Банктік несиелеудің принциптері мен әдістері
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді. Несиелеу принциптері негізінде несиелік поцесс, яғни банктік несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады. Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері 2 топқа бөлінеді: 1-топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2-топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдықдық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара байланысты.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтиежсінде айналым-қалдықпен әдісі түзіледі.
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2-топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдықдық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара байланысты.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтиежсінде айналым-қалдықпен әдісі түзіледі.
18.Банктік несиелеудің принциптері мен әдістері
Ссудалық шоттардың формалары
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді. Несиелеу принциптері негізінде несиелік
поцесс, яғни банктік несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы
жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің
берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың
қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері 2 топқа бөлінеді: 1-
топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2-топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдықдық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара
байланысты.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының
нәтиежсінде айналым-қалдықпен әдісі түзіледі.
12.Екінші деңгейлі банктердің инвестициялық қызметі
Банктік инвестиция – табыс немесе пайда алу мақсатында ақшалай
қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсауы.
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге
асырылады. Инвестициялық саясаттың негізгі мазмұны қаражат жұмсау үшін
біршама тиімді бағалы қағаздың түрлерін анықтау, әр уақыт кезеңіне
инвестиция портфелінің құрылымын оңтайландырудан тұрады.
Банктердің инвестициялық саясаты – банк қызметінің тұрақты жұмыс
жасауын, нәтижелігін немесе пайдалылығын, сондай-ақ өтімділігін қамтамасыз
ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару стратегияларын жасауға және
іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Банктердің инвестициялық қызметі жаңа бағалы қағаздарға қаражат
орналастыруға кепілдік беру, сондай-ақ клиенттерге қандай бағалы қағаз
түрін, қай уақытта шығаруға және ұсынысты қалай жасауға болатыны жайлы
кеңес беруді сипаттайды.
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаздармен жасалатын
операцияларды сипаттайды. Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы
қағаздары 2 топқа бөлінеді: қор және коммерциялық бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздар бизнесіндегі андеррайтинг – бұл бағалы қағаздарды
сатудан ешқандай да төменгі ақшалай қаражаттың келіп түсіпейтіндігі туралы
эмитентке кепілдік беруді білдіреді. Мұндай жағдайда эмитент қор
құндылықтарын орналастыру жоспарын құрады.
10.Қазақстандағы тұтыну несиесі
Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттілігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.
Қазақстан тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады. Екінші
деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері
қолданылуда:
- автомобильдік несие;
- ұзақ мерзімді пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу)
берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімді пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады: жиһаз,
сантехника, аудио-видео және тұрмыстық итехникалар, компьютер және
оргтехника.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сырятында құрылыс
және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Тұтыну несиесін ҚР-дағы Казкоммерцбанк, Альянс Банк, БТА, Каспийский
Банк, Темірбанктер ұсынуда.
Тұтыну несисін алуға қажетті құжаттар:
1. Қарыз алушының анкетасы.
2. Жеке куәлігі (көшірмесі).
3. СТТН (көшірмесі).
4. Соңғы 12 айға бөлініп көрсетілген жалақы және басқа табыстары туралы
жұмыстан берілетін анықтама.
5. Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
6. Отбасы құрамы туралы анықтама (№3 форма).
7. Неке туралы куәлік, жұбайыңыздың куәлігі.
8. Кепілге қоятын мүліктің құжаттары.
13.Ипотекалық несиелеу: мәні, принциптері, түрлері, ипотекалық келісім
шартты рәсімдеу
Ипотека – бұл дамыған капитализм елдерінен келген қазіргі заман сөзі
емес. Ипотекалық несиелеудің тарихы өркениет дамуының тамырларынан бой
алады. Ипотека термині ең алғашқы рет Грекияда б.з.д. VI ғасырдың басында
пайда болған.
Ипотека термині (ағылшынның hyrotheke) – кепілдік, кепілзат, кепілге
салу деген мағынаны білдіреді. Ипотекалық несие дегеніміз – бұл
қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс ғимараттарын, жерді және тағы
басқаларды) кепілге алып, ұзақ мерзімге берілетін несие.
2002 жылғы 1 қыркүйектегі Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес ипотекалық несие дегеніміз –
кепілге берілген жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлесі кепіл берушінің
немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында қалатын кепіл түрі.
Жылжымайтын мүлік ретінде жер учаскелері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар,
жермен берік байланыстағы өзге де мүліктер, яғни ауыстырылуы олардың
мақсатына шектен тыс зиян келтірусіз мүмкін болмайтын объектілер.
Ипотекалық несиелеу нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Ипотекалық несиенің басқа несие түрлерінен ерекшеліктері келесідей:
- ипотекалық несие – бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін
ссуда. Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын
мүлік сатылады және одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы
өтеледі. Сол себепті де ипотека несиесі несиегер үшін ең
сенімді несие ретінде саналады;
- ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие,
өйткені, ол тұрғын үй мен өндірістік үй-жайларды қаржыландыру,
сатып алу, тұрғызу үшін және жер учаскелерін игеру үшін
пайдаланылады;
- ипотекалық несие, әдетте, 10-30 жылға дейін ұзақ мерзімге
беріледі. Несие алдын ала жасалған кестеге сәйкес біртіндеп
өтелетін болады.
Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге
салынатын мүлік нақты болу керек, яғни келісімшартта кепілдік құқығының
объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялылығы, яғни
кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлға оңай танитындай болуы
керек.
Ипотекалық несие алу үшін мынадай қажетті құжаттар тапсыру қажет:
- үй иесінің сатып алу туралы келісімшарты (түпнұсқа, көшірме);
- пәтердің жоспары (көшірмесі);
- техникалық жоспар;
- жерге жеке меншік құқығы туралы акт;
- пәтерде тіркелген азаматтардың жеке құжаттары;
- үй иесінің жеке төлқұжаты (көшірмесі);
- өз құжаттарыңыз (төлқұжат, СТТН, үй иелерінің меншік иелері
кооперативінен алынған 3-форма анықтамасы);
- еңбек кітапшасы немесе жұмысқа алу туралы келісім-шарт;
- табысыңыз туралы анықтама.
7.Вексель және оның түрлері. Вексельдік айналым.
1930 жылы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды. Ол несиелік ақшаның бір түрі болып табылады. Бірақ басқа жағынан,
ақша сатып алу-сату процестеріне тартылғандықтан вексельді шартты түрде
бағалы қағаздарға жатқызуға болады. Вексель – қарызгер несиегерге беретін
және несиегерге қарызгерден белгіленген мерзімде вексельде көрсетілген
соманы талап етуіне даусыз құқық беретін және заңмен қатаң түрде
белгіленген нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме. Вексель есеп
айырысудың нысаны ғана емес, сондай-ақ, бұл коммерциялық несиенің нысаны:
өнім немесе қызметтер үшін вексельмен есептесе отырып, кәсіпкер вексель
берілген уақыт ішінде банктегі есеп айырысу шотындағы өзінің ақшаларын
шығын қылмайды. Ал бұл мәміле жөніндегі әріптес вексельде көрсетілген
сомада және мезгілге оған коммерциялық несие береді дегенді білдіреді.
Вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге,
ссудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы – ресурстардың айналымын жеделдету.
Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы вексель болып
бөлінеді. Жай вексель төлеуші немесе вексель беруші жазады. Аудармалы
вексель деп несие берушінің (трассанттың) қарыз алушыға (трассатқа)
вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге төлеу жөніндегі берген жазбаша
үкімін айтады. Вексельді өзге біреуге пайдалануға берген жағдайда
индоссамент деген белгі жазылады. Оны вексель иемденуші, яки индоссант
жазады, ал индоссаментті алған адам индоссант деп аталады. Вексельді өтеу
үшін екінші, үшінші адамдарға аудару процесі индоссация деп аталады. Жай
вексельді – соловексель, аудармалы вексельді – тратта вексель деп атайды.
5.Акция және оның түрлері
Акция – акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
тартылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу
құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Акция шығару мына жағдайда болады:
- меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның
жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
- жарғылық капиталды қосымша ұлғайтқанда.
Акция бірнеше түрге жіктеледі.
1) бір акционерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және
ұсынушыға арналған.
2) корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша: жай және
артықшылықты.
Атаулы акция – иесі міндетті түрде корпорация реестрінде тіркелуі тиіс
акция.
Ұсынушыға арналған акция – оны нақтылы иелену оның иесінің аты-жөні
корпорация кітабында тіркелмеген акция.
Жай акция – иеленушелерінің корпорация тапқан пайдасының мөлшеріне
байланысты дивиденттер алу құқы, жиналыстарға дауыс беру арқылы
корпорацияның жабылып қалған жағдайында несие берушілермен есеп
айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқығы бар акция.
Артықшылықты акция – меншік иелеріне дивидентті қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивиденттер
алуға және қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар акция немесе оны меншік туралы ерекше сертификат
деуге болады. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған
акцияларының жалпы санының 25%-нан аспауы тиіс.
Акциялар еңбек ұжымының, акционерлік қоғамдардың, кәсіпорындардың ак
циялары ретінаде шығады.
25.Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері
Бағалы қағаздардың бастапқы рыногы көбінесе мемлекеттік бағалы
қағаздардың шығарылымымен сипатталады. Ішкі мемлекеттік борыштың шегінде
мемлекеттік бюджетті инфляциясыз қаржыландыруды қамтамасыз ету мақсатында
Қаржы министрлігі Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер мен ұлттық жинақ
ақша облигацияларын шығарады. 1994 жылдың бірінші жартысында Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздарының шығарылымы басталды. Мемлекеттік бағалы
қағаздар – бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының нысаны; эмитенті мемлекет
болатын борышқорлық бағалы қағаздар.
ҚР-дағы мемлекеттің бағалы қағаздарының түрлері
Түрі Шығару мақсаты Орналастыру тәсілі Айналыс Номинал
мерзімі құны
Ұлттық банктің арнайы Еркін өзгермелі Ноталар портфелін 35 күн 100 АҚШ
валюталық нотасы валюта бағамына жинақ зейнетақы доллары
өтуге байланысты қорларымен айырбастау
жинақ зейнетақы
қорлардың
активтерін қорғау
Арнайы валюталық Жинақ зейнетақы Мемлекеттік 5 жыл 100 АҚШ
мемлекеттік қорлардың облигациялар доллары
облигациялар (АВМЕКАМ)активтерін қорғаупортфелін жинақ
зейнетақы қорларымен
айырбастау
Мемлекеттің арнайы Ұлттық банкке Қайта рәсімдеу 10 жыл 1000 теңге
қызанышылық Үкіметтің қарызын
міндеттемесі (МЕАКАМ)
Мемлекеттің қысқа Республикалық Аукцион 3, 6, 9 100 АҚШ
мерзімді қазынашылық бюджеттің және 12 айдоллары
валюталық міндеттемесіағымдағы
(МЕКАВМ) тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттің Республикалық Аукцион 3 ай және 1000 теңге
индексация-ланатын бюджеттің одан
міндеттемесі (МЕИКАМ) ағымдағы жоғары
тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттің орта Республикалық Аукцион 2 және 3 1000 теңге
мерзімді қазынашылық бюджеттің жыл
міндеттемесі (МЕОКАМ) ағымдағы
тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттің қысқа Республикалық Аукцион 3, 6, 9 100 теңге
мерзімді қазынашылық бюджеттің және 12 ай
міндеттемесі (МЕККАМ) ағымдағы
тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттік ішкі Республикалық Жазылу жолымен 364 күн 1000 теңге
займдық ұлттық жинақ бюджеттің
облигациялар (ҰЖО) ағымдағы
тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
- дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта инвесторларға
жеңілдікпен (номиналдық құнынан төменгі бағамен) сатылып, номиналдық құны
бойынша өтеледі.
Мысалы, 91 күнге шығарылған, номиналдық құны 100 теңге тұратын
дисконттық бағалы қағазды 75 теңгеге сатып алсаңыз, онда одан мынадай табыс
аласыз:
100 – 75 = 25 теңге немесе
25 теңге : 75 теңге (бастапқы салынған инвестиция) х 100% = 33,3%.
Сонымен қатар, егер 91 күнге салсаңыз, онда 1 күндік табыс: 33,3% : 91
күн = 0,3659% құрайды. Демек 1 жылдық табыс 0,3659% x 364 күн =
= 133,19% тең.
- купондық, яғни номиналдық құнына %-бен бейнеленген табыс әкелетін
бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2-4 ретке дейін төленеді.
- аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс әкелетін бағалы
қағаз. Бұл жағдайда инвестор банктің табысы 2 көзден: дисконт түріндегі
және купон мөлшерлемесі түріндегі табыстардан құралады.
Банктің инвесторлық операция жүргізетін бағалы қағаздары 2 топқа
бөлінеді:
1) мемлекеттік бағалы қағаздар.
2) корпоративті бағалы қағаздар.
17.Ақша қажеттілігі және оның мәні
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және
тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы болмайды.
Нақты және абстракты еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің бөлінісі,
тұтыну құны мен құнның арасындағы тауар табиғатына байланысты болатын
қайшылықтар айырбас құнның әр түрлі формаларын туғызды.
Айырбас құны – бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі
сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.
1) Құнның жай және кездейсоқ формасы.
2) Толық немесе жалпы формасы.
3) Жалпылама формасы.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше
жалпылама эквивалент.
Ақша – жалпыға бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа
тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатынасуменен тауар
өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің
бірігуімен көрініс табады:
- жалпыға тікелей айырбасталу;
- айырбас құнының дербес формасы;
- еңбектің сыртқы заттық өлшемі.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы
затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз.
Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге
болатын құнын сипаттайды.
22.1922-2924 ж.ж. ақша реформалары
Ақша реформасын өткізудің қажеттігі. Революцияға дейінгі Қазақстанда
жүргізілген 1895-1897 ж.ж. ақша реформалары нәтижесінде алтын монета
айналысы бар алтын монометаллизм жүйесі енгізілді. Негізгі ақша белгілеріне
92% алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері
жатты.
1917 ж. жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін
шығарды, олар шынының бетіне жабыстырылған этикетк аларға ұқсас, бұны халық
арасында керенки деп атады.
Қазан рефолюциясынан кейін ақша айналысының жағдайы біршама нашарлай
түсті. Үш жыл ішінде (1913-1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы 48
есеге дейін өсіп кетті. Ақша 10 мың есе құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет
кеңестік мемлекеттік билеттер, кейіннен РСФСР-дің есеп айырысу белгілері
айналысқа шығарылды. Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр
Шығыста және басқа жерлерде жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат
берілді. Ақша массасы сан алуан түрлі болды.
Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер,
шетелдіктер және а қ гвардия үкіметі өздерінің ақшаларын басып шығарды.
Олардың бағамдары әр түрлі болды, және олар тезірек құнсызданды.
Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесі: шаруашылық қатынастардың
натуралдануы мен ақшаның айналыстан шығарылуы болып табылады.
1921 ж. наурызда болған РКП(б)-ның Х съезінде жаңа экономикалық саясат
(ЖЭС) қабылданды. 1921 ж. қазанда Ресей кеңестік Федеративтік Социалистік
Республикасында Мемлекеттік Банкі ұйымдастырылып, ол елдің басты эмиссиялық
орталығы болып саналды. Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша реформасын
жүргізуге дайындық жасау болды.
Ақша реформасын жүргізудің экономикалық алғышарттарына ЖЭС жүргізудің
нәтижесіндегі шаруашылық жағдайдың біршама жақсаруы жатады.
Ақша реформасының мазмұны. Ақша реформасы 2 кезеңде жүргізілді. 1922 ж.
25 шілде және 22 қазанда КеңХалКом декретімен Мембанкке 1, 2, 3, 5, 10, 25
және 50 червонец тұрғысындағы банктік билеттерді шығару туралы құқық
берілді. 1 червонец = алтын монетадағы 10 рубль. (7, 74234 г. алтын).
Червонец ірі ақша болғандықтан да олар көбіне шаруашылық айналымына
қызмет етті. Кеңестік ақша белгілері базар, бөлшек сауда айналымында жүрді.
Екі валютаның қосарлы айналысы – халық пен елдің экономика жағдайына қатты
әсер етті. Жалақы червонец түрінде есептелгенімен кеңестік ақшалық
белгілерде берілді.
05.02.1924ж. ОАК және Халық комиссарлар Кеңесі декретіне байланысты
ақша реформасы тоқтатылды. Айналысқа 1, 3, және 5 рубльдегі қазыналық
билеттер шығарылды. 10 қазыналық билет = 1 червонец. Валюталық нарыққа
алтын мен шетел валюталарының қатты құйылымы басталды.
1922-1924ж.ж. ақша реформасында көптеген адамдар құнсыз қағаз
ақшалардың орнына мыс монеталардың келуі таңғажайып нәрсе деп баға берді.
(Ақша. Несие. Банктер. Ғ.С.Сейітқасымов. 54-бет).
1.Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары
Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары қағидада, жарғыда
немесе өзге бекітілген құжатта қарастырылған олардың функциялық қызметін
қамтамысз етуге бағытталған. Шығыстардың құрамы мен құрылымы ұйымның немесе
мекеме қатысушыларының қызмет бағыттарының біріне тиістілігіне, сондай-ақ
бұл қызметті жүргізуде пайдаланылатын әдіске қарай анықталады.
1. Шаруашылық есеп пен өзін-өзі өтеу негіздерінде іс-әрекет ететін
ұйымдар мен мекемелер жұмыстың қаржылық нәтижелерін есептеп, жоспарлайды
және оларды кәдімгі қаржы жоспарының немесе бизнес-жоспардың
көрсеткіштерінде рәсімдейді. Бұл жағдайда өндіріс пен қызмет көрсетуге
жұмсалатын шығындардың тізбесі материалдық өндіріс сферасында
жинақталатынға ұқсас болады. Бірақ құрылымында материалдық шығындардың үлес
салмағы едәуір аз болып, еңбекақы төлеуге, әлеуметтік мұқтаждарға
аударылатын аударымдарға жұмсалатын шығындар басымырақ болады.
2. Мемлекеттік бюджеттен қаржыландыратын мекемелер сметалар жасайды.
3. Қаржы ресурстарының басқа түрлерімен қамтамасыз ететін ұйымдар мен
мекемелер шығындар мен табыстардың сметаларын жасайды.
Коммерциялық негізде жұмыс істейтін кәсіпорындардың қаржы жоспарларынан
гөрі сметаның айырмашылығы: сметада шығындар анағұрлым егжей-тегжейлі
негізделсе, кірістер тек әртүрлі көздер тұрғысынан бейнеленеді.
Экономикалық жіктеме бойынша: сметаларда шығындар санатқа, сыныпқа,
ішкі сыныпқа, өзгешелікке топтастырылады.
Ағымдағы шығыстар санаты мына сыныптарды кіріктіреді:
1) тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын шығыстар;
2) сыйақы төлеу;
3) субсидиялар.
Күрделі шығыстар санаты:
- негізгі капиталды сатып алу;
- негізгі капиталды жасау;
- күрделі жөндеу;
- жерді сатып алу;
- ел ішіндегі күрделі трансферттер.
Кредит беру, үлескерлікпен қатысу санаты:
- несие беру, акционерлік капиталға үлескерлікпен қатысу;
- ерекшелігі бар ішкі несиелендіру;
- халықаралық ұйымдар акцияларын сатып алу.
Қаржыландыру санаты:
- өзгешелігі бар ішкі борышты өтеу;
- ішкі нарыққа орналастырылған мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша
борышты өтеу;
- сыртқы борышты өтеу.
(Қ.Қ. Ілиясов, С.Құлпыбаев. Қаржы. 181 бет).
16.Коммерциялық емес ұйымдары мен мекемелерін қаржыландырудың көздері
Қызметтің коммерциялық емес түрлері жөнге келтірілген нарықтық
экономикасы бар елдерде айтарлықтай дамып отыр. Кітапханаларды,
мұражайларды, ауруханаларды, оқу орындарын, театрларды, әр түрлі
қайырымдылық қорларды, кәсіптік бірлестіктерді ұйымдастырудың коммерциялық
емес нысаны жекеше бастаманы қоғамдық-пайдалы қызметпен үйлестіруге
мүмкіндік береді.
Коммерциялық емес ұйымдар (КЕҰ) қызметін қаржыландыру көздері әр түрлі
болып келеді. Оларды бұл құрылымдардың іс-әрекет етуіне, мемлекеттің қатысу
дәрежесіне қарай топтастыруға болады:
- бюджет қаражаттары;
- мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар;
- жаппай шараларға билеттер сатудан алынған қаражаттарды қоса, өнім
өткізуден түскен түсім-ақша;
- түрлі коммерциялық құрылымдардың ақшалай аударымдары,
келісімшарттарға сәйкес орындалған жұмыстар мен қызметтер
көрсеткені үшін түскен қаражат түсімдері;
- мүлікті жалға беруден түскен түсім-ақша;
- халықтың қаражаттары;
- кадрларды дайындаудан түскен табыс және басқалары.
Мемлекет тиісті функцияларын толық атқарған жерде ұйымдарды ұстауға
жұмсалатын шығыстар мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен жүзеге
асырылады. Бұған мемлекеттік басқару, құқықтық тәртіпті қорғау, қорғаныс,
ішінара білім беру және денсаулық сақтау жатады.
КЕҰ-ды қаржыландырудың маңызы жағынан екінші көзі көрсетілетін
қызметтерден, орындалатын жұмыстардан алатын табыстары түріндегі меншікті
қаражаттары, сондай-ақ ведомстваға қарасты кәсіпорындарда өнім өндіруден
алынған жалпы табыс ұйымның меншігіндегі басқа мүлікті пайдаланудан түскен
табыстар болып табылады.
Қаржыландырудың үшінші көзі – банктердің несиелері. Бұл көзді ақылы
қызмет көрсететін ұйымдардың пайдалануы мүмкін, өйткені қарыз қаражаттарын
қайтарудың қажеттігі ұйымның несиені пайдалану уақытынан асып түсетін
мерзімі бойынша жақсы жолға қойылған бірқалыпты жұмыс істеуін керек етеді.
Осылардан басқа, қайырымдылық мақсаттарына аударылатын аударымдар,
демеушілік қаржыландыру, гранттарды айтуға болады.
(С.Құлпыбаев, Қ.Қ.Ілиясов. Қаржы. 178 бет).
11.Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы. Қаржылық бақылаудың сыныптамасы.
Қаржылық бақылау – қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын
жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған
айрықшалық қызмет. Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функциялық
элементтерінің бірі. Ол басқарудың қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті
басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде
жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға
бақыляау функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Қаржының
бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және
тұтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан ықпал жасауға
мүмкіндік береді. Бақылау функциясы – қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық
бақылау қаржыға тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын
практикалық қолдану болып табылады.
Ғылыми негізделген қаржы саясатын, тиімді қаржы механизмін
қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады.
ҚБ-ң өзгешелігі – оның ақша нысанында жүзеге асырылатындығында. ҚБ
функциялары: 1) қаражаттардың жұмсалуын тексеру; 2) қаржы жүйесінің барлық
буындары бойынша мемлекеттік ресурстарға қаражаттарды жұмылдырудың
уақыттылығы мен толымдылығын тексеру; 3) есеп және есептеме қағидаларының
сақталуын тексеру.
ҚБ-ң сыныптамасы субъектілердегі айырмашылықтарға, бақылау іс-
қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне
негізделген. Осы белгілерге қарай, ҚБ 3 бағыт бойынша: түрлері, нысандары,
оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жіктеледі.
ҚР-ң қазіргі ҚБ жүйесі оны жүзеге асыратын субъектілерге қарай
мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық бақылау болып ажыратылады.
Мемлекеттік ҚБ мемлекеттік ҚБ объектілерінің республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы, олардың атқарылуы бойынша есептеме алу
және жүргізу, олардың атқарылуын бағалау, мемлекеттің гранттарын,
активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды мемлекеттік мекемелердің
тауарларды өткізуден түсетін өз иелігінде қалатын ақшаны пайдалану
бөлігіндегі қызметінің ҚР-ның заңдарына сәйкестігін тексеру.
Жалпымемлекеттік ҚБ-ведомстволық бағыныштылығы мен меншік нысанына
қарамастан бақылаудың кез келген объектісіне қолданылады. Мұны мемлекеттік
билік пен басқару органдары жүргізеді.
Салықтық бақылау – салық заңнамасының атқарылуы, бюджетке салық пен
басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы
жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді.
Бюджеттік бақылау – тексерістік және таңдамалық қызметтің мынандай
түрлерін кіріктіреді: елдің негізгі қаржы жоспарының – мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстары бойынша орындалуын бақылау.
Банктік қадағалау – несие ресурстарын қалыптастыру және олардың
қозғалысы барысында, күрделі құрылыс процесінде, қолма-қол ақшасыз есеп
айырысқанда және басқа жағдайларда жүргізіледі.
Кедендік бақылау. Кеден органдары тауарлар мен көлік құралдарын, оларды
есепке алуды кедендік рәсімдеу кезінде де, сондай-ақ кедендік тексермеде де
құжаттар мен мәліметтерді тексеру нысанында жүргізіледі.
6.Мемлекеттің экономикалық қызметі және мемлекеттік қаржы түсінігі
Кез келген қоғамда мемлекет бірқатар факторларға: қоғам дамуының таңдап
алынған үлгісіне, саяси құрылысына, қалыптасқан дәстүрлерге, сыртқы
факторларға қарай экономикалық қызметке қатысады. Жалпы мемлекеттің
қоғамдағы экономикалық қызметі мына функцияларда білінеді:
1) экономикалық дамудың қалыпты дамуына құқықтық базаны анықтау;
2) монополиялық қызметті шектеу және бәсекелестікті қорғау;
3) табыстар мен байлықты қайта бөлу;
4) экономиканы тұрақтандыру;
5) ресурстарды тұрақтандыру.
Нарықтық жүйе табыстар мен байлықты алғашқы бөлуде айтарлықтай
теңсіздікті тудыратындықтан, мемлекет оларды қайта бөледі. Мемлекет
азаматтардың табыстарын теңестіру үшін салық салудың, трансферттердің,
жалақыны реттеудің, бағалардың жүйелерін пайдаланады. Мемлекеттің
экономиканы тұрақтандыру жөніндегі іс-қимылы экономикалық жағдайдың
ауытқулары туғызатын жұмыспен қамтылуы және инфляция деңгейін бақылауды,
сондай-ақ экономикалық өсуді ынталандыру жөніндегі шараларды қамтиды.
Экономикалық ресурстарды қайта бөлу 2 жағдайда нарықтық жүйенің
жетілмегендігінен барып туады:
1) бірқатар тауарларды өндірудің тепе-теңдік көлемінің олардың оңтайлы
көлемінен ауытқуы;
2) ресурстарды бөлуден нарықтың бас тартуы немесе қоғамдық тауарларды,
игіліктерді және қызметтер көрсетуді ұлғайту мен өндіру үшін оларды
жеткілікті бөлмеу.
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси
функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін
елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады. Экономикалық мәні
жағынан мемлекеттің қаржысы мемлекеттің, оның кәсіпорындарының қаржы
ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды мемлекет пен оның
кәсіпорындарының функцияларын орындауға пайдалану үшін қоғамдық өнімнің
құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлумен байланысты
болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекет қаржыларының экономикалық мазмұны бірыңғай емес: олардың
құрамында жеке оқшауланған буындар бөлінеді, олардың әрқайсысы өзгеше
функцияларды орындайды. Мемлекеттің қаржысы республикалық және жергілікті
деңгейлерде іс-әрекет етеді және мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс
қорларды, мемлекеттік несиені, мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар
мен ұйымдардың қаржыларын кіріктіреді.
Аталған буындардың түрлі функциялық арналымының арқасында мемлекет
экономикалық, әлеуметтік, саяси процестердің үлкен спектріне, салалық және
аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етеді. Экономикалық және әлеуметтік
сфераға мемлекеттік басшылықтың деңгейіне қарай мемлекеттің қаржысы
жалпымемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) қаржылар
болып бөлінеді.
(Қаржы. С.Құлпыбаев, Қ.Қ.Ілиясов. 187, 193 бет).
21.Өндірістік қорлар және кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижелері
Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі өндірістік
капиталдарды – негізгі және айналым капиталдарын пайдаланумен байланысты
болады. Қаржының көмегімен кәсіпорындардың өндірістік қорларының тұрақты
толық айналымы болып отырады. Бұған өндірістің – заттай элементтерін –
еңбек құралдары мен еңбек заттарын сатып алу, көбейту немесе олардың орнын
толтыру үшін қаржы ресурстарын авансылау жолымен жетеді. Еңбек құралдары
мен еңбек заттарынан тұратын, құн нысынында көрінетін өндіріс құрал –
жабдықтары негізгі және айналым капиталдары болып табылады.
Қазіргі жағдайда ұзақ пайдалану айналымынан тыс активтердің жаңа
түрлерінің бірі – МЕА. МЕА – жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мердімді
кезең ішінде пайдаланылатын материалдық емес объектіліер.
Негізгі өндірістік капиталдар мен МЕА өндіріс процесінде ұзақ уақыт
бойы қатысады және өзінің құнын біатіндеп, бөліп – бөліп тозығына қарай
жаңа өнімнің құнына көшіреді. Көшу процесін амортизация, көшірілген құнның
үлесін амортизация нормасы, ал бұл үлестің ақшалай көрінісін амортизациялық
аударымдар деп атайды.
Өндірістік қорларды пайдаланудың нәтижесі арнайы қаржылық
көрсеткіштермен сипатталады. Бұл нәтижелік өнімді өткізуден түскен табыс
мөлшемдерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижелері
жеке көрсеткіштер бойынша тиісті есепте қамтып көрсетіледі.
Өнім өткізуден алынған табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырым
жалпы табысты құрайды. Негізгі емес қызметтен алынған табыс – активтерді
пайдалануға беруден, бағалы қағаздарды қайта бағалаудан және т.с.с. алынған
қаржылық нәтиже.
Негізгі қызметтен алынған табыс пен негізгі емес қызметтен алынған
табыстың соммасы салық салынғанға дейінгі кәдімгі қызметтен алынған табысты
көрсетеді.
Табыстар құн көрінісінде алынған игіліктерде және оған жұмсалған
қажетті шығындардың айырмасы ретінде анықталады.
2.Нарықтық экономикадағы несиенің функциялары
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін саудалық капитал қозғалысы.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те , үкімет те, сондай – ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнына уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылыми - техникалық прогрессті жеделдету;
1) Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының
толыққанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Осы қызмет арқылы экономикалық
жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады.
2) Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзінде асуы
несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Қарыз алушылардың барлық
категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын
толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл айналыс шығындарын үнемдеуге
көмектеседі.
3) Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру қызметі іске
асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, нақты ақшалардың уақытша
орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Бұл қызмет несиелік
ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегіиен жүзеге асады.
4) Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдайжасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде несиенің
бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік
береді.
5) Несиенің ғылыми – техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми –
техникалық ұйымдастыру қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондай –ақ
несие өндіріске ғылыми – техникаларды жаңалық ретінде енгізу ушінде аса
қажет болып табылады.
(Ақша айналымы және несие. Мақыш С.Б., 73 бет).
4.Салық салудың жалпы теориялары
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықтардың жалпы теориясы – салықтар мен салық салу жүйесінің
проблемасын жалпы зерттегендіктен жалпы теория деп аталады. Бұл теорияға
мынадай теориялардың түрлері жатады.
1) Салықтардың айырбас теориясы – негізгі идеясы бойынша, бұл азаматтар
мен мемлекет арасындағы өзара келісім нәтижесі болып табылады. Бұл келісім
бойынша әрбір азамат мемлекет көрсеткен қызметі үшін салық төлеу, яғни
мемлекетпен айырбас процесі жүреді.
2) Салықтардың рахаттану теориясы – идеясы бойынша салықтар мемлекеттік
азаматтар мен мемлекет арасындағы белгілі бір қызмет көрсеткені үшін
қажетті төлем төлеу.
3) Салықтардың классикалық теориясы – идеясы бойынша салықтар бұл
мемлекеттің қазынасын құрайтын мемлекетті ұстау үшін қажетті ақшалай қоры.
4) Салықтардың кейнсиандық теориясы – идеясы бойынша салықтар бұл ел
экономикасын реттеудің ең негізгі құралы болып және бұл құрал ең тиімді
болып табылады.
5) Салықтардың сақтандыру теориясы – бұл салықтардың сақтандыру
ретіндегі төлемі.
6) Ұсынысты үнемдеу теориясы – бұл салықтардың төлеміндегі үнемделуі.
9.Акцизделетін тауарлар импортына салық салу
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын жанама салықтың бір түрі. Акциз бюджет кірістерінің 2,7%-ын
құрайды.
Акциздерді өзінің айырмашылықты ерекшеліктеріне қарай монопольды түрде
жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер
төлейді.
Акциз әмбебаптық және жеке дара акциздер деп бөлінеді. Әмбебаптық
акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айналымнан
өндіріледі. Оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын салықтарды
жатқызуға болады. Ал жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін.
Мысалы, ҚР-ның аумағында өндіріспен және ҚР-ның аумағына импортталатын
тауарлардың тізбесі және акцизделетін қызмет түрлері.
Акциз салығы: біріншіден, ҚР аумағында өндірілген және ҚР аумағына
импортталатын тауарларға; екіншіден, қызмет түрлеріне салынады.
Акциз салығын төлеушілер:
1) ҚР-ның аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын жеке және заңды
тұлғалар.
2) Акцизделген тауарларды ҚР-ның кедендік аумағына импорттайтын жеке
және заңды тұлғалар.
3) ҚР аумағында бензиннің және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада
өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар.
4) Егер ҚР-ның заңдарына сәйкес бұрын ҚР аумағында аталған тауарлар
бойынша акциз төленбесе, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды,
сондай-ақ мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен және ҚР-ның аумағында
мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлғалар.
5) Резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері.
6) ҚР аумағында қызметтің акцизделетін түрін жүзеге асыратын жеке және
заңды тұлғалар.
Қазақстан Республикасының 1999 жылы 16 шілдедегі ғ440-1 заңына сәйкес
акцизделетін тауарлардың тізбесі:
1) спирттің барлық түрлері;
2) арақ;
3) ликер-арақ өнімдері;
4) күшейтілген сусындар, күшейтілген шырындар мен бальзамдар;
5) шарап;
6) коньяк;
7) шампан шарабы;
8) сыра;
9) шарап материалдары;
10) темекі өнімдері;
11) құрамында темекі бар басқа да өнімдер;
12) бекіре және қызыл балық, бекіре және қызыл балық уылдырығы, бекіре
және қызыл балық және уылдырықтан дайындалған жеңсік тамақтар.
24.Салықтың түрлері және олардың жіктелуі
Салықтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу объектісі бойынша: тікелей
және жанама салық;
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар;
3. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді, үдемелі және
кемімелі салық;
4. Пайдалану ретіне қарай: жалпы және мақсатты салықтар;
5. Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар;
6. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай: жай және төтенше салықтар;
7. Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай:
активті және пассивті салық;
8. Салықтардың төленуіне қарай: тұрақты және біржолғы салықтар.
1) Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыссалығы, жер қойнауын
пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
2) Нақтылы салық – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады. Оларға жер, мүлік, бағалы қағаздармен жүргізілетін
операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салық – бұл салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен
алынатын табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы алынады.
3) Үйлесімді салық – бұл салық объектісінің өсуіне немесе азаюына
байланыссыз бірқалыпты ставка түрі. М: акциздер, ҚҚС.
Үдемелі салық – бұл салық объектісінің өсуіне байланысты өсетін ставка
түрі. М: жеке табыс салығы, мүлік салығы.
Кемімелі салық – салық объектісінің өсуіне байланысты кеми түсетін
ставка түрі. М: ол ең көп АҚШ-та қолданылады.
4) Жалпы салық – бұл кез келген мақсатқа жұмсалудағы салықтың түрлері.
Оларға: ҚҚС, акциз, мүлік салығы.
Мақсатты салық – бұл белгілі бір арнайы мақсатқа жұмсалатын салықтар
түрі. Оларға: әлеуметтік, көлік құралдары салығы жатады.
5) Заттай салық – белгіленген белгілеріне қарай заттай формада болады.
Ақшалай салық – тек ақшалай төленеді.
6) Жай салық – мемлекеттің қалыпты жұмыс деңгейінде қолданады.
Төтенше салық – төтенше жағдайларда орын алған залалсыздандыруға
алынады.
7) Активті салық – ағымдық шаруашылық және өндірістік қызметтерден
түсетін салық. М: жеке табыс салығы, ҚҚС, акциз.
Пассивті салық – салық төлеушінің ақшаны қайдан алатыны қызықтырмайтын
түрде салынатын салық.
8) Тұрақты салық – белгілі бір кезең шегінде тұрақты болатын салық.
Біржолғы салық – бұл қоғамда орын алған жағдайда болатын салық түрі.
8.ЕДБ-нің бағалы қағаздармен жүргізетін эмиссиялық және инвестициялық
операциялары
ЕДБ эмиссиялық операциясы – сол банк Акционерлік қоғам болып табылса
немесе өзге де бір мақсаттарда бағалы қағаздардың түрлерін шығаратын болса,
жүргізетін қызметі.
Инвестициялық қызметі деп банктердің салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде
қызмет ететін бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу.
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаздармен жасалатын
операцияларды сипаттайды. Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы
қағаздары 2 топқа бөлінеді: қор және коммерциялық бағалы қағаздар.
Қор бағалы қағаздарының өзін 2 топқа бөледі:
1) мемлекеттің бағалы қағаздары.
2) мемлекеттік емес.
Коммерциялық бағалы қағаздар келесідей: акция, облигация, ипотекалық
куәліктер, депозиттік және жинақ сертификаттары, депозиторлық қолхаттар.
Банктердің инвестициялық операциясы – жаңа бағалы қағаздарға қаражат
орналастыруға кепілдік беру, сондай-ақ клиенттерге қандай бағалы қағаз
түрін қай уақытта шығаруға және ұсынысты қалай жасауға болатыны жайлы кеңес
беруді сипаттайды. Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат
көмегімен жүзеге асырылады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты –
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты,
өтімділікті қамтамасыз ету. Банктердің инвестициялық саясаты – банк
қызметінің тұрақты жұмыс жасауын, нәтижелігін немесе пайдалылығын, сондай-
ақ өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару
стратегиялар жасауға және іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
19.Экономиканы реттеуші ретіндегі салық теориясы
Реттеушілік – салықтың негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел
экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады.
Салықтық реттеудің ең басты мақсаты бұл өндірістің дамуына ықпал ету, салық
түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері,
салықтық реттеудің тетіктері болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктерін тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін
олардың басқа да экономикалық тетіктермен байланысты болуы қажет. Салықтық
реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше.
Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс қойылған ставкалар кәсіпкерлердің
ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді. Сондай-ақ мемлекеттік
бюджеттің кірісінің азаюына әкеліп соқтырады.
Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда
болады.
20.Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің іс-әрекеті
Тұрғын үй құрылысы жинақтары Қазақстандағы тұрғындардың тұрғын үй
жағдайын жақсартудың жаңа жүйелік несиелеу тәсілі болып табылады. Тұрғын үй
құрылыс жинақтарын (ТҚЖ) енгізу Қазақстанда 2000 жылғы 7-желтоқсандағы
Тұрғын үй жинақтары туралы ҚР заңының қабылдануынан бастау алады. 2003
жылы 16-сәуірде ТҚЖ Банкінің құрылуы оның жарғылық капиталдағы үлесінде 100
пайызбен мемлекет болып табылады.
ТҚЖ-ның ең басты ерекшелігі – ТҚЖ Банкінде тұрғындардың өз шоттарында
салымдарын салып жинақтарын алдын ала жинақтауы болып табылады. белгілі
шарттарға сәйкес алғалы отырған тұрғын үйдің немесе оның жөндеу жұмыстарын
жүргізудің қажетті ақша сомасының кем дегенде 50%-ын жинақтау керек. Сонан
соң барып банк қалған қажетті соманы өте төмен пайызбен тұрғын үй қарызын
береді. Жинақталған жинақтардың сомасының құрамына клиенттің жинаған
ақшасы, банктің сыйақысы және мемлекеттің сыйақысы жатады.
Банктегі салымшылардың тұрғын үй жинақтарын жианқтаудың минималды
мерзімі 3 жыл. Максималды мерзімі шектеулі емес.
Тұрғын үй құрылысы жинақ банкі өзінің клиенттермен жұмысын 29
қыркүйек 2003 жылы бастады. ТҚЖБ-нің салымдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері
жылына 1,5%, ал тұрғын қарыздары бойынша сәйкесінше 3,5-тен 6,5%-ға дейінгі
аралықта. Тұрғын үй қарыздары 15 жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Бұл банктің құрылуына Германияның Баушпор тұрғын үй жинақ кассалары
негіз болды. Ол Германияда 1924 жылы құрылған болатын.
ТҚЖБ-нің клиенттік базасы жылдан жылға көбейе түсуде. Соңғы мәліметтер
бойынша олардың саны 25 000 болып, олардың келісімдік сомасы – 19 миллиард
құрады.
15.Вексельдермен есептесу және олардың түрлері
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол бағалы қағаз.
Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан ең бір басты қаржылық құрал. Егер кәсіпорын өз ісін
парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым қаржысының уақытша
жетіспестігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ссудалық шоттардың формалары
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді. Несиелеу принциптері негізінде несиелік
поцесс, яғни банктік несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы
жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің
берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың
қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері 2 топқа бөлінеді: 1-
топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2-топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдықдық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара
байланысты.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының
нәтиежсінде айналым-қалдықпен әдісі түзіледі.
12.Екінші деңгейлі банктердің инвестициялық қызметі
Банктік инвестиция – табыс немесе пайда алу мақсатында ақшалай
қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсауы.
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге
асырылады. Инвестициялық саясаттың негізгі мазмұны қаражат жұмсау үшін
біршама тиімді бағалы қағаздың түрлерін анықтау, әр уақыт кезеңіне
инвестиция портфелінің құрылымын оңтайландырудан тұрады.
Банктердің инвестициялық саясаты – банк қызметінің тұрақты жұмыс
жасауын, нәтижелігін немесе пайдалылығын, сондай-ақ өтімділігін қамтамасыз
ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару стратегияларын жасауға және
іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Банктердің инвестициялық қызметі жаңа бағалы қағаздарға қаражат
орналастыруға кепілдік беру, сондай-ақ клиенттерге қандай бағалы қағаз
түрін, қай уақытта шығаруға және ұсынысты қалай жасауға болатыны жайлы
кеңес беруді сипаттайды.
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаздармен жасалатын
операцияларды сипаттайды. Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы
қағаздары 2 топқа бөлінеді: қор және коммерциялық бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздар бизнесіндегі андеррайтинг – бұл бағалы қағаздарды
сатудан ешқандай да төменгі ақшалай қаражаттың келіп түсіпейтіндігі туралы
эмитентке кепілдік беруді білдіреді. Мұндай жағдайда эмитент қор
құндылықтарын орналастыру жоспарын құрады.
10.Қазақстандағы тұтыну несиесі
Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттілігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.
Қазақстан тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады. Екінші
деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері
қолданылуда:
- автомобильдік несие;
- ұзақ мерзімді пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу)
берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімді пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады: жиһаз,
сантехника, аудио-видео және тұрмыстық итехникалар, компьютер және
оргтехника.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сырятында құрылыс
және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Тұтыну несиесін ҚР-дағы Казкоммерцбанк, Альянс Банк, БТА, Каспийский
Банк, Темірбанктер ұсынуда.
Тұтыну несисін алуға қажетті құжаттар:
1. Қарыз алушының анкетасы.
2. Жеке куәлігі (көшірмесі).
3. СТТН (көшірмесі).
4. Соңғы 12 айға бөлініп көрсетілген жалақы және басқа табыстары туралы
жұмыстан берілетін анықтама.
5. Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
6. Отбасы құрамы туралы анықтама (№3 форма).
7. Неке туралы куәлік, жұбайыңыздың куәлігі.
8. Кепілге қоятын мүліктің құжаттары.
13.Ипотекалық несиелеу: мәні, принциптері, түрлері, ипотекалық келісім
шартты рәсімдеу
Ипотека – бұл дамыған капитализм елдерінен келген қазіргі заман сөзі
емес. Ипотекалық несиелеудің тарихы өркениет дамуының тамырларынан бой
алады. Ипотека термині ең алғашқы рет Грекияда б.з.д. VI ғасырдың басында
пайда болған.
Ипотека термині (ағылшынның hyrotheke) – кепілдік, кепілзат, кепілге
салу деген мағынаны білдіреді. Ипотекалық несие дегеніміз – бұл
қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс ғимараттарын, жерді және тағы
басқаларды) кепілге алып, ұзақ мерзімге берілетін несие.
2002 жылғы 1 қыркүйектегі Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес ипотекалық несие дегеніміз –
кепілге берілген жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлесі кепіл берушінің
немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында қалатын кепіл түрі.
Жылжымайтын мүлік ретінде жер учаскелері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар,
жермен берік байланыстағы өзге де мүліктер, яғни ауыстырылуы олардың
мақсатына шектен тыс зиян келтірусіз мүмкін болмайтын объектілер.
Ипотекалық несиелеу нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Ипотекалық несиенің басқа несие түрлерінен ерекшеліктері келесідей:
- ипотекалық несие – бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін
ссуда. Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын
мүлік сатылады және одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы
өтеледі. Сол себепті де ипотека несиесі несиегер үшін ең
сенімді несие ретінде саналады;
- ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие,
өйткені, ол тұрғын үй мен өндірістік үй-жайларды қаржыландыру,
сатып алу, тұрғызу үшін және жер учаскелерін игеру үшін
пайдаланылады;
- ипотекалық несие, әдетте, 10-30 жылға дейін ұзақ мерзімге
беріледі. Несие алдын ала жасалған кестеге сәйкес біртіндеп
өтелетін болады.
Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге
салынатын мүлік нақты болу керек, яғни келісімшартта кепілдік құқығының
объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялылығы, яғни
кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлға оңай танитындай болуы
керек.
Ипотекалық несие алу үшін мынадай қажетті құжаттар тапсыру қажет:
- үй иесінің сатып алу туралы келісімшарты (түпнұсқа, көшірме);
- пәтердің жоспары (көшірмесі);
- техникалық жоспар;
- жерге жеке меншік құқығы туралы акт;
- пәтерде тіркелген азаматтардың жеке құжаттары;
- үй иесінің жеке төлқұжаты (көшірмесі);
- өз құжаттарыңыз (төлқұжат, СТТН, үй иелерінің меншік иелері
кооперативінен алынған 3-форма анықтамасы);
- еңбек кітапшасы немесе жұмысқа алу туралы келісім-шарт;
- табысыңыз туралы анықтама.
7.Вексель және оның түрлері. Вексельдік айналым.
1930 жылы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды. Ол несиелік ақшаның бір түрі болып табылады. Бірақ басқа жағынан,
ақша сатып алу-сату процестеріне тартылғандықтан вексельді шартты түрде
бағалы қағаздарға жатқызуға болады. Вексель – қарызгер несиегерге беретін
және несиегерге қарызгерден белгіленген мерзімде вексельде көрсетілген
соманы талап етуіне даусыз құқық беретін және заңмен қатаң түрде
белгіленген нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме. Вексель есеп
айырысудың нысаны ғана емес, сондай-ақ, бұл коммерциялық несиенің нысаны:
өнім немесе қызметтер үшін вексельмен есептесе отырып, кәсіпкер вексель
берілген уақыт ішінде банктегі есеп айырысу шотындағы өзінің ақшаларын
шығын қылмайды. Ал бұл мәміле жөніндегі әріптес вексельде көрсетілген
сомада және мезгілге оған коммерциялық несие береді дегенді білдіреді.
Вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге,
ссудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы – ресурстардың айналымын жеделдету.
Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы вексель болып
бөлінеді. Жай вексель төлеуші немесе вексель беруші жазады. Аудармалы
вексель деп несие берушінің (трассанттың) қарыз алушыға (трассатқа)
вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге төлеу жөніндегі берген жазбаша
үкімін айтады. Вексельді өзге біреуге пайдалануға берген жағдайда
индоссамент деген белгі жазылады. Оны вексель иемденуші, яки индоссант
жазады, ал индоссаментті алған адам индоссант деп аталады. Вексельді өтеу
үшін екінші, үшінші адамдарға аудару процесі индоссация деп аталады. Жай
вексельді – соловексель, аудармалы вексельді – тратта вексель деп атайды.
5.Акция және оның түрлері
Акция – акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
тартылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу
құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Акция шығару мына жағдайда болады:
- меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның
жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
- жарғылық капиталды қосымша ұлғайтқанда.
Акция бірнеше түрге жіктеледі.
1) бір акционерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және
ұсынушыға арналған.
2) корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша: жай және
артықшылықты.
Атаулы акция – иесі міндетті түрде корпорация реестрінде тіркелуі тиіс
акция.
Ұсынушыға арналған акция – оны нақтылы иелену оның иесінің аты-жөні
корпорация кітабында тіркелмеген акция.
Жай акция – иеленушелерінің корпорация тапқан пайдасының мөлшеріне
байланысты дивиденттер алу құқы, жиналыстарға дауыс беру арқылы
корпорацияның жабылып қалған жағдайында несие берушілермен есеп
айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқығы бар акция.
Артықшылықты акция – меншік иелеріне дивидентті қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивиденттер
алуға және қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар акция немесе оны меншік туралы ерекше сертификат
деуге болады. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған
акцияларының жалпы санының 25%-нан аспауы тиіс.
Акциялар еңбек ұжымының, акционерлік қоғамдардың, кәсіпорындардың ак
циялары ретінаде шығады.
25.Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері
Бағалы қағаздардың бастапқы рыногы көбінесе мемлекеттік бағалы
қағаздардың шығарылымымен сипатталады. Ішкі мемлекеттік борыштың шегінде
мемлекеттік бюджетті инфляциясыз қаржыландыруды қамтамасыз ету мақсатында
Қаржы министрлігі Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер мен ұлттық жинақ
ақша облигацияларын шығарады. 1994 жылдың бірінші жартысында Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздарының шығарылымы басталды. Мемлекеттік бағалы
қағаздар – бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының нысаны; эмитенті мемлекет
болатын борышқорлық бағалы қағаздар.
ҚР-дағы мемлекеттің бағалы қағаздарының түрлері
Түрі Шығару мақсаты Орналастыру тәсілі Айналыс Номинал
мерзімі құны
Ұлттық банктің арнайы Еркін өзгермелі Ноталар портфелін 35 күн 100 АҚШ
валюталық нотасы валюта бағамына жинақ зейнетақы доллары
өтуге байланысты қорларымен айырбастау
жинақ зейнетақы
қорлардың
активтерін қорғау
Арнайы валюталық Жинақ зейнетақы Мемлекеттік 5 жыл 100 АҚШ
мемлекеттік қорлардың облигациялар доллары
облигациялар (АВМЕКАМ)активтерін қорғаупортфелін жинақ
зейнетақы қорларымен
айырбастау
Мемлекеттің арнайы Ұлттық банкке Қайта рәсімдеу 10 жыл 1000 теңге
қызанышылық Үкіметтің қарызын
міндеттемесі (МЕАКАМ)
Мемлекеттің қысқа Республикалық Аукцион 3, 6, 9 100 АҚШ
мерзімді қазынашылық бюджеттің және 12 айдоллары
валюталық міндеттемесіағымдағы
(МЕКАВМ) тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттің Республикалық Аукцион 3 ай және 1000 теңге
индексация-ланатын бюджеттің одан
міндеттемесі (МЕИКАМ) ағымдағы жоғары
тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттің орта Республикалық Аукцион 2 және 3 1000 теңге
мерзімді қазынашылық бюджеттің жыл
міндеттемесі (МЕОКАМ) ағымдағы
тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттің қысқа Республикалық Аукцион 3, 6, 9 100 теңге
мерзімді қазынашылық бюджеттің және 12 ай
міндеттемесі (МЕККАМ) ағымдағы
тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттік ішкі Республикалық Жазылу жолымен 364 күн 1000 теңге
займдық ұлттық жинақ бюджеттің
облигациялар (ҰЖО) ағымдағы
тапшылығын
қаржыландыру
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
- дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта инвесторларға
жеңілдікпен (номиналдық құнынан төменгі бағамен) сатылып, номиналдық құны
бойынша өтеледі.
Мысалы, 91 күнге шығарылған, номиналдық құны 100 теңге тұратын
дисконттық бағалы қағазды 75 теңгеге сатып алсаңыз, онда одан мынадай табыс
аласыз:
100 – 75 = 25 теңге немесе
25 теңге : 75 теңге (бастапқы салынған инвестиция) х 100% = 33,3%.
Сонымен қатар, егер 91 күнге салсаңыз, онда 1 күндік табыс: 33,3% : 91
күн = 0,3659% құрайды. Демек 1 жылдық табыс 0,3659% x 364 күн =
= 133,19% тең.
- купондық, яғни номиналдық құнына %-бен бейнеленген табыс әкелетін
бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2-4 ретке дейін төленеді.
- аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс әкелетін бағалы
қағаз. Бұл жағдайда инвестор банктің табысы 2 көзден: дисконт түріндегі
және купон мөлшерлемесі түріндегі табыстардан құралады.
Банктің инвесторлық операция жүргізетін бағалы қағаздары 2 топқа
бөлінеді:
1) мемлекеттік бағалы қағаздар.
2) корпоративті бағалы қағаздар.
17.Ақша қажеттілігі және оның мәні
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және
тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы болмайды.
Нақты және абстракты еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің бөлінісі,
тұтыну құны мен құнның арасындағы тауар табиғатына байланысты болатын
қайшылықтар айырбас құнның әр түрлі формаларын туғызды.
Айырбас құны – бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі
сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.
1) Құнның жай және кездейсоқ формасы.
2) Толық немесе жалпы формасы.
3) Жалпылама формасы.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше
жалпылама эквивалент.
Ақша – жалпыға бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа
тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатынасуменен тауар
өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің
бірігуімен көрініс табады:
- жалпыға тікелей айырбасталу;
- айырбас құнының дербес формасы;
- еңбектің сыртқы заттық өлшемі.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы
затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз.
Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге
болатын құнын сипаттайды.
22.1922-2924 ж.ж. ақша реформалары
Ақша реформасын өткізудің қажеттігі. Революцияға дейінгі Қазақстанда
жүргізілген 1895-1897 ж.ж. ақша реформалары нәтижесінде алтын монета
айналысы бар алтын монометаллизм жүйесі енгізілді. Негізгі ақша белгілеріне
92% алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері
жатты.
1917 ж. жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін
шығарды, олар шынының бетіне жабыстырылған этикетк аларға ұқсас, бұны халық
арасында керенки деп атады.
Қазан рефолюциясынан кейін ақша айналысының жағдайы біршама нашарлай
түсті. Үш жыл ішінде (1913-1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы 48
есеге дейін өсіп кетті. Ақша 10 мың есе құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет
кеңестік мемлекеттік билеттер, кейіннен РСФСР-дің есеп айырысу белгілері
айналысқа шығарылды. Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр
Шығыста және басқа жерлерде жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат
берілді. Ақша массасы сан алуан түрлі болды.
Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер,
шетелдіктер және а қ гвардия үкіметі өздерінің ақшаларын басып шығарды.
Олардың бағамдары әр түрлі болды, және олар тезірек құнсызданды.
Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесі: шаруашылық қатынастардың
натуралдануы мен ақшаның айналыстан шығарылуы болып табылады.
1921 ж. наурызда болған РКП(б)-ның Х съезінде жаңа экономикалық саясат
(ЖЭС) қабылданды. 1921 ж. қазанда Ресей кеңестік Федеративтік Социалистік
Республикасында Мемлекеттік Банкі ұйымдастырылып, ол елдің басты эмиссиялық
орталығы болып саналды. Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша реформасын
жүргізуге дайындық жасау болды.
Ақша реформасын жүргізудің экономикалық алғышарттарына ЖЭС жүргізудің
нәтижесіндегі шаруашылық жағдайдың біршама жақсаруы жатады.
Ақша реформасының мазмұны. Ақша реформасы 2 кезеңде жүргізілді. 1922 ж.
25 шілде және 22 қазанда КеңХалКом декретімен Мембанкке 1, 2, 3, 5, 10, 25
және 50 червонец тұрғысындағы банктік билеттерді шығару туралы құқық
берілді. 1 червонец = алтын монетадағы 10 рубль. (7, 74234 г. алтын).
Червонец ірі ақша болғандықтан да олар көбіне шаруашылық айналымына
қызмет етті. Кеңестік ақша белгілері базар, бөлшек сауда айналымында жүрді.
Екі валютаның қосарлы айналысы – халық пен елдің экономика жағдайына қатты
әсер етті. Жалақы червонец түрінде есептелгенімен кеңестік ақшалық
белгілерде берілді.
05.02.1924ж. ОАК және Халық комиссарлар Кеңесі декретіне байланысты
ақша реформасы тоқтатылды. Айналысқа 1, 3, және 5 рубльдегі қазыналық
билеттер шығарылды. 10 қазыналық билет = 1 червонец. Валюталық нарыққа
алтын мен шетел валюталарының қатты құйылымы басталды.
1922-1924ж.ж. ақша реформасында көптеген адамдар құнсыз қағаз
ақшалардың орнына мыс монеталардың келуі таңғажайып нәрсе деп баға берді.
(Ақша. Несие. Банктер. Ғ.С.Сейітқасымов. 54-бет).
1.Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары
Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары қағидада, жарғыда
немесе өзге бекітілген құжатта қарастырылған олардың функциялық қызметін
қамтамысз етуге бағытталған. Шығыстардың құрамы мен құрылымы ұйымның немесе
мекеме қатысушыларының қызмет бағыттарының біріне тиістілігіне, сондай-ақ
бұл қызметті жүргізуде пайдаланылатын әдіске қарай анықталады.
1. Шаруашылық есеп пен өзін-өзі өтеу негіздерінде іс-әрекет ететін
ұйымдар мен мекемелер жұмыстың қаржылық нәтижелерін есептеп, жоспарлайды
және оларды кәдімгі қаржы жоспарының немесе бизнес-жоспардың
көрсеткіштерінде рәсімдейді. Бұл жағдайда өндіріс пен қызмет көрсетуге
жұмсалатын шығындардың тізбесі материалдық өндіріс сферасында
жинақталатынға ұқсас болады. Бірақ құрылымында материалдық шығындардың үлес
салмағы едәуір аз болып, еңбекақы төлеуге, әлеуметтік мұқтаждарға
аударылатын аударымдарға жұмсалатын шығындар басымырақ болады.
2. Мемлекеттік бюджеттен қаржыландыратын мекемелер сметалар жасайды.
3. Қаржы ресурстарының басқа түрлерімен қамтамасыз ететін ұйымдар мен
мекемелер шығындар мен табыстардың сметаларын жасайды.
Коммерциялық негізде жұмыс істейтін кәсіпорындардың қаржы жоспарларынан
гөрі сметаның айырмашылығы: сметада шығындар анағұрлым егжей-тегжейлі
негізделсе, кірістер тек әртүрлі көздер тұрғысынан бейнеленеді.
Экономикалық жіктеме бойынша: сметаларда шығындар санатқа, сыныпқа,
ішкі сыныпқа, өзгешелікке топтастырылады.
Ағымдағы шығыстар санаты мына сыныптарды кіріктіреді:
1) тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын шығыстар;
2) сыйақы төлеу;
3) субсидиялар.
Күрделі шығыстар санаты:
- негізгі капиталды сатып алу;
- негізгі капиталды жасау;
- күрделі жөндеу;
- жерді сатып алу;
- ел ішіндегі күрделі трансферттер.
Кредит беру, үлескерлікпен қатысу санаты:
- несие беру, акционерлік капиталға үлескерлікпен қатысу;
- ерекшелігі бар ішкі несиелендіру;
- халықаралық ұйымдар акцияларын сатып алу.
Қаржыландыру санаты:
- өзгешелігі бар ішкі борышты өтеу;
- ішкі нарыққа орналастырылған мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша
борышты өтеу;
- сыртқы борышты өтеу.
(Қ.Қ. Ілиясов, С.Құлпыбаев. Қаржы. 181 бет).
16.Коммерциялық емес ұйымдары мен мекемелерін қаржыландырудың көздері
Қызметтің коммерциялық емес түрлері жөнге келтірілген нарықтық
экономикасы бар елдерде айтарлықтай дамып отыр. Кітапханаларды,
мұражайларды, ауруханаларды, оқу орындарын, театрларды, әр түрлі
қайырымдылық қорларды, кәсіптік бірлестіктерді ұйымдастырудың коммерциялық
емес нысаны жекеше бастаманы қоғамдық-пайдалы қызметпен үйлестіруге
мүмкіндік береді.
Коммерциялық емес ұйымдар (КЕҰ) қызметін қаржыландыру көздері әр түрлі
болып келеді. Оларды бұл құрылымдардың іс-әрекет етуіне, мемлекеттің қатысу
дәрежесіне қарай топтастыруға болады:
- бюджет қаражаттары;
- мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар;
- жаппай шараларға билеттер сатудан алынған қаражаттарды қоса, өнім
өткізуден түскен түсім-ақша;
- түрлі коммерциялық құрылымдардың ақшалай аударымдары,
келісімшарттарға сәйкес орындалған жұмыстар мен қызметтер
көрсеткені үшін түскен қаражат түсімдері;
- мүлікті жалға беруден түскен түсім-ақша;
- халықтың қаражаттары;
- кадрларды дайындаудан түскен табыс және басқалары.
Мемлекет тиісті функцияларын толық атқарған жерде ұйымдарды ұстауға
жұмсалатын шығыстар мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен жүзеге
асырылады. Бұған мемлекеттік басқару, құқықтық тәртіпті қорғау, қорғаныс,
ішінара білім беру және денсаулық сақтау жатады.
КЕҰ-ды қаржыландырудың маңызы жағынан екінші көзі көрсетілетін
қызметтерден, орындалатын жұмыстардан алатын табыстары түріндегі меншікті
қаражаттары, сондай-ақ ведомстваға қарасты кәсіпорындарда өнім өндіруден
алынған жалпы табыс ұйымның меншігіндегі басқа мүлікті пайдаланудан түскен
табыстар болып табылады.
Қаржыландырудың үшінші көзі – банктердің несиелері. Бұл көзді ақылы
қызмет көрсететін ұйымдардың пайдалануы мүмкін, өйткені қарыз қаражаттарын
қайтарудың қажеттігі ұйымның несиені пайдалану уақытынан асып түсетін
мерзімі бойынша жақсы жолға қойылған бірқалыпты жұмыс істеуін керек етеді.
Осылардан басқа, қайырымдылық мақсаттарына аударылатын аударымдар,
демеушілік қаржыландыру, гранттарды айтуға болады.
(С.Құлпыбаев, Қ.Қ.Ілиясов. Қаржы. 178 бет).
11.Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы. Қаржылық бақылаудың сыныптамасы.
Қаржылық бақылау – қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын
жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған
айрықшалық қызмет. Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функциялық
элементтерінің бірі. Ол басқарудың қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті
басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде
жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға
бақыляау функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Қаржының
бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және
тұтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан ықпал жасауға
мүмкіндік береді. Бақылау функциясы – қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық
бақылау қаржыға тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын
практикалық қолдану болып табылады.
Ғылыми негізделген қаржы саясатын, тиімді қаржы механизмін
қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады.
ҚБ-ң өзгешелігі – оның ақша нысанында жүзеге асырылатындығында. ҚБ
функциялары: 1) қаражаттардың жұмсалуын тексеру; 2) қаржы жүйесінің барлық
буындары бойынша мемлекеттік ресурстарға қаражаттарды жұмылдырудың
уақыттылығы мен толымдылығын тексеру; 3) есеп және есептеме қағидаларының
сақталуын тексеру.
ҚБ-ң сыныптамасы субъектілердегі айырмашылықтарға, бақылау іс-
қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне
негізделген. Осы белгілерге қарай, ҚБ 3 бағыт бойынша: түрлері, нысандары,
оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жіктеледі.
ҚР-ң қазіргі ҚБ жүйесі оны жүзеге асыратын субъектілерге қарай
мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық бақылау болып ажыратылады.
Мемлекеттік ҚБ мемлекеттік ҚБ объектілерінің республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы, олардың атқарылуы бойынша есептеме алу
және жүргізу, олардың атқарылуын бағалау, мемлекеттің гранттарын,
активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды мемлекеттік мекемелердің
тауарларды өткізуден түсетін өз иелігінде қалатын ақшаны пайдалану
бөлігіндегі қызметінің ҚР-ның заңдарына сәйкестігін тексеру.
Жалпымемлекеттік ҚБ-ведомстволық бағыныштылығы мен меншік нысанына
қарамастан бақылаудың кез келген объектісіне қолданылады. Мұны мемлекеттік
билік пен басқару органдары жүргізеді.
Салықтық бақылау – салық заңнамасының атқарылуы, бюджетке салық пен
басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы
жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді.
Бюджеттік бақылау – тексерістік және таңдамалық қызметтің мынандай
түрлерін кіріктіреді: елдің негізгі қаржы жоспарының – мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстары бойынша орындалуын бақылау.
Банктік қадағалау – несие ресурстарын қалыптастыру және олардың
қозғалысы барысында, күрделі құрылыс процесінде, қолма-қол ақшасыз есеп
айырысқанда және басқа жағдайларда жүргізіледі.
Кедендік бақылау. Кеден органдары тауарлар мен көлік құралдарын, оларды
есепке алуды кедендік рәсімдеу кезінде де, сондай-ақ кедендік тексермеде де
құжаттар мен мәліметтерді тексеру нысанында жүргізіледі.
6.Мемлекеттің экономикалық қызметі және мемлекеттік қаржы түсінігі
Кез келген қоғамда мемлекет бірқатар факторларға: қоғам дамуының таңдап
алынған үлгісіне, саяси құрылысына, қалыптасқан дәстүрлерге, сыртқы
факторларға қарай экономикалық қызметке қатысады. Жалпы мемлекеттің
қоғамдағы экономикалық қызметі мына функцияларда білінеді:
1) экономикалық дамудың қалыпты дамуына құқықтық базаны анықтау;
2) монополиялық қызметті шектеу және бәсекелестікті қорғау;
3) табыстар мен байлықты қайта бөлу;
4) экономиканы тұрақтандыру;
5) ресурстарды тұрақтандыру.
Нарықтық жүйе табыстар мен байлықты алғашқы бөлуде айтарлықтай
теңсіздікті тудыратындықтан, мемлекет оларды қайта бөледі. Мемлекет
азаматтардың табыстарын теңестіру үшін салық салудың, трансферттердің,
жалақыны реттеудің, бағалардың жүйелерін пайдаланады. Мемлекеттің
экономиканы тұрақтандыру жөніндегі іс-қимылы экономикалық жағдайдың
ауытқулары туғызатын жұмыспен қамтылуы және инфляция деңгейін бақылауды,
сондай-ақ экономикалық өсуді ынталандыру жөніндегі шараларды қамтиды.
Экономикалық ресурстарды қайта бөлу 2 жағдайда нарықтық жүйенің
жетілмегендігінен барып туады:
1) бірқатар тауарларды өндірудің тепе-теңдік көлемінің олардың оңтайлы
көлемінен ауытқуы;
2) ресурстарды бөлуден нарықтың бас тартуы немесе қоғамдық тауарларды,
игіліктерді және қызметтер көрсетуді ұлғайту мен өндіру үшін оларды
жеткілікті бөлмеу.
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси
функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін
елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады. Экономикалық мәні
жағынан мемлекеттің қаржысы мемлекеттің, оның кәсіпорындарының қаржы
ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды мемлекет пен оның
кәсіпорындарының функцияларын орындауға пайдалану үшін қоғамдық өнімнің
құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлумен байланысты
болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекет қаржыларының экономикалық мазмұны бірыңғай емес: олардың
құрамында жеке оқшауланған буындар бөлінеді, олардың әрқайсысы өзгеше
функцияларды орындайды. Мемлекеттің қаржысы республикалық және жергілікті
деңгейлерде іс-әрекет етеді және мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс
қорларды, мемлекеттік несиені, мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар
мен ұйымдардың қаржыларын кіріктіреді.
Аталған буындардың түрлі функциялық арналымының арқасында мемлекет
экономикалық, әлеуметтік, саяси процестердің үлкен спектріне, салалық және
аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етеді. Экономикалық және әлеуметтік
сфераға мемлекеттік басшылықтың деңгейіне қарай мемлекеттің қаржысы
жалпымемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) қаржылар
болып бөлінеді.
(Қаржы. С.Құлпыбаев, Қ.Қ.Ілиясов. 187, 193 бет).
21.Өндірістік қорлар және кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижелері
Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі өндірістік
капиталдарды – негізгі және айналым капиталдарын пайдаланумен байланысты
болады. Қаржының көмегімен кәсіпорындардың өндірістік қорларының тұрақты
толық айналымы болып отырады. Бұған өндірістің – заттай элементтерін –
еңбек құралдары мен еңбек заттарын сатып алу, көбейту немесе олардың орнын
толтыру үшін қаржы ресурстарын авансылау жолымен жетеді. Еңбек құралдары
мен еңбек заттарынан тұратын, құн нысынында көрінетін өндіріс құрал –
жабдықтары негізгі және айналым капиталдары болып табылады.
Қазіргі жағдайда ұзақ пайдалану айналымынан тыс активтердің жаңа
түрлерінің бірі – МЕА. МЕА – жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мердімді
кезең ішінде пайдаланылатын материалдық емес объектіліер.
Негізгі өндірістік капиталдар мен МЕА өндіріс процесінде ұзақ уақыт
бойы қатысады және өзінің құнын біатіндеп, бөліп – бөліп тозығына қарай
жаңа өнімнің құнына көшіреді. Көшу процесін амортизация, көшірілген құнның
үлесін амортизация нормасы, ал бұл үлестің ақшалай көрінісін амортизациялық
аударымдар деп атайды.
Өндірістік қорларды пайдаланудың нәтижесі арнайы қаржылық
көрсеткіштермен сипатталады. Бұл нәтижелік өнімді өткізуден түскен табыс
мөлшемдерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижелері
жеке көрсеткіштер бойынша тиісті есепте қамтып көрсетіледі.
Өнім өткізуден алынған табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырым
жалпы табысты құрайды. Негізгі емес қызметтен алынған табыс – активтерді
пайдалануға беруден, бағалы қағаздарды қайта бағалаудан және т.с.с. алынған
қаржылық нәтиже.
Негізгі қызметтен алынған табыс пен негізгі емес қызметтен алынған
табыстың соммасы салық салынғанға дейінгі кәдімгі қызметтен алынған табысты
көрсетеді.
Табыстар құн көрінісінде алынған игіліктерде және оған жұмсалған
қажетті шығындардың айырмасы ретінде анықталады.
2.Нарықтық экономикадағы несиенің функциялары
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін саудалық капитал қозғалысы.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те , үкімет те, сондай – ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнына уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылыми - техникалық прогрессті жеделдету;
1) Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының
толыққанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Осы қызмет арқылы экономикалық
жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады.
2) Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзінде асуы
несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Қарыз алушылардың барлық
категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын
толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл айналыс шығындарын үнемдеуге
көмектеседі.
3) Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру қызметі іске
асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, нақты ақшалардың уақытша
орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Бұл қызмет несиелік
ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегіиен жүзеге асады.
4) Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдайжасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде несиенің
бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік
береді.
5) Несиенің ғылыми – техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми –
техникалық ұйымдастыру қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондай –ақ
несие өндіріске ғылыми – техникаларды жаңалық ретінде енгізу ушінде аса
қажет болып табылады.
(Ақша айналымы және несие. Мақыш С.Б., 73 бет).
4.Салық салудың жалпы теориялары
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықтардың жалпы теориясы – салықтар мен салық салу жүйесінің
проблемасын жалпы зерттегендіктен жалпы теория деп аталады. Бұл теорияға
мынадай теориялардың түрлері жатады.
1) Салықтардың айырбас теориясы – негізгі идеясы бойынша, бұл азаматтар
мен мемлекет арасындағы өзара келісім нәтижесі болып табылады. Бұл келісім
бойынша әрбір азамат мемлекет көрсеткен қызметі үшін салық төлеу, яғни
мемлекетпен айырбас процесі жүреді.
2) Салықтардың рахаттану теориясы – идеясы бойынша салықтар мемлекеттік
азаматтар мен мемлекет арасындағы белгілі бір қызмет көрсеткені үшін
қажетті төлем төлеу.
3) Салықтардың классикалық теориясы – идеясы бойынша салықтар бұл
мемлекеттің қазынасын құрайтын мемлекетті ұстау үшін қажетті ақшалай қоры.
4) Салықтардың кейнсиандық теориясы – идеясы бойынша салықтар бұл ел
экономикасын реттеудің ең негізгі құралы болып және бұл құрал ең тиімді
болып табылады.
5) Салықтардың сақтандыру теориясы – бұл салықтардың сақтандыру
ретіндегі төлемі.
6) Ұсынысты үнемдеу теориясы – бұл салықтардың төлеміндегі үнемделуі.
9.Акцизделетін тауарлар импортына салық салу
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын жанама салықтың бір түрі. Акциз бюджет кірістерінің 2,7%-ын
құрайды.
Акциздерді өзінің айырмашылықты ерекшеліктеріне қарай монопольды түрде
жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер
төлейді.
Акциз әмбебаптық және жеке дара акциздер деп бөлінеді. Әмбебаптық
акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айналымнан
өндіріледі. Оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын салықтарды
жатқызуға болады. Ал жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін.
Мысалы, ҚР-ның аумағында өндіріспен және ҚР-ның аумағына импортталатын
тауарлардың тізбесі және акцизделетін қызмет түрлері.
Акциз салығы: біріншіден, ҚР аумағында өндірілген және ҚР аумағына
импортталатын тауарларға; екіншіден, қызмет түрлеріне салынады.
Акциз салығын төлеушілер:
1) ҚР-ның аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын жеке және заңды
тұлғалар.
2) Акцизделген тауарларды ҚР-ның кедендік аумағына импорттайтын жеке
және заңды тұлғалар.
3) ҚР аумағында бензиннің және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада
өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар.
4) Егер ҚР-ның заңдарына сәйкес бұрын ҚР аумағында аталған тауарлар
бойынша акциз төленбесе, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды,
сондай-ақ мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен және ҚР-ның аумағында
мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлғалар.
5) Резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері.
6) ҚР аумағында қызметтің акцизделетін түрін жүзеге асыратын жеке және
заңды тұлғалар.
Қазақстан Республикасының 1999 жылы 16 шілдедегі ғ440-1 заңына сәйкес
акцизделетін тауарлардың тізбесі:
1) спирттің барлық түрлері;
2) арақ;
3) ликер-арақ өнімдері;
4) күшейтілген сусындар, күшейтілген шырындар мен бальзамдар;
5) шарап;
6) коньяк;
7) шампан шарабы;
8) сыра;
9) шарап материалдары;
10) темекі өнімдері;
11) құрамында темекі бар басқа да өнімдер;
12) бекіре және қызыл балық, бекіре және қызыл балық уылдырығы, бекіре
және қызыл балық және уылдырықтан дайындалған жеңсік тамақтар.
24.Салықтың түрлері және олардың жіктелуі
Салықтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу объектісі бойынша: тікелей
және жанама салық;
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар;
3. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді, үдемелі және
кемімелі салық;
4. Пайдалану ретіне қарай: жалпы және мақсатты салықтар;
5. Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар;
6. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай: жай және төтенше салықтар;
7. Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай:
активті және пассивті салық;
8. Салықтардың төленуіне қарай: тұрақты және біржолғы салықтар.
1) Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыссалығы, жер қойнауын
пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
2) Нақтылы салық – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады. Оларға жер, мүлік, бағалы қағаздармен жүргізілетін
операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салық – бұл салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен
алынатын табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы алынады.
3) Үйлесімді салық – бұл салық объектісінің өсуіне немесе азаюына
байланыссыз бірқалыпты ставка түрі. М: акциздер, ҚҚС.
Үдемелі салық – бұл салық объектісінің өсуіне байланысты өсетін ставка
түрі. М: жеке табыс салығы, мүлік салығы.
Кемімелі салық – салық объектісінің өсуіне байланысты кеми түсетін
ставка түрі. М: ол ең көп АҚШ-та қолданылады.
4) Жалпы салық – бұл кез келген мақсатқа жұмсалудағы салықтың түрлері.
Оларға: ҚҚС, акциз, мүлік салығы.
Мақсатты салық – бұл белгілі бір арнайы мақсатқа жұмсалатын салықтар
түрі. Оларға: әлеуметтік, көлік құралдары салығы жатады.
5) Заттай салық – белгіленген белгілеріне қарай заттай формада болады.
Ақшалай салық – тек ақшалай төленеді.
6) Жай салық – мемлекеттің қалыпты жұмыс деңгейінде қолданады.
Төтенше салық – төтенше жағдайларда орын алған залалсыздандыруға
алынады.
7) Активті салық – ағымдық шаруашылық және өндірістік қызметтерден
түсетін салық. М: жеке табыс салығы, ҚҚС, акциз.
Пассивті салық – салық төлеушінің ақшаны қайдан алатыны қызықтырмайтын
түрде салынатын салық.
8) Тұрақты салық – белгілі бір кезең шегінде тұрақты болатын салық.
Біржолғы салық – бұл қоғамда орын алған жағдайда болатын салық түрі.
8.ЕДБ-нің бағалы қағаздармен жүргізетін эмиссиялық және инвестициялық
операциялары
ЕДБ эмиссиялық операциясы – сол банк Акционерлік қоғам болып табылса
немесе өзге де бір мақсаттарда бағалы қағаздардың түрлерін шығаратын болса,
жүргізетін қызметі.
Инвестициялық қызметі деп банктердің салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде
қызмет ететін бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу.
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаздармен жасалатын
операцияларды сипаттайды. Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы
қағаздары 2 топқа бөлінеді: қор және коммерциялық бағалы қағаздар.
Қор бағалы қағаздарының өзін 2 топқа бөледі:
1) мемлекеттің бағалы қағаздары.
2) мемлекеттік емес.
Коммерциялық бағалы қағаздар келесідей: акция, облигация, ипотекалық
куәліктер, депозиттік және жинақ сертификаттары, депозиторлық қолхаттар.
Банктердің инвестициялық операциясы – жаңа бағалы қағаздарға қаражат
орналастыруға кепілдік беру, сондай-ақ клиенттерге қандай бағалы қағаз
түрін қай уақытта шығаруға және ұсынысты қалай жасауға болатыны жайлы кеңес
беруді сипаттайды. Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат
көмегімен жүзеге асырылады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты –
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты,
өтімділікті қамтамасыз ету. Банктердің инвестициялық саясаты – банк
қызметінің тұрақты жұмыс жасауын, нәтижелігін немесе пайдалылығын, сондай-
ақ өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару
стратегиялар жасауға және іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
19.Экономиканы реттеуші ретіндегі салық теориясы
Реттеушілік – салықтың негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел
экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады.
Салықтық реттеудің ең басты мақсаты бұл өндірістің дамуына ықпал ету, салық
түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері,
салықтық реттеудің тетіктері болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктерін тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін
олардың басқа да экономикалық тетіктермен байланысты болуы қажет. Салықтық
реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше.
Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс қойылған ставкалар кәсіпкерлердің
ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді. Сондай-ақ мемлекеттік
бюджеттің кірісінің азаюына әкеліп соқтырады.
Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда
болады.
20.Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің іс-әрекеті
Тұрғын үй құрылысы жинақтары Қазақстандағы тұрғындардың тұрғын үй
жағдайын жақсартудың жаңа жүйелік несиелеу тәсілі болып табылады. Тұрғын үй
құрылыс жинақтарын (ТҚЖ) енгізу Қазақстанда 2000 жылғы 7-желтоқсандағы
Тұрғын үй жинақтары туралы ҚР заңының қабылдануынан бастау алады. 2003
жылы 16-сәуірде ТҚЖ Банкінің құрылуы оның жарғылық капиталдағы үлесінде 100
пайызбен мемлекет болып табылады.
ТҚЖ-ның ең басты ерекшелігі – ТҚЖ Банкінде тұрғындардың өз шоттарында
салымдарын салып жинақтарын алдын ала жинақтауы болып табылады. белгілі
шарттарға сәйкес алғалы отырған тұрғын үйдің немесе оның жөндеу жұмыстарын
жүргізудің қажетті ақша сомасының кем дегенде 50%-ын жинақтау керек. Сонан
соң барып банк қалған қажетті соманы өте төмен пайызбен тұрғын үй қарызын
береді. Жинақталған жинақтардың сомасының құрамына клиенттің жинаған
ақшасы, банктің сыйақысы және мемлекеттің сыйақысы жатады.
Банктегі салымшылардың тұрғын үй жинақтарын жианқтаудың минималды
мерзімі 3 жыл. Максималды мерзімі шектеулі емес.
Тұрғын үй құрылысы жинақ банкі өзінің клиенттермен жұмысын 29
қыркүйек 2003 жылы бастады. ТҚЖБ-нің салымдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері
жылына 1,5%, ал тұрғын қарыздары бойынша сәйкесінше 3,5-тен 6,5%-ға дейінгі
аралықта. Тұрғын үй қарыздары 15 жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Бұл банктің құрылуына Германияның Баушпор тұрғын үй жинақ кассалары
негіз болды. Ол Германияда 1924 жылы құрылған болатын.
ТҚЖБ-нің клиенттік базасы жылдан жылға көбейе түсуде. Соңғы мәліметтер
бойынша олардың саны 25 000 болып, олардың келісімдік сомасы – 19 миллиард
құрады.
15.Вексельдермен есептесу және олардың түрлері
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол бағалы қағаз.
Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан ең бір басты қаржылық құрал. Егер кәсіпорын өз ісін
парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым қаржысының уақытша
жетіспестігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz