген.
Ерте кездерде қаражаттар сауда- саттық қызметіне бағытталған болса, қазіргі
кезде несиенің көп бөлігі тауар өндірушілерді қолдауға бөлінеді. Сөйтіп,
өткен жылы бөлінген несиенің көбі осы мақсаттарға арналған.
Артықшылықтары: жағымды климаттық шарттар; облыстың көліктік-
транзиттік потенциялы; маманданған еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
экспортқа бағытталған- өндірістердің бар болуы; мәдени және тарихи
орталықтардың бар болуы; халық білімінің жоғары деңгейі және рухани
дәстүрлері; бай табиғи ресурстар; үлкен территория және кең ішкі рынок;
айтарлықтай маңызды ғылыми- шаруашылық потенциялдар және т.б.
Кемшіліктері: өндірістік бағалар мен шағын кәсіпкерліктің субъектілерінің
өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігінің төмен болуы; несиелік ресурстарға
шектеулік; қызмет етуші еңбек нарығының жоқ болуы; ақпараттық қолдау мен
шағын бизнестер үшін маман даярлау жүйесінің икемсіздігі және қысқалығы;
кәсіпкерлерді инфрақұрылымының әлсіз дамуы т.б.
Жүргізілген талдаулар көрсеткендей, Оңтүстік Қазақстан облысында
шағын бизнесті дамытудың негізгі тенденцияларына мыналар жатады:
• шағын кәсіпорын субъектілерінің және жұмысбастылар санының тұрақты
өсуі;
• шаруашылықтық өндірістің неғұрлым жоғары деңгейімен облыстың
аудандарында шағын кәсіпорындардың концентрациясы;
• шағын бизнестің шағын кәсіпорындарын құру және қызмет етуіндегі
мәселелерді сақтау;
Оңтүстік Қазақстан облысында шағын бизнесті дамытудың негізгі шарттары
ретінде мыналарды атауға болады:облыс экономикасының тұрақтануын
жалғастыру, нақты секторлар салаларында өндірісті жандандыру, халықтың
табысын арттыру, легальды емес бизнесті қысқарту.
1.05.2002 жылғы мәліметтер бойынша шағын бизнестік кәсіпорындардағы
жұмысбастылар саны Республикада 1.05.2001 жылмен салыстырғанда 14,5% артты
және 449,8 мың адамды құрады.(3- кесте)
3- кесте. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істеушілер саны
Заңды тұлғалар.1.05.2002ж. 1.01.2002 жылдағы жеке
кәсіпкерлер
Аудандар
Жалпы Саны (%)
саны. Патенттер Жұмыс орындары
мың берілген құрылған.бірлік.
адам.
Алдыңғы Алдыңғы
айда айға
сәйкес
келетін
период
Ақмола 14,9 96,6 109,6 13960 25041
Ақтөбе 26,2 103,2 129,9 20732 40273
Алматы 24,7 102,1 113,2 12081 17462
Атырау 12,8 105,2 129,3 15462 28168
ШҚО 39,7 102,9 111,8 39404 78225
Жамбыл 16,8 103,1 104,8 12627 25673
БҚО 18,9 103,3 126,3 8365 13253
Қарағанды 38,3 102,5 109,8 38419 47172
Қызылорда 7,6 101,7 101,7 21728 46520
Қостанай 23,2 104,3 117,2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz