Тұтыну несиесі туралы
Кіріспе
І ТАРАУ. ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамның әлеуметтік даму түсінігіне сипаттама
1.2. Әлеуметтік қоғам белгілері және көрсеткіштері
1.3. Әлеуметтік қоғам дамуындағы тұтыну факторы
ІІ ТАРАУ. ТҰТЫНУ НЕСИЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ, ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҰТЫНУШЫЛЫҚ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРҮІНІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. Тұтыну несиесінің ұғымы және оның экономикадағы маңызы, формалары
2.2. Шетелдік банк тәжірбиесіндегі тұтыну несиесі
2.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді дамытудың болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І ТАРАУ. ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамның әлеуметтік даму түсінігіне сипаттама
1.2. Әлеуметтік қоғам белгілері және көрсеткіштері
1.3. Әлеуметтік қоғам дамуындағы тұтыну факторы
ІІ ТАРАУ. ТҰТЫНУ НЕСИЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ, ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҰТЫНУШЫЛЫҚ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРҮІНІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. Тұтыну несиесінің ұғымы және оның экономикадағы маңызы, формалары
2.2. Шетелдік банк тәжірбиесіндегі тұтыну несиесі
2.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді дамытудың болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Әлеуметтік қоғамдағы несиелеу – қайтарым жағдайында ақша ұсыну (қарыз, зайымдар, несие). Банктер белгілі қаржы қорларын осы құралдарды қажет ететін заем алушыларға беру мақсатында шоғырландырады. Мұндай операциялар экономикалық жағынан несиелік операциялар, ал заң жағынан – заемды, ссудалық болып табылады. Несие (латыншадан «creditum» - ссуда, қарыз) – дегеніміз экономикалық қатынасты білдіретін, бір тараптармен, ұйым және мемлекеттермен екінші тарапқа қайтарым негізінде және әдетте пайыз төлемімен уақытша пайдалануға құндылықты берген кезде пайда болатын экономикалық түсінік.1
Несие тауар-ақша қатынасының, қоғамдық еңбек бөлінісі және тауар ауысудың кеңеюінің, ол ақша шығуымен тауар-ақша формасының дамуы негізінде адам дамуының ерте кезінде пайда болды. Қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде несиелеуді және банктік несие формасын жүзеге асыратын банктер пайда бола бастайды. Қазіргі жағдайда бұл несие ссудалық капитал қозғалысын және несие беруші мен қарыз алушы арасындағы қатынасты білдіреді. Бұл қатынастарға банктерде қосылады. Кейбір авторлардың ойы бойынша банк несиесі негізгі несие формасы болып табылады және қарыз алушыларға ақша уақытша пайдалануға банктер тарапынан беріледі.
Жеке тұлғаларға ссудалар тұтыну несиесі және жеке ссудалар формасында беріледі. Яғни бұл тұтыну мақсатындағы ссудалар және меншіктік ссудалар болуы мүмкін.
Тұтыну ссудалары ұзақ мерзімде пайдаланатын тауарларды алуға беріледі және олар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Тұтыну ссудалары сонымен қатар азаматтарға әр түрлі қызмет түрлерін көрсетудегі шығындарын жабуға беріледі. Қарыз алушыға ссуда алу үшін міндетті жағдай болып оның несие қабілеттілігі болуы шарт. Тұтыну ссудасы жеке түлғаларға тікелей және әртүрлі дилерлер арқылы беріледі.
Несие тауар-ақша қатынасының, қоғамдық еңбек бөлінісі және тауар ауысудың кеңеюінің, ол ақша шығуымен тауар-ақша формасының дамуы негізінде адам дамуының ерте кезінде пайда болды. Қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде несиелеуді және банктік несие формасын жүзеге асыратын банктер пайда бола бастайды. Қазіргі жағдайда бұл несие ссудалық капитал қозғалысын және несие беруші мен қарыз алушы арасындағы қатынасты білдіреді. Бұл қатынастарға банктерде қосылады. Кейбір авторлардың ойы бойынша банк несиесі негізгі несие формасы болып табылады және қарыз алушыларға ақша уақытша пайдалануға банктер тарапынан беріледі.
Жеке тұлғаларға ссудалар тұтыну несиесі және жеке ссудалар формасында беріледі. Яғни бұл тұтыну мақсатындағы ссудалар және меншіктік ссудалар болуы мүмкін.
Тұтыну ссудалары ұзақ мерзімде пайдаланатын тауарларды алуға беріледі және олар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Тұтыну ссудалары сонымен қатар азаматтарға әр түрлі қызмет түрлерін көрсетудегі шығындарын жабуға беріледі. Қарыз алушыға ссуда алу үшін міндетті жағдай болып оның несие қабілеттілігі болуы шарт. Тұтыну ссудасы жеке түлғаларға тікелей және әртүрлі дилерлер арқылы беріледі.
. Қабдиев Д.Қ.,Оралтаев Т.Қ.,Ескендіров Ә.Е.,ж.б. /Экономикалық саясат/ Лекциялар.ҚазМБА, А-2002. /1/1бет/
2. К.Маркс, Ф. Энгельс.13т.67б. /2/7бет/
3. Тұрғынбаев Ә.Х.,Социология./Білім/А-2001 /3/ 13 бет/
4. Мақыш.С.Б.,/Ақша айналымы және несие/ А-2000 /4/ 17бет/
5. /Банковская система за 10 лет независимости Казахстана/ НБ РК А-2001
6. Паново Г.С. Жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету .- Москва,ДИС,1994,/6/43/
7. Мадирова Д.М., Марчевский В.С. /Основы современного банковского дела/.- Алматы.:Экономика, 1997 , 12 б./7/48 б./
8. Иконников А./Жизнь в кредит/ Континент .№4.От 28.03.2001./8/59 б./
9. Марченко Г.А., /Развития банковского сектора РК/ А-2000
10. Мақыш.С.Б.,/Коммерциялық банктердің операциялары/ А-2002
11. Колесников /Банковское дело/ М-98
12. Сейтқасымов.Ғ.С./Банковское дело/ А-98
О.Полфреман Д., Форд Ф. /Основы банковского дела/- М: Инфра – М, 1996 – 624
13. И.Лаврушин /Деньги, кредит, банки/ - Москва – 1999./9/ 66 б./
14. Е.Ф.Жуков /Общая теория денег и кредита/ учебник – М.: 1998
15. Е.Ф.Жуков, Л.М.Максимова /Деньги, кредит, банки/ - М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 1999.
16. Ғ.С.Сейтқасымов /Деньги, кредит, банки/ - 1996.
17. М.С.Саниев /Деньги, кредит, банки/ Алматы 2000.
18. О.И.Лаврушина /Банковское дело/ Москва – Финансы и статистика 1998 г.
19. /Деньги, кредит, банки в РФ/ О.Г.Семенюта – М., «Контур», 1998.
20. /Банковское дело/ В.И.Колесников, Л.П.Проливецкая, Москва «Финансы и статистика», 1996 г.
21. Журналы «Банки Казахстана» №№ 2, 6, 7 - А.: 2001.
22. Журналы« Банки Казахстана № № 8, 9, 10, 12 – А.: 2002.
23. /Современные банковские системы/ Л.П.Кураков, В.Г.Тамирясов, Учебное пособие, М. 2000 г.
24. «Казахстан 1991-2002 г.г.» Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы 2001 г. /5/25бет/
25. /Статистикалық бюллетень/ Казақстан Ұлттық Банкі №2. (99).
2. К.Маркс, Ф. Энгельс.13т.67б. /2/7бет/
3. Тұрғынбаев Ә.Х.,Социология./Білім/А-2001 /3/ 13 бет/
4. Мақыш.С.Б.,/Ақша айналымы және несие/ А-2000 /4/ 17бет/
5. /Банковская система за 10 лет независимости Казахстана/ НБ РК А-2001
6. Паново Г.С. Жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету .- Москва,ДИС,1994,/6/43/
7. Мадирова Д.М., Марчевский В.С. /Основы современного банковского дела/.- Алматы.:Экономика, 1997 , 12 б./7/48 б./
8. Иконников А./Жизнь в кредит/ Континент .№4.От 28.03.2001./8/59 б./
9. Марченко Г.А., /Развития банковского сектора РК/ А-2000
10. Мақыш.С.Б.,/Коммерциялық банктердің операциялары/ А-2002
11. Колесников /Банковское дело/ М-98
12. Сейтқасымов.Ғ.С./Банковское дело/ А-98
О.Полфреман Д., Форд Ф. /Основы банковского дела/- М: Инфра – М, 1996 – 624
13. И.Лаврушин /Деньги, кредит, банки/ - Москва – 1999./9/ 66 б./
14. Е.Ф.Жуков /Общая теория денег и кредита/ учебник – М.: 1998
15. Е.Ф.Жуков, Л.М.Максимова /Деньги, кредит, банки/ - М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 1999.
16. Ғ.С.Сейтқасымов /Деньги, кредит, банки/ - 1996.
17. М.С.Саниев /Деньги, кредит, банки/ Алматы 2000.
18. О.И.Лаврушина /Банковское дело/ Москва – Финансы и статистика 1998 г.
19. /Деньги, кредит, банки в РФ/ О.Г.Семенюта – М., «Контур», 1998.
20. /Банковское дело/ В.И.Колесников, Л.П.Проливецкая, Москва «Финансы и статистика», 1996 г.
21. Журналы «Банки Казахстана» №№ 2, 6, 7 - А.: 2001.
22. Журналы« Банки Казахстана № № 8, 9, 10, 12 – А.: 2002.
23. /Современные банковские системы/ Л.П.Кураков, В.Г.Тамирясов, Учебное пособие, М. 2000 г.
24. «Казахстан 1991-2002 г.г.» Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы 2001 г. /5/25бет/
25. /Статистикалық бюллетень/ Казақстан Ұлттық Банкі №2. (99).
ЖОСПАР
Кіріспе
І ТАРАУ. ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамның әлеуметтік даму түсінігіне сипаттама
1.2. Әлеуметтік қоғам белгілері және көрсеткіштері
1.3. Әлеуметтік қоғам дамуындағы тұтыну факторы
ІІ Тарау. Тұтыну несиесінің экономикалық мазмұны, Қазақстан
Республикасындағы тұтынушылық несиелеуді жетілдірүінің жолдары
2.1. Тұтыну несиесінің ұғымы және оның экономикадағы маңызы, формалары
2.2. Шетелдік банк тәжірбиесіндегі тұтыну несиесі
2.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну несиесін беру
мәселелері және тұтынушылық несиелеуді дамытудың болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Әлеуметтік қоғамдағы несиелеу – қайтарым жағдайында ақша ұсыну
(қарыз, зайымдар, несие). Банктер белгілі қаржы қорларын осы құралдарды
қажет ететін заем алушыларға беру мақсатында шоғырландырады. Мұндай
операциялар экономикалық жағынан несиелік операциялар, ал заң жағынан –
заемды, ссудалық болып табылады. Несие (латыншадан creditum - ссуда,
қарыз) – дегеніміз экономикалық қатынасты білдіретін, бір тараптармен, ұйым
және мемлекеттермен екінші тарапқа қайтарым негізінде және әдетте пайыз
төлемімен уақытша пайдалануға құндылықты берген кезде пайда болатын
экономикалық түсінік.1
Несие тауар-ақша қатынасының, қоғамдық еңбек бөлінісі және тауар
ауысудың кеңеюінің, ол ақша шығуымен тауар-ақша формасының дамуы негізінде
адам дамуының ерте кезінде пайда болды. Қоғам дамуының белгілі бір
кезеңінде несиелеуді және банктік несие формасын жүзеге асыратын банктер
пайда бола бастайды. Қазіргі жағдайда бұл несие ссудалық капитал қозғалысын
және несие беруші мен қарыз алушы арасындағы қатынасты білдіреді. Бұл
қатынастарға банктерде қосылады. Кейбір авторлардың ойы бойынша банк
несиесі негізгі несие формасы болып табылады және қарыз алушыларға ақша
уақытша пайдалануға банктер тарапынан беріледі.
Жеке тұлғаларға ссудалар тұтыну несиесі және жеке ссудалар формасында
беріледі. Яғни бұл тұтыну мақсатындағы ссудалар және меншіктік ссудалар
болуы мүмкін.
Тұтыну ссудалары ұзақ мерзімде пайдаланатын тауарларды алуға беріледі
және олар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Тұтыну
ссудалары сонымен қатар азаматтарға әр түрлі қызмет түрлерін көрсетудегі
шығындарын жабуға беріледі. Қарыз алушыға ссуда алу үшін міндетті жағдай
болып оның несие қабілеттілігі болуы шарт. Тұтыну ссудасы жеке түлғаларға
тікелей және әртүрлі дилерлер арқылы беріледі. Банктер дилерлер шартты
кепілімен несиелеумен айналысса, өздерінде дилерлі резерв ашады. Ол
сатушыны қорғаумен қатар банкті де тәуекелден сақтайды. Мұндай қорлар,
негізінде сатушы қаржылық шартты банктен алғаны үшін төлеген сомамен қарыз
алушы сатушыға ссуданы алғаны үшін төлеген соманың айырмашылығы есебінен
құралады.
Тақырыптың өзектілігі. Тақырып өзектілігі екі фактормен анықталады.
Біріншіден, қазіргі уақытта тұтыну несиесін беру нарығы Қазақстанда жаңадан
дамып келе жатыр. Екіншіден, Қазақстандағы екінші деңгейлік банктердің
қызметі енді ғана дамып келеді. Қазақстандағы екінші деңгейлік банктер
қызметін халықаралық стандарттарға келтіру несие беруді халықаралық үрдіс
есебімен ұйымдастыруды қажет етеді. Сондықтан шетел тұтыну несиесін беру
тәжірібиесін есепке алудың маңызы зор.
Мақсат және міндеттер. Диплом жұмысының мақсаты шетел және
Қазақстандағы тұтыну несиесінің түсінігін, түрлерін және несие беру
тәжірбиесін қарастыру.
Зерттеу міндетіне келесі сүрақтар түсіндірмесі кіреді:
• тұтыну ссудасының шетел тәжірбиесіндегі түсінігі
• Қазақстан тұтыну несие беру нарығына шолу
• ҚР Халық банкінің материалдарымен тұтыну несие беру, процесін
зерттеу
• Қазақстан Республикасы жағдайындағы тұтыну несие берудегі кездесетін
мәселелер мен оларды шешу жолдары.
Жұмыс құрылымы. Диплом жұмысы, кіріспе, екі бөлім, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер, 7 таблица және 3 диаграммадан тұрады.
Бірінші бөлімде әлеуметтік қоғам дамуындағы тұтыну факторы және
әлеуметтік фактор туралы жазылған. Екінші бөлімде тұтыну несие беру тәртібі
және ҚР Халық банкінің материалдары бойынша тұтыну тәуекелінің анализі мен
факторлары орын алған.
Диплом жумысы 74 беттен тұрады.
І ТАРАУ. ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамның әлеуметтік дамуы түсінігіне сипаттама
Қоғам дегеніміз әлеуметтік құбылыстардың біртұтас жиынтығы екенін
білеміз. Ал әлеуметтік құбылыстар дегеніміз не? Әлеуметтік құбылыстар деп
адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекеттері табиғат пен қоғамда туындайтын
өзгеріс, қозғалыстарды айтады. Мұндай әлеуметтік құбылыстардың түрлері
толып жатыр: әлеуметтік қатынастар мен қоғамдық оқиғалар, түрліше қоғамдық
құрылымдар мен әлеуметтік топтар және т. б..
Қоғамдық қатынастар: тепе-теңдік қатынас (адамдардың қоғамдық
жағдайының тепе-теңдігі) және теңсіздік қатынас (адамдардың қоғамдық
жағдайының тең еместігі) болып бөлінеді. Мысалы, таптық-антагонистік
қоғамдардағы қоғамдық қатынастар, теңсіздік қатынастарға жатады. Қоғамдық
қатынастар тағы да ынтымақтастық және бәсекелестік, материалдық және
рухани, мақсатты және мақсатсыз (стихиялы), жасампаздық және бүлдірушілік
және т. б. болады.
Әлеуметтік құрылымдар қоғамдық құбылыстардың екінші, айтарлықтай
маңызды түріне жатады. Олар күрделі әлеуметтік процестер мен әлеуметтік
топтарға бөлінеді. Қоғамда адамдардың күрделі өзара қарым-қатынасының
жиынтығы ретінде алуан түрлі қатынастар мен байланыстар болып жатады.
Солардың ішіндегі ең маңыздысы, негізгісі – адамдардың материалдық өндіріс
процесіндегі экономикалық қатынастары мен іс-әрекеті. Алайда қоғам өмірі
бұлардан басқа да толып жатқан қатынас түрлерінен, қоғамдық мекемелер мен
іс-әрекеттерден, идеялардан тұрады. Бұл құбылыстардың бәрі өзара байланыста
және бірлікте болады. Сондықтан адамзат қоғамын ішкі және сыртқы
байланыстарын, өзара тәуелділіктерін қатаң ескере отырып, біртұтастықта
зерттеу қажет.
Бірақ, сонымен қатар, біртұтас қоғамдық қатынастарды құрайтын жеке
құбылыстарды егжей-тегжейлі зерттеп білу үшін, оларды классификация жасап,
талдау қажет, қоғамдық құбылыстарды белгілі бір жүйеге келтіру керек. Бұл
классификациялау, жүйелеу, олардың белгілі бір тұрғыдан алғанда маңызды
болып табылатын мәнді белгілері бойынша жасалуы тиіс.
Қазіргі кезде социологиялық теориялардың бәрі қоғамдық құбылыстарды,
қоғамның әлеуметтік құрылымын өздігінше классификациялауға әрекет жасап,
құбылыстардың топтардың арасындағы байланыстарды анықтауға тырысады, яғни
қоғамдық структура (құрылым) мәселесімен айналысады.
Структура термині латын тілінен алынған – ол, жалпы алғанда, белгілі
бір заттың, құбылыстың элементтері арасындағы байланыстардың айтарлықтай
бір тұтастығын білдіретін термин.
Қоғамның әлеуметтік структурасы (құрылымы) жайлы ұғым қазіргі
замандағы батыс социологиясында түрліше түсіндірілгенімен, бірақ олардың
бәріне ортақ жалпы белгі бар: батыстың социологиялық теорияларыны әрқайсысы
өздігінше қоғамдық құблыстарды екі салаға: экономикалық құбылыстар саласына
және экономикалық емес құбылыстар саласына бөлу критериін немесе
айырмашылық белгісін табуға тырысады. Содан кейін экономикалық емес
құбылыстар саласы басқа белгілер бойынша одан кіші салаларға жіктеледі. Бұл
құбылыстардың бәрі өз ара тәуелділікте болады, бірақ қоғамдық құбылыстардың
жеке салаларының жекеше заңдары да, жекеше тіршілігі де болады деп
дәлелдейді.
Қоғамның құрылымы жайлы маркстік пікірді түсіну үшін оның Саяси
экономия сынына деген еңбегінің Кіріспесіндегі мына үзіңдінің маңызы зор:
Өз өмірінің қоғамдық өндірісінде адамдар олардың еркінен тәуелсіз белгілі
бір қажетті қатынастарға - өндірістік қатынастарға араласады бұл қатынастар
олардың материалдық өндіргіш күштерінің белгілі бір даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Бұл өндірістік қатынастарының жиынтығы қоғамның экономикалық
құрылысын, реалды базисін құрады, бұл базиске саяси және юридикалық
қондырма орнайды, оған қоғамдық сананың белгілі бір формалары сәйкес
келеді. Материалдық өндіріс тәсілі жалпы алғанда әлеуметтік, саяси және
рухани өмір процестерін айқындап береді. Адамдардың болмысын олардың санасы
билемейді, қайта, керісінше, олардың қоғамдық болмысы санасын билейді (К.
Маркс, Ф. Энгельс. 13 т, 67 б.)2.
Бұл үзіндіден көріп отырғандай, маркстік социология қоғам өмірін екі
негізгі салаға бөледі: қоғамдық базиске (экономикалық құрылымға) және
қоғамдық қондырмаға.
Қоғамдық қондырма саяси және юридикалық қондырмаларға, қоғамдық
сананың формаларына жіктеледі.
Қоғамның экономикалық базисін шын мәніне келгенде бір-бірімен
айырғысыз байланыстағы екі элементтің - өндірігіш күштер мен өндірістік
қатынастардың бірлігі құрады, ал бұл екеуінің бірлігі өндіріс тәсілі болып
табылады.
Өндіріс тәсілінің элементтері: еңбек, еңбек құралы және еңбек
өнімдері. Еңбек дегеніміз белгілі бір материалдық игіліктерді өндіруге
бағытталған адамның саналы қызметі. Еңбек өнімдері деп адамның өндіріс
(еңбек) құралының көмегімен өңделуге тиісті заттарды айтады. Еңбек құралы
дегеніміз – еңбек өнімдерін өңдеу үшін қолданатын құрал-саймаңдар жиынтығы.
Еңбек құралы мен еңбек өнімдері, қоса алғанда, өндіріс құрал-жабдықтары деп
аталады.
Бірақ еңбек өнімдері мен құралдарын адамның іс-әрекетінсіз өлі зат
деуге болады. Оларды қимылға келтіріп, өндіріс процесін жаңдандыратын –
адамның тірі еңбегі, іс-әрекеті. Сондықтан өндіріс процесінде адам шешуші
фактор болып табылады – ол басты өндіргіш күш болып саналады.
Қондырманың құрамына енетін қоғамдық құбылыстардың материалдық
игіліктер өндірісіне тікелей қатысы болмайды. Қондырманың құрамын екі
салаға: әлеуметтік-саяси қондырма мен қоғамдық сананың формаларына бөлуге
болады.
Әлеуметтік-саяси қондырмаға қоғамдық өмірдің түрлі формалары: ру,
тайпа, ұлт, мемлекет т. б. және қоғамдық ережелер мен нормалар жатады.
Қоғамдық сана қоғамдық болмыстың бейнесі ретінде бірнеше формада көрінеді:
саяси, құқықтық, философиялық, діни, моральдық, эстетикалық және ғылыми
саналар формасында бейнеленеді. Қоғамдық сананың формалары өзара бір-біріне
әсер етеді және қоғамдық болмысқа кері әсерін тигізеді, ал базистің
қоңдырмаға тигізетін әсері сайып келгенде шешуші рөл атқарады.
Өндірістік қатынастардың сипатына қарай қондырма таптық немесе тапсыз
болуы мүмкін.
Саяси және экономикалық жағынан үстем тап мәдени өмір саласында да
үстем болады, өйткені тек материалдық өндіріс құралдары ғана емес, рухани
өндіріс құралдары да соның қолында болады.
Ақыр соңында, қоғамдық құбылыстарды базис пен қондырмаға бөлуді қатып-
семіп қалған механистік тұрғыдан ғана түсінуге болмайды; олардың арасынан
қатаң шекара жүргізу дұрыс емес, өйткені базиске де, қондырмаға да қатысты
қоғамдық құбылыстар бар.
Адамның өмірі біртұтас қоғам көлемінде ғана емес, сондай-ақ
айтарлықтай кіші әлеуметтік топтардың ішіндегі қоғамдық қатынастарда да
жүріп жатады. Сондықтан социологтар әлеуметтік топ деген ұғымды анықтап,
оның классификациясын жасауға, ол топтардың қоғам құрылысындағы орнын
анықтауға тырысады.
Қоғамның түрліше әлеуметтік топтарға, қауымдастықтарға т. б. жіктелуі
батыстық социологияда көбінесе әлеуметтік стратификация деген терминмен
(география мен геологияда страттар деп жер қыртысының қабаттарын айтады)
белгіленеді. Ол термин қоғам мүшелерінің әлеуметтік күйінің бірдей
еместігін, олардың әлеуметтік теңсіздігін білдіреді.
Бұл әлеуметтік теңсіздіктің себептерін түрлі социологтар түрліше
түсіндіреді. Мәселен, функционалдық теориялар ол себепті түрліше қоғамдық
қызметтердің маңыздылығы әр түрлі болатындығынан іздейді. Олай болса, қоғам
үшін маңызды қызметтерді атқарушылардың еңбек ақысы жоғарылау болатыны да
табиғи дейді ол.
Маркстік социология теориясы бойынша әлеуметтік теңсіздіктің негізгі
себебі меншіктік қатынастар, меншіктің формасы мен сипатында болады.
Кейбір социологтар стратификация проблемасын әлдеқайда кеңірек
қарастырады. Мәселен, М. Вебер экономиалық себептермен (меншіктік
қатынастармен, табыс мөлшерімен) қатар әлеуметтік мәртебе (атадан мұра
болып қалған немесе өзі жеткен әлеуметтік жағдайы) және белгілі бір саяси
топтарға (партияға) қатыстығы сияқты критерийлерді де негізге алады.
П. Сорокин үш стратификациялық құрылысты (экономикалық, кәсіптік және
саяси) басшылыққа алады. Пікірлердің әртүрлілігіне қарамай, әлеуметтік
стратификацияға мынадай жалпы анықтама беруге болады:
Әлеуметтік стратификация дегеніміз адамдар арасындағы табиғи және
әлеуметтік теңсіздік; бұл теңсіздік олардың жоғарыдан төмен қарай болатын
(иерархиялық сипаттары) теңсіздігінен көрінеді; бұл теңсіздікті түрліше
саяси орындар берік сақтап, реттеп отырады. Мұның бұлай екенін адамзат
қоғамының тарихи дамуы дәлелдейді (құлдық, түрліше касталар, сословиелер
және таптар).
Теңсіздік және әділетсіздік деген ұғымдарды бір-бірімен
шатастырмау керек. Теңсіздік - әлеуметтік себебі бар қажеттілік, ал
әділетсіздік - эгоистік мүдделердің салдарынан туатын құбылыс. Бұл бүкіл
қоғам үшін де, жеке адам немесе әлеуметтік топтар үшін де зиянды құбылыс,
сондықтан әділетсіздіктің қай-қайсысымен болмасын күресу керек.
Қоғамның әлеуметтік жіктелуін қалай нақты айыра білеміз?
Бұл үшін бір өлшемді және көп өлшемді стратификацияларды айыра білу
қажет.
бір өлшемді стратификацияда адамдардың қоғамдық топтары мен
қауымдастықтары бір әлеуметтік белгісі бойынша ғана ажыратылады, ал көп
өлшемді стратификация жасау үшін бірнеше жалпы белгілері алынады.
П. Сорокин өзінің жалпы адамдық стратификация картасын жасау
әрекетінде бірөлшемді және көп өлшемді стратификациялау әдістерін
ұштастырып қолданды. Сорокиннің пікірінше, дүниеде миллиондаған әлеуметтік
система мен топтасқан жиынтықтар бар. Бұл сансыз көп әлеуметтік топтарды,
классификациялаудың мақсатына қарай, түрліше классификациялауға болады.
Мұндай әлеуметтік топтарға мыналар жатады:
І. Аса маңызды бір жақты топтар, оның ішінде:
А. Биоәлеуметтік топтар: 1) нәсілдік, 2) жыныстық, 3) жасына
қарай;
Ә. Мәдени-әлеуметтік топтар: 4) рулық, 5) территориялық,
көршілестік, 6) тіл, этностық және ұлттық топтар, 7) мемлекеттік,
8) кәсіптік, 9) экономикалық, 10) діни, 11) саяси, 12)
идеологиялық топтар (ғылыми, философиялық, эстетикалық, білімдік,
этикалық, демалыс және көңіл көтеру топтары), 13) таңдаулылар тобы
(көсемдер, даналар мен тарихи тұлғалар).
ІІ. Аса маңызды көп жақты топтар (екі немесе одан да көп өлшемдер
негізіндегі бірлестіктер): 1) отбасы, 2) рулық топ, 3) тайпалық, 4) ұлттық,
5) әлеуметтік сословие (ортағасырлық аристократия; дін иелері;
буржуазия, жұмысшы және шаруалар сияқты үшінші сословие), 6) әлеуметтік
топ.
Сорокиннің бұл схемасына қарсы социологтар жоқтың қасы, сондықтан оны
стратификацияның дүниежүзілік картасының теориялық моделі ретінде алуға
болады.
Белгілі бір елдегі адамдардың белгілі бір топқа жатуын қатыпсеміп
қалған, өзгермейтін құбылыс деп қарауға болмайды; ол үздіксіз өзгеріс,
қозғалыста болады. Бұл өзгеріс, қозғалысты социологияда әлеуметтік
мобильдік деп атайды. Әлеуметтік мобильдік категориясын да социологияға
тұңғыш енгізген П. Сорокин болды.
Әлеуметтік мобильдік дегеніміз адамның бір әлеуметтік топтан
екіншісіне өтуінің кез келген түрі. Ол төменнен жоғары көтерілу әлде
жоғарыдан төмен құлдырау не болмаса бір деңгейдегі бір топтан екіші топқа
өту болуы мүмкін. Мысалы, ерінің немесе әйелінің ажырасып, басқа отбасы
құруы, бір қызметтен дәл сондай екінші қызметке ауысу т. б. горизонталь
бойынша болатын өзгеріс (қозғалыс).
Вертикаль бойымен жүретін әлеуметтік өзгеріске деңгейі түрліше бір
әлеуметтік топтан екіншісіне өту (мәселен, қызметінің көтерілуі, атағының,
өсуі, идеяның үстем идеяға айналуы т. б. жатады).
Әлеуметтік мобильдік жекеше (жеке адамдікі) немесе коллективтік болуы
мүмкін.
Мінез-құлық нормаларының қағазға жазылмаған (моральдық) және қағазға
жазылып бекітілген (құқықтық) ережелерінен ауытқып кететін теріс мінез-
құлық көріністері орын алатын жағдайлар жиі кездеседі. Мұндай мінез-құлық
көріністері девиациялық (ауытқушы) мінез-құлық деп аталады. Ол оң және
теріс сипатты болуы мүмкін. Ерлік, жанқиярлық, көзсіз батырлық, т. б.
құптарлық сипаттағы (оң) мінез-құлық көріністері болса, ал автобуста
билетсіз жүру, ұрлық, кісі өлтіру т. б. теріс мінез-құлықтарға жатады.
Ғалымдар ауытқымалы мінез-құлық көріністерінің себептерін ашып
көрсетуге, түсіндіруге тырысады. Мұндай бірнеше түсіндірмелер бар.
Біреулер (Ч. Ламброзо), адамдардың түрліше мінез-құлық білдіруінің
себебі олардың биологиялық еркешелігінде десе, басқа біреулер (Х. Шелдон)
ауытқымалы мінез-құлықтың себебі дене құрылысының ерекшелігінде дейді,
үшінші біреулер жыныстық хромосомдардың бұзылуынан (Праис) іздейді.
Ауытқымалы мінез-құлық қоғам мүшелерінің көпшілік топтарына тарап,
қоғамның негізін шайқалтуы мүмкін жағдайлар да кездеседі. Мұндай қоғамның
күйі әлеуметтік аномия, яғни қоғамның деформациялануы, тәртпсізденуі деп
аталады. Мұндай жағдайлар көбінесе әлеуметтік дағдарыстар, терең
реформалар, соғыстар мен революциялық төңкерістер, басқа да ірі әлеуметтік
дүмпулер кезінде болады.
Қоғамды мұндай әлеуметтік ауытқудан құтқарудың екі жолы бар. Бірі –
ешқандай ымырасыз батыл қимылдап, жағдайды тез реттеу жолы, екіншісі –
асығыстық жасамай, қоғам өмірін қалыпқа келтірудің дұрыс стратегиялық әдіс-
тәсілдерін іздеп тауып, қоғам мүшелерінің талап-тілегін, мүддесін ескере
отырып, ақыл-парасатпен шешу жолы. Қазақстан Республикасы осы екінші жолды
қалап алды. Қоғам өмірін реттеудің қай жолы қолданылмасын, оны әлеуметтік
ұйымдар мен қоғамдық бақылау органдары іске асырады.
Әлеуметтік ұйым көп мазмұнды кең ұғым. Ең кен маңынада алғанда, бұл
ұғым жеке адамдар мен топтардың әрекет ету тәсілдерінің жүйесін, әлеуметтік
бақылау құралдары мен институттардың әрекетін, қоғам мүшелерінің әлеуметтік
өмірін реттеп, қамтамасыз ететін, өмірде орын алып отыратын конфликттер мен
проблемаларды шешіп отыру жүйесін білдіреді.
Әлеуметтік ұйымның қызметі екі тәсілмен іске асады: формальды және
формальды емес тәсілмен. Формальды әлеуметтік ұйымның жұмысы тиісті
қоғамдық мекемелер тағайындаған ережелерді, құқықтық тәртіпті сақтау
жолымен реттеледі. Формальды емес ұйымдар күнделікті өзара әрекеттесу
барысында туып, қалыптасқан әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер арқылы ұрпақтан
ұрпаққа ауысып отыратын ауытқымалы мінез-құлық нормаларын орындаудан
көрінеді. Бұл екі ұйым әлеуметтік топта және қоғамда қоғамдық тәртіптің
сақталуын қамтамасыз етеді.
Қоғамда орнатылған тәртіп бұзылмау үшін, ауытқымалы мінез-құлықтарды
болдырмау үшін әлеуметтік бақылау жасалады, яғни тағайындалған мінез-құлық
нормалары мен ережелер жиынтығын орындату ұйымдары әрекет етеді. Бұл үшін
үгіттеу, сендіру әдістерімен қатар зорлау әдістері де қолданылады.
Әлеуметтік бақылаудың жұмысы бірнеше негізде жүргізіледі: тиісті топқа
қатысты ортақ, жалпы мінез-құлық мәдениетін, мінез-құлық нормаларын
тәрбиелеу жолымен қалыптастыру; адамның жеке басының ерекшеліктерін ескеру,
формальды және формальды емес әлеуметтік мекемелер жүйесі негізінде.
Әрбір қоғам сондай-ақ адамдардың теріс мінез-құлықтары мен әрекеттерін
байқаудың формальды және формальды емес әдіс-тәсілдерінен тұратын белгілі
бір бақылау системасын жасайды
1.2. Әлеуметтік қоғам белгілері және көрсеткіштері
Әлеуметтік теңдіктің (теңсіздіктің) деңгейі ең алдымен табыстар
жүйесіне байланысты келеді. Соңғысы адамның белгілі бір өмір сүру деңгейіне
қажетті материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы-қаражат сомасы,
табыстар заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу
көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп
бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі
бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл
еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда3.
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшалай немесе
материалдық кіріс түрлері жатады. Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша
табыс табу мүмкіншіліктері кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнды
қағаздардан, салық төлемдерінің төмендеуінен, мұрагерліктен т. б. түсетін
табыстар жатады. Қосымша табыс табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету (диверсификациялау) негізгі
табыстың төмендеуінен сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің негізгі табыс
түрінің өсуінен тұрақты түрде озып отыруына байланысты. Осы екінші жағдай
өтпелі экономика үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда
жұмыскерлердің 50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу
мақсатында қосымша еңбектенуге мәжбүр екен.
Табыстар формасына қарай ақшалай және материалдық болып та бөлінеді.
Ақшалай табыстар еңбекақы, жалақы, сыйлық, зейнетақы, жәрдемақы,
материалдық қаражат (субсидия) түрлерінде болады, ал материалдық табыстар –
материалдық игіліктер (автокөлік, саяжай, пәтер, жићаз т. б.) түрінде
болады.
Табыстар құқықтық жағынан алғанда ашық және жасырын үрде болады.
Біріншісі табыстың заңды түрі болса, екіншісі заңға сәйкес келе бермейтін
түріне жатады. Табыстың жасырынды түрлері негізінен көлеңкелі экономика
секторымен байланысты болады. Тағы номиналды (брутто) және реалды (нетто)
табыстар да анықталады. Номиналды табыс – әр түрлі алым-салықтардан
тазартылмаған, жалпы есептелген табыс сомасы. Ал реалды табыс – бұл қолдағы
таза табыс, оны адам топтың өз қажеттілігіне жұмсай алады. Реалды немесе
нақты табыс бағаның өсу деңгейіне байланысты және ол инфляция жағдайында
қысқарады.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру
көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің
арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орындарды иемденеді. Бұл
жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы
жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада
пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қоржын
деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық
игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономиканың нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелу
(дифференциациялану) артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде
сипаттайтын тұтынушылық қоржынды толтырудың бірнеше нұсқалық түрлері
қалыптасқан. Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу
қабылданған. Осы күні отандық статистика мекемелері тұтынушылық қоржын
құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейлерін тұрақты түрде есептеп
көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір сүру
сапасы деген ұғым да енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі түрде
өлшеп ситпаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен бірге
әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс, мәдениет т.
б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамның тұрмыс деңгейін жан-жақты
сипаттайды.
1.3. Әлеуметтік қоғам дамуындағы тұтыну факторы
Кез келген елде тұрғындарының табыс деңгейі ешқашан да біркелкі
болмайды. Бұл жерде ерекше айта кететін тағы жағдай – нарықтың бастапқы
даму кезінде табыс деңгейінің алшақтығы өседі, ал нарық қалыптасып жоғары
деңгейіне жеткенде жүргізілген әлеуметтік саясаттың арқасында әлеуметтік
теңсіздік біршама кемиді.
Табыстардың дифференциациялану деңгейін өлшерде Лоренц қисығы деп
аталатын графикалық көрсеткіш қолданылады (1-суретті қараңыз). Бұл график
тұрғындардың әлеуметтік жіктерге бөлінуін (5 тең көлемді топқа) және осы
топтар арасында табыс қалай бөлінгенін көрсетеді.
1-сурет. Лоренц қисығы
График қарапайым да көрнекті болуы мақсатында барлық тұрғындар тең
санды бес топқа бөлінген (20%-тен). Осы әлеуметтік топтардың алатын табыс
шамалары да бес тең проценттік топқа бөлінген. Егер табыстар абсолютті тең
бөлінген болса, онда график биссектриса түрінде көрінеді. Бірақ онда бұл
график теорияда ғана болатын әлеуметтік жағдайды суреттейді. Ал
экономикалық өмірде табыстардың тең бөлінуі ешқашан да мүмкін емес.
Ақиқаттық жағдай графикте биссектрисадан төмен орналасқан қисық сызық
түрінде көрініс алған. Осы графикте алғашқы екі топ (графикте алдымен
табысы басқалардан аз топтар көрсетілген, одан соң табыстары орташа
тұрғындар топтары, ең соңында табысы жоғары тұрғындар тобы белгіленген)
жалпы табыс сомасының аз бөлігін (20%-ін) иеленеді; яғни табысы төмен
тұрғындардың саны - 40%, ал олардың жалпы табыстағы үлесі - 20%. Орташа
әлеуметтік топтың тұрғындар санындағы үлесі - 40%. Сонымен, Лоренц
қисығының түзу сызықтан (биссектрисадан) ауытқу шамасы табысты бөлудегі
теңсіздік дәрежесін көрсетеді. Осы дәрежені джини коэффициенті (индексі)
деп атайды. Джини коэффициенті Лоренц қисығымен шектелген үшбұрыш ауқымын
биссектрисамен шектелген үшбұрыштың ауқымына бөлу арқылы анықталады.
Табысты бөлудегі теңсіздік азайған сайын Лоренц қисығы абсолютті теңдік
сызығына жақындай түседі, ал джини коэффициенті өсіп, 1-ге жақындай береді.
Абсолютті теңдік сызығы (тура сызық, биссектриса) мен Лоренц қисығы
шеңберіндегі ауқым қоғамда қалыптасқан табыс теңсіздігінің абсолютті
көлемін көрсетеді. Халықтың әлеуметтік құрылымын сипаттағанда жоғарыда
келтірілген көрсеткіштен басқа дециль коэффициенті деп аталатын көрсеткіш
те қолданылады. Дециль коэффициентті табысы ең жоғары және табысы ең төмен
әлеуметтік екі топ арасындағы тұрмыс деңгейінің алшақтығын көрсетеді.
Есептеу әдістемесіне сәйкес табысы ең жоғарылардың және табысы ең
төменгілердің тұрғындар санындағы үлесін 10%-ке тең етіп теңестіріп алады.
Енді осы сан жағынан тең екі топтың жалпы табыстағы (ұлттық табыстағы)
үлестерін анықтайды да, бірін екіншісіне бөледі. Сөйтіп, дециль
коэффициентін шығарады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір
сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен
тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік
саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс
алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы
жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтк саясат
экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс
күшінің сапасы кемиді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық
артады4.
Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік
саясат қоғамның әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілген тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Бұл
жерде әлеуметтік әділеттік принципі іске асады.
Нарық жағдайында мемлекет қоғамның әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін
толық іске асырып, табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады.
Әлеуметтік саясаттың нәтижелік көрсеткіштерін халықтың өмір сүру
деңгейі сипаттайды. Халықаралық жіктеу әдісіне сәйкес тұрмыс деңгейін өлшеп-
сипаттайтын көрсеткіштер құрамасы мынандай: жиынтық ұлттық өнімдегі (ЖҰӨ)
тұтыну қорының үлесі; Ұлттық табыстың жалпы көлемі және халық санына
бөлініп есептелген деңгейі; азық-түлік пен өндіріс өнімдері бойынша
анықталған нақты тұтыну үлгісі (стандарты); еңбек жағдайы және еңбекпен
қамту деңгейі; денсаулық сақтау және білім беру саласының жағдайы;
әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік сақтандыру салаларының даму
деңгейі; тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығы; тұрғын үймен және тұрмыс
қызметтерімен қамсыздандыру деңгейі; коммуникацияның (көлік, жол, байланыс
т. б.) дамуы; экология және адамның өмір сүру ортасының жағдайы және
басқалар.
Енді тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ұстанып отырған әлеуметтік саясаттың
негізгі бағыттарын қысқаша қарастырамыз. Қазақстан Республикасы Џкіметінің
2000-2003 жж. арналған орта мерзімдік әлеуметтік саясаты соңғы жылдары
қоғамда көзге көріне қалыптасып қалған оңды әлеуметтік-экономикалық
жетістіктер мен жағдайларды тұрақтандырып, экономиканың дағдарыстан шығып
өсуіне қарай жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюға және әлеуметтік дамудың
ұзақ мерзімдік негізін қалауға бағытталған. Өтпелі кезеңде қалыптасып
отырған әлеуметтік қиыншылықтардың салдарын мүмкін болғанша жеңілдетіп, оны
жеңу үшін салық салу әдістерін жетілдіріп, салық төлеу тәртібін нығайтып,
жауапкершілікті арттыру; табыстары төмен және мүмкіншіліктері шектеулі
әлеуметтік топтарға мемлекет тарапынан міндетті түрде материалдық көмек
көрсету және қаржылай қолдау; тұрғындардың нарық жағдайына икемделіп, ұсақ
кәсіпкерлікпен шұғылдануына қажетті жағдай жасау; еңбек нарығында белсенді
де ықпалды саясат жүргізу көзделіп отыр.
Әлеуметтік саясатта келесі принциптер қолданылады: орталық Џкімет пен
жергілікті әкімшіліктер арасындағы әлеуметтік саясатты жүргізу міндеттері
мен жауапкершіліктерін нақты ажыратып анықтау; әлеуметтік нормативтерді
есепке алып, әр деңгейлі бюджет жүйесін жасау; әлеуметтік нормативтердің
негізі ретінде білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандырулардың
мемлекеттік стандарттары (үлгілері) алынады; әлеуметтік қызмет көрсетуші
мекемелер мен ұйымдарды мемлекет иелігіне алу немесе жекешелендіру;
әлеуметтік қызмет көрсетуде монополиялық жағдайды жою, арнайы рұқсат беру
(лицензиялау) негізінде бұл салаға жеке меншік сектордан капитал тарту және
оны пайдалану; әлеуметтік іс-шаралардың нақты бағдарламасын жасау, олардың
нақты орындалу мерзімдерін белгілеу және орындалу нәтижесін тұрақты
қадағалап, тексеріп отыру.
Әлеуметтік саясатта халықты әлеуметтік қорғау механизмінің орны
ерекше. Өтпелі кезеңде экономика дағдарысқа ұшырап, қоғамда мемлекет
тарапынан жаппай қаржыландыру мүмкіншілігі қысқарды. Сондықтан, әлеуметтік
қамсыздандыру механизмін нарық жағдайына икемдеу және оны реформалау
мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бүгінгі күндері тұрғындардың көбі
әлеуметтік қорғау мен қамсыздандыруды қажет етеді. Қазақстан
Республикасының Статистика жөніндегі сараптау агенттігі ай сайын
қазақстандықтардың тұрмыс деңгейін анықтау мақсатында арнайы статистикалық
бақылау және зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Қазақстан-2030 ұзақ мерзімдік
даму стратегиясында халықты әлеуметтік қорғау, жұмыссыздық пен кедейшілікті
жою бірінші кезекте тұрған негізгі әлеуметтік мәселе ретінде атап
көрсетілген. Статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстанда 2001 жылы орташа
табыс деңгейі 34024 теңге болған және 2000 жылмен салыстырғанда 1,2 есе
өскен. 2001 жылдың соңында (желтоқсан айы) орташа табыс деңгейі 13195
теңгеге жеткен, бұл 2000 жылдың желтоқсан айындағы көрсеткіштен 15% жоғары.
2000 ж. тұтыну шығындары орта есеппен 33193 теңге болған екен. Бұл
мәліметтер нені көрсетеді? Орташа табыс (2001 ж.) 34024 теңге болса, оның
33193 теңгесі тұтынуға және басқа төлемдерге жұмсалған, яғни сақталған
табыс деңгейі 831 теңгені құраған. Осыдан енді халықтың (ұлттық
шаруашылықтың) қор жинау нормасын анықтауға болады, оның деңгейі 2,4%.
Дамыған елдерде орташа қор жинау нормасы 20-25%, ал Жапонияда – 30%. Бұл –
Қазақстанның ішкі инвестициялық мүмкіншіліктері шектеулі деген сөз. Енді
осы тұтыну шығындарын талдап көрейік. Тұтынуға жұмсалған 33191 теңге 83-85%
тұтыну тауарлары мен тұрмыс қызметтеріне жұмсалған екен. Тұрмыс
қызметтеріне жұмсалған шығынның 55% тұрғын үй төлемдерін құраған. Батыс
елдерінде қолданылатын әдістеме бойынша, егер табыстың 13 азық-түлік
тауарларына жұмсалған болса, онда бүл кедейшіліктің өлшемін білдіреді екен.
Осы күндері АҚШ-та табысы төмен тұрғындардың үлесі - 14% деңгейінде. 1960
ж. бұл көрсеткіш 22% болған. Әрине АҚШ-та кедейшілік деп есептелетін тұрмыс
деңгейін дамушы елдерде қолданылатын көрсеткіш мөлшерімен салыстыруға
болмайды. Бірақ, жұмыссыздық пен кедейшіліктің проценттік үлесін
статистикалық салыстырмалы талдауда қолдануға әбден болады.
Соңғы жылдары Қазақстанда макроэкономикалық тұрақтылықтың элементтері
қалыптасқан: жалпы ішкі өнім 2001 ж. 13%-ке өскен; инфляция ауыздықталып,
шамамен 20-25%-тен 6,0%-ке дейін төмендеген; инвестиция жылына 30%-ке
өскен; еңбекақының орташа көлемі 2001 ж. 17600 теңгеге жетті. Еңбек
нарығындағы жағдай жақсара түскен: алдыңғы жылмен салыстырғанда жұмыспен
қамтылғандардың саны 20%-ке өскен. Жалпы 2000-2001 жылдары Қазақстанда
жұмыспен қамтылғандардың саны өндірісте – 20712 мың адамға, ауыл
шаруашылығында – 287 мыңға, транспорт пен байланыс саласында – 68 мыңға,
құрылыста – 747 мыңға өскен.
Сонымен, жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы
күндері ең өткір проблемаға айналып отыр. Қазақстанның ұзақ мерзімдік
стратегиялық даму бағдарламасында жұмыссыздық пен кедейшілікті толық та
тұрақты жою мәселесі 2010 жылға дейін шешілетін мемлекеттік міндет ретінде
анықталғаны белгілі. Осы 2010 жылға дейін Қазақстан экономикасында күрделі
де қарқынды өндіріс аралық құрылымдық өзгерістер жүруі қажет. Осы
құрылымдық даму стратегиясы бір-бірімен байланысты жалпы ұлттық
экономикалық, әлеуметтік және технологиялық мақсаттар мен міндеттердің
орындалуын көздейді. Қазақстанда еңбек сыйымдылығы (трудоемкость) жоғар
өндіріс салаларын қалыптастыру және дамыту; ауыл шаруашылық шикізаттарын
терең технологиялық өңдеу және түпкі өнім өндіру экономикасын мемлекет
тарапынан басым түрде қолдап-дамыту мақсаты және міндеті анықталған. Бұл
міндетті ісе асыру біріншіден, көптеген жұмыс орындарын ашуға, жаңа
мамандықтар дайындауға, жұмыссыздықты жоюға, еңбекақы табысын арттыруға жол
ашады; екіншіден, еңбек пен жұмыс күшінің сапасы жоғарылап, еңбек
өнімділігі және жалпы экономика тиімділігі артады; үшіншіден, жалпы ұлттық
өнімнің құрылымы жақсарып, ұлттық табыс үлесі артады; төртіншіден, салық
төлемдері өседі және мемлекет бюджетінің мүмкіншіліктері кеңейеді.
Әрине бұл Қазақстанның ұзақ мерзімдік әлеуметтік-экономикалық және
құрылымдық даму бағдарламасы екені түсінікті. Ал нақты әлеуметтік
жағдайлар, оның ішінде, жұмыссыздық пен табыс табу мәселесі күнделікті және
тоқтаусыз шешімдер мен іс-әрекеттерді қажет ететіні де белгілі. Сондықтан,
Президенттің Џкімімен орталық Џкімет пен жергілікті әкімшіліктер алдына
басым міндет ретінде жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюдың жалпы мемлекеттік
және әрбір жеке аймақтың орта мерзімдік (2001-2003 жж.) және қысқа, әрбір
келер жылға арналған арнайы бағдарламаларын жасау, олардың орындалуын
қамтамасыз ету, Џкімет пен Президент Кеңестерінің кеңейтілген
мәжілістерінде есеп беру тәртібі белгіленді.
Сонымен, бүгінгі күндері Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың және
халыққа әлеуметтік кепілдік берудің жаңа механизмдері қалыптасуда.
Республикалық және аймақтық деңгейде, өндіріс ұжымдары мен жеке адам
деңгейінде әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктер түрлері мен
нормаларын анықтау, олардың есептеу-жоспарлау әдістемелерін жетілдіру, заң
жүзінде бекіту жұмыстары жүргізілуде.
Әлеуметтік нормативтер жалпы мемлекет, өндіріс әртүрлі әлеуметтік
топтар мен еңбек ұжымдары деңгейінде анықталып, бекітіледі. Әлеуметтік
нормативтер жүйесін үш салаға бөліп қарастыруға болады: 1) тұрғындардың
барлығына ортақ әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер мен әлеуметтік
қорғаулар; 2) қоғамның экономикалық белсенді мүшелеріне, яғни еңбекпен
қамтылғандар мен уақытша жұмыссыздарға арналған әлеуметтік кепілдіктер мен
қорғау шаралары; 3) қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің мүддесін
қорғайтын және оларға белгілі мөлшерде әлеуметтік кепілдік беретін мемлекет
шаралары.
Нақты алғанда – бұлар: мемлекет тарапынан кепілдік берілетін және
анықталып, заң жүзінде бекітілетін жалақының, окладтар мен ставкалардың
зейнетақы мен әлеуметтік жәрдем-төлемдердің шекті (ең төменгі) мөлшерлері.
Мысалы, 2002 жылғы Республика бюджетінде еңбекақы мен зейнетақының
минималды мөлшері анықталып, бекітілген. Бұл құжатта ресми түрде басқа да
көптеген әлеуметтік кепілдіктер мен әлеуметтік қорғау механизмдерінің
мемлекеттік нормативтері мен әлеуметтік даму индикаторлары анықталған (осы
Заңның 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 36 және
37-баптарын қараңыз).
Қазақстан Џкіметінің 2001-2003 жылдарға арналған мемлекеттік өндіріс
саясатының негізгі бағыттары деп аталатын бағдарламасында жиынтық ішкі
өнім 2003 жылы 2001 жылмен салыстырғанда - 124%, өндіріс көлемі - 135%,
экспорт - 130%, импорт - 128%, өндірісте жұмыс істейтіндер саны -
150% өсетіні белгіленіп отыр. Әлем нарығында 1998 жылдың бірінші
жартысында мұнай мен түсті металдар бағасы орта есеппен алғанда
20% төмендеген, ал алдағы кезеңде қара металдар құймасына, түсті металдар
түрлеріне және мұнайға, сарапшылардың айтуынша сұраныс қысқара түседі, баға
деңгейі төмендейді екен. Осы жағдайға байланысты экономика мен әлеуметтік
даму ресурстары мен мүмкіншіліктерін Қазақстанның сыртан емес, өз ішінен,
ұлттық өндіріс салаларының дамуынан іздестіру қажеттілігі қалыптасып отыр.
Әлеуметтік реформаларды жеделдету үшін нарықтық экономиканың құқықтық Заң
негіздерін одан әрі жетілдіріп, дамыту қажет. Құқықтық қорғау біздің елде
едәуір дережеде қалыптасқаны белгілі. Әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен
міндеттерді нақты жүзеге асыру үшін әр түрлі деңгейдегі мемлекет мекемелері
мен қоғамдық ұйымдардың күш-жігерін жұмылдырып, қабылданған Заңдардың
үстемділік етуін қамтамасыз ету бір күндік науқан емес, қабылданған
стратегиялық бағыт. Нарықтық шаруашалық субъектілерінің, әр түрлі
әлеуметтік топтардың және қарапайым қоғам мүшелерінің экономикалық және
әлеуметтік мүдделерін қорғайтын, оларды қылмыстық элементтердің
озбырлығынан арашалайтын, бюрократиялық кедергілерге тосқауыл қойып,
іскерлік пен белсенділіке жол ашатын заңдар жүйесі алдағы үш жыл ішінде
(2001-2003 жж.) толық жасалып, қабылданатын болады. Нақты айтқанда, 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақы реформасының жаңа стратегиясына өту
басталды. Қазақстанда зейнетақымен қамсыздандырудың көп сатылы жүйесі
қалыптасуда. Ендігі уақытта болашақ зейнетақының қалыптасу жауапершілігі
негізінен азаматтардың өздеріне және жұмыспен қамтамасыз етуші
кәсіпорындарға (жұмыс берушілерге) жүктеледі. Қазақстанда қабылданған
зейнетақы реформасы дамыған Батыс елдерінің өзінде әлі толық енгізілмеген,
бірақ оның қажеттілігі толық мойындалып отырған, өте күрделі де түпкілікті
(радикалды) реформа екенін атап айту қажет. Бұл реформаның түпкіліктілігі
оның нарық принциптеріне негізделгенінде жатыр. Біріншіден, әрбір жеке адам
табысының 10%-ін ай сайын таңдаған Зейнетақы қорына аударып отырады. Яғни,
зейнетақымен қамсыздандыру негізінен жұмыскердің жеке өзіне, оның тапқан
табысына тікелей байланысты болмақ. Екіншіден, зейнетақы қорында жиналған
қаражат капитал нарығында айналымға шығып, иесіне дивиденд түрінде табыс
түсіретін болады. Зейнетақы қорлары және ондағы жиналған қаражат капиталға
айналып, капитал нарығының құрамдас бір бөлігін құрайтын болады. Џшіншіден,
зейнетақы қорлары несие беруші институт ретінде қызмет атқаратын болады.
Төртіншіден, зейнетақы қорларында жиналған қаражат өндірісте капитал
ретінде пайдаланылып, ұлттық шаруашылықтың ішкі инвестициялық және даму
мүмкіншіліктерін кеңейтеді. Мысалы, бүгінгі күннің өзінде бір ғана ҚР
Ұлттық банкі жанында құрылған зейнетақы қорында 16 млрд. теңгеге жуық қаржы
жиналыпты. Қазақстанда осы Мемлекеттік қордан басқа оннан артық тәуелсіз
акционерлік және жеке меншік зейнетақы қорлары құрылған. Олардың ішінде ең
үлкені Қазақстанның Халық банкі жанында ашылған зейнетақы қоры: салым
салушылардың саны 251 мың адам, тартылған қаржы сомасы 413 млн. теңге. Осы
қордың құрылтайшы-компаниялары: Қазақстан темір жолы, Қазмұнайгаз,
ҚазТрансОйл, KEGOC, Қазақстанның Халық Банкі.
1998 жылдың соңында Қазақстанда Еңбек туралы Заң қабылданды. Осы Заң
шеңберінде еңбекақы мен тариф жүйесі одан әрі жетілдіріле түсті. Әлеуметтік
қорғау шараларының жүйелілігі мен кешенділігі ерекше маңызды, сондықтан осы
күндері Қазақстан Республикасы халқын әлеуметтік қорғау жүйесін түбегейлі
реформалау концепциясы жасалуда. Концепцияда қоғам мен мемлекет тарапынан
ерекше қорғау шараларына мұқтаждарға әлеуметтік қорғаудың ныспылық сипатын,
халықтың әлеуметтік-демографиялық, экологиялық және басқа да жағдайларына
байланысты өздерін жарамды тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етуге мүмкіндіктері
шектеулі топтарына бағытталуын дамыта түсу алдын ала қарастырылған. Осыған
байланысты әрбір отбасының табыс деңгейін есептеу жүйесін қалыптастыру
көзделген.
Қазақстанда соңғы жылдары БҰҰ-ның арнайы агенттігінің демеушілігімен
Халықаралық әріптестік орталығында адам дамуы бойынша бес рет қатарынан
ғылыми-тәжірибелік конференция өткізілді. БҰҰ-ның жанындағы агенттік
әлемнің 174 елінде тұрғындардың өмір сүру жағдайын жан-жақты зерттеп, адам
дамуының индексі деп аталатын статистикалық мәліметтер бойынша қорытынды
баяндамасын жариялап, жыл сайын арнайы конференциялар өткізіп тұрады. Адам
дамуының жалпы индексі негізінен төрт интегралды көрсеткіштердің негізінде
есептеледі. Олар: тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығын көрсететін
индекс, тұрғындардың орташа білім деңгейін өлшейтін индекс және жиынтық
ұлттық өнім деңгейін абсолютті және салыстырмалы түрде өлшейтін индекстер.
Мысалы, Қазақстан тұрғындарының білім деңгейі 97,5% және бастауыш, орта
және жоғарғы оқу орындарындағы оқушылардың үлесі 67%; бұл көрсеткіштер
Қазақстанда орта есеппен тұрғындардың білім деңгейі 11,7 оқу жылына тең
екенін білдіреді екен, ал білім алу индексі – 0,873. Бұл көрсеткіштер осы
күнге дейін көп өзгерген жоқ. Бірақ соңғы жылдары Қазақстандағы ішкі
экономикалық және экологиялық жағдайлардың қиындай түсуіне байланысты жалпы
өмір сүру индексі (адам дамуының индексі) күрт төмендеп, бұрынғы әлемдегі
54-ші орыннан Қазақстан 63-ші орынға жылжыпты.
Мемлекеттік статистика орталығының мәліметтері бойынша, 1997 жылы ауыл
шаруашылығының дағдарысқа ұшырауына байланысты тұрғындардың негізгі азық-
түлік түрлерін тұтыну деңгейі ғылыми дәлелденген нормадан біршама төмен
қалыптасқан . Республикада орташа отбасы табысының жартысына жуығын азық-
түлік өнімдеріне жұмсайды . Қазақстанда күнкөріс деңгейінің ең төменгі шегі
2001 жылдың ортасында 4098 теңгеге дейін өтерілген, ал бұл көрсеткіштің
ресми деңгейі 4080 теңге (2000 жылдың мамыр айы). Қазақстанның орташа
статистикалық тұрғыны 1990 жылы 73 кг ет, 188 кг сүт, 76 кг көкөніс, 225
дана жұмырқта, 11 литр өсімдік майын, 38 кг қант сияқты тағам түрлерін
тұтынған болса, 2000 жылы бұл тағамдар түрлерін тұтыну көлемі Қазақстанда
бірталай қысқарған: ет – 50 кг, сүт – 73 кг, жұмыртқа – 63 дана, көкөніс –
55 кг, өсімдік майы – 7,5 литр, қант – 18 кг болған. Мұндай жағдайдың
негізгі қалыптасу себебі тұрғындардың реалды табысының төмендеуінде.
Мысалы, Алматыда 10 жұмыртқаның бағасы шамамен 0,7 доллар болса, АҚШ-та бұл
тағамның 12 данасы 0,7 доллар тұрады екен, арнайы кесіліп алынған сиыр
етінің 1 килограмы Алматыда 3 доллар (АҚШ-та шамамен 4 доллар), шұжықтың 1
килограмм Алматыда 2,5 доллар тұрады (АҚШ-та 2-3 доллардан аспайды).
Америкада 8 сағат жұмыс ітейтіндердің ең төменгі айлық ақысы шамамен 900
доллар құрайды 5.
Жалпы 1991-2001 жылдары әлеуметтік экономикалық жағдайдың күрделене
түсуіне байланысты Республикада денсаулық пен демография көрсеткіштері
төмендеген. Соңғы жылдары (1991-1996 жж.) адам дамуының индексі 0,774 (1991
ж.) – 0,660 (1996 ж.) дейін түсіп кеткен. Жақында БҰҰ-ның адам дамуына
арналған 1998 ж. Бүкіләлемдік қорытынды баяндамасы жарияланды. Әлемнің 64
елінде адам дамуының ең жоғарғы деңгейі қамтамасыз етілген. Олардың ішінде
алдыңғы 10 орында Канада, Франция, Норвегия, АҚШ, Исландия, Финляндия,
Нидерланды, Япония, Жаңа Зеландия және Швеция орналасыпты. Қазақстан адам
дамуын орташа деңгейде қалыптастырған елдер тобына жатқызылған. Адам дамуы
индексінің (АДИ) орташа деңгейін қамтамасыз еткен елдердің саны әлемде 65
болса, Қазақстан олардың арасында 29-шы орынды иеленіпті. Бұрынғы Совет
елдерінен Белорусь – 4 орында, Ресей – 8, Эстония – 13, Литва – 15, Латвия-
28, Армения – 35, Украина, Түркменстан, Өзбекстан – 38, 39, 40, Грузия,
Қырғызстан және Әзірбайжан – 44, 45 және 46, Молдова – 49, Тәжікстан – 54
орында.
Сонымен қатар бұл баяндамада мынандай да мәліметтер келтірілген:
әлемде 1 млрд астам адам ауыз су тапшылығын бастан кешіріп отырған , 880
млн. адам қажетті медициналық қызметке зәру, 880 млн. астам ересек адамдар
әріп танымайды , 1 млрд астам адам әлемде азық-түлік тапшылығында өмір
сүріп жатқан . Қазақстанда соңғы бір-екі жылда жиынтық ұлттық өнім
деңгейінің біршама тұрақтануына байланысты және Џкіметтің еңбекақы мен
зейнетақы төлемдерінің төленуін тікелей өз міндетіне алуының нәтижесінде
әлеуметтік жағдай түзеліп келеді. Осы күндері Қазақстанда экономикалық-
әлеуметтік дамудың жаңа кезеңі басталды деуге болады. Әрине соңғы 5-6
жылда, жалпы дағдарыс кезінде күрделеніп, тіпті асқынып кеткен әлеуметтік
проблемаларды шешу оңайға түспейді. Мысалы, 1997 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда өнеркәсіп өндірісінде жұмыс істеушілердің жалпы көлемі 50%
қысқарған, оның ішінде машина жасау және металл өңдеу өндірісінде - 70%-ке,
ал жеңіл өнеркәсібінде 90%-ке қысқарыпты. Екіншіден, әлеуметтік мәселені
түбегейлі шешудің негізі ұлттық экономиканың өсуінде жатыр. Оңтүстік-Шығыс
Азия елдерінде бастау алып, Ресей мен Латын Америкасы елдерін шарпыған
дүниежүзілік қаржы-валюта дағдарысы экономикасы нық Солтүстік Америка мен
Батыс Еуропа елдерінің өзін қобалжытуда. Сондықтан Қазақстанда 2002 ж.
көкек айында өткен Џкімет мәжілісінде Мемлекеттік өндіріс саясатының
негізгі бағыттары деп аталатын құжаттың талқыланғаны белгілі. Басқасын
айтпағанда, бұл жерде ресми түрде отандық өндірісті дамытудың қажеттілігі
және тек қана табиғи ресурстарды шетке сату арқылы өмір сүру мүмкін
еместіліг мойындалып, жаңа индустриялдық даму саясаты қолға алынатыны
белгілі болды.
Џшіншіден, экономикалық құлдырау мен әлеуметтік дағдарыстың бұрын
айтыла бермейтін себептерінің бірі – Қазақстанда мемлекеттік және азаматтық
тәртіп пен жауапкершіліктің толық жетіліп, қалыптаспағанында. Бұл жағдай
Елбасының Қазақстан халқына жолдауында (Қазақстан-2030) нақты да тура
айтылған. Соңғы кездері мемлекеттік тәртіп пен жауапкершілік қолға алынып,
қоғам мен экономикада жалпы тұрақтылық пен алға жылжу белгілері қалыптаса
бастады.
Кез келген мемлекеттің негізгі міндеті халықты жұмыспен қамтамасыз ету
және тұрғындардың тұрмыстық жағдайын жақсарту екені белгілі. Қазақстанда
2000 және 2001-2003 жылдарға арналған тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз
етудің ұзақ және орта мерзімдік Бағдарламасы жасалып, Џкіметке ұсынылған.
Халықты еңбекпен қамту саясатының негізгі бағыттары былай анықталған:
- еңбек және әлеуметтік Заң шығару жүйесін толықтыру және нақтылай түсу
арқылы еңбек қатынастары мен еңбекпен қамтамасыз етудің құқықтық
реттеу жүйесін жетілдіру;
- жұмыстан шығып қалған азаматтардың қайтадан жұмысқа тұруына
көмектесу;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І ТАРАУ. ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамның әлеуметтік даму түсінігіне сипаттама
1.2. Әлеуметтік қоғам белгілері және көрсеткіштері
1.3. Әлеуметтік қоғам дамуындағы тұтыну факторы
ІІ Тарау. Тұтыну несиесінің экономикалық мазмұны, Қазақстан
Республикасындағы тұтынушылық несиелеуді жетілдірүінің жолдары
2.1. Тұтыну несиесінің ұғымы және оның экономикадағы маңызы, формалары
2.2. Шетелдік банк тәжірбиесіндегі тұтыну несиесі
2.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну несиесін беру
мәселелері және тұтынушылық несиелеуді дамытудың болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Әлеуметтік қоғамдағы несиелеу – қайтарым жағдайында ақша ұсыну
(қарыз, зайымдар, несие). Банктер белгілі қаржы қорларын осы құралдарды
қажет ететін заем алушыларға беру мақсатында шоғырландырады. Мұндай
операциялар экономикалық жағынан несиелік операциялар, ал заң жағынан –
заемды, ссудалық болып табылады. Несие (латыншадан creditum - ссуда,
қарыз) – дегеніміз экономикалық қатынасты білдіретін, бір тараптармен, ұйым
және мемлекеттермен екінші тарапқа қайтарым негізінде және әдетте пайыз
төлемімен уақытша пайдалануға құндылықты берген кезде пайда болатын
экономикалық түсінік.1
Несие тауар-ақша қатынасының, қоғамдық еңбек бөлінісі және тауар
ауысудың кеңеюінің, ол ақша шығуымен тауар-ақша формасының дамуы негізінде
адам дамуының ерте кезінде пайда болды. Қоғам дамуының белгілі бір
кезеңінде несиелеуді және банктік несие формасын жүзеге асыратын банктер
пайда бола бастайды. Қазіргі жағдайда бұл несие ссудалық капитал қозғалысын
және несие беруші мен қарыз алушы арасындағы қатынасты білдіреді. Бұл
қатынастарға банктерде қосылады. Кейбір авторлардың ойы бойынша банк
несиесі негізгі несие формасы болып табылады және қарыз алушыларға ақша
уақытша пайдалануға банктер тарапынан беріледі.
Жеке тұлғаларға ссудалар тұтыну несиесі және жеке ссудалар формасында
беріледі. Яғни бұл тұтыну мақсатындағы ссудалар және меншіктік ссудалар
болуы мүмкін.
Тұтыну ссудалары ұзақ мерзімде пайдаланатын тауарларды алуға беріледі
және олар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Тұтыну
ссудалары сонымен қатар азаматтарға әр түрлі қызмет түрлерін көрсетудегі
шығындарын жабуға беріледі. Қарыз алушыға ссуда алу үшін міндетті жағдай
болып оның несие қабілеттілігі болуы шарт. Тұтыну ссудасы жеке түлғаларға
тікелей және әртүрлі дилерлер арқылы беріледі. Банктер дилерлер шартты
кепілімен несиелеумен айналысса, өздерінде дилерлі резерв ашады. Ол
сатушыны қорғаумен қатар банкті де тәуекелден сақтайды. Мұндай қорлар,
негізінде сатушы қаржылық шартты банктен алғаны үшін төлеген сомамен қарыз
алушы сатушыға ссуданы алғаны үшін төлеген соманың айырмашылығы есебінен
құралады.
Тақырыптың өзектілігі. Тақырып өзектілігі екі фактормен анықталады.
Біріншіден, қазіргі уақытта тұтыну несиесін беру нарығы Қазақстанда жаңадан
дамып келе жатыр. Екіншіден, Қазақстандағы екінші деңгейлік банктердің
қызметі енді ғана дамып келеді. Қазақстандағы екінші деңгейлік банктер
қызметін халықаралық стандарттарға келтіру несие беруді халықаралық үрдіс
есебімен ұйымдастыруды қажет етеді. Сондықтан шетел тұтыну несиесін беру
тәжірібиесін есепке алудың маңызы зор.
Мақсат және міндеттер. Диплом жұмысының мақсаты шетел және
Қазақстандағы тұтыну несиесінің түсінігін, түрлерін және несие беру
тәжірбиесін қарастыру.
Зерттеу міндетіне келесі сүрақтар түсіндірмесі кіреді:
• тұтыну ссудасының шетел тәжірбиесіндегі түсінігі
• Қазақстан тұтыну несие беру нарығына шолу
• ҚР Халық банкінің материалдарымен тұтыну несие беру, процесін
зерттеу
• Қазақстан Республикасы жағдайындағы тұтыну несие берудегі кездесетін
мәселелер мен оларды шешу жолдары.
Жұмыс құрылымы. Диплом жұмысы, кіріспе, екі бөлім, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер, 7 таблица және 3 диаграммадан тұрады.
Бірінші бөлімде әлеуметтік қоғам дамуындағы тұтыну факторы және
әлеуметтік фактор туралы жазылған. Екінші бөлімде тұтыну несие беру тәртібі
және ҚР Халық банкінің материалдары бойынша тұтыну тәуекелінің анализі мен
факторлары орын алған.
Диплом жумысы 74 беттен тұрады.
І ТАРАУ. ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамның әлеуметтік дамуы түсінігіне сипаттама
Қоғам дегеніміз әлеуметтік құбылыстардың біртұтас жиынтығы екенін
білеміз. Ал әлеуметтік құбылыстар дегеніміз не? Әлеуметтік құбылыстар деп
адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекеттері табиғат пен қоғамда туындайтын
өзгеріс, қозғалыстарды айтады. Мұндай әлеуметтік құбылыстардың түрлері
толып жатыр: әлеуметтік қатынастар мен қоғамдық оқиғалар, түрліше қоғамдық
құрылымдар мен әлеуметтік топтар және т. б..
Қоғамдық қатынастар: тепе-теңдік қатынас (адамдардың қоғамдық
жағдайының тепе-теңдігі) және теңсіздік қатынас (адамдардың қоғамдық
жағдайының тең еместігі) болып бөлінеді. Мысалы, таптық-антагонистік
қоғамдардағы қоғамдық қатынастар, теңсіздік қатынастарға жатады. Қоғамдық
қатынастар тағы да ынтымақтастық және бәсекелестік, материалдық және
рухани, мақсатты және мақсатсыз (стихиялы), жасампаздық және бүлдірушілік
және т. б. болады.
Әлеуметтік құрылымдар қоғамдық құбылыстардың екінші, айтарлықтай
маңызды түріне жатады. Олар күрделі әлеуметтік процестер мен әлеуметтік
топтарға бөлінеді. Қоғамда адамдардың күрделі өзара қарым-қатынасының
жиынтығы ретінде алуан түрлі қатынастар мен байланыстар болып жатады.
Солардың ішіндегі ең маңыздысы, негізгісі – адамдардың материалдық өндіріс
процесіндегі экономикалық қатынастары мен іс-әрекеті. Алайда қоғам өмірі
бұлардан басқа да толып жатқан қатынас түрлерінен, қоғамдық мекемелер мен
іс-әрекеттерден, идеялардан тұрады. Бұл құбылыстардың бәрі өзара байланыста
және бірлікте болады. Сондықтан адамзат қоғамын ішкі және сыртқы
байланыстарын, өзара тәуелділіктерін қатаң ескере отырып, біртұтастықта
зерттеу қажет.
Бірақ, сонымен қатар, біртұтас қоғамдық қатынастарды құрайтын жеке
құбылыстарды егжей-тегжейлі зерттеп білу үшін, оларды классификация жасап,
талдау қажет, қоғамдық құбылыстарды белгілі бір жүйеге келтіру керек. Бұл
классификациялау, жүйелеу, олардың белгілі бір тұрғыдан алғанда маңызды
болып табылатын мәнді белгілері бойынша жасалуы тиіс.
Қазіргі кезде социологиялық теориялардың бәрі қоғамдық құбылыстарды,
қоғамның әлеуметтік құрылымын өздігінше классификациялауға әрекет жасап,
құбылыстардың топтардың арасындағы байланыстарды анықтауға тырысады, яғни
қоғамдық структура (құрылым) мәселесімен айналысады.
Структура термині латын тілінен алынған – ол, жалпы алғанда, белгілі
бір заттың, құбылыстың элементтері арасындағы байланыстардың айтарлықтай
бір тұтастығын білдіретін термин.
Қоғамның әлеуметтік структурасы (құрылымы) жайлы ұғым қазіргі
замандағы батыс социологиясында түрліше түсіндірілгенімен, бірақ олардың
бәріне ортақ жалпы белгі бар: батыстың социологиялық теорияларыны әрқайсысы
өздігінше қоғамдық құблыстарды екі салаға: экономикалық құбылыстар саласына
және экономикалық емес құбылыстар саласына бөлу критериін немесе
айырмашылық белгісін табуға тырысады. Содан кейін экономикалық емес
құбылыстар саласы басқа белгілер бойынша одан кіші салаларға жіктеледі. Бұл
құбылыстардың бәрі өз ара тәуелділікте болады, бірақ қоғамдық құбылыстардың
жеке салаларының жекеше заңдары да, жекеше тіршілігі де болады деп
дәлелдейді.
Қоғамның құрылымы жайлы маркстік пікірді түсіну үшін оның Саяси
экономия сынына деген еңбегінің Кіріспесіндегі мына үзіңдінің маңызы зор:
Өз өмірінің қоғамдық өндірісінде адамдар олардың еркінен тәуелсіз белгілі
бір қажетті қатынастарға - өндірістік қатынастарға араласады бұл қатынастар
олардың материалдық өндіргіш күштерінің белгілі бір даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Бұл өндірістік қатынастарының жиынтығы қоғамның экономикалық
құрылысын, реалды базисін құрады, бұл базиске саяси және юридикалық
қондырма орнайды, оған қоғамдық сананың белгілі бір формалары сәйкес
келеді. Материалдық өндіріс тәсілі жалпы алғанда әлеуметтік, саяси және
рухани өмір процестерін айқындап береді. Адамдардың болмысын олардың санасы
билемейді, қайта, керісінше, олардың қоғамдық болмысы санасын билейді (К.
Маркс, Ф. Энгельс. 13 т, 67 б.)2.
Бұл үзіндіден көріп отырғандай, маркстік социология қоғам өмірін екі
негізгі салаға бөледі: қоғамдық базиске (экономикалық құрылымға) және
қоғамдық қондырмаға.
Қоғамдық қондырма саяси және юридикалық қондырмаларға, қоғамдық
сананың формаларына жіктеледі.
Қоғамның экономикалық базисін шын мәніне келгенде бір-бірімен
айырғысыз байланыстағы екі элементтің - өндірігіш күштер мен өндірістік
қатынастардың бірлігі құрады, ал бұл екеуінің бірлігі өндіріс тәсілі болып
табылады.
Өндіріс тәсілінің элементтері: еңбек, еңбек құралы және еңбек
өнімдері. Еңбек дегеніміз белгілі бір материалдық игіліктерді өндіруге
бағытталған адамның саналы қызметі. Еңбек өнімдері деп адамның өндіріс
(еңбек) құралының көмегімен өңделуге тиісті заттарды айтады. Еңбек құралы
дегеніміз – еңбек өнімдерін өңдеу үшін қолданатын құрал-саймаңдар жиынтығы.
Еңбек құралы мен еңбек өнімдері, қоса алғанда, өндіріс құрал-жабдықтары деп
аталады.
Бірақ еңбек өнімдері мен құралдарын адамның іс-әрекетінсіз өлі зат
деуге болады. Оларды қимылға келтіріп, өндіріс процесін жаңдандыратын –
адамның тірі еңбегі, іс-әрекеті. Сондықтан өндіріс процесінде адам шешуші
фактор болып табылады – ол басты өндіргіш күш болып саналады.
Қондырманың құрамына енетін қоғамдық құбылыстардың материалдық
игіліктер өндірісіне тікелей қатысы болмайды. Қондырманың құрамын екі
салаға: әлеуметтік-саяси қондырма мен қоғамдық сананың формаларына бөлуге
болады.
Әлеуметтік-саяси қондырмаға қоғамдық өмірдің түрлі формалары: ру,
тайпа, ұлт, мемлекет т. б. және қоғамдық ережелер мен нормалар жатады.
Қоғамдық сана қоғамдық болмыстың бейнесі ретінде бірнеше формада көрінеді:
саяси, құқықтық, философиялық, діни, моральдық, эстетикалық және ғылыми
саналар формасында бейнеленеді. Қоғамдық сананың формалары өзара бір-біріне
әсер етеді және қоғамдық болмысқа кері әсерін тигізеді, ал базистің
қоңдырмаға тигізетін әсері сайып келгенде шешуші рөл атқарады.
Өндірістік қатынастардың сипатына қарай қондырма таптық немесе тапсыз
болуы мүмкін.
Саяси және экономикалық жағынан үстем тап мәдени өмір саласында да
үстем болады, өйткені тек материалдық өндіріс құралдары ғана емес, рухани
өндіріс құралдары да соның қолында болады.
Ақыр соңында, қоғамдық құбылыстарды базис пен қондырмаға бөлуді қатып-
семіп қалған механистік тұрғыдан ғана түсінуге болмайды; олардың арасынан
қатаң шекара жүргізу дұрыс емес, өйткені базиске де, қондырмаға да қатысты
қоғамдық құбылыстар бар.
Адамның өмірі біртұтас қоғам көлемінде ғана емес, сондай-ақ
айтарлықтай кіші әлеуметтік топтардың ішіндегі қоғамдық қатынастарда да
жүріп жатады. Сондықтан социологтар әлеуметтік топ деген ұғымды анықтап,
оның классификациясын жасауға, ол топтардың қоғам құрылысындағы орнын
анықтауға тырысады.
Қоғамның түрліше әлеуметтік топтарға, қауымдастықтарға т. б. жіктелуі
батыстық социологияда көбінесе әлеуметтік стратификация деген терминмен
(география мен геологияда страттар деп жер қыртысының қабаттарын айтады)
белгіленеді. Ол термин қоғам мүшелерінің әлеуметтік күйінің бірдей
еместігін, олардың әлеуметтік теңсіздігін білдіреді.
Бұл әлеуметтік теңсіздіктің себептерін түрлі социологтар түрліше
түсіндіреді. Мәселен, функционалдық теориялар ол себепті түрліше қоғамдық
қызметтердің маңыздылығы әр түрлі болатындығынан іздейді. Олай болса, қоғам
үшін маңызды қызметтерді атқарушылардың еңбек ақысы жоғарылау болатыны да
табиғи дейді ол.
Маркстік социология теориясы бойынша әлеуметтік теңсіздіктің негізгі
себебі меншіктік қатынастар, меншіктің формасы мен сипатында болады.
Кейбір социологтар стратификация проблемасын әлдеқайда кеңірек
қарастырады. Мәселен, М. Вебер экономиалық себептермен (меншіктік
қатынастармен, табыс мөлшерімен) қатар әлеуметтік мәртебе (атадан мұра
болып қалған немесе өзі жеткен әлеуметтік жағдайы) және белгілі бір саяси
топтарға (партияға) қатыстығы сияқты критерийлерді де негізге алады.
П. Сорокин үш стратификациялық құрылысты (экономикалық, кәсіптік және
саяси) басшылыққа алады. Пікірлердің әртүрлілігіне қарамай, әлеуметтік
стратификацияға мынадай жалпы анықтама беруге болады:
Әлеуметтік стратификация дегеніміз адамдар арасындағы табиғи және
әлеуметтік теңсіздік; бұл теңсіздік олардың жоғарыдан төмен қарай болатын
(иерархиялық сипаттары) теңсіздігінен көрінеді; бұл теңсіздікті түрліше
саяси орындар берік сақтап, реттеп отырады. Мұның бұлай екенін адамзат
қоғамының тарихи дамуы дәлелдейді (құлдық, түрліше касталар, сословиелер
және таптар).
Теңсіздік және әділетсіздік деген ұғымдарды бір-бірімен
шатастырмау керек. Теңсіздік - әлеуметтік себебі бар қажеттілік, ал
әділетсіздік - эгоистік мүдделердің салдарынан туатын құбылыс. Бұл бүкіл
қоғам үшін де, жеке адам немесе әлеуметтік топтар үшін де зиянды құбылыс,
сондықтан әділетсіздіктің қай-қайсысымен болмасын күресу керек.
Қоғамның әлеуметтік жіктелуін қалай нақты айыра білеміз?
Бұл үшін бір өлшемді және көп өлшемді стратификацияларды айыра білу
қажет.
бір өлшемді стратификацияда адамдардың қоғамдық топтары мен
қауымдастықтары бір әлеуметтік белгісі бойынша ғана ажыратылады, ал көп
өлшемді стратификация жасау үшін бірнеше жалпы белгілері алынады.
П. Сорокин өзінің жалпы адамдық стратификация картасын жасау
әрекетінде бірөлшемді және көп өлшемді стратификациялау әдістерін
ұштастырып қолданды. Сорокиннің пікірінше, дүниеде миллиондаған әлеуметтік
система мен топтасқан жиынтықтар бар. Бұл сансыз көп әлеуметтік топтарды,
классификациялаудың мақсатына қарай, түрліше классификациялауға болады.
Мұндай әлеуметтік топтарға мыналар жатады:
І. Аса маңызды бір жақты топтар, оның ішінде:
А. Биоәлеуметтік топтар: 1) нәсілдік, 2) жыныстық, 3) жасына
қарай;
Ә. Мәдени-әлеуметтік топтар: 4) рулық, 5) территориялық,
көршілестік, 6) тіл, этностық және ұлттық топтар, 7) мемлекеттік,
8) кәсіптік, 9) экономикалық, 10) діни, 11) саяси, 12)
идеологиялық топтар (ғылыми, философиялық, эстетикалық, білімдік,
этикалық, демалыс және көңіл көтеру топтары), 13) таңдаулылар тобы
(көсемдер, даналар мен тарихи тұлғалар).
ІІ. Аса маңызды көп жақты топтар (екі немесе одан да көп өлшемдер
негізіндегі бірлестіктер): 1) отбасы, 2) рулық топ, 3) тайпалық, 4) ұлттық,
5) әлеуметтік сословие (ортағасырлық аристократия; дін иелері;
буржуазия, жұмысшы және шаруалар сияқты үшінші сословие), 6) әлеуметтік
топ.
Сорокиннің бұл схемасына қарсы социологтар жоқтың қасы, сондықтан оны
стратификацияның дүниежүзілік картасының теориялық моделі ретінде алуға
болады.
Белгілі бір елдегі адамдардың белгілі бір топқа жатуын қатыпсеміп
қалған, өзгермейтін құбылыс деп қарауға болмайды; ол үздіксіз өзгеріс,
қозғалыста болады. Бұл өзгеріс, қозғалысты социологияда әлеуметтік
мобильдік деп атайды. Әлеуметтік мобильдік категориясын да социологияға
тұңғыш енгізген П. Сорокин болды.
Әлеуметтік мобильдік дегеніміз адамның бір әлеуметтік топтан
екіншісіне өтуінің кез келген түрі. Ол төменнен жоғары көтерілу әлде
жоғарыдан төмен құлдырау не болмаса бір деңгейдегі бір топтан екіші топқа
өту болуы мүмкін. Мысалы, ерінің немесе әйелінің ажырасып, басқа отбасы
құруы, бір қызметтен дәл сондай екінші қызметке ауысу т. б. горизонталь
бойынша болатын өзгеріс (қозғалыс).
Вертикаль бойымен жүретін әлеуметтік өзгеріске деңгейі түрліше бір
әлеуметтік топтан екіншісіне өту (мәселен, қызметінің көтерілуі, атағының,
өсуі, идеяның үстем идеяға айналуы т. б. жатады).
Әлеуметтік мобильдік жекеше (жеке адамдікі) немесе коллективтік болуы
мүмкін.
Мінез-құлық нормаларының қағазға жазылмаған (моральдық) және қағазға
жазылып бекітілген (құқықтық) ережелерінен ауытқып кететін теріс мінез-
құлық көріністері орын алатын жағдайлар жиі кездеседі. Мұндай мінез-құлық
көріністері девиациялық (ауытқушы) мінез-құлық деп аталады. Ол оң және
теріс сипатты болуы мүмкін. Ерлік, жанқиярлық, көзсіз батырлық, т. б.
құптарлық сипаттағы (оң) мінез-құлық көріністері болса, ал автобуста
билетсіз жүру, ұрлық, кісі өлтіру т. б. теріс мінез-құлықтарға жатады.
Ғалымдар ауытқымалы мінез-құлық көріністерінің себептерін ашып
көрсетуге, түсіндіруге тырысады. Мұндай бірнеше түсіндірмелер бар.
Біреулер (Ч. Ламброзо), адамдардың түрліше мінез-құлық білдіруінің
себебі олардың биологиялық еркешелігінде десе, басқа біреулер (Х. Шелдон)
ауытқымалы мінез-құлықтың себебі дене құрылысының ерекшелігінде дейді,
үшінші біреулер жыныстық хромосомдардың бұзылуынан (Праис) іздейді.
Ауытқымалы мінез-құлық қоғам мүшелерінің көпшілік топтарына тарап,
қоғамның негізін шайқалтуы мүмкін жағдайлар да кездеседі. Мұндай қоғамның
күйі әлеуметтік аномия, яғни қоғамның деформациялануы, тәртпсізденуі деп
аталады. Мұндай жағдайлар көбінесе әлеуметтік дағдарыстар, терең
реформалар, соғыстар мен революциялық төңкерістер, басқа да ірі әлеуметтік
дүмпулер кезінде болады.
Қоғамды мұндай әлеуметтік ауытқудан құтқарудың екі жолы бар. Бірі –
ешқандай ымырасыз батыл қимылдап, жағдайды тез реттеу жолы, екіншісі –
асығыстық жасамай, қоғам өмірін қалыпқа келтірудің дұрыс стратегиялық әдіс-
тәсілдерін іздеп тауып, қоғам мүшелерінің талап-тілегін, мүддесін ескере
отырып, ақыл-парасатпен шешу жолы. Қазақстан Республикасы осы екінші жолды
қалап алды. Қоғам өмірін реттеудің қай жолы қолданылмасын, оны әлеуметтік
ұйымдар мен қоғамдық бақылау органдары іске асырады.
Әлеуметтік ұйым көп мазмұнды кең ұғым. Ең кен маңынада алғанда, бұл
ұғым жеке адамдар мен топтардың әрекет ету тәсілдерінің жүйесін, әлеуметтік
бақылау құралдары мен институттардың әрекетін, қоғам мүшелерінің әлеуметтік
өмірін реттеп, қамтамасыз ететін, өмірде орын алып отыратын конфликттер мен
проблемаларды шешіп отыру жүйесін білдіреді.
Әлеуметтік ұйымның қызметі екі тәсілмен іске асады: формальды және
формальды емес тәсілмен. Формальды әлеуметтік ұйымның жұмысы тиісті
қоғамдық мекемелер тағайындаған ережелерді, құқықтық тәртіпті сақтау
жолымен реттеледі. Формальды емес ұйымдар күнделікті өзара әрекеттесу
барысында туып, қалыптасқан әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер арқылы ұрпақтан
ұрпаққа ауысып отыратын ауытқымалы мінез-құлық нормаларын орындаудан
көрінеді. Бұл екі ұйым әлеуметтік топта және қоғамда қоғамдық тәртіптің
сақталуын қамтамасыз етеді.
Қоғамда орнатылған тәртіп бұзылмау үшін, ауытқымалы мінез-құлықтарды
болдырмау үшін әлеуметтік бақылау жасалады, яғни тағайындалған мінез-құлық
нормалары мен ережелер жиынтығын орындату ұйымдары әрекет етеді. Бұл үшін
үгіттеу, сендіру әдістерімен қатар зорлау әдістері де қолданылады.
Әлеуметтік бақылаудың жұмысы бірнеше негізде жүргізіледі: тиісті топқа
қатысты ортақ, жалпы мінез-құлық мәдениетін, мінез-құлық нормаларын
тәрбиелеу жолымен қалыптастыру; адамның жеке басының ерекшеліктерін ескеру,
формальды және формальды емес әлеуметтік мекемелер жүйесі негізінде.
Әрбір қоғам сондай-ақ адамдардың теріс мінез-құлықтары мен әрекеттерін
байқаудың формальды және формальды емес әдіс-тәсілдерінен тұратын белгілі
бір бақылау системасын жасайды
1.2. Әлеуметтік қоғам белгілері және көрсеткіштері
Әлеуметтік теңдіктің (теңсіздіктің) деңгейі ең алдымен табыстар
жүйесіне байланысты келеді. Соңғысы адамның белгілі бір өмір сүру деңгейіне
қажетті материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы-қаражат сомасы,
табыстар заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу
көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп
бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі
бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл
еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда3.
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшалай немесе
материалдық кіріс түрлері жатады. Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша
табыс табу мүмкіншіліктері кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнды
қағаздардан, салық төлемдерінің төмендеуінен, мұрагерліктен т. б. түсетін
табыстар жатады. Қосымша табыс табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету (диверсификациялау) негізгі
табыстың төмендеуінен сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің негізгі табыс
түрінің өсуінен тұрақты түрде озып отыруына байланысты. Осы екінші жағдай
өтпелі экономика үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда
жұмыскерлердің 50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу
мақсатында қосымша еңбектенуге мәжбүр екен.
Табыстар формасына қарай ақшалай және материалдық болып та бөлінеді.
Ақшалай табыстар еңбекақы, жалақы, сыйлық, зейнетақы, жәрдемақы,
материалдық қаражат (субсидия) түрлерінде болады, ал материалдық табыстар –
материалдық игіліктер (автокөлік, саяжай, пәтер, жићаз т. б.) түрінде
болады.
Табыстар құқықтық жағынан алғанда ашық және жасырын үрде болады.
Біріншісі табыстың заңды түрі болса, екіншісі заңға сәйкес келе бермейтін
түріне жатады. Табыстың жасырынды түрлері негізінен көлеңкелі экономика
секторымен байланысты болады. Тағы номиналды (брутто) және реалды (нетто)
табыстар да анықталады. Номиналды табыс – әр түрлі алым-салықтардан
тазартылмаған, жалпы есептелген табыс сомасы. Ал реалды табыс – бұл қолдағы
таза табыс, оны адам топтың өз қажеттілігіне жұмсай алады. Реалды немесе
нақты табыс бағаның өсу деңгейіне байланысты және ол инфляция жағдайында
қысқарады.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру
көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің
арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орындарды иемденеді. Бұл
жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы
жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада
пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қоржын
деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық
игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономиканың нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелу
(дифференциациялану) артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде
сипаттайтын тұтынушылық қоржынды толтырудың бірнеше нұсқалық түрлері
қалыптасқан. Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу
қабылданған. Осы күні отандық статистика мекемелері тұтынушылық қоржын
құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейлерін тұрақты түрде есептеп
көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір сүру
сапасы деген ұғым да енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі түрде
өлшеп ситпаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен бірге
әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс, мәдениет т.
б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамның тұрмыс деңгейін жан-жақты
сипаттайды.
1.3. Әлеуметтік қоғам дамуындағы тұтыну факторы
Кез келген елде тұрғындарының табыс деңгейі ешқашан да біркелкі
болмайды. Бұл жерде ерекше айта кететін тағы жағдай – нарықтың бастапқы
даму кезінде табыс деңгейінің алшақтығы өседі, ал нарық қалыптасып жоғары
деңгейіне жеткенде жүргізілген әлеуметтік саясаттың арқасында әлеуметтік
теңсіздік біршама кемиді.
Табыстардың дифференциациялану деңгейін өлшерде Лоренц қисығы деп
аталатын графикалық көрсеткіш қолданылады (1-суретті қараңыз). Бұл график
тұрғындардың әлеуметтік жіктерге бөлінуін (5 тең көлемді топқа) және осы
топтар арасында табыс қалай бөлінгенін көрсетеді.
1-сурет. Лоренц қисығы
График қарапайым да көрнекті болуы мақсатында барлық тұрғындар тең
санды бес топқа бөлінген (20%-тен). Осы әлеуметтік топтардың алатын табыс
шамалары да бес тең проценттік топқа бөлінген. Егер табыстар абсолютті тең
бөлінген болса, онда график биссектриса түрінде көрінеді. Бірақ онда бұл
график теорияда ғана болатын әлеуметтік жағдайды суреттейді. Ал
экономикалық өмірде табыстардың тең бөлінуі ешқашан да мүмкін емес.
Ақиқаттық жағдай графикте биссектрисадан төмен орналасқан қисық сызық
түрінде көрініс алған. Осы графикте алғашқы екі топ (графикте алдымен
табысы басқалардан аз топтар көрсетілген, одан соң табыстары орташа
тұрғындар топтары, ең соңында табысы жоғары тұрғындар тобы белгіленген)
жалпы табыс сомасының аз бөлігін (20%-ін) иеленеді; яғни табысы төмен
тұрғындардың саны - 40%, ал олардың жалпы табыстағы үлесі - 20%. Орташа
әлеуметтік топтың тұрғындар санындағы үлесі - 40%. Сонымен, Лоренц
қисығының түзу сызықтан (биссектрисадан) ауытқу шамасы табысты бөлудегі
теңсіздік дәрежесін көрсетеді. Осы дәрежені джини коэффициенті (индексі)
деп атайды. Джини коэффициенті Лоренц қисығымен шектелген үшбұрыш ауқымын
биссектрисамен шектелген үшбұрыштың ауқымына бөлу арқылы анықталады.
Табысты бөлудегі теңсіздік азайған сайын Лоренц қисығы абсолютті теңдік
сызығына жақындай түседі, ал джини коэффициенті өсіп, 1-ге жақындай береді.
Абсолютті теңдік сызығы (тура сызық, биссектриса) мен Лоренц қисығы
шеңберіндегі ауқым қоғамда қалыптасқан табыс теңсіздігінің абсолютті
көлемін көрсетеді. Халықтың әлеуметтік құрылымын сипаттағанда жоғарыда
келтірілген көрсеткіштен басқа дециль коэффициенті деп аталатын көрсеткіш
те қолданылады. Дециль коэффициентті табысы ең жоғары және табысы ең төмен
әлеуметтік екі топ арасындағы тұрмыс деңгейінің алшақтығын көрсетеді.
Есептеу әдістемесіне сәйкес табысы ең жоғарылардың және табысы ең
төменгілердің тұрғындар санындағы үлесін 10%-ке тең етіп теңестіріп алады.
Енді осы сан жағынан тең екі топтың жалпы табыстағы (ұлттық табыстағы)
үлестерін анықтайды да, бірін екіншісіне бөледі. Сөйтіп, дециль
коэффициентін шығарады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір
сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен
тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік
саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс
алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы
жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтк саясат
экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс
күшінің сапасы кемиді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық
артады4.
Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік
саясат қоғамның әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілген тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Бұл
жерде әлеуметтік әділеттік принципі іске асады.
Нарық жағдайында мемлекет қоғамның әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін
толық іске асырып, табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады.
Әлеуметтік саясаттың нәтижелік көрсеткіштерін халықтың өмір сүру
деңгейі сипаттайды. Халықаралық жіктеу әдісіне сәйкес тұрмыс деңгейін өлшеп-
сипаттайтын көрсеткіштер құрамасы мынандай: жиынтық ұлттық өнімдегі (ЖҰӨ)
тұтыну қорының үлесі; Ұлттық табыстың жалпы көлемі және халық санына
бөлініп есептелген деңгейі; азық-түлік пен өндіріс өнімдері бойынша
анықталған нақты тұтыну үлгісі (стандарты); еңбек жағдайы және еңбекпен
қамту деңгейі; денсаулық сақтау және білім беру саласының жағдайы;
әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік сақтандыру салаларының даму
деңгейі; тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығы; тұрғын үймен және тұрмыс
қызметтерімен қамсыздандыру деңгейі; коммуникацияның (көлік, жол, байланыс
т. б.) дамуы; экология және адамның өмір сүру ортасының жағдайы және
басқалар.
Енді тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ұстанып отырған әлеуметтік саясаттың
негізгі бағыттарын қысқаша қарастырамыз. Қазақстан Республикасы Џкіметінің
2000-2003 жж. арналған орта мерзімдік әлеуметтік саясаты соңғы жылдары
қоғамда көзге көріне қалыптасып қалған оңды әлеуметтік-экономикалық
жетістіктер мен жағдайларды тұрақтандырып, экономиканың дағдарыстан шығып
өсуіне қарай жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюға және әлеуметтік дамудың
ұзақ мерзімдік негізін қалауға бағытталған. Өтпелі кезеңде қалыптасып
отырған әлеуметтік қиыншылықтардың салдарын мүмкін болғанша жеңілдетіп, оны
жеңу үшін салық салу әдістерін жетілдіріп, салық төлеу тәртібін нығайтып,
жауапкершілікті арттыру; табыстары төмен және мүмкіншіліктері шектеулі
әлеуметтік топтарға мемлекет тарапынан міндетті түрде материалдық көмек
көрсету және қаржылай қолдау; тұрғындардың нарық жағдайына икемделіп, ұсақ
кәсіпкерлікпен шұғылдануына қажетті жағдай жасау; еңбек нарығында белсенді
де ықпалды саясат жүргізу көзделіп отыр.
Әлеуметтік саясатта келесі принциптер қолданылады: орталық Џкімет пен
жергілікті әкімшіліктер арасындағы әлеуметтік саясатты жүргізу міндеттері
мен жауапкершіліктерін нақты ажыратып анықтау; әлеуметтік нормативтерді
есепке алып, әр деңгейлі бюджет жүйесін жасау; әлеуметтік нормативтердің
негізі ретінде білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандырулардың
мемлекеттік стандарттары (үлгілері) алынады; әлеуметтік қызмет көрсетуші
мекемелер мен ұйымдарды мемлекет иелігіне алу немесе жекешелендіру;
әлеуметтік қызмет көрсетуде монополиялық жағдайды жою, арнайы рұқсат беру
(лицензиялау) негізінде бұл салаға жеке меншік сектордан капитал тарту және
оны пайдалану; әлеуметтік іс-шаралардың нақты бағдарламасын жасау, олардың
нақты орындалу мерзімдерін белгілеу және орындалу нәтижесін тұрақты
қадағалап, тексеріп отыру.
Әлеуметтік саясатта халықты әлеуметтік қорғау механизмінің орны
ерекше. Өтпелі кезеңде экономика дағдарысқа ұшырап, қоғамда мемлекет
тарапынан жаппай қаржыландыру мүмкіншілігі қысқарды. Сондықтан, әлеуметтік
қамсыздандыру механизмін нарық жағдайына икемдеу және оны реформалау
мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бүгінгі күндері тұрғындардың көбі
әлеуметтік қорғау мен қамсыздандыруды қажет етеді. Қазақстан
Республикасының Статистика жөніндегі сараптау агенттігі ай сайын
қазақстандықтардың тұрмыс деңгейін анықтау мақсатында арнайы статистикалық
бақылау және зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Қазақстан-2030 ұзақ мерзімдік
даму стратегиясында халықты әлеуметтік қорғау, жұмыссыздық пен кедейшілікті
жою бірінші кезекте тұрған негізгі әлеуметтік мәселе ретінде атап
көрсетілген. Статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстанда 2001 жылы орташа
табыс деңгейі 34024 теңге болған және 2000 жылмен салыстырғанда 1,2 есе
өскен. 2001 жылдың соңында (желтоқсан айы) орташа табыс деңгейі 13195
теңгеге жеткен, бұл 2000 жылдың желтоқсан айындағы көрсеткіштен 15% жоғары.
2000 ж. тұтыну шығындары орта есеппен 33193 теңге болған екен. Бұл
мәліметтер нені көрсетеді? Орташа табыс (2001 ж.) 34024 теңге болса, оның
33193 теңгесі тұтынуға және басқа төлемдерге жұмсалған, яғни сақталған
табыс деңгейі 831 теңгені құраған. Осыдан енді халықтың (ұлттық
шаруашылықтың) қор жинау нормасын анықтауға болады, оның деңгейі 2,4%.
Дамыған елдерде орташа қор жинау нормасы 20-25%, ал Жапонияда – 30%. Бұл –
Қазақстанның ішкі инвестициялық мүмкіншіліктері шектеулі деген сөз. Енді
осы тұтыну шығындарын талдап көрейік. Тұтынуға жұмсалған 33191 теңге 83-85%
тұтыну тауарлары мен тұрмыс қызметтеріне жұмсалған екен. Тұрмыс
қызметтеріне жұмсалған шығынның 55% тұрғын үй төлемдерін құраған. Батыс
елдерінде қолданылатын әдістеме бойынша, егер табыстың 13 азық-түлік
тауарларына жұмсалған болса, онда бүл кедейшіліктің өлшемін білдіреді екен.
Осы күндері АҚШ-та табысы төмен тұрғындардың үлесі - 14% деңгейінде. 1960
ж. бұл көрсеткіш 22% болған. Әрине АҚШ-та кедейшілік деп есептелетін тұрмыс
деңгейін дамушы елдерде қолданылатын көрсеткіш мөлшерімен салыстыруға
болмайды. Бірақ, жұмыссыздық пен кедейшіліктің проценттік үлесін
статистикалық салыстырмалы талдауда қолдануға әбден болады.
Соңғы жылдары Қазақстанда макроэкономикалық тұрақтылықтың элементтері
қалыптасқан: жалпы ішкі өнім 2001 ж. 13%-ке өскен; инфляция ауыздықталып,
шамамен 20-25%-тен 6,0%-ке дейін төмендеген; инвестиция жылына 30%-ке
өскен; еңбекақының орташа көлемі 2001 ж. 17600 теңгеге жетті. Еңбек
нарығындағы жағдай жақсара түскен: алдыңғы жылмен салыстырғанда жұмыспен
қамтылғандардың саны 20%-ке өскен. Жалпы 2000-2001 жылдары Қазақстанда
жұмыспен қамтылғандардың саны өндірісте – 20712 мың адамға, ауыл
шаруашылығында – 287 мыңға, транспорт пен байланыс саласында – 68 мыңға,
құрылыста – 747 мыңға өскен.
Сонымен, жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы
күндері ең өткір проблемаға айналып отыр. Қазақстанның ұзақ мерзімдік
стратегиялық даму бағдарламасында жұмыссыздық пен кедейшілікті толық та
тұрақты жою мәселесі 2010 жылға дейін шешілетін мемлекеттік міндет ретінде
анықталғаны белгілі. Осы 2010 жылға дейін Қазақстан экономикасында күрделі
де қарқынды өндіріс аралық құрылымдық өзгерістер жүруі қажет. Осы
құрылымдық даму стратегиясы бір-бірімен байланысты жалпы ұлттық
экономикалық, әлеуметтік және технологиялық мақсаттар мен міндеттердің
орындалуын көздейді. Қазақстанда еңбек сыйымдылығы (трудоемкость) жоғар
өндіріс салаларын қалыптастыру және дамыту; ауыл шаруашылық шикізаттарын
терең технологиялық өңдеу және түпкі өнім өндіру экономикасын мемлекет
тарапынан басым түрде қолдап-дамыту мақсаты және міндеті анықталған. Бұл
міндетті ісе асыру біріншіден, көптеген жұмыс орындарын ашуға, жаңа
мамандықтар дайындауға, жұмыссыздықты жоюға, еңбекақы табысын арттыруға жол
ашады; екіншіден, еңбек пен жұмыс күшінің сапасы жоғарылап, еңбек
өнімділігі және жалпы экономика тиімділігі артады; үшіншіден, жалпы ұлттық
өнімнің құрылымы жақсарып, ұлттық табыс үлесі артады; төртіншіден, салық
төлемдері өседі және мемлекет бюджетінің мүмкіншіліктері кеңейеді.
Әрине бұл Қазақстанның ұзақ мерзімдік әлеуметтік-экономикалық және
құрылымдық даму бағдарламасы екені түсінікті. Ал нақты әлеуметтік
жағдайлар, оның ішінде, жұмыссыздық пен табыс табу мәселесі күнделікті және
тоқтаусыз шешімдер мен іс-әрекеттерді қажет ететіні де белгілі. Сондықтан,
Президенттің Џкімімен орталық Џкімет пен жергілікті әкімшіліктер алдына
басым міндет ретінде жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюдың жалпы мемлекеттік
және әрбір жеке аймақтың орта мерзімдік (2001-2003 жж.) және қысқа, әрбір
келер жылға арналған арнайы бағдарламаларын жасау, олардың орындалуын
қамтамасыз ету, Џкімет пен Президент Кеңестерінің кеңейтілген
мәжілістерінде есеп беру тәртібі белгіленді.
Сонымен, бүгінгі күндері Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың және
халыққа әлеуметтік кепілдік берудің жаңа механизмдері қалыптасуда.
Республикалық және аймақтық деңгейде, өндіріс ұжымдары мен жеке адам
деңгейінде әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктер түрлері мен
нормаларын анықтау, олардың есептеу-жоспарлау әдістемелерін жетілдіру, заң
жүзінде бекіту жұмыстары жүргізілуде.
Әлеуметтік нормативтер жалпы мемлекет, өндіріс әртүрлі әлеуметтік
топтар мен еңбек ұжымдары деңгейінде анықталып, бекітіледі. Әлеуметтік
нормативтер жүйесін үш салаға бөліп қарастыруға болады: 1) тұрғындардың
барлығына ортақ әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер мен әлеуметтік
қорғаулар; 2) қоғамның экономикалық белсенді мүшелеріне, яғни еңбекпен
қамтылғандар мен уақытша жұмыссыздарға арналған әлеуметтік кепілдіктер мен
қорғау шаралары; 3) қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің мүддесін
қорғайтын және оларға белгілі мөлшерде әлеуметтік кепілдік беретін мемлекет
шаралары.
Нақты алғанда – бұлар: мемлекет тарапынан кепілдік берілетін және
анықталып, заң жүзінде бекітілетін жалақының, окладтар мен ставкалардың
зейнетақы мен әлеуметтік жәрдем-төлемдердің шекті (ең төменгі) мөлшерлері.
Мысалы, 2002 жылғы Республика бюджетінде еңбекақы мен зейнетақының
минималды мөлшері анықталып, бекітілген. Бұл құжатта ресми түрде басқа да
көптеген әлеуметтік кепілдіктер мен әлеуметтік қорғау механизмдерінің
мемлекеттік нормативтері мен әлеуметтік даму индикаторлары анықталған (осы
Заңның 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 36 және
37-баптарын қараңыз).
Қазақстан Џкіметінің 2001-2003 жылдарға арналған мемлекеттік өндіріс
саясатының негізгі бағыттары деп аталатын бағдарламасында жиынтық ішкі
өнім 2003 жылы 2001 жылмен салыстырғанда - 124%, өндіріс көлемі - 135%,
экспорт - 130%, импорт - 128%, өндірісте жұмыс істейтіндер саны -
150% өсетіні белгіленіп отыр. Әлем нарығында 1998 жылдың бірінші
жартысында мұнай мен түсті металдар бағасы орта есеппен алғанда
20% төмендеген, ал алдағы кезеңде қара металдар құймасына, түсті металдар
түрлеріне және мұнайға, сарапшылардың айтуынша сұраныс қысқара түседі, баға
деңгейі төмендейді екен. Осы жағдайға байланысты экономика мен әлеуметтік
даму ресурстары мен мүмкіншіліктерін Қазақстанның сыртан емес, өз ішінен,
ұлттық өндіріс салаларының дамуынан іздестіру қажеттілігі қалыптасып отыр.
Әлеуметтік реформаларды жеделдету үшін нарықтық экономиканың құқықтық Заң
негіздерін одан әрі жетілдіріп, дамыту қажет. Құқықтық қорғау біздің елде
едәуір дережеде қалыптасқаны белгілі. Әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен
міндеттерді нақты жүзеге асыру үшін әр түрлі деңгейдегі мемлекет мекемелері
мен қоғамдық ұйымдардың күш-жігерін жұмылдырып, қабылданған Заңдардың
үстемділік етуін қамтамасыз ету бір күндік науқан емес, қабылданған
стратегиялық бағыт. Нарықтық шаруашалық субъектілерінің, әр түрлі
әлеуметтік топтардың және қарапайым қоғам мүшелерінің экономикалық және
әлеуметтік мүдделерін қорғайтын, оларды қылмыстық элементтердің
озбырлығынан арашалайтын, бюрократиялық кедергілерге тосқауыл қойып,
іскерлік пен белсенділіке жол ашатын заңдар жүйесі алдағы үш жыл ішінде
(2001-2003 жж.) толық жасалып, қабылданатын болады. Нақты айтқанда, 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақы реформасының жаңа стратегиясына өту
басталды. Қазақстанда зейнетақымен қамсыздандырудың көп сатылы жүйесі
қалыптасуда. Ендігі уақытта болашақ зейнетақының қалыптасу жауапершілігі
негізінен азаматтардың өздеріне және жұмыспен қамтамасыз етуші
кәсіпорындарға (жұмыс берушілерге) жүктеледі. Қазақстанда қабылданған
зейнетақы реформасы дамыған Батыс елдерінің өзінде әлі толық енгізілмеген,
бірақ оның қажеттілігі толық мойындалып отырған, өте күрделі де түпкілікті
(радикалды) реформа екенін атап айту қажет. Бұл реформаның түпкіліктілігі
оның нарық принциптеріне негізделгенінде жатыр. Біріншіден, әрбір жеке адам
табысының 10%-ін ай сайын таңдаған Зейнетақы қорына аударып отырады. Яғни,
зейнетақымен қамсыздандыру негізінен жұмыскердің жеке өзіне, оның тапқан
табысына тікелей байланысты болмақ. Екіншіден, зейнетақы қорында жиналған
қаражат капитал нарығында айналымға шығып, иесіне дивиденд түрінде табыс
түсіретін болады. Зейнетақы қорлары және ондағы жиналған қаражат капиталға
айналып, капитал нарығының құрамдас бір бөлігін құрайтын болады. Џшіншіден,
зейнетақы қорлары несие беруші институт ретінде қызмет атқаратын болады.
Төртіншіден, зейнетақы қорларында жиналған қаражат өндірісте капитал
ретінде пайдаланылып, ұлттық шаруашылықтың ішкі инвестициялық және даму
мүмкіншіліктерін кеңейтеді. Мысалы, бүгінгі күннің өзінде бір ғана ҚР
Ұлттық банкі жанында құрылған зейнетақы қорында 16 млрд. теңгеге жуық қаржы
жиналыпты. Қазақстанда осы Мемлекеттік қордан басқа оннан артық тәуелсіз
акционерлік және жеке меншік зейнетақы қорлары құрылған. Олардың ішінде ең
үлкені Қазақстанның Халық банкі жанында ашылған зейнетақы қоры: салым
салушылардың саны 251 мың адам, тартылған қаржы сомасы 413 млн. теңге. Осы
қордың құрылтайшы-компаниялары: Қазақстан темір жолы, Қазмұнайгаз,
ҚазТрансОйл, KEGOC, Қазақстанның Халық Банкі.
1998 жылдың соңында Қазақстанда Еңбек туралы Заң қабылданды. Осы Заң
шеңберінде еңбекақы мен тариф жүйесі одан әрі жетілдіріле түсті. Әлеуметтік
қорғау шараларының жүйелілігі мен кешенділігі ерекше маңызды, сондықтан осы
күндері Қазақстан Республикасы халқын әлеуметтік қорғау жүйесін түбегейлі
реформалау концепциясы жасалуда. Концепцияда қоғам мен мемлекет тарапынан
ерекше қорғау шараларына мұқтаждарға әлеуметтік қорғаудың ныспылық сипатын,
халықтың әлеуметтік-демографиялық, экологиялық және басқа да жағдайларына
байланысты өздерін жарамды тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етуге мүмкіндіктері
шектеулі топтарына бағытталуын дамыта түсу алдын ала қарастырылған. Осыған
байланысты әрбір отбасының табыс деңгейін есептеу жүйесін қалыптастыру
көзделген.
Қазақстанда соңғы жылдары БҰҰ-ның арнайы агенттігінің демеушілігімен
Халықаралық әріптестік орталығында адам дамуы бойынша бес рет қатарынан
ғылыми-тәжірибелік конференция өткізілді. БҰҰ-ның жанындағы агенттік
әлемнің 174 елінде тұрғындардың өмір сүру жағдайын жан-жақты зерттеп, адам
дамуының индексі деп аталатын статистикалық мәліметтер бойынша қорытынды
баяндамасын жариялап, жыл сайын арнайы конференциялар өткізіп тұрады. Адам
дамуының жалпы индексі негізінен төрт интегралды көрсеткіштердің негізінде
есептеледі. Олар: тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығын көрсететін
индекс, тұрғындардың орташа білім деңгейін өлшейтін индекс және жиынтық
ұлттық өнім деңгейін абсолютті және салыстырмалы түрде өлшейтін индекстер.
Мысалы, Қазақстан тұрғындарының білім деңгейі 97,5% және бастауыш, орта
және жоғарғы оқу орындарындағы оқушылардың үлесі 67%; бұл көрсеткіштер
Қазақстанда орта есеппен тұрғындардың білім деңгейі 11,7 оқу жылына тең
екенін білдіреді екен, ал білім алу индексі – 0,873. Бұл көрсеткіштер осы
күнге дейін көп өзгерген жоқ. Бірақ соңғы жылдары Қазақстандағы ішкі
экономикалық және экологиялық жағдайлардың қиындай түсуіне байланысты жалпы
өмір сүру индексі (адам дамуының индексі) күрт төмендеп, бұрынғы әлемдегі
54-ші орыннан Қазақстан 63-ші орынға жылжыпты.
Мемлекеттік статистика орталығының мәліметтері бойынша, 1997 жылы ауыл
шаруашылығының дағдарысқа ұшырауына байланысты тұрғындардың негізгі азық-
түлік түрлерін тұтыну деңгейі ғылыми дәлелденген нормадан біршама төмен
қалыптасқан . Республикада орташа отбасы табысының жартысына жуығын азық-
түлік өнімдеріне жұмсайды . Қазақстанда күнкөріс деңгейінің ең төменгі шегі
2001 жылдың ортасында 4098 теңгеге дейін өтерілген, ал бұл көрсеткіштің
ресми деңгейі 4080 теңге (2000 жылдың мамыр айы). Қазақстанның орташа
статистикалық тұрғыны 1990 жылы 73 кг ет, 188 кг сүт, 76 кг көкөніс, 225
дана жұмырқта, 11 литр өсімдік майын, 38 кг қант сияқты тағам түрлерін
тұтынған болса, 2000 жылы бұл тағамдар түрлерін тұтыну көлемі Қазақстанда
бірталай қысқарған: ет – 50 кг, сүт – 73 кг, жұмыртқа – 63 дана, көкөніс –
55 кг, өсімдік майы – 7,5 литр, қант – 18 кг болған. Мұндай жағдайдың
негізгі қалыптасу себебі тұрғындардың реалды табысының төмендеуінде.
Мысалы, Алматыда 10 жұмыртқаның бағасы шамамен 0,7 доллар болса, АҚШ-та бұл
тағамның 12 данасы 0,7 доллар тұрады екен, арнайы кесіліп алынған сиыр
етінің 1 килограмы Алматыда 3 доллар (АҚШ-та шамамен 4 доллар), шұжықтың 1
килограмм Алматыда 2,5 доллар тұрады (АҚШ-та 2-3 доллардан аспайды).
Америкада 8 сағат жұмыс ітейтіндердің ең төменгі айлық ақысы шамамен 900
доллар құрайды 5.
Жалпы 1991-2001 жылдары әлеуметтік экономикалық жағдайдың күрделене
түсуіне байланысты Республикада денсаулық пен демография көрсеткіштері
төмендеген. Соңғы жылдары (1991-1996 жж.) адам дамуының индексі 0,774 (1991
ж.) – 0,660 (1996 ж.) дейін түсіп кеткен. Жақында БҰҰ-ның адам дамуына
арналған 1998 ж. Бүкіләлемдік қорытынды баяндамасы жарияланды. Әлемнің 64
елінде адам дамуының ең жоғарғы деңгейі қамтамасыз етілген. Олардың ішінде
алдыңғы 10 орында Канада, Франция, Норвегия, АҚШ, Исландия, Финляндия,
Нидерланды, Япония, Жаңа Зеландия және Швеция орналасыпты. Қазақстан адам
дамуын орташа деңгейде қалыптастырған елдер тобына жатқызылған. Адам дамуы
индексінің (АДИ) орташа деңгейін қамтамасыз еткен елдердің саны әлемде 65
болса, Қазақстан олардың арасында 29-шы орынды иеленіпті. Бұрынғы Совет
елдерінен Белорусь – 4 орында, Ресей – 8, Эстония – 13, Литва – 15, Латвия-
28, Армения – 35, Украина, Түркменстан, Өзбекстан – 38, 39, 40, Грузия,
Қырғызстан және Әзірбайжан – 44, 45 және 46, Молдова – 49, Тәжікстан – 54
орында.
Сонымен қатар бұл баяндамада мынандай да мәліметтер келтірілген:
әлемде 1 млрд астам адам ауыз су тапшылығын бастан кешіріп отырған , 880
млн. адам қажетті медициналық қызметке зәру, 880 млн. астам ересек адамдар
әріп танымайды , 1 млрд астам адам әлемде азық-түлік тапшылығында өмір
сүріп жатқан . Қазақстанда соңғы бір-екі жылда жиынтық ұлттық өнім
деңгейінің біршама тұрақтануына байланысты және Џкіметтің еңбекақы мен
зейнетақы төлемдерінің төленуін тікелей өз міндетіне алуының нәтижесінде
әлеуметтік жағдай түзеліп келеді. Осы күндері Қазақстанда экономикалық-
әлеуметтік дамудың жаңа кезеңі басталды деуге болады. Әрине соңғы 5-6
жылда, жалпы дағдарыс кезінде күрделеніп, тіпті асқынып кеткен әлеуметтік
проблемаларды шешу оңайға түспейді. Мысалы, 1997 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда өнеркәсіп өндірісінде жұмыс істеушілердің жалпы көлемі 50%
қысқарған, оның ішінде машина жасау және металл өңдеу өндірісінде - 70%-ке,
ал жеңіл өнеркәсібінде 90%-ке қысқарыпты. Екіншіден, әлеуметтік мәселені
түбегейлі шешудің негізі ұлттық экономиканың өсуінде жатыр. Оңтүстік-Шығыс
Азия елдерінде бастау алып, Ресей мен Латын Америкасы елдерін шарпыған
дүниежүзілік қаржы-валюта дағдарысы экономикасы нық Солтүстік Америка мен
Батыс Еуропа елдерінің өзін қобалжытуда. Сондықтан Қазақстанда 2002 ж.
көкек айында өткен Џкімет мәжілісінде Мемлекеттік өндіріс саясатының
негізгі бағыттары деп аталатын құжаттың талқыланғаны белгілі. Басқасын
айтпағанда, бұл жерде ресми түрде отандық өндірісті дамытудың қажеттілігі
және тек қана табиғи ресурстарды шетке сату арқылы өмір сүру мүмкін
еместіліг мойындалып, жаңа индустриялдық даму саясаты қолға алынатыны
белгілі болды.
Џшіншіден, экономикалық құлдырау мен әлеуметтік дағдарыстың бұрын
айтыла бермейтін себептерінің бірі – Қазақстанда мемлекеттік және азаматтық
тәртіп пен жауапкершіліктің толық жетіліп, қалыптаспағанында. Бұл жағдай
Елбасының Қазақстан халқына жолдауында (Қазақстан-2030) нақты да тура
айтылған. Соңғы кездері мемлекеттік тәртіп пен жауапкершілік қолға алынып,
қоғам мен экономикада жалпы тұрақтылық пен алға жылжу белгілері қалыптаса
бастады.
Кез келген мемлекеттің негізгі міндеті халықты жұмыспен қамтамасыз ету
және тұрғындардың тұрмыстық жағдайын жақсарту екені белгілі. Қазақстанда
2000 және 2001-2003 жылдарға арналған тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз
етудің ұзақ және орта мерзімдік Бағдарламасы жасалып, Џкіметке ұсынылған.
Халықты еңбекпен қамту саясатының негізгі бағыттары былай анықталған:
- еңбек және әлеуметтік Заң шығару жүйесін толықтыру және нақтылай түсу
арқылы еңбек қатынастары мен еңбекпен қамтамасыз етудің құқықтық
реттеу жүйесін жетілдіру;
- жұмыстан шығып қалған азаматтардың қайтадан жұмысқа тұруына
көмектесу;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz