Жеке кәсіпкерлік - кэсіпкерліктің нысаны ретінде
Еліміздің экономикалық жүйесінде мемлекеттік тәуелсіздігімізді алған сәттен басталған түбегейлі өзгерістер әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы құрудың қажеттігін туғызып, мүлдем жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыруды талап етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі - экномикалық тұрғыда дамудағы уақыт талабы еді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» деп аталатын Қазақстанның келешекте гүлденіп дамуының ұзақ мерзімді басымдықтарын анықтаған халыққа арнаған жолдауында біздің еліміздің алдына қоятын басты мақсаты: үлттық бірлік, әлеуметтік эділдік, барша қазақстандықтардың экономикалық жоғары деңгейдегі ахуалы тэн тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды құру болып табылатындығын атап өтеді. Қоғамның бірлігі мен ішкі түрақтылығының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болу қажеттігін де баса көрсетеді.
Кэсіпкерлік, тұтас алғанда, ауылдық жерлерде де жақын арадағы онжылдықта нарықтық құрылымдарға қосымша күш беретін және инфраструктуралар сүрақтары мен әлеуметтік мәселелер айрықша мэнге не салаға айналуы тиіс.
Қазіргі таңдағы қоғамымызда жұмыссыздық кедейлік, зейнетақы мен төлемақылардың төмен мөлшері, тағы басқа толып толып жатқан әлеуметтік мәселелердің өз шешімін тиісінше таппай жүргені жасырын емес. Осындай мәселелерді шешудегі мемлекеттің мақсаты болып азаматтарға, шаруалар мен ауылдық жердің түрғындарына кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қажетті құралдармен қамтамасыз етудің де мәселелері басты назарда болуы қажет.
Жаңа экономикалық қатынастырды қалыптастыру барысында біздің дербес мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі пайда болып жатқан құрылымдарды қаржылық және құқытық қамтамасыз етудің мәселелері өте өткір туындап отырғаны белгілі.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» деп аталатын Қазақстанның келешекте гүлденіп дамуының ұзақ мерзімді басымдықтарын анықтаған халыққа арнаған жолдауында біздің еліміздің алдына қоятын басты мақсаты: үлттық бірлік, әлеуметтік эділдік, барша қазақстандықтардың экономикалық жоғары деңгейдегі ахуалы тэн тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды құру болып табылатындығын атап өтеді. Қоғамның бірлігі мен ішкі түрақтылығының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болу қажеттігін де баса көрсетеді.
Кэсіпкерлік, тұтас алғанда, ауылдық жерлерде де жақын арадағы онжылдықта нарықтық құрылымдарға қосымша күш беретін және инфраструктуралар сүрақтары мен әлеуметтік мәселелер айрықша мэнге не салаға айналуы тиіс.
Қазіргі таңдағы қоғамымызда жұмыссыздық кедейлік, зейнетақы мен төлемақылардың төмен мөлшері, тағы басқа толып толып жатқан әлеуметтік мәселелердің өз шешімін тиісінше таппай жүргені жасырын емес. Осындай мәселелерді шешудегі мемлекеттің мақсаты болып азаматтарға, шаруалар мен ауылдық жердің түрғындарына кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қажетті құралдармен қамтамасыз етудің де мәселелері басты назарда болуы қажет.
Жаңа экономикалық қатынастырды қалыптастыру барысында біздің дербес мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі пайда болып жатқан құрылымдарды қаржылық және құқытық қамтамасыз етудің мәселелері өте өткір туындап отырғаны белгілі.
. Құқықтық нормативтік актілер:
1. ҚР 1995-жылғыЗО-тамыздағыКонституциясы
2. ҚР Азаматтық кодексі 1994 ж. 27-желтоқсан
3. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодксі 1999 ж. 13-шілде
4. ҚР Салық кодексі 2001 ж. 12-маусым
5. ҚазССР «Қаз ССР-інде шарушылық қызметтің еркіндігі және
кэсіпкерліктің дамуы туралы» 1990-жылғы 11-желтоқсандағы Заңы.
6. ҚР «Жеке кэсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Заңы 1992 ж. 4
маусым
7. ҚР «Лицензиялау туралы» Заңы 1995 ж. 17 сәуір
8. ҚР «Банкроттық» Заңы 1997 ж. 21 қантар
9. ҚР «Жеке кэсіпкерлік туралы» Заңы 1997 ж. 19 маусым
10. ҚР «Шағын кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдауы туралы» Заңы 1997 ж.
19 маусым
11. ҚР «Шарушылық (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы 1998 ж. 31
наурыз
12. ҚР «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының
мэртебесі туралы» Заңы 1998 ж. 30 маусым.
13. ҚР «Неке және отбасы туралы» Заңы 1998 ж. 17 желтоқсан.
II. Мақалалар және монографиялар:
14. Ахметбекова С. А. Предприниматель как участник гражданского
оборота // Вестник КазГУ №3 2000 г.
15. Басин Ю. Г. , Фурсов В. Т. Основы бизнеса в условиях рыночной
экономике Казахстана А: 1992 г.
16. Балкен М. Проблемы банкротства индивидуальных
предпринимателей. // Правовая реформа в Казахстане №4 2000 г.
17. Беляева 3. С. Крестьянское (фермерское) хозяйство как субъект
гражданского права. Учебное пособие. Субъекты гражданского
68
права отв. ред. Абова Т.Е. -М: Институт государства и права РАН 2000 г.
18. Бекназарова А.Т. Современное состояние, тенденции и перспективы
развития предпринимательства в РК // Вестник КазНУ №4 2002 г.
19. Бажкенова Р. Защитим права предпринимателя // Фемида №6, 1999 г.
20. Григоренко С. Проблемы гражданско-правового статуса
индивидуального предпринимателя. // Хозяйство и право № 5 1999 г.
21. Джандосов С. У. Крестьянские хозяйство: каким ему быть? //
Экономика и жизнь №7 1990 г.
22. Жилинский С. Э. Предпринимательское право (правовая основа
предпринимательской деятельности) учебник для ВУЗОВ. М: Изд.
«НОРМА» 2000 г.
23. Жетпысбаев Б. Аграрное право РК. Учебник. Казахстанский
институт правоведения и международных отношений. А:
«ДАНЕКЕР» 2000 г.
24. Иванов А. Б. Государственному регулированию
предпринимательства - правовую основу // Юрист №7. 2002 г.
25. Ермаков В. Как стать индивидуальным предпринимателем,
Библиотечка предпринимателя. А: «Центр обслуживания
предпринимателей Секрет+Сервис» 2000 г.
26. Ермаков В. Основы предпринимательского (гражданского) право,
учебное пособие часть 1, Библиотечка предпринимателя. А: «Центр
обслуживания предпринимателей Секрет+Сервис» 2001 г.
27. Климкин С. И. Вопросы читателей: простое товарищество //
Предприниматель и право №5-6 1997 г.
28. Климкин С. И. Правовые формы предпринимательства в РК. учебное
пособие, А: «БАСПА» 1997 г.
29. Кусаинова Л. А. Право землепользования крестьянских фермерских
хозяйств в РК (историко-правовой анализ), учебное пособие, Акмола
1998 г.
69
30. Лер О. Страхование малого и среднего предпринимательства //
Вестник Правительства №3 1999 г.
31. Лаптев В. В. Проблемы предпринимательской (хозяйственной)
правосубъекности // Государство и право №11 1999 г.
32. Лобков А. X. Законодательство и бизнес в Казахстане // Деловой мир
Казахстана№4-5. 1998 г.
33. Лобков А. X. Государственная регистрация в предпринимательской
деятельности // Предприниматель и право №10, 11. 1999 г.
34. Лобков А. X. Совместная деятельность в бизнесе правовая основа и
проблемы // Предпринимательство и право №3 1999 г.
35. Нам Г. Новая инициатива Президента РК по поддержке малого
бизнеса // Предприниматель и право №16 1999 г.
36. Олейник О. М. Предпринимательское (хозяйственное) право, том 1,
учебник, М: «ЮРИСТ» 1999 г.
37. Романкова И.В. Правовое регулирование предпринимательской
деятельности граждан в РК Автореферат А: 1996 г.
38. Ручкина Г. Ф. Конституционные основы предпринимательства в
России // Конституционное и муниципальное право №4. 2002 г.
39. Рудецких А. Шишкина А. Поддержка малого предпринимательства
со стороны государства //Вестник предпринимателя №5 2001 г.
40. Романкова В. А. Процедура приобретения правового статуса
индивидуального предпринимателя // Актуальные проблемы
гражданского права. Материалы ежегодной республиканской
научно-практической конференции аспирантов и соискателей. А.
февраль 2002 г.
41. Сулейменова М. К. Покровский Б. В. Худяков А. И. Жакенов В. А.
Право и предпринимательство в РК. учебное пособие, А: «Жеты
жаргы» 1994 г.
42. Суханова Н.Т. Взаимоотношения предпринимателя и государством //
Зангер№12. 2002 г.
70
43. Сафинов К. Б. Роль правительства в формировании предпринима-
тельской среды // Предприниматель и право №11, 17, 2002 г.
44. Туржанов С. А. О защите и поддержке частного предпринима-
тельства в городе Алматы // Правовой вестник №15 2002 г.
45;.. Ташенова С. Совместное предпринимательство // Внешнеэкономи-ческая деятельность в Казахстане №10 2000 г.
46. Устюкова В. В. Правовое положение крестьянского (фермерского) и
личного подсобного хозяйства в условиях аграрной реформы - М:
Институт государства и право РАН 2000 г.
47. Хруцкий В. Е. Как стать предпринимателем // США экономика,
политика, идеология №9 1992 г
1. ҚР 1995-жылғыЗО-тамыздағыКонституциясы
2. ҚР Азаматтық кодексі 1994 ж. 27-желтоқсан
3. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодксі 1999 ж. 13-шілде
4. ҚР Салық кодексі 2001 ж. 12-маусым
5. ҚазССР «Қаз ССР-інде шарушылық қызметтің еркіндігі және
кэсіпкерліктің дамуы туралы» 1990-жылғы 11-желтоқсандағы Заңы.
6. ҚР «Жеке кэсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Заңы 1992 ж. 4
маусым
7. ҚР «Лицензиялау туралы» Заңы 1995 ж. 17 сәуір
8. ҚР «Банкроттық» Заңы 1997 ж. 21 қантар
9. ҚР «Жеке кэсіпкерлік туралы» Заңы 1997 ж. 19 маусым
10. ҚР «Шағын кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдауы туралы» Заңы 1997 ж.
19 маусым
11. ҚР «Шарушылық (фермерлік) қожалығы туралы» Заңы 1998 ж. 31
наурыз
12. ҚР «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының
мэртебесі туралы» Заңы 1998 ж. 30 маусым.
13. ҚР «Неке және отбасы туралы» Заңы 1998 ж. 17 желтоқсан.
II. Мақалалар және монографиялар:
14. Ахметбекова С. А. Предприниматель как участник гражданского
оборота // Вестник КазГУ №3 2000 г.
15. Басин Ю. Г. , Фурсов В. Т. Основы бизнеса в условиях рыночной
экономике Казахстана А: 1992 г.
16. Балкен М. Проблемы банкротства индивидуальных
предпринимателей. // Правовая реформа в Казахстане №4 2000 г.
17. Беляева 3. С. Крестьянское (фермерское) хозяйство как субъект
гражданского права. Учебное пособие. Субъекты гражданского
68
права отв. ред. Абова Т.Е. -М: Институт государства и права РАН 2000 г.
18. Бекназарова А.Т. Современное состояние, тенденции и перспективы
развития предпринимательства в РК // Вестник КазНУ №4 2002 г.
19. Бажкенова Р. Защитим права предпринимателя // Фемида №6, 1999 г.
20. Григоренко С. Проблемы гражданско-правового статуса
индивидуального предпринимателя. // Хозяйство и право № 5 1999 г.
21. Джандосов С. У. Крестьянские хозяйство: каким ему быть? //
Экономика и жизнь №7 1990 г.
22. Жилинский С. Э. Предпринимательское право (правовая основа
предпринимательской деятельности) учебник для ВУЗОВ. М: Изд.
«НОРМА» 2000 г.
23. Жетпысбаев Б. Аграрное право РК. Учебник. Казахстанский
институт правоведения и международных отношений. А:
«ДАНЕКЕР» 2000 г.
24. Иванов А. Б. Государственному регулированию
предпринимательства - правовую основу // Юрист №7. 2002 г.
25. Ермаков В. Как стать индивидуальным предпринимателем,
Библиотечка предпринимателя. А: «Центр обслуживания
предпринимателей Секрет+Сервис» 2000 г.
26. Ермаков В. Основы предпринимательского (гражданского) право,
учебное пособие часть 1, Библиотечка предпринимателя. А: «Центр
обслуживания предпринимателей Секрет+Сервис» 2001 г.
27. Климкин С. И. Вопросы читателей: простое товарищество //
Предприниматель и право №5-6 1997 г.
28. Климкин С. И. Правовые формы предпринимательства в РК. учебное
пособие, А: «БАСПА» 1997 г.
29. Кусаинова Л. А. Право землепользования крестьянских фермерских
хозяйств в РК (историко-правовой анализ), учебное пособие, Акмола
1998 г.
69
30. Лер О. Страхование малого и среднего предпринимательства //
Вестник Правительства №3 1999 г.
31. Лаптев В. В. Проблемы предпринимательской (хозяйственной)
правосубъекности // Государство и право №11 1999 г.
32. Лобков А. X. Законодательство и бизнес в Казахстане // Деловой мир
Казахстана№4-5. 1998 г.
33. Лобков А. X. Государственная регистрация в предпринимательской
деятельности // Предприниматель и право №10, 11. 1999 г.
34. Лобков А. X. Совместная деятельность в бизнесе правовая основа и
проблемы // Предпринимательство и право №3 1999 г.
35. Нам Г. Новая инициатива Президента РК по поддержке малого
бизнеса // Предприниматель и право №16 1999 г.
36. Олейник О. М. Предпринимательское (хозяйственное) право, том 1,
учебник, М: «ЮРИСТ» 1999 г.
37. Романкова И.В. Правовое регулирование предпринимательской
деятельности граждан в РК Автореферат А: 1996 г.
38. Ручкина Г. Ф. Конституционные основы предпринимательства в
России // Конституционное и муниципальное право №4. 2002 г.
39. Рудецких А. Шишкина А. Поддержка малого предпринимательства
со стороны государства //Вестник предпринимателя №5 2001 г.
40. Романкова В. А. Процедура приобретения правового статуса
индивидуального предпринимателя // Актуальные проблемы
гражданского права. Материалы ежегодной республиканской
научно-практической конференции аспирантов и соискателей. А.
февраль 2002 г.
41. Сулейменова М. К. Покровский Б. В. Худяков А. И. Жакенов В. А.
Право и предпринимательство в РК. учебное пособие, А: «Жеты
жаргы» 1994 г.
42. Суханова Н.Т. Взаимоотношения предпринимателя и государством //
Зангер№12. 2002 г.
70
43. Сафинов К. Б. Роль правительства в формировании предпринима-
тельской среды // Предприниматель и право №11, 17, 2002 г.
44. Туржанов С. А. О защите и поддержке частного предпринима-
тельства в городе Алматы // Правовой вестник №15 2002 г.
45;.. Ташенова С. Совместное предпринимательство // Внешнеэкономи-ческая деятельность в Казахстане №10 2000 г.
46. Устюкова В. В. Правовое положение крестьянского (фермерского) и
личного подсобного хозяйства в условиях аграрной реформы - М:
Институт государства и право РАН 2000 г.
47. Хруцкий В. Е. Как стать предпринимателем // США экономика,
политика, идеология №9 1992 г
Кіріспе
Еліміздің экономикалық жүйесінде мемлекеттік тәуелсіздігімізді алған
сәттен басталған түбегейлі өзгерістер әлеуметтік бағыттағы нарықтық
экономиканы құрудың қажеттігін туғызып, мүлдем жаңа қоғамдық қатынастарды
қалыптастыруды талап етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі -
экномикалық тұрғыда дамудағы уақыт талабы еді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 деп аталатын Қазақстанның
келешекте гүлденіп дамуының ұзақ мерзімді басымдықтарын анықтаған халыққа
арнаған жолдауында біздің еліміздің алдына қоятын басты мақсаты: үлттық
бірлік, әлеуметтік эділдік, барша қазақстандықтардың экономикалық жоғары
деңгейдегі ахуалы тэн тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды
құру болып табылатындығын атап өтеді. Қоғамның бірлігі мен ішкі
түрақтылығының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болу қажеттігін де баса
көрсетеді.
Кэсіпкерлік, тұтас алғанда, ауылдық жерлерде де жақын арадағы
онжылдықта нарықтық құрылымдарға қосымша күш беретін және инфраструктуралар
сүрақтары мен әлеуметтік мәселелер айрықша мэнге не салаға айналуы тиіс.
Қазіргі таңдағы қоғамымызда жұмыссыздық кедейлік, зейнетақы мен
төлемақылардың төмен мөлшері, тағы басқа толып толып жатқан әлеуметтік
мәселелердің өз шешімін тиісінше таппай жүргені жасырын емес. Осындай
мәселелерді шешудегі мемлекеттің мақсаты болып азаматтарға, шаруалар мен
ауылдық жердің түрғындарына кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қажетті
құралдармен қамтамасыз етудің де мәселелері басты назарда болуы қажет.
Жаңа экономикалық қатынастырды қалыптастыру барысында біздің дербес
мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі пайда болып жатқан құрылымдарды
қаржылық және құқытық қамтамасыз етудің мәселелері өте өткір туындап
отырғаны белгілі.
Бүгінгі күні, меншік қатынастарына қатысты реформалар, шаруашылық
субъектілерінің ұйымдастыру-құқықтық нысандарының көп түрлілігі,
кэсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу
эдістерінің елеулі тәжірибеде де, теориялық тұрғыда да құқықтық реттеуде
шынайы демократиялық қағидалар басшылыққа алынады, атап айтқанда,
кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыру саласында Қазақстан Республикасының
барлық азаматтарының тең мүмкіндіктері қағидасы және кэсіпкерлік еркіндік
қағидасы.
Нарықтық экономиканы кэсіпкерлік қызмет еркіндігі қағидасынсыз елестету
мүмкін емес. Аталған қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-
бабында баян етілген: Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде
алган кдндай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Меншікке, онынь
ішінде мұрагерлік күкыгына заң мен кепілдік беріледі. Соттыіь шешімінсіз
ешкімді де өз мүлкінен айыруга болмайды. Заіьмен көзделген ерекше
жагдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның күлы тен,
бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Әркімнііь кэсіпкерлік кызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кэсіпкерлік кызмет үшін еркін
пайдалануга күкыгы бар. Сонымен, еліміздің негізгі Заңының азаматқа мүлдай
құқық берілетінін жариялауы үлкен мэнге ие, ал бүл құқықтардың жүзеге
асырылуы мемлекеттің әлеуметтік түрақтылығын қамтамасыз етудің құралы
болатыны сөзсіз.
Қазақстан Республикасыдағы жеке кэсіпкерлік өз дамуын 80-жылдардың
соңынан алады. Осы кезең ішінде экономика саласында оның қызметін реттейтін
көптеген нормативтік құқықтық актілер қабылданды. Солай бола түрса да, осы
саладағы нормативтік базаны жетілдіруге байланысты көптеген мәселелер элі
күнге дейін өз шешімін таппай келеді.
Аталмыш саладағы қоғамдық қатынастардың жеткілікті түрде, ауқымды
құқықтық реттелгеніне қарамастан, шешімдер талап ететін сүрақтар элі де
жетерлік. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа
(фермерлік) қожалығы туралы Заңының 1-бабының 3-тармағы
заңды түлға құрмастан шаруа қожалығы нысанының болуын ғана белгілейді. Ал
тәжірибеде шаруа қожалықтары заңды тұлға ретінде құрылып эрекет етеді, көп
жағдайда Қазақстан Республикасы 1994-жылғы 27-желтоқсанда қабылданған
Азаматтық кодексіне қайшы келмейтін жауапкершілігі шектеулі серіктестік
нысанында қүрылады. Бұдан жоғарыда аталған Заң нормасында жоюды талап
ететін қайшылықтар туындайды. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодекс жеке кэсіпкерлердің құқыққабілеттігін жеке түлғанікімен
бірдей көлемде белгілейді, бірақ жеке кэсіпкерлік құқықтыққабілеттілік пен
эрекетқабілеттілікке мемлекеттік тіркеуден өткен сэттен бастап ие болады
және құқықтарды жүзеге асыру саласында мүмкіндіктері де аса зор емес. Яғни,
жеке кэсіпкердің құқыққабілеттілігі тек уақыт бойынша ғана емес, жеке
түлғалармен салыстырғанда өкілеттіктерінің көлемімен де шектеулі. Сонымен,
қолданыстағы азаматтық заңнамаларда көрініс таппаған ережелер орнын
толтыруды қажет ететін құқықтағы ақтаңдақтық екені даусыз. Мысалы, жеке
кэсіпкер мен оның отбасы мүшелері оның мүлкіне мүліктік шара ретінде
өндіріп алу іс-жүргізуі қозғалатын болса, олар қорғаусыз қалады, мүның өзі
экономиканың басты саласы ретінде мемлекетпен таңдалған және кэсіпкер
қызметін жан-жақты қолдау қағидасына қайшы келеді.
Жоғарыда баяндалғандардың негізінде бүл дипломдық жүмыс тақырыбының
өзектілігімен толығымен келісуге болады. Бүгін де жеке кэсіпкердің құқықтық
жағдайын анағүрым терең зерттеудің қажеттілігі анық туындап отыр. Жеке
кәсіпкердің қүықтық жағдайы мәселелері отандық эдебиеттерде де жеткіліксіз
зерттелген, бүл кэсіпкерлік құқықтық қарым қатынастырды зерттеу саласындағы
жаңа ғылыми еңбектердің жоқтығымен түсіндіріледі.
Ғылыми зерттеудің жалпы эдістемелік және теориялық негізін
диалектикалық эдіс, таным теорисы құрайды, жүмыс барысында тарихи,
салыстырмалы-құқықтық және өзге де дэстүрлі жалпы ғылыми эдістер
қолданылды.
Осы зерттеудің ғылыми-теорилық негізі Ю.Г. Басин, М. Балкен, С.
Григоренко, С.У. Жандосов, С.Э. Жилинский, В. Ермаков, С.И. Климкин, Л. А.
Кусаинова, В.В. Лаптев, М.К. Сулейменов, В.Е. Хруцкий, өзге де Қазақстан
Республикасындағы түлғаның құқықтық мэртебесіне қатысты конституциялық
құқық, азаматтық құқық, азаматтық іс жүргізу құқығы, аграрлық, кэсіпкерлік
құқық саласындағы танымал заңгер-ғалымдар мен зерттеуші-құқықтанушылардың,
сонымен қатар ТМД елдері ғалымдарының да ғылыми еңбектері
танылады.Кэсіпкерлік қызметтің өзекті мәселелеріне байланысты жаңа
эдебиеттердегі ғылыми зерттеулердің болуына қарамастан, жеке кэсіпкерлік
туралы ғылыми көзқарастар мен пікірлер жеткіліксіз деуіміз: ғылыми
жұмыстардың кэсіпкерліктің барлық нысандарын тұтастай зерттеумен шектелуіне
байланысты екендігін ескерген жөн. Дипломдық жұмысты жазуда Қазақстан
Республикасы құқық жүйесінде жеке кэсіпкердің кү-қықтық жағдайы мәселелерін
кешенді түрде зерттеуге тырыстық.
Бұл ғылыми жұмыста эсіресе, жеке кэсіпкерліктің үйымдық-құқықтық
нысандарының теориялық жағдайларында, олардың кэсіпкерлік қатынастардың
өзге субъектілерінен ерекшелендіретін айрықша белгілеріне, және кэсіпкер
қызметін қуру мен тоқтатуына тоқталуды жөн көрдік. Сондай-ақ, жеке
кэсіпкердің құқықтық жағдайымен байланысты теориялық және тәжірибелік
өзекті мәселелер бойынша ТМД елдері заңнамасына салыстырмалы құқықтық
талдау жүргізілді: жеке кэсіпкерліктің бір ретінде бірлескен кэсіпкерлік
мүшелерінің тең қүдығы туралы; банкроттық институты; жеке кэсіпкердің
құқыққабілеттігі; сонымен қатар заңды түлға болып табылатын шаруа
қожалығына қарағанда, заңды түлға құрмастан жүзеге асырылатын жеке кэсіпкер
мэртебесінің оң жақтары бар екендігін салыстыру әдісін қолданып көрсету.
Дипломдық жүмысты орындауға жеке кэсіпкердің құқықтық жағдайының
ерекшеліктері мен оның қызметін реттеудегі кездесетін мәселелерді
анықтауға, жеке кэсіпкерлікпен байланысты заңнамаларды жетілдіру мақсатында
кешенді зерттеуге басты көңіл бөлінді. Осы аталған
зерттеудщ негізгі мақсаттары непзшде келесідеи сұрақтар
жөншде мазмұндауды жөн санадық:
* жеке кэсіпкердің жалпы ерекшеліктерін зерттеу;
* жай серіктестіктің шаруа қожалығының мүшелерінің құқықтық
жағдайын салыстыру мен таңдау;
* шаруа (фермерлік) қожалығының мүшелерінің ауыл шарушылық
қызметінің мэнін зерттеу;
* заңды тұлға құрмай-ақ шаруа қожалығын құрудың заңды тұлға
нысанында құрылған шаруа қожалықтарына
қарағанда
артықшылықтарға толы екендігіне тоқталу;
* жеке кэсіпкер құқыққабілеттілігін заңдық реттеудің мәселелеріне
тоқталу;
* жеке кэсіпкер қызметін тоқтату мен оның банкроттығы мәселелерін
тоқталу;
* жеке кэсіпкердің құқықтық жағдайын реттейтін заңнамаларды
жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу.
Бұл жұмыстың нормативтык негізгі ретінде Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің, Қазақстан
Республикасы Салық кодексінің, Қазақстан Республикасы Лицензиялау туралы,
Қазақстан Республикасы Банкроттық туралы, Қазақстан Республикасы Жеке
кэсіпкерлік туралы, Қазақстан Республикасы Шаруа (фермерлік) қожалығы
туралы, Қазақстан Республикасы Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау
туралы заңдарының нормалары қолданылды.
1 Тарау. Жеке кәсіпкерлік - кэсіпкерліктің нысаны ретінде
1.1. Жеке кэсіпкерліктің түсінігі мен мэні
"Кэсіпкерлік нысаны (үііымдық құқықтық нысан)" терминның өзі заң
шығарушылық және іскерлік айналымда жақында пайда болды. Өзінің пайда
болуымен бүл жаңа экономикалық қатынастарды қалыптастырды. Кеңес дэуріндегі
советтік экономикада мемлекеттік сектордың үстемдік еткені белгілі.
Мемлекеттік емес сектордың рөлі тым аз мөлшерде еді. Тіпті, "қайта құру"
деп аталған уақытта да жаңа экономикалық қатынастырдың пайда болуы мен
дамуы ешқандай нэтиже бермеді. Солай бола түрса да, белгілі бір ілгері
басушылықты тіптен ескермеу объективсіз болар еді, мысалы, 80-жылдардың
ортасымен 90- жылдардың басындағы кезең. 1987 ж. 30 маусымда қабылданған
СССР-дің "Мемлекеттік кэсіпорын (бірлестік) туралы" Заңын, 1988 ж. 26
мамырдағы СССР-дің "СССР кооперациялар туралы" Заңын, , өзге де бірлскен
кэсіпорындар қызметін реттуге арналған бір 1989 ж. 7 сэуірдегі СССр Жоғарғы
Кеңесі Президиумының "Жалдау қатынастар туралы" Жарлығын қатар актілерді
атап өтуге болады. Кэсіпкерліктің дамуында үлкен мэнге ие СССР министірлер
Кеңесімен 1990 ж. 8 тамызда бекітілген "Шағын кэсіпорындарды қуру мен
дамыту шаралары туралы " Ереженің маңызы зор болды.
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізуін кэсіпкерлік
нысандары жөніндегі үлттық заңнамаларды қалыптастыруға ықпал етті. Біздің
жағдайда нысан ретінде "Тип.құрылым белгілі бір мазмүлдағы ішкі сыртқы
көрініс" түсіндіріледі.1 Сонымен, бүл дипломдыі жүмыста Қазақстан
Республдикасы және ТМД елдері заңнамасында көзделген кэсіпкерлік қызметті
жүзеге асырудың нақты эдістері - бүл дипломдық жүмыстың зерттеу пэні болып
табылады.
Кэсіпкерлік белгілі бір ү_йымдық оның нысанын таңдау көптеген
факторларға байланысты: шаруашылық субъектілерінің қаржылық
1 Ожегов С.И. Словарь русского языка (Под. Ред. Шведовой Н.Ю.), 16 изд.
Москва.: изд. Русский язык, 1984 г., стр.761
мүмкіндігі, қызмет ортасы, қандай да бір нысанның салыстырмалы
артықшылықтары. Әрбір елдің кэсіпкерлікті үйымдастыру бойынша өз заңнамасы
эрекет етеді. Сонымен бірге, элемдік тәжірибеде типтік кэсіпкерлік
қызметтің ұйымдастырушылық - құқықтық нысаны бар. Бұған: жеке кэсіпкерлік,
жай серіктестік, толық және коммандиттік серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, акционерлік қоғамдар, мемлекеттік мекемелер жатады.
Бүл негізгі нысандар кэсіпкерлік субъектісіне қарай эр елде өзіндік
модификацияға ие болуы мүмкін.3
Кэсіпкерлік қызметтің түрлері мен нысандарын кэсіпкерлікті құқықтық
реттеу жүйесінің элементі ретінде бөліп қарастыру кәсіпкерліктің
экономикалық негізінің тәжірибелік және теоретикалық тұрғыда үлкен мэнге
ие. Бұл - аталған саланы зерртейтін заңнаманы дүрыс қолдануға және оны
нақты орындауға, сондай-ақ нормативтік құқықтық актілердегі қарама-
қайшылықтарды анықтауға және заңнамадағы ақтаңдықтықтарды жойып , оны
жетілдіруге зор ықпалын тигізеді.
Кэсіпкерлік қызметтің нысандары мен түрлері жөнінде сөз қозғағанда "түр
мен нысан" терминдерінің заңнамада, ғылыми терминологияда және тілде жиі
ауыстырылып қоданылатынын ескеруіміз қажет. Осы дипломдық жұмыс барысында
кәсіпкерліктін түрі ретінде кэсіпкерліктің негізгі бөлімшелерін түсінеміз,
бүл негізгі бөлімшелер - түрлер ретінде қарастырылатындықтан да бір-біріне
нысан болуы мүмкін емес. Басқаша айтқанда, кэсіпкерліктің бір түрі
басқасына нысан болуы мүмкін емес.
Ал кэсіпкерліктің нысанына келетін болсақ, бүл өндірістік құрылымдар.
Кэсіпкерліктін түрлері эр түрлі нысанда болуы мүмкін, кэсіпкерліктің бір
түрлі нысандарда көрініс табу мүмкін, ал кэсіпкерліктің бірнеше түрі үқсас
нысанда кездесуі мүмкін.4 Осы бөлімнің бірінші тақырыбында заңды түлға
2 Климкин С.И. Учебное пособие Правовые формы предпринимательства в РК,
А: Баспа, 1997 стр. 4-5
3 Жилинский С.Э. Предпринимательское право (Правовая основа
предпринимательской деятельности.
Учебник. М.: Норма-Инфра 2002 г. стр.94)
4 Сулейменов М.К., Покровский Б.В.. Худяков А.И. Жакенов В.А. Право и
предпри нимательство в РК
Учебное пособие А.: Жетэ жарғы, 1994 г., стр.36-37
құрмай-ақ жеке түлғалардың кэсіпкерлікті жүзеге асыруының ұйымдық құқықтық
нысанына қысқаша сипаттама беріледі.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы "Кәсіпкерлік қызмет
туралы" Заңында (бүдан эрі - Заң) кэсіпкерліктің түрі мен нысаны арасында
нақты айырмашылық келтірілмеген. Заңның мэтініндегі кэсіпкерліктің түрі мен
нысанын ажырату қиынға соғады, өйткені олардың нақты түсінігі
қарастырылмаған. Жағарыда атап өтілгендей түр мен нысагн терминдері көп
мағыналы және бір бірімен жиі ауыстырылады. Сәйкесінше, заңнамада да заңдық
эдебиетте де олар түрлі мағынада қолданылады, сондай-ақ синоним ретінде де
жиі кездеседі. Кэсіпкерлік нысандарын бөлуде оның заңдық мазмүлын
білдіретін заңдық нысандары туралы айтылады. Яғни, бір ғана мазмүнның өзі
түрлі заңдық нысандырда, ал түрлі мазмүн бірдей нысандарда болуы мүмкін.
Кэсіпкерліктің заңдық нысандарын ең алдымен кэсіпкерлік қызметтің
субъетілеріне қарай бөлуге болады. Осы негізде жеке түлғалардың және заңды
түлғалардың кэсіпкерлік қызметін бөліп қарастыруға болады. Кэсіпкерлік
қызметтің субъектісі бойынша мүндай бөлу Қазақ ССР нің 1990-жылғы 19-
желтоқсандағы "Қазақ ССР-дегі кэсіпкерліктің дамуы мен шаруашылық қызметтің
еркіндігі туралы" Заңының 2-бабына сэйкес келеді.
Жеке түлғалардың кэсіпкерлігі туралы сөз қозғағанда, заңды түлға құрмай-
ақ, жеке түлғалардың кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруын айтамыз. Жеке
түлғалардың кэсіпкерлігі тек қана жеке кэсіпкерлік түрінде болуы мүмкін,
бүл өз кезегінде, жеке кэсіпкерлікті білдіреді. Кэсіпкерлер ретінде жеке
түлға немесе бірнеше жеке түлға болуы мүмкін. Заң шығарушы белгілегендей,
бір түлғадан қү_рылса - жеке кэсіпкерлік, бірнеше түлғаларадан құрылса,
үйымдастурышылық нысаны - бірлескен кэсіпкерлік болып саналады. Бұнымен
қатар, жай серіктестік, отбасылық кэсіпкерлік, шаруашылық (фермерлік)
қожалықтар түріндеде кэсіпкерлік қызмет кең таралған.
10
1.2. Қазақстан Республикасы заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерліктің
нысандары
Жеке кэсіпкерлік немесе заңды тұлға құрмай азаматтардың (жеке тұлға)
кэсіпкерлік қызметі кэсіпкерліктің ұйымдастырушылық құқықтық нысанының бір
түрі болып табылады. Жеке кэсіпкерлік нысандарының ерекшелігі: азаматтардың
бастамашылық қызметі олардың жеке меншігіне негіделеді және мазмүны жағынан
коммерциялық болып табылады. Олар эр қашанда тауарларға (жүмыстар, қызмет
көрсетулер) деген сұранысты қанағаттандыру жолымен пайда табуға бағытталады
және нақты жеке тұлғаның атынан оның тәуекелдігі мен мүліктік
жауапкершілігіне негізделіп жүзеге асырылады. Жеке кэсіпкерліктің
субъектілері тек Қазақстан Республикасынаң азаматтары ғана емес, егер
халықаралық шарттар мен заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, сонымен бірге
шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар да бола алады.
Жеке кэсіпкерлікке арналған ең бірінші заңдық акт СССР-дің 1987 -жылғы
19-қарашадағы "Жеке еңбектік қызмет туралы" Заңы болып табылады. Аталған
заңның қабылдануымен кішігірім өндіріс пен қызмет көрсету саласында шағын
бизнес пайда болды: бас киімдер, аяқ-киімдер, киімдер тігу, тү-рмыстық
техникамен қамтамасыз ету, бейне-таспа өнімдерін прокатқа беру, гүлдерді
өсіру мен сату т.б. Жеке кәсіпкерліктің қарқынды дамуы 19991-1992
жылдардағы кәсіпкерлік жөніндегі заңнамалардың дамуымен тікелей байланысты
болды. Ендігі кезектегі кәсіпкерлік заңды түлға құрмай-ақ биржалық және
биржадан тыс тауар нарықтарында айтарлықтай ірі делдалдық мэмілелер
жасайтын және орындайтын брокерлермен де жүзеге асырыла бастады.5
Қазақстан Республикасның Азаматтық Кодексіне сэйкес азаматтардың заңды
түлға құрмай-ақ кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыруы шағын кэсіпкерліктің бір
түрі болып табылады. Шағын кәсіпкерлік субъектісінің түсінігі Қазақстан
Республикасының 1997- жылғы 19- маусымдағы Шағын
5 Климкин С.И. Учебное пособие Правовые формы предпринимательства в РК, А:
Баспа, 1997 стр. 20-21
11
кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңының 3-бабынаң 1-тармағында
былайша анықталған: Заңды түлға қүрмайтын жеке адамдар және
қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің
жалпы қүны орта есеппен бір жыл ішінде алпыс мың еселенген айлық есептік
көрсеткіштен аспайтын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды түлғалар
шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Яғни, шағын кэсіпкерлік субъектілеріне тек заңды түлғалар ғана емес,
заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке түлғалар да
жатады.
Жоғарыда заңнамамен белгіленгені айтылғандай, дэлірек айтсақ Қазақстан
Республикасы 1997 - жылғы 19- маусымдағы "Жеке кэсіпкерлік туралы" Заңымен
заңды тұлға қүрмастан жеке тұлғалар кэсіпкерлігінің: жеке және бірлескен
екі түрі көрсетілген. Жеке кэсіпкерлік азаматтың өзіне меншік құқығымен
тиесілі мүлкі негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және оған билік
етуге мүмкіндік беретін өзге де құқықтар арқылы жүзеге асырылады. Жеке
кэсіпкерлікті некеде түрған азамат өзінің жүбайын (зайыбын) кэсіпкер
ретінде көрсетпей жүзеге асыратын болса, мүлдай жағдайда кэсіпкерлікті
жүзеге асыруға зайыбының келісімі талап етілмейді.
Бірлескен кэсіпкерлік ортақ меншік құқығы мен тиесілі мүліктері
негізінде, сондай - ақ мүлікті бірлесіп пайдалануға және оған билік етуге
жол беретін өзге құқық негізінде азаматтар тобымен жүзеге асырылады. Өз
кезегінде бірлескен кэсіпкерлік үш үйымдастырушылық құқықтық нысанға
бөлінеді:
а) жүбайлардың ортақ бірлескен меншігіне негізделіп
жүзеге
асырылатын жүбайлардың кэсіпкерлігі;
б) шаруашылық фермерлік қожалықтарының немесе жекешелендірілген
түрғын үйге ортақ бірлескен меншік негізінде іске асырылатын отбасылық
кэсіпкерлік;
в) кэсіпкерлік қызмет жалпы үлестік меншікке негізделіп
жүзеге
асырылатын жай серіктестік.
12
Қолданыстағы заңнамалар нормаларындағы мынадай екі жағдайға мэн
бергеніміз жөн:
Біріншіден, жеке кэсіпкерді тіркегенде заңды тұлға қүрылмайды, яғни
жеке мүліктің заңдық оқшауланып, іскерлік айналымға қатысуы орын алмайды.
Соған байланысты мұндай кэсіпкерге несие берушілер өз талаптарын қойған
жағдайда кэсіпкерлік субъектісін барлық мүлкі іс жүргізу заңнамасымен
белгілінген тэртіпте өндіріп алуға жатады. Сондықтан да кэсіпкерліктің
мүлдай нысаны үлкен тэуекел мен байланысты емес бизнес салаларында ғана кең
таралады. Екіншіден, жеке кэсіпкерлерге заңды түлғалар үшін көзделген
бизнес жүргізу ережелері таралады. Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-
маусымдағы Шағын кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңында жеке
кэсіпкерлердің шағын кэсіпкерлік субъектісі ретінде көрсетілуі, сондай-ақ
оларға өндірістік кооперативтер, серіктестіктердің барлық түрлерінің
жатқызылуы ерекше мэнге ие. Яғни, жеке кэсіпкерлер тең құқықтарды
пайдаланып, заңды түлғалармен бірдей міндеттер атқарады. Кэсіпкерлік
қызметті жүзеге асыруда жеке кәсіпкерлер шарт жасауда еркін және өз
міндеттемелерін орындамаған немесе тиісінше емес орындаған ретте,
айыппүлдық шараларды қоса алғанда өздері жауагіты болып табылады. Оларға
кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында міндеттемелерді бұзғаны үшін
қолданылатын жауапкершілік жөніндегі жалпы ережелер де таралады: егер олар
міндеттемені тиісінше орындау бой бермейтін күштердің (форс-мажорлық мэн-
жайлар) салдарынан мүмкін болмағандығын дэлелдей алмаса, мүліктік
жауапкершілікке тартылады.
Жеке кэсіпкер өз қызметін өзінің атынан жүзеге асырады. Бірлескен
мэміле жасаған жағдайда, заңда актілерімен көзделген жағдайларды
қоспағанда, құқықтар мен міндеттер бірлескен кэсіпкерліктің барлық
қатысушыларының атынан жүзеге асырылады.
Бірлескен шаруашалық қызмет кең мағынасында қандай да бір шаруашылық
мәселені шешуде субъектілердің өзара эрекеттесуін білдіреді. Шаруашылық
айналымның жекелеген қатысушылары өздерінің мүліктерін
13
біріктіріп, қатысушылардың бэрі үшін қажетті нэтижеге қол жеткізуге талпына
алады, жалпы шаруашылық мақсаттың объектілері коммерциялық қызметтегі
немесе тұрмыстық деңгейдегідей түрліше болуы мүмкін.
Бірлескен қызмет жөніндегі заңнама соңғы жылдары көптеген өзгерістерге
ұшырады. Соның ішінде Қазақ ССР-нің 1963-жылғы 28-желтоқсанда қабылданған
Азаматтық Кодексін атап өтуге болады. Мұнда азаматтар мен ұйымдар мен
арасында шарт жасаудың еркіндігіне кең жол ашылды. Азаматтық заңнаманың
мүндай негіздері сол кезеңдегі кэсіпкерлік пен меншік нысандарының
түрлерінің қалыптасуымен белсенді дамуына алғы шарт болғаны сөзсіз. Қазіргі
уақытта бірлескен қызмет туралы шарт Қазақстан Республикансының 1994-жылы
27-желтоқсанда қабылданған (Жалпы бөлім) реттелген, "Бірлескен қызмет
туралы шарт (жай серіктестік)" деп аталатын 12-тарау "Меншік құқығы және
заттық құқықтар бөлімінде көрініс тапқан". "Жай серіктестік" термині
азаматтық заңнама негіздерімен легальды айналымға енгізіліп, үлттық
заңнамамызбен оң қабылданды. Мү_ны Қазақстан Республикасының 1992-жылғы 4-
шілдедегі "Жеке кэсіпкерлікті қолдау мен қорғау туралы" Заңының
ережелерінен де айқын аңғаруға болады. Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексінің 228-бабына сэйкес "Бірлескен қызмет туралы шарт бойынша (жай
серіктестік шарты) тараптар жалпы шаруашылық мақсатқа жету бірлесіп эрекет
жасауға міндеттенеді". Бүл шарттан туындайтын қатынастар өзге шарттар
негізінде пайда болатын құқықтық қарым-қатынастарадан көп ерекшеленеді.
Алайда осы түхтағы бір қызық жайт: борышқордың да, несиеберушінің де, не
болмаса тараптардың мүдделері қарама қайшы емес бір типтік болып табылады,
және жалпы шарушылық мақсатқа қол жеткізуге бағытталады. Сондықтан да,
бірлескен қызмет туралы шарттың тараптары оның қатысушылары
(серіктестіктері) болып аталады. Бұл шарт егер оның қатысушылары жай
түлғалар болып табылса, нотариалдық куэландыруды қажет етпейді. Жай
серіктестікті шаруашылық серіктестіктен нақты ажырата білгеніміз жөн.
Өкінішке орай, бүл екі түсінікті шатастыру жиі кездеседі. Бүл қарапайым
түсіндіріледі:
14
бірінші жағдай да, екінші жағдайда да заңшығарушы тіптен өзгеше мағынаны
білдіретін мазмүлдағы "серіктестік" термині қолданылады. Бүл түсініктердің
маңызды айырмашылығы келесіде: шаруашылық серіктестік заңды түлға болып
табылады, жай серіктестік заңды түлға болып табылмайды. Осыдан-ақ келесі
айырмашылық туындайды: жай серіктестік мүлікке құқылы емес, өз атынан
шарттар жасай алмады, сотта жауапкер және талапкер болып табылмайды, жеке
балансқа, мөрге ие емес.
Солай бола түрса да, белгілі бір көзқарастар бойынша бүл
серіктестіктердің кейбір үқсас жақтарын да байқауға болады, мысалы,
шаруашылық серіктестік нысанының бір түрі болып табылатын - толық
серіктестік. Олардың жалпылығы: қатысушылардың үшінші түлғалардың алдында
міндеттемелері бойынша жауап беру тэртібінде көрініс табады. Толық
серіктестік қызметін тоқтатқан жағдайда, оның барлық қарыздарын жабу үшін
мүлкі жетіспеген жағдайда, серіктестік үшін оның қатысушылары мүліктің
жетіспеген бөлігінде өндіріп алу жүргізілуі мүмкін барлық мүлкімен ортақ
жаукапкершілікте болады. Жай серіктестікке қатысты мүндай жағдай келесідей
реттеледі: жалпы шығындары мен залалдар қатысушылардың жалпы мүлкі есебінен
жабылады, ал жетпейтін сома қатысушылардың арасында осы мүлікте олардың
үлесіне пропорционалды түрде бірлескен тэртіпте өндіріледі. Алайда, бүл
жерде келесідей сәттерді ескеру қажет: жай серіктестіктің қатысушысы өзінің
шартымен жауапкершіліктің аталған тэртібін өзгертуге құқылы, ал толық
серіктестіктің қатысушыларының жауапкершілігі императивтік заң нормаларымен
белгіленетіндіктен де өзгертуге жатпайды.
Жай серіктестік заңды түлға болып табылмайтындықтан да, оның қызметін
басқару арнайы құрылған органдармен емес, қатысушыларыдың тікелей жалпы
келісімімен жүзеге асырылады. Серіктестік қатысушыларының көпшілік даусымен
шешім қабылдауға мүмкіндік беретін азаматтық заңнама негіздермен
салыстырғанда, бүл сүрақты реттеудің ерекшелігі осында. Заң
қатысушыларға басқа қатысушылардың келісімі
15
негізінде бірлескен қызметке және жалпы істерді жүргізуге жетекшілік етуді
бір қатысушыға тапсыруға құқық беретіндіктен де, мүндай тэртіп қатысушылар
саны көп болған жағдайда белгілі бір қиындықтар туғызады.
Қатысушылар салымы ретінде кез-келген мүлік үсынылуы мүмкін: ақша
құралдары, бағалы қағаздар, қозғалмайтын мүліктер, тауарлар. Сондай-ақ,
пайдалану құқығының, интеллектуалдық меншік объектісінің де салым ретінде
беріліуне тиім салынбайды. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі
салым ретінде еңбектік салымға да жол береді.м Заңмен сондай-ақ,
үйымдастырушылық ус жүргізуді де салым ретінде қарастыру мүмкіндігі туралы
атап өту ерекше мэнге ие болар еді. Себебі, қатысушылардың салымын ақшалай
бағалауда олардың келісімінің өзі жеткілікті болып табылатын шаруашылық
қожалықтарының жарғылық қорының құрылуына қарағанда, мүлда тәуелсіз
аудиторлық тексеруді жүргізіледі, ал ортақ мүліктегі салымдарды бағалау
қатысушылардың өздерімен жүзеге асырылады. Бүл түсінікті жағдай: жай
серіктестік заңды түлға болып табылмайды, өз атынан үшінші түлғалармен
мэміле жасамайды, сондықтан да шаруашылық серіктестіктерде жасалатын
мәмілелер үшін маңызды болып табылатын міндеттеменің орныдалуын мүліктік
қамтамасыз етуге бағытталған шара үшінші түлғалар үшін талап етілмейді.
Сонымен, салымдардың көлемін дұрыс бағалау бірлескен қызмет туралы шарт
қатысушалының өздері үшін мағыналы, өйткені олардың үлес мөлшеріне қарай
табыстар мен шығыстарға қатысты қатысушылығы анықталады. Тағы бір назар
аудартатын тұсы: шартта эрбір қатысушының үлесі жөнінде арнайы келісім
болмаса, қатысушылардың үлесі тең болып саналады.
Жай серіктестік заңда түлға болып табылмайтындықтан, оның меншігі
жөнінде сөз қозғауға ешқандай негіздеме жоқ.6 Шаруашылық серіктестіктерінің
қызметімен салыстырғанда, жай серіктестік қызметі салықтық қарым-
қатынастарға қатысты өзгеше құқықтық жағдайға ие:
' Климкин С.И. Учебное пособие Правовые формы предпринимательства в РК, А:
Баспа, 1997 стр. 4-5
16
табысы Қазақстан Республикасының 2001-жылғы 12-маусымдағы Салықтар және
бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы кодексіне (Салық кодексі)
сэйкес салық салу объектісіне жататын заңды түлғалар қызметіне қарағанда,
жай серіктестік тұтас алғанда салықтық қатынастардың субъектісі болып
табылмайды.
Бірлескен қызмет туралы шарт қатысушыларының ақшалай немесе өзге де
мүлктік салымдары олардың жалпы үлестік меншігі болып табылады. Сэйкесінше
өз үлесіне еркін билік ету құқығын қоспаған жағдайда, бүл мүліктерге жалпы
үлестік меншік туралы барлық ережелер таралады. Өйткені, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі жай серіктестіктерге қатысты келісідей
қатаң талапты белгілейді: бірлескен қызмет туралы шарттың қатысушысы шартың
басқа қатысушыларының келісімінсіз жалпы мүліктегі өз үлесіне билік етуге
құқылы емес. Басқа сөздермен айтқанда, жай серіктестіктің мүліктік тэртібі
дара және бір ғана меншік иесі болып келетін шаруашылық серіктестік
мүлкінің тэртібіне қарағанда елеулі ерекшеліктерге ие.
Ауыл шаруашылығы саласындағы фермерлік сектордың қүрылуы жер
реформаларының аса маңызды мәселедерінің бірі болып табылады. Бүл өз
кезегінде, ауыл шаруашылыңғындағы түрлі меншіктік қатынастардың
қалыптасуына, аграрлық экономика секторлырының мемлекттік,
кооперативтік, акционерлік, үжымдық және көпқырлы аграрлық қүрылым ретінде
пайда болуына бағыталады.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу жермен жүмыс жасайтын түлғалардың
меншіктік қарым-қатынастар тетігінде белсенді рөл атқаруымен және олардың
көп болуымен тығыз байланысты. Өйткені, жер қатынастарындағы басты түлға
жерді шарушылық пайдалану құқығына ие түлға емес, осы жерді пайдалануды
тікелей жүзеге асыратын түлға басты фигура болып табылады.7
7 Ерофеев Б.В. Земельное право России. М: Юрист. 1994 стр.20
17
Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік)
қожалығы туралы Заңы шаруа қожалықтарын құрудың және олардың жүмыс
істеуінің құқықтық, үйымдық және экономикалық негіздерін белгілейді.
Мемлекет азаматтардың шаруашылық қызметте жеке эрекет етуіне және
әлеуметтік эділеттікке кепіл береді, сондай-ақ олардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға да кепілдік бере отырып, шаруа қожалықтарының дамуы
үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыруды көздейді.
Ең алғашы рет шаруа (фермерлік) қожалығы термині Қазақ ССР-інің 1990-
жылғы 21-мамырдағы Шаруа қожалығы туралы Заңының 1-бабында былайша
көрсетілді: Шаруа қожалығы деп ауыл-шаруашылығын бірлесіп жүргізуде
өндіріс шаруа қожалығы мүшесінің жеке еңбегіне және ортақ меншіктегі
өндіріс құралдары мен өзге де мүлікке артықшылықты негізделген тұлғалардың
отбасылық-еңбектік бірлестігі танылады.
Ал, еліміз тәуелсіздік туын желбіретіп, өз алдына дербес мемлекет
ретінде элемдік қауымдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде орныққаннан
кейінгі тұста Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 19-бабының 4-
тармағының 1-тармақшасында шаруа (фермерлік) қожалығы термині
азаматтардың заңды тұлға қүрмастан жүзеге асыратын кэсіпкерлік қызметінің
бір нысаны ретінде аталған болатын. Содан кейін Қзақстан Республиккасы
Президентінің 1995-жылғы 22-желтоқсандағы Жер туралы Заң күші бар
Жарлығын 40-бабында шаруа (фермерлік) қожалығы жер учаскелерін түрақты
пайдалану құқығына ие жер пайдаланушы субъектілер ретінде қарастырылды.
Алайда, аталаған актілердің ешқайсысыда да бүл субъектінің заңдық тұрғыдағы
құқықтық жағдайын нақтылап көрсетпеді. Яғни, көрсетілген заңнама нормалары
шаруа қожалығы немесе фермерлік шаруашылық ретінде белгілі бір субъект
эрекет етуі тиіс деген жансақ пікір қалыптастырды: бүл түхта құқытық
құрылуы жағынан олардың түрліше болу мүмкіндігі ескерілмеді.
18
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, шаруа қожалықтары мен фермерлік
шаруашылықтардың құқықтық жағдайы арасындағы келесідей айырмашылықтарды
атап өтуге болады:
біріншіден, шаруа қожалығы деп тұлғалардың отбасылық-еңбектік
бірлестігі танылады, яғни, жалпы бірлескен меншікке негізделген отбасылық
кэсіпкерлік болып табылады (бүл бірінші нысаны);
екіншіден, фермерлік шаруашылық екі нысанда болуы мүмкін - бір ғана
қатысушыдан тү_ратын бірлескен қызмет туралы шартқа негізделген жай
серіктестік нысанындағы жеке кэсіпкерлік.
Өз кезегінде, аталған субъектілердің барлығы да жерді пайдаланумен,
сондай-ақ, ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындауымен және оны қайта өндеумен
тығыз байланысты болып келетін жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын тең
құқықты шаруашылықтар болып танылады. Бүл меншікті жалпы үлестік меншік пен
жалпы ортақ меншікке бөлуге байланысты.
Шаруа (фермерлік) қожалықтарының қызметін реттейтін заңнамаларда шаруа
қожалығы ретінде ауыл-шаруашылығын бірлесіп жүргізуде өндіріс шаруа
қожалығы мүшесінің жеке еңбегіне және ортақ меншіктегі өндіріс құралдары
мен өзге де мүлікке артықшылықты негізделген түлғалардың отбасылық-еңбектік
бірлестігі қарастырылады. Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-
наурыздағы Қазақстан Республикасының кейбір зң актілерін күші жойылған деп
тану туралы (Шаруа қожалықтар мәселеріне қатысты) Заңына сэйкес эрекет
етуін тоқтатып, заңдық күшін жойған Қазақ ССР-інің 1990-жылғы 21-мамырдағы
Шаруа қожалығы туралы Заңында шаруа қожалықтарының мүшелері ретінде
жүбайлар (зайыбы), балалары, ата-анасы, басқа туысқандары және шаруа
қожалығын бірлесіп жүргізетін өзге де түлғалар танылған болатын. Өзге де
түлғалардың шаруа қожалығының мүшесі ретінде көрсетілуі Қазақ ССР-інің 1990-
жылғы 21-мамырдағы Шаруа қожалығы туралы Заңына 1993-жылғы 8-сэуірде
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Каулысымен еңгізілген өзгерістерге
сэйкес алынып тасталды, ал Қазақстан Республикасының 1998-
жылғы 31-
19
наурыздағы Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы Заңында өзге түлғалар шаруа
қожалығының субъектісі ретінде танылмады.
Біздің ойымызша, бұған келесідей себептер эсер етті. Шаруа қожалығы
құрамына өзге түлғалардың саны анықталмай кіретіні заңнама белгіленген
жеңілдіктер мен артықшылықтарды пайдалану мақсатында жалған шаруа
қожалықтарының қүрылуы мүмкіндігін туғызған болатын. Яғни, туыстық
байланысы жоқ түлғалар өзге нысандағы: шағын ауыл шаруашылық кэсіп
орындары, ауыл-шаруашылығы кооперативтері т.б. шаруа қожалығы мэртебесінен
құқықтық жағдайы жағынан элдеқайда ерекшеленетін шаруашылықтарды қүруы
мүмкін еді. Н.Н. Веденин Тек отбасы ғана шаруа қожалығын ядросы бола
алады деп орынды атап өте келе, туыстық байланысы жоқ адамдар тобының
емес, жекеленген түлғалардың шаруа қожалығы мүшелігіне кіруі ереже түрінде
көрсетілмей, ерекше жағдайларда жол берілетіні көрсетілгені жөн деп
санайды.8
Осыған қатысты айтылған Г.А. Волковтың Шаруа қожалығын ауыл
шаруашылығы өндірістік кооперативтерінен және ауыл шаруашылығындағы
кэсіпкерлік қызметтің өзге нысандарынан ажыратын белгісі - отбасы еңбектік
бірігуге негізделуінде деген пікірімен толықтай келісуге болады.9
Профессор К.А. Шайбеков шаруа қожалығы субъектісін анықтауға қатысты
мәселеге орай өз көзқарасын былайша білдіреді, Отбасы мәселесі эдебиетерде
аз зерттелген, отбасы демографиялық, адамгершіліктік тэрбиелік және
мүліктік құқықтық үш түрғыдан қарастырылып, оған, яғни отбасы мәселесіне
шаруашылық экономикалық бірлік ретінде тиісінше дэрежеде көңіл бөлінбеді10
Бұдан эрі танымал зерттеуші К.А. Шайбеков: Отбасылық факторға адамзаттық
фактор ретінде ерекше көңіл бөлген жөн, - дейді. Отбасылық бірлестік іске
деген жанұя мүшелерінің адамгершіліктік қатынасын ынталандырып,
шығармашылық бастама үшін кең мүмкіндіктер
Ведомости Верховного Совета РК. 1993 г. № 8
Волков Г.А. Крестьянское хозяйство как субъект земельных правоотношений
(Историко-правовой аспект. Автореферат М. 1993г. Стр.12) 10 Шайбеков К.А.
Семейный арендный подряд. А 1992. стр.91
20
ашатыны сөзсіз. Сонымен бірге, жанүлның барлық мүшелері шаруашылықты тиімді
эрі адал жүргізуге мүдделі болатыны айтпаса да белгілі жағдай. Бүған қоса,
эрбір қатысушы өндірістің тек атқарушы субъектісі емес, оның
үйымдастырушысы ретінде де үлкен қанағаттанушылықты сезінеді. п
Жанүл - жұмысшылардың өндіріс иесінің бірі секілді өз қабілеттерін
толық жүзеге асыруына оң ықпалын тигізіп, шаруа қожалығы қызметін
үйымдастыру барысындағы еңбектің табысты да нэтижелі болатынына еш күмэн
келтірмейді.
Осы мазмүлдалған пікірді қолдай отырып, белгілі заңгер-ғалым,
құқықтанушы-зерттеуші Ю. Г. Басин мынаны атап көрсетеді: Шаруа қожалығының
отбасы ретіндегі жанү_я белгілеріне мыналар тэн: мүшелері арсындағы
байланыстың мықтылығы, мүдделердің бөлінбейтіедігі қарым қатынастардың
терең сенімдік сипатта болуы отбасылық түрмыстың күйбең
10
тіршілігі. Сондықтан шаруа қожалығы мүшелерін анықтайтын белгі -олардың
бір-бірімен туыстық қатынастарда болуы қажет.
Бүл жерде сонау 1872-жылы Ректор Сент-Джон де Крефкердің Кез келген
американдық фермердің философиялық үхтанымы өз көршілерін мазаламай және
ештеңе қарызданбай бэрінде өз жанүлсы үшін жасау... Осы алтын ережені эр
кез жадында ұстайтын және жақсы әйелі бар адамға жетістік кепілденген.13
Сонымен, қазіргі уақытта шаруа қожалығы құрамына туыстық байланысы жоқ
адамдардың кіруіне жол берілмейді. Л. А. Қүсайынова өз пікірінде былай
дейді: - Туыс болып табылмайтын мұндай түлғалар еңбек шарты бойынша жүмыс
істеуі мүмкін шаруа қожалығын мүшелерінің келісімімен өзінің мүлкі шегінде
шаруа қожалығы қызметіне қосқан мүлкінің шамасына қарай қатыса алады.14
11 Шайбеков К.А. Семейный арендный подряд. А 1992. стр.32
12 Басин Ю.Г. Вестник КазГУ № 2 1994 г.
13 Ректор Сент-Джон де Крефкерд Мысли американского по различным
городским проблемам. Чикаго.
1782 г. Стр.32
14 Кусаинова Л.А. Право землепользования крестьянских фермерских
хозяйств в РК (Историко-правовой
анализ. Акмола 1998 г.)
21
Біздің пікірімзше, осы айтылған көзқарастың екінші бөлігі қате
айтылған, себебі, түлға шаруа қожалығында өзінің еңбегімен қатыса отырып,
фактілік түрде жай серіктестік құрады, соған орай бірлескен шаруашылық
қызмет туралы шарт жасауы тиіс. Не болмаса бұл түлғалар шаруа қожалығында
жұмысшы ретінде қандай да бір мүлкін қоспастан жеке еңбек шартын жасап
қатысуы мүмкін.
Алайда, түлғаның отбасылық кэсіпкерлік түріндегі шаруа қожалығы мүшесі
деп танылуы үшін тек туыстық қатынастардың болуы ғана емес, сонымен қатар
шаруа қожалығаның ісін жүргізуде. Шаруа қожалығының еңбек сипаты маңызды
мэнге ие Қазақ ССР інің 1990-жылғы күші жойылған заңда мұндай норма
бекітілмесе де, осы Заңның бірқатар нормаларын талдау негізде Л.А.
Құсайынова заңшығарушы ең болмағанда қожалық басшысының жұмыссыз болмауын
көздеген деген түжырым жасайды. Бүл кэсіпкерлік қызметтің осы түрі
салымдарды енгізу негізінде ғана емес міндетті шарт ретінде жеке еңбектің
де болуы тиіс екендігін білдіреді. Осы айтылған шаруа қожалығы басшысының
бірінші кезекте жүмыссыз болмауына қатысты көзқарасты қолданыстағы
Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік)
қожалығы туралы Заңы нормаларына талдау жасай келе біз де қолдаймыз. Атап
айтқанда, Заңның 6-бабынаң 2-тармағында былайша тікелей белгіленген Жеке
еңбегімен қатысу негізінде шаруашылық жүргізетін, арнаулы ауыл шаруашылығы
білімі мен біліктілігі бар, ауыл шаруашылығында іс жүзіндегі жүмыс
тәжірибесі бар және осы ауданда, қалада, ауылда (селода), кентте тұратын
азаматтар шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскесін алуға басым
құқықты пайдаланады. Сондай-ақ, жер учаскесі үлесіне құқығы бар азамат
ауыл шаруашылығы үйымының қү_рамынан шыққан кезде, оған шаруа қожалығында
іс жүргізуіне арналып осы үйымның жерінен жер учаскесі берілген болатын.
Азаматтың жергілікті атқарушы органға өтініші және бөліп шығарылатын жер
учаскесінің орналасқан жері туралы қоса берілген
22
келісілген материалдар заңнама нормааларына сэйкес оған жер учаскесше құқық
беру үшін негіз болып табылады.
В.В. Петров көрсеткендей: Фермерлік шарашылықтардың отбасылық
-еңбектік сипаты оны кэсіпкерліктің өзге нысандарынан ажырататын ең бір
елеулі белгісі ретінде қарастырады. Американдық ғалымдар кейбір жағдайда
ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізудің отбасылық нысанын бөліп көрсетуде
келесіні критерийді негізге алады: орта жылдық есептеуде 1,5-тен кем
жалдамалы жұмысшылар еңбегін қолдануы.15
Біз үшін шаруа қожалығын анықтауда Латвия Республикасының 1990-жылғы 11-
тамыздағы Латвия Республикасының ауылдық жерлеріндегі жер реформасы туралы
Заңында көрсетілген төмендегі белгілерге ие отбасылық шаруашылықтарды шаруа
қожалықтары деп санаған дұрыс:
еңбекке қабілетті жанұя мүшелерінің ең болмағанда біреуінің
негізгі жұмыс орны шаруа қожалығы болып табылса;
отбасының шаруа қожалығынан алатын табысы шаруашалықтан
тыс алынатын табыстарының мөлшерінен артық болса.16
Жоғарыда Л.А. Қүсайынова атап өткендей, Қазақ ССР-інің 1990-жылғы
21-мамырдағы Шаруа қожалығы туралы Заңында тікелей атап
көрсетілмесе де шаруа қожалығандағы оның басшысының бірінші кезектегі
жұмыспен қамтылуы жанама түрде көзделеді. Бұған шаруа қожалығын
құруға ниет білдірген колхоз мүшесі (ауыл
шаруашылығы
кәсіпорындарының өзге қызметкерлері) колхоздың немесе совхоздың
құрамынан шығуы (яғни ондағы мүшелік немесе еңбектік
қатынасын
тоқтатады), сонымен шаруа қожағындағы жұмыс негізгі болып табылады
және еңбек ету жылына (еңбектік стаж) саналады осы заңның
7-ші
бабындағы көзделген норманы айтуға болады. Біздің қара
тырған
жағдайымызда Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы
Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы Заңы анақұрылым нақты норманы
15 Петров В.В. Земельное право России Стоглавъ. 1995 г. Стр. 172
16 Закон Республики Латвия О земельной реформе в сельской местности
Республики Латвия от 11 августа
1990 г.
23
бекітеді. Алғашқы және негізгі жұмыстылық туралы сөз қозғағанда шаруа
қожалығы басшысының немесе оның мүшелерінің кэсіби қызметін түсінген жөн.
Заңдық тұрғыдан алып қарағанда, - М.Дель мен К. Санс Эсеориуэла пікірінше -
шаруа қожалығы белгілі бір әлеуметтік шындықтың өнімі.
Бұл аталған әлеуметтік шындық ауыл шаруашылық қызметімен айнлысады және
соның арқасында өмір сүруге қажетті табысын табады, яғни құқықтық қарым-
қатынастырдың субъектісі ретінде таныла отырып, осы қызметті жүзеге асыруда
оның мағынасын толықтырады.17
Шаруа қожалықтары қызметінің табиғатын айқындайтын екі концепция бар:
біріншісі - легалдық, екіншісі - доктриналдық.
Легалдық концепция тікелей заңнамалардан (мысалы жер қатынастарын
реттейтін заңнамалары) және оларды қолдану салдарынан туындайды. Ал
доктриналдық концепция жер және конституциялық заңнамалармен берілетін
элементтер көмегімен жерге қатысты ақиқатпен құрастырылатын техникалық -
заңдық құрылымдардан туындайды.
Доктриналдық концепцияға қатысты 1992-жылы Саргостағы Бірінші
Халықаралық Имбероамерикандық Конгресте аталған көзқарасты үхтануға болады.
Бұл Конгресте кэсіби жер өндеуші деп ауыл шаруашылық қызметін жүзеге
асыруда заңды мүмкіндіктерге ие және осы қызметте өзін тұтастай арнаған,
өмірінің басты қызметі ретінде аталған салаға ерекше мэн беретін түлға
саналуы тиім екендігі атап өтілді. Яғни:
1) белгілі бір жасқа толған, өз еркімен жермен еңбектенуге ықылас
білдірген түлға жер өндеуші бола алады. Мүлдай білдірген
қалауы бойынша ол қандайда бір
алалаушылыққа
(дискриминация) үліырамайды немесе оның қандай да болмасын
құқықтары заңда көзделмеген тэртіппен шектелмеуі тиіс, оның
заңды мүдделеріне нұқсан келтірілуіне жол берілмейді.
2) Жер өндеуші болуға ерік білдірген мүдделі түлғадан аграрлық
құқықтық қатынастардың пайда болуы мен жүзеге асырылуына
17 Мария дель Кармен Сан Эскориуэла. Государство и право. 1995 . № 3 стр.
141
24
қажет болатын құқықтық эрекеттерді орындау үшін заңмен
белгіленген мүмкіндік талап етіледі.
3) Жер өндеушінің ауыл шаруашалығы қызметін жүзеге асыруда сэйкесінші
тэртіпте Ауыл шаруашылығы саласында көжолғы немесе біржолғы
деп түсіндірілетін келесідей іс - эрекет етуге мүмкіндігінің
болуы:
а) өсімдіктер өсіруге және үй жануарларын үхтауға тікелей
бағытталған
негізгі ауыл шаруашылық қызмет;
б) негізгі қызметке қатысты тек дайындық сипаттағы
ауыл
шаруашылық қызметі;
в) қосымша және алдынғымен байланысты және негізгі қызметтін
заңдық тэртібіне бағынатын өзге ауыл шаруашылық қызметі.
4) Жер өндеуші аталған қызмет түріне аграрлық шаруашылықтың
(шаруа қожалығының) иегері ретінде өзін тұтастай арнуға және
ауыл шаруашылығы қызметімен байланысты тэуекелді өзіне
қабылдауға тиіс;
5) Ауыл шаруашылық қызметі кэсіби түрде жүзеге асырылуы тиіс,
яғни жер өндеушінің еңбек міндеттерін орындауы арнайы
дайындық пен еңбектің сэйкесінше ү_йымдастырылуын талап
етеді;
6) Ауыл шаруашылық қызметімен айналысу уақыты жағынан
негізгі, ал экономикалық нэтижесі айтарлықтай болуы тиіс;
7) Кэсіби ауыл шаруашылық қызметі кездейсоқ емес,
жер
өндеушінің тү-рақты эрі орнықты өмір сүру салты
ретінде
1 6
жалғасатын алғашқы болу тиіс.
Шаура қожалығы ауыл шаруашылығы өндірісінде оның мүшелері сол сала
бойынша мамандандырылған (кэсіби) түлғалар болса, ауыл шаруашылығы
саясатының тиісінше дэрежеде жүзеге асырылуына қарқынды
Мария дель Кармен Сан Эскориуэла. Государство и право. 1995 . № 3 стр. 142
25
екпін беретіні сөзсіз. Бұған қоса, ауыл шаруашылығының дамуындағы олардың
қоғамдық маңыздылығы да арта түседі.
Өз кезегінде, В.А. Нудненко: Шаруа қожалығындағы мүліктік қатынастар
оның мүшелері арасындағы жеке қарым - қатынастардың сипатына тэуелді
болғандықтан да, бүл қатынастар қалыпты болып табылады және эзірше олардан
дау туындамайды, - деп орынды атап өткен.1
Шаруа қожалығының мүшелігінің бірі оның ісіне жеке еңбегімен ү_зақ
уақыт қатыспаған жағдайда дау туындайтын болса, оның шаруа қожалығындағы
мүшелігі туралы орынды сүрақ тиісінше шешімді талап етеді. Біздің
пікірімізше - бүл сү-рақты шешуде шаруа қожалығы мүшесінің қандай себепке
байланысты қожалық қызметіне қатыспау фактісі жан-жақты ескерілуі қажет.
Шаура қожалығы мүшесінің қожалықтың құрылуы мен ондағы ауыл шаруашылығын
жүргізуге міндетті еңбектік қатысуы шаруа қожалығындағы меншіктің ортақ
сипатын да білдіреді. Сонлықтан, біздің ойымызша, егер еңбекке қабілетті
шаруашылық мүшесі үш жыл ішінде өз еңбегімен не болмаса ауыл шаруашылық
құралдарымен қожалық қызметіне қатыспайтын болса, шаруа қожалығы мүлкіндегі
үлестік құқығын жоғалтады. Тек дәлелді себептер (жедел эскери қызметке
шақырылуы, оқу орнында білім алуы, науқастануы) ғана шаруа қожалығы
мүшесіне тиесіті үлестік құқығын сақтап қалуға мүмкіндік береді.
Біздің пікірімізше, шаруа қожалығы қызметінде дэлелсіз себептермен үзақ
уақыт қатыспауды сот мүдделі түлғаларды талабы негізінде осындай азаматты
шаруа қожалығы құрамынан шығару туралы мәселені шеіпуі мүмкін.
Кэмелетке толмағандар мен еңбекке қабілетсіз шаруа қожалығы мүшелерінің
құқығы ешқандай да мерзімге байланыситы шектелмуі тиіс. Яғни олрадың шаруа
қожалығы қызметіне үзақ уақыт қатыспауы шаруа қожалығы мүшелігінен шығару
негізі ретінде қарастырылуы мүмкін емес.
19 Нудненко В.А. Правовое регулирование подсобного хозяйства семьи
колхозника (колхозного двора) Томск 1997 г. Стр. 102
26
Осыған қатысты айтылған В.П. Никитинаның келесідей көз қарасын қолдауға
болады: Өз ата-аналарымен басқа жаққа кетіп қалған кішкентай балалар ата-
аналарымен бірдей мерзімде мүлікке деген құқығын сақтайды, өйткені олардың
ата-аналарына өздеренің кішкентай балаларының (14 жасқа толмағандар)
мүддесіне орай үлесін бөліп беруді талап ету құқығы берілген.
Егер де балалар ата-анасының қайтыс болуы немесе өзге де жағдайларға
байланысты балалар мекемелеріне орналастырылатын болса, онда мүлікте құқығы
олардың осы мекемеде болған барлық уақыт ішінде және еңбектік
қабілеттілікке жеткен сэтінен кейінгі үш жыл бойына сақталуы тиіс. Ал Қарт
адамдарға келетін болсақ, шаруа қожалығын мүшесі ретіндегі олардың құқықтық
жағдайы және мүлікке деген құқығы қатыспаушылық мерзіміне байланыссыз
сақталуы тиіс20
В.В. Устюков Шаруа қожалығы қызметіне оның қарт мүшелері өздерінің
құралдарымен және мүмкіндіктеріне қарай еңбегімен қатысады (көп жағдайда
шаруашылыққа берілген олардың колхоздағы еңбек үлесімен тиесілі болған жер
учаскесі түріндегі және мүліктік сипаттағы жарнасымен қатысады). Сондықтан
да шаруа қожалығы мүшерінен қарт адамдарды шығарып тастау заңдық тұрғыдан
да адамгершілік түрғысынан да дүрыс емес.21
Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік)
қожалығы туралы Заңында да , Қазақ ССР-інің 1990-жылғы 21-мамырдағы Шаруа
қожалығы туралы Заңында да балалар қандай жастан өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еліміздің экономикалық жүйесінде мемлекеттік тәуелсіздігімізді алған
сәттен басталған түбегейлі өзгерістер әлеуметтік бағыттағы нарықтық
экономиканы құрудың қажеттігін туғызып, мүлдем жаңа қоғамдық қатынастарды
қалыптастыруды талап етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі -
экномикалық тұрғыда дамудағы уақыт талабы еді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 деп аталатын Қазақстанның
келешекте гүлденіп дамуының ұзақ мерзімді басымдықтарын анықтаған халыққа
арнаған жолдауында біздің еліміздің алдына қоятын басты мақсаты: үлттық
бірлік, әлеуметтік эділдік, барша қазақстандықтардың экономикалық жоғары
деңгейдегі ахуалы тэн тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды
құру болып табылатындығын атап өтеді. Қоғамның бірлігі мен ішкі
түрақтылығының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болу қажеттігін де баса
көрсетеді.
Кэсіпкерлік, тұтас алғанда, ауылдық жерлерде де жақын арадағы
онжылдықта нарықтық құрылымдарға қосымша күш беретін және инфраструктуралар
сүрақтары мен әлеуметтік мәселелер айрықша мэнге не салаға айналуы тиіс.
Қазіргі таңдағы қоғамымызда жұмыссыздық кедейлік, зейнетақы мен
төлемақылардың төмен мөлшері, тағы басқа толып толып жатқан әлеуметтік
мәселелердің өз шешімін тиісінше таппай жүргені жасырын емес. Осындай
мәселелерді шешудегі мемлекеттің мақсаты болып азаматтарға, шаруалар мен
ауылдық жердің түрғындарына кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына қажетті
құралдармен қамтамасыз етудің де мәселелері басты назарда болуы қажет.
Жаңа экономикалық қатынастырды қалыптастыру барысында біздің дербес
мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі пайда болып жатқан құрылымдарды
қаржылық және құқытық қамтамасыз етудің мәселелері өте өткір туындап
отырғаны белгілі.
Бүгінгі күні, меншік қатынастарына қатысты реформалар, шаруашылық
субъектілерінің ұйымдастыру-құқықтық нысандарының көп түрлілігі,
кэсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу
эдістерінің елеулі тәжірибеде де, теориялық тұрғыда да құқықтық реттеуде
шынайы демократиялық қағидалар басшылыққа алынады, атап айтқанда,
кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыру саласында Қазақстан Республикасының
барлық азаматтарының тең мүмкіндіктері қағидасы және кэсіпкерлік еркіндік
қағидасы.
Нарықтық экономиканы кэсіпкерлік қызмет еркіндігі қағидасынсыз елестету
мүмкін емес. Аталған қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-
бабында баян етілген: Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде
алган кдндай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Меншікке, онынь
ішінде мұрагерлік күкыгына заң мен кепілдік беріледі. Соттыіь шешімінсіз
ешкімді де өз мүлкінен айыруга болмайды. Заіьмен көзделген ерекше
жагдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның күлы тен,
бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. Әркімнііь кэсіпкерлік кызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кэсіпкерлік кызмет үшін еркін
пайдалануга күкыгы бар. Сонымен, еліміздің негізгі Заңының азаматқа мүлдай
құқық берілетінін жариялауы үлкен мэнге ие, ал бүл құқықтардың жүзеге
асырылуы мемлекеттің әлеуметтік түрақтылығын қамтамасыз етудің құралы
болатыны сөзсіз.
Қазақстан Республикасыдағы жеке кэсіпкерлік өз дамуын 80-жылдардың
соңынан алады. Осы кезең ішінде экономика саласында оның қызметін реттейтін
көптеген нормативтік құқықтық актілер қабылданды. Солай бола түрса да, осы
саладағы нормативтік базаны жетілдіруге байланысты көптеген мәселелер элі
күнге дейін өз шешімін таппай келеді.
Аталмыш саладағы қоғамдық қатынастардың жеткілікті түрде, ауқымды
құқықтық реттелгеніне қарамастан, шешімдер талап ететін сүрақтар элі де
жетерлік. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа
(фермерлік) қожалығы туралы Заңының 1-бабының 3-тармағы
заңды түлға құрмастан шаруа қожалығы нысанының болуын ғана белгілейді. Ал
тәжірибеде шаруа қожалықтары заңды тұлға ретінде құрылып эрекет етеді, көп
жағдайда Қазақстан Республикасы 1994-жылғы 27-желтоқсанда қабылданған
Азаматтық кодексіне қайшы келмейтін жауапкершілігі шектеулі серіктестік
нысанында қүрылады. Бұдан жоғарыда аталған Заң нормасында жоюды талап
ететін қайшылықтар туындайды. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодекс жеке кэсіпкерлердің құқыққабілеттігін жеке түлғанікімен
бірдей көлемде белгілейді, бірақ жеке кэсіпкерлік құқықтыққабілеттілік пен
эрекетқабілеттілікке мемлекеттік тіркеуден өткен сэттен бастап ие болады
және құқықтарды жүзеге асыру саласында мүмкіндіктері де аса зор емес. Яғни,
жеке кэсіпкердің құқыққабілеттілігі тек уақыт бойынша ғана емес, жеке
түлғалармен салыстырғанда өкілеттіктерінің көлемімен де шектеулі. Сонымен,
қолданыстағы азаматтық заңнамаларда көрініс таппаған ережелер орнын
толтыруды қажет ететін құқықтағы ақтаңдақтық екені даусыз. Мысалы, жеке
кэсіпкер мен оның отбасы мүшелері оның мүлкіне мүліктік шара ретінде
өндіріп алу іс-жүргізуі қозғалатын болса, олар қорғаусыз қалады, мүның өзі
экономиканың басты саласы ретінде мемлекетпен таңдалған және кэсіпкер
қызметін жан-жақты қолдау қағидасына қайшы келеді.
Жоғарыда баяндалғандардың негізінде бүл дипломдық жүмыс тақырыбының
өзектілігімен толығымен келісуге болады. Бүгін де жеке кэсіпкердің құқықтық
жағдайын анағүрым терең зерттеудің қажеттілігі анық туындап отыр. Жеке
кәсіпкердің қүықтық жағдайы мәселелері отандық эдебиеттерде де жеткіліксіз
зерттелген, бүл кэсіпкерлік құқықтық қарым қатынастырды зерттеу саласындағы
жаңа ғылыми еңбектердің жоқтығымен түсіндіріледі.
Ғылыми зерттеудің жалпы эдістемелік және теориялық негізін
диалектикалық эдіс, таным теорисы құрайды, жүмыс барысында тарихи,
салыстырмалы-құқықтық және өзге де дэстүрлі жалпы ғылыми эдістер
қолданылды.
Осы зерттеудің ғылыми-теорилық негізі Ю.Г. Басин, М. Балкен, С.
Григоренко, С.У. Жандосов, С.Э. Жилинский, В. Ермаков, С.И. Климкин, Л. А.
Кусаинова, В.В. Лаптев, М.К. Сулейменов, В.Е. Хруцкий, өзге де Қазақстан
Республикасындағы түлғаның құқықтық мэртебесіне қатысты конституциялық
құқық, азаматтық құқық, азаматтық іс жүргізу құқығы, аграрлық, кэсіпкерлік
құқық саласындағы танымал заңгер-ғалымдар мен зерттеуші-құқықтанушылардың,
сонымен қатар ТМД елдері ғалымдарының да ғылыми еңбектері
танылады.Кэсіпкерлік қызметтің өзекті мәселелеріне байланысты жаңа
эдебиеттердегі ғылыми зерттеулердің болуына қарамастан, жеке кэсіпкерлік
туралы ғылыми көзқарастар мен пікірлер жеткіліксіз деуіміз: ғылыми
жұмыстардың кэсіпкерліктің барлық нысандарын тұтастай зерттеумен шектелуіне
байланысты екендігін ескерген жөн. Дипломдық жұмысты жазуда Қазақстан
Республикасы құқық жүйесінде жеке кэсіпкердің кү-қықтық жағдайы мәселелерін
кешенді түрде зерттеуге тырыстық.
Бұл ғылыми жұмыста эсіресе, жеке кэсіпкерліктің үйымдық-құқықтық
нысандарының теориялық жағдайларында, олардың кэсіпкерлік қатынастардың
өзге субъектілерінен ерекшелендіретін айрықша белгілеріне, және кэсіпкер
қызметін қуру мен тоқтатуына тоқталуды жөн көрдік. Сондай-ақ, жеке
кэсіпкердің құқықтық жағдайымен байланысты теориялық және тәжірибелік
өзекті мәселелер бойынша ТМД елдері заңнамасына салыстырмалы құқықтық
талдау жүргізілді: жеке кэсіпкерліктің бір ретінде бірлескен кэсіпкерлік
мүшелерінің тең қүдығы туралы; банкроттық институты; жеке кэсіпкердің
құқыққабілеттігі; сонымен қатар заңды түлға болып табылатын шаруа
қожалығына қарағанда, заңды түлға құрмастан жүзеге асырылатын жеке кэсіпкер
мэртебесінің оң жақтары бар екендігін салыстыру әдісін қолданып көрсету.
Дипломдық жүмысты орындауға жеке кэсіпкердің құқықтық жағдайының
ерекшеліктері мен оның қызметін реттеудегі кездесетін мәселелерді
анықтауға, жеке кэсіпкерлікпен байланысты заңнамаларды жетілдіру мақсатында
кешенді зерттеуге басты көңіл бөлінді. Осы аталған
зерттеудщ негізгі мақсаттары непзшде келесідеи сұрақтар
жөншде мазмұндауды жөн санадық:
* жеке кэсіпкердің жалпы ерекшеліктерін зерттеу;
* жай серіктестіктің шаруа қожалығының мүшелерінің құқықтық
жағдайын салыстыру мен таңдау;
* шаруа (фермерлік) қожалығының мүшелерінің ауыл шарушылық
қызметінің мэнін зерттеу;
* заңды тұлға құрмай-ақ шаруа қожалығын құрудың заңды тұлға
нысанында құрылған шаруа қожалықтарына
қарағанда
артықшылықтарға толы екендігіне тоқталу;
* жеке кэсіпкер құқыққабілеттілігін заңдық реттеудің мәселелеріне
тоқталу;
* жеке кэсіпкер қызметін тоқтату мен оның банкроттығы мәселелерін
тоқталу;
* жеке кэсіпкердің құқықтық жағдайын реттейтін заңнамаларды
жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу.
Бұл жұмыстың нормативтык негізгі ретінде Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің, Қазақстан
Республикасы Салық кодексінің, Қазақстан Республикасы Лицензиялау туралы,
Қазақстан Республикасы Банкроттық туралы, Қазақстан Республикасы Жеке
кэсіпкерлік туралы, Қазақстан Республикасы Шаруа (фермерлік) қожалығы
туралы, Қазақстан Республикасы Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау
туралы заңдарының нормалары қолданылды.
1 Тарау. Жеке кәсіпкерлік - кэсіпкерліктің нысаны ретінде
1.1. Жеке кэсіпкерліктің түсінігі мен мэні
"Кэсіпкерлік нысаны (үііымдық құқықтық нысан)" терминның өзі заң
шығарушылық және іскерлік айналымда жақында пайда болды. Өзінің пайда
болуымен бүл жаңа экономикалық қатынастарды қалыптастырды. Кеңес дэуріндегі
советтік экономикада мемлекеттік сектордың үстемдік еткені белгілі.
Мемлекеттік емес сектордың рөлі тым аз мөлшерде еді. Тіпті, "қайта құру"
деп аталған уақытта да жаңа экономикалық қатынастырдың пайда болуы мен
дамуы ешқандай нэтиже бермеді. Солай бола түрса да, белгілі бір ілгері
басушылықты тіптен ескермеу объективсіз болар еді, мысалы, 80-жылдардың
ортасымен 90- жылдардың басындағы кезең. 1987 ж. 30 маусымда қабылданған
СССР-дің "Мемлекеттік кэсіпорын (бірлестік) туралы" Заңын, 1988 ж. 26
мамырдағы СССР-дің "СССР кооперациялар туралы" Заңын, , өзге де бірлскен
кэсіпорындар қызметін реттуге арналған бір 1989 ж. 7 сэуірдегі СССр Жоғарғы
Кеңесі Президиумының "Жалдау қатынастар туралы" Жарлығын қатар актілерді
атап өтуге болады. Кэсіпкерліктің дамуында үлкен мэнге ие СССР министірлер
Кеңесімен 1990 ж. 8 тамызда бекітілген "Шағын кэсіпорындарды қуру мен
дамыту шаралары туралы " Ереженің маңызы зор болды.
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізуін кэсіпкерлік
нысандары жөніндегі үлттық заңнамаларды қалыптастыруға ықпал етті. Біздің
жағдайда нысан ретінде "Тип.құрылым белгілі бір мазмүлдағы ішкі сыртқы
көрініс" түсіндіріледі.1 Сонымен, бүл дипломдыі жүмыста Қазақстан
Республдикасы және ТМД елдері заңнамасында көзделген кэсіпкерлік қызметті
жүзеге асырудың нақты эдістері - бүл дипломдық жүмыстың зерттеу пэні болып
табылады.
Кэсіпкерлік белгілі бір ү_йымдық оның нысанын таңдау көптеген
факторларға байланысты: шаруашылық субъектілерінің қаржылық
1 Ожегов С.И. Словарь русского языка (Под. Ред. Шведовой Н.Ю.), 16 изд.
Москва.: изд. Русский язык, 1984 г., стр.761
мүмкіндігі, қызмет ортасы, қандай да бір нысанның салыстырмалы
артықшылықтары. Әрбір елдің кэсіпкерлікті үйымдастыру бойынша өз заңнамасы
эрекет етеді. Сонымен бірге, элемдік тәжірибеде типтік кэсіпкерлік
қызметтің ұйымдастырушылық - құқықтық нысаны бар. Бұған: жеке кэсіпкерлік,
жай серіктестік, толық және коммандиттік серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, акционерлік қоғамдар, мемлекеттік мекемелер жатады.
Бүл негізгі нысандар кэсіпкерлік субъектісіне қарай эр елде өзіндік
модификацияға ие болуы мүмкін.3
Кэсіпкерлік қызметтің түрлері мен нысандарын кэсіпкерлікті құқықтық
реттеу жүйесінің элементі ретінде бөліп қарастыру кәсіпкерліктің
экономикалық негізінің тәжірибелік және теоретикалық тұрғыда үлкен мэнге
ие. Бұл - аталған саланы зерртейтін заңнаманы дүрыс қолдануға және оны
нақты орындауға, сондай-ақ нормативтік құқықтық актілердегі қарама-
қайшылықтарды анықтауға және заңнамадағы ақтаңдықтықтарды жойып , оны
жетілдіруге зор ықпалын тигізеді.
Кэсіпкерлік қызметтің нысандары мен түрлері жөнінде сөз қозғағанда "түр
мен нысан" терминдерінің заңнамада, ғылыми терминологияда және тілде жиі
ауыстырылып қоданылатынын ескеруіміз қажет. Осы дипломдық жұмыс барысында
кәсіпкерліктін түрі ретінде кэсіпкерліктің негізгі бөлімшелерін түсінеміз,
бүл негізгі бөлімшелер - түрлер ретінде қарастырылатындықтан да бір-біріне
нысан болуы мүмкін емес. Басқаша айтқанда, кэсіпкерліктің бір түрі
басқасына нысан болуы мүмкін емес.
Ал кэсіпкерліктің нысанына келетін болсақ, бүл өндірістік құрылымдар.
Кэсіпкерліктін түрлері эр түрлі нысанда болуы мүмкін, кэсіпкерліктің бір
түрлі нысандарда көрініс табу мүмкін, ал кэсіпкерліктің бірнеше түрі үқсас
нысанда кездесуі мүмкін.4 Осы бөлімнің бірінші тақырыбында заңды түлға
2 Климкин С.И. Учебное пособие Правовые формы предпринимательства в РК,
А: Баспа, 1997 стр. 4-5
3 Жилинский С.Э. Предпринимательское право (Правовая основа
предпринимательской деятельности.
Учебник. М.: Норма-Инфра 2002 г. стр.94)
4 Сулейменов М.К., Покровский Б.В.. Худяков А.И. Жакенов В.А. Право и
предпри нимательство в РК
Учебное пособие А.: Жетэ жарғы, 1994 г., стр.36-37
құрмай-ақ жеке түлғалардың кэсіпкерлікті жүзеге асыруының ұйымдық құқықтық
нысанына қысқаша сипаттама беріледі.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы "Кәсіпкерлік қызмет
туралы" Заңында (бүдан эрі - Заң) кэсіпкерліктің түрі мен нысаны арасында
нақты айырмашылық келтірілмеген. Заңның мэтініндегі кэсіпкерліктің түрі мен
нысанын ажырату қиынға соғады, өйткені олардың нақты түсінігі
қарастырылмаған. Жағарыда атап өтілгендей түр мен нысагн терминдері көп
мағыналы және бір бірімен жиі ауыстырылады. Сәйкесінше, заңнамада да заңдық
эдебиетте де олар түрлі мағынада қолданылады, сондай-ақ синоним ретінде де
жиі кездеседі. Кэсіпкерлік нысандарын бөлуде оның заңдық мазмүлын
білдіретін заңдық нысандары туралы айтылады. Яғни, бір ғана мазмүнның өзі
түрлі заңдық нысандырда, ал түрлі мазмүн бірдей нысандарда болуы мүмкін.
Кэсіпкерліктің заңдық нысандарын ең алдымен кэсіпкерлік қызметтің
субъетілеріне қарай бөлуге болады. Осы негізде жеке түлғалардың және заңды
түлғалардың кэсіпкерлік қызметін бөліп қарастыруға болады. Кэсіпкерлік
қызметтің субъектісі бойынша мүндай бөлу Қазақ ССР нің 1990-жылғы 19-
желтоқсандағы "Қазақ ССР-дегі кэсіпкерліктің дамуы мен шаруашылық қызметтің
еркіндігі туралы" Заңының 2-бабына сэйкес келеді.
Жеке түлғалардың кэсіпкерлігі туралы сөз қозғағанда, заңды түлға құрмай-
ақ, жеке түлғалардың кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруын айтамыз. Жеке
түлғалардың кэсіпкерлігі тек қана жеке кэсіпкерлік түрінде болуы мүмкін,
бүл өз кезегінде, жеке кэсіпкерлікті білдіреді. Кэсіпкерлер ретінде жеке
түлға немесе бірнеше жеке түлға болуы мүмкін. Заң шығарушы белгілегендей,
бір түлғадан қү_рылса - жеке кэсіпкерлік, бірнеше түлғаларадан құрылса,
үйымдастурышылық нысаны - бірлескен кэсіпкерлік болып саналады. Бұнымен
қатар, жай серіктестік, отбасылық кэсіпкерлік, шаруашылық (фермерлік)
қожалықтар түріндеде кэсіпкерлік қызмет кең таралған.
10
1.2. Қазақстан Республикасы заңнамасы бойынша жеке кәсіпкерліктің
нысандары
Жеке кэсіпкерлік немесе заңды тұлға құрмай азаматтардың (жеке тұлға)
кэсіпкерлік қызметі кэсіпкерліктің ұйымдастырушылық құқықтық нысанының бір
түрі болып табылады. Жеке кэсіпкерлік нысандарының ерекшелігі: азаматтардың
бастамашылық қызметі олардың жеке меншігіне негіделеді және мазмүны жағынан
коммерциялық болып табылады. Олар эр қашанда тауарларға (жүмыстар, қызмет
көрсетулер) деген сұранысты қанағаттандыру жолымен пайда табуға бағытталады
және нақты жеке тұлғаның атынан оның тәуекелдігі мен мүліктік
жауапкершілігіне негізделіп жүзеге асырылады. Жеке кэсіпкерліктің
субъектілері тек Қазақстан Республикасынаң азаматтары ғана емес, егер
халықаралық шарттар мен заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, сонымен бірге
шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар да бола алады.
Жеке кэсіпкерлікке арналған ең бірінші заңдық акт СССР-дің 1987 -жылғы
19-қарашадағы "Жеке еңбектік қызмет туралы" Заңы болып табылады. Аталған
заңның қабылдануымен кішігірім өндіріс пен қызмет көрсету саласында шағын
бизнес пайда болды: бас киімдер, аяқ-киімдер, киімдер тігу, тү-рмыстық
техникамен қамтамасыз ету, бейне-таспа өнімдерін прокатқа беру, гүлдерді
өсіру мен сату т.б. Жеке кәсіпкерліктің қарқынды дамуы 19991-1992
жылдардағы кәсіпкерлік жөніндегі заңнамалардың дамуымен тікелей байланысты
болды. Ендігі кезектегі кәсіпкерлік заңды түлға құрмай-ақ биржалық және
биржадан тыс тауар нарықтарында айтарлықтай ірі делдалдық мэмілелер
жасайтын және орындайтын брокерлермен де жүзеге асырыла бастады.5
Қазақстан Республикасның Азаматтық Кодексіне сэйкес азаматтардың заңды
түлға құрмай-ақ кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыруы шағын кэсіпкерліктің бір
түрі болып табылады. Шағын кәсіпкерлік субъектісінің түсінігі Қазақстан
Республикасының 1997- жылғы 19- маусымдағы Шағын
5 Климкин С.И. Учебное пособие Правовые формы предпринимательства в РК, А:
Баспа, 1997 стр. 20-21
11
кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңының 3-бабынаң 1-тармағында
былайша анықталған: Заңды түлға қүрмайтын жеке адамдар және
қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің
жалпы қүны орта есеппен бір жыл ішінде алпыс мың еселенген айлық есептік
көрсеткіштен аспайтын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды түлғалар
шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Яғни, шағын кэсіпкерлік субъектілеріне тек заңды түлғалар ғана емес,
заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке түлғалар да
жатады.
Жоғарыда заңнамамен белгіленгені айтылғандай, дэлірек айтсақ Қазақстан
Республикасы 1997 - жылғы 19- маусымдағы "Жеке кэсіпкерлік туралы" Заңымен
заңды тұлға қүрмастан жеке тұлғалар кэсіпкерлігінің: жеке және бірлескен
екі түрі көрсетілген. Жеке кэсіпкерлік азаматтың өзіне меншік құқығымен
тиесілі мүлкі негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және оған билік
етуге мүмкіндік беретін өзге де құқықтар арқылы жүзеге асырылады. Жеке
кэсіпкерлікті некеде түрған азамат өзінің жүбайын (зайыбын) кэсіпкер
ретінде көрсетпей жүзеге асыратын болса, мүлдай жағдайда кэсіпкерлікті
жүзеге асыруға зайыбының келісімі талап етілмейді.
Бірлескен кэсіпкерлік ортақ меншік құқығы мен тиесілі мүліктері
негізінде, сондай - ақ мүлікті бірлесіп пайдалануға және оған билік етуге
жол беретін өзге құқық негізінде азаматтар тобымен жүзеге асырылады. Өз
кезегінде бірлескен кэсіпкерлік үш үйымдастырушылық құқықтық нысанға
бөлінеді:
а) жүбайлардың ортақ бірлескен меншігіне негізделіп
жүзеге
асырылатын жүбайлардың кэсіпкерлігі;
б) шаруашылық фермерлік қожалықтарының немесе жекешелендірілген
түрғын үйге ортақ бірлескен меншік негізінде іске асырылатын отбасылық
кэсіпкерлік;
в) кэсіпкерлік қызмет жалпы үлестік меншікке негізделіп
жүзеге
асырылатын жай серіктестік.
12
Қолданыстағы заңнамалар нормаларындағы мынадай екі жағдайға мэн
бергеніміз жөн:
Біріншіден, жеке кэсіпкерді тіркегенде заңды тұлға қүрылмайды, яғни
жеке мүліктің заңдық оқшауланып, іскерлік айналымға қатысуы орын алмайды.
Соған байланысты мұндай кэсіпкерге несие берушілер өз талаптарын қойған
жағдайда кэсіпкерлік субъектісін барлық мүлкі іс жүргізу заңнамасымен
белгілінген тэртіпте өндіріп алуға жатады. Сондықтан да кэсіпкерліктің
мүлдай нысаны үлкен тэуекел мен байланысты емес бизнес салаларында ғана кең
таралады. Екіншіден, жеке кэсіпкерлерге заңды түлғалар үшін көзделген
бизнес жүргізу ережелері таралады. Қазақстан Республикасының 1997-жылғы 19-
маусымдағы Шағын кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңында жеке
кэсіпкерлердің шағын кэсіпкерлік субъектісі ретінде көрсетілуі, сондай-ақ
оларға өндірістік кооперативтер, серіктестіктердің барлық түрлерінің
жатқызылуы ерекше мэнге ие. Яғни, жеке кэсіпкерлер тең құқықтарды
пайдаланып, заңды түлғалармен бірдей міндеттер атқарады. Кэсіпкерлік
қызметті жүзеге асыруда жеке кәсіпкерлер шарт жасауда еркін және өз
міндеттемелерін орындамаған немесе тиісінше емес орындаған ретте,
айыппүлдық шараларды қоса алғанда өздері жауагіты болып табылады. Оларға
кэсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында міндеттемелерді бұзғаны үшін
қолданылатын жауапкершілік жөніндегі жалпы ережелер де таралады: егер олар
міндеттемені тиісінше орындау бой бермейтін күштердің (форс-мажорлық мэн-
жайлар) салдарынан мүмкін болмағандығын дэлелдей алмаса, мүліктік
жауапкершілікке тартылады.
Жеке кэсіпкер өз қызметін өзінің атынан жүзеге асырады. Бірлескен
мэміле жасаған жағдайда, заңда актілерімен көзделген жағдайларды
қоспағанда, құқықтар мен міндеттер бірлескен кэсіпкерліктің барлық
қатысушыларының атынан жүзеге асырылады.
Бірлескен шаруашалық қызмет кең мағынасында қандай да бір шаруашылық
мәселені шешуде субъектілердің өзара эрекеттесуін білдіреді. Шаруашылық
айналымның жекелеген қатысушылары өздерінің мүліктерін
13
біріктіріп, қатысушылардың бэрі үшін қажетті нэтижеге қол жеткізуге талпына
алады, жалпы шаруашылық мақсаттың объектілері коммерциялық қызметтегі
немесе тұрмыстық деңгейдегідей түрліше болуы мүмкін.
Бірлескен қызмет жөніндегі заңнама соңғы жылдары көптеген өзгерістерге
ұшырады. Соның ішінде Қазақ ССР-нің 1963-жылғы 28-желтоқсанда қабылданған
Азаматтық Кодексін атап өтуге болады. Мұнда азаматтар мен ұйымдар мен
арасында шарт жасаудың еркіндігіне кең жол ашылды. Азаматтық заңнаманың
мүндай негіздері сол кезеңдегі кэсіпкерлік пен меншік нысандарының
түрлерінің қалыптасуымен белсенді дамуына алғы шарт болғаны сөзсіз. Қазіргі
уақытта бірлескен қызмет туралы шарт Қазақстан Республикансының 1994-жылы
27-желтоқсанда қабылданған (Жалпы бөлім) реттелген, "Бірлескен қызмет
туралы шарт (жай серіктестік)" деп аталатын 12-тарау "Меншік құқығы және
заттық құқықтар бөлімінде көрініс тапқан". "Жай серіктестік" термині
азаматтық заңнама негіздерімен легальды айналымға енгізіліп, үлттық
заңнамамызбен оң қабылданды. Мү_ны Қазақстан Республикасының 1992-жылғы 4-
шілдедегі "Жеке кэсіпкерлікті қолдау мен қорғау туралы" Заңының
ережелерінен де айқын аңғаруға болады. Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексінің 228-бабына сэйкес "Бірлескен қызмет туралы шарт бойынша (жай
серіктестік шарты) тараптар жалпы шаруашылық мақсатқа жету бірлесіп эрекет
жасауға міндеттенеді". Бүл шарттан туындайтын қатынастар өзге шарттар
негізінде пайда болатын құқықтық қарым-қатынастарадан көп ерекшеленеді.
Алайда осы түхтағы бір қызық жайт: борышқордың да, несиеберушінің де, не
болмаса тараптардың мүдделері қарама қайшы емес бір типтік болып табылады,
және жалпы шарушылық мақсатқа қол жеткізуге бағытталады. Сондықтан да,
бірлескен қызмет туралы шарттың тараптары оның қатысушылары
(серіктестіктері) болып аталады. Бұл шарт егер оның қатысушылары жай
түлғалар болып табылса, нотариалдық куэландыруды қажет етпейді. Жай
серіктестікті шаруашылық серіктестіктен нақты ажырата білгеніміз жөн.
Өкінішке орай, бүл екі түсінікті шатастыру жиі кездеседі. Бүл қарапайым
түсіндіріледі:
14
бірінші жағдай да, екінші жағдайда да заңшығарушы тіптен өзгеше мағынаны
білдіретін мазмүлдағы "серіктестік" термині қолданылады. Бүл түсініктердің
маңызды айырмашылығы келесіде: шаруашылық серіктестік заңды түлға болып
табылады, жай серіктестік заңды түлға болып табылмайды. Осыдан-ақ келесі
айырмашылық туындайды: жай серіктестік мүлікке құқылы емес, өз атынан
шарттар жасай алмады, сотта жауапкер және талапкер болып табылмайды, жеке
балансқа, мөрге ие емес.
Солай бола түрса да, белгілі бір көзқарастар бойынша бүл
серіктестіктердің кейбір үқсас жақтарын да байқауға болады, мысалы,
шаруашылық серіктестік нысанының бір түрі болып табылатын - толық
серіктестік. Олардың жалпылығы: қатысушылардың үшінші түлғалардың алдында
міндеттемелері бойынша жауап беру тэртібінде көрініс табады. Толық
серіктестік қызметін тоқтатқан жағдайда, оның барлық қарыздарын жабу үшін
мүлкі жетіспеген жағдайда, серіктестік үшін оның қатысушылары мүліктің
жетіспеген бөлігінде өндіріп алу жүргізілуі мүмкін барлық мүлкімен ортақ
жаукапкершілікте болады. Жай серіктестікке қатысты мүндай жағдай келесідей
реттеледі: жалпы шығындары мен залалдар қатысушылардың жалпы мүлкі есебінен
жабылады, ал жетпейтін сома қатысушылардың арасында осы мүлікте олардың
үлесіне пропорционалды түрде бірлескен тэртіпте өндіріледі. Алайда, бүл
жерде келесідей сәттерді ескеру қажет: жай серіктестіктің қатысушысы өзінің
шартымен жауапкершіліктің аталған тэртібін өзгертуге құқылы, ал толық
серіктестіктің қатысушыларының жауапкершілігі императивтік заң нормаларымен
белгіленетіндіктен де өзгертуге жатпайды.
Жай серіктестік заңды түлға болып табылмайтындықтан да, оның қызметін
басқару арнайы құрылған органдармен емес, қатысушыларыдың тікелей жалпы
келісімімен жүзеге асырылады. Серіктестік қатысушыларының көпшілік даусымен
шешім қабылдауға мүмкіндік беретін азаматтық заңнама негіздермен
салыстырғанда, бүл сүрақты реттеудің ерекшелігі осында. Заң
қатысушыларға басқа қатысушылардың келісімі
15
негізінде бірлескен қызметке және жалпы істерді жүргізуге жетекшілік етуді
бір қатысушыға тапсыруға құқық беретіндіктен де, мүндай тэртіп қатысушылар
саны көп болған жағдайда белгілі бір қиындықтар туғызады.
Қатысушылар салымы ретінде кез-келген мүлік үсынылуы мүмкін: ақша
құралдары, бағалы қағаздар, қозғалмайтын мүліктер, тауарлар. Сондай-ақ,
пайдалану құқығының, интеллектуалдық меншік объектісінің де салым ретінде
беріліуне тиім салынбайды. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі
салым ретінде еңбектік салымға да жол береді.м Заңмен сондай-ақ,
үйымдастырушылық ус жүргізуді де салым ретінде қарастыру мүмкіндігі туралы
атап өту ерекше мэнге ие болар еді. Себебі, қатысушылардың салымын ақшалай
бағалауда олардың келісімінің өзі жеткілікті болып табылатын шаруашылық
қожалықтарының жарғылық қорының құрылуына қарағанда, мүлда тәуелсіз
аудиторлық тексеруді жүргізіледі, ал ортақ мүліктегі салымдарды бағалау
қатысушылардың өздерімен жүзеге асырылады. Бүл түсінікті жағдай: жай
серіктестік заңды түлға болып табылмайды, өз атынан үшінші түлғалармен
мэміле жасамайды, сондықтан да шаруашылық серіктестіктерде жасалатын
мәмілелер үшін маңызды болып табылатын міндеттеменің орныдалуын мүліктік
қамтамасыз етуге бағытталған шара үшінші түлғалар үшін талап етілмейді.
Сонымен, салымдардың көлемін дұрыс бағалау бірлескен қызмет туралы шарт
қатысушалының өздері үшін мағыналы, өйткені олардың үлес мөлшеріне қарай
табыстар мен шығыстарға қатысты қатысушылығы анықталады. Тағы бір назар
аудартатын тұсы: шартта эрбір қатысушының үлесі жөнінде арнайы келісім
болмаса, қатысушылардың үлесі тең болып саналады.
Жай серіктестік заңда түлға болып табылмайтындықтан, оның меншігі
жөнінде сөз қозғауға ешқандай негіздеме жоқ.6 Шаруашылық серіктестіктерінің
қызметімен салыстырғанда, жай серіктестік қызметі салықтық қарым-
қатынастарға қатысты өзгеше құқықтық жағдайға ие:
' Климкин С.И. Учебное пособие Правовые формы предпринимательства в РК, А:
Баспа, 1997 стр. 4-5
16
табысы Қазақстан Республикасының 2001-жылғы 12-маусымдағы Салықтар және
бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы кодексіне (Салық кодексі)
сэйкес салық салу объектісіне жататын заңды түлғалар қызметіне қарағанда,
жай серіктестік тұтас алғанда салықтық қатынастардың субъектісі болып
табылмайды.
Бірлескен қызмет туралы шарт қатысушыларының ақшалай немесе өзге де
мүлктік салымдары олардың жалпы үлестік меншігі болып табылады. Сэйкесінше
өз үлесіне еркін билік ету құқығын қоспаған жағдайда, бүл мүліктерге жалпы
үлестік меншік туралы барлық ережелер таралады. Өйткені, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі жай серіктестіктерге қатысты келісідей
қатаң талапты белгілейді: бірлескен қызмет туралы шарттың қатысушысы шартың
басқа қатысушыларының келісімінсіз жалпы мүліктегі өз үлесіне билік етуге
құқылы емес. Басқа сөздермен айтқанда, жай серіктестіктің мүліктік тэртібі
дара және бір ғана меншік иесі болып келетін шаруашылық серіктестік
мүлкінің тэртібіне қарағанда елеулі ерекшеліктерге ие.
Ауыл шаруашылығы саласындағы фермерлік сектордың қүрылуы жер
реформаларының аса маңызды мәселедерінің бірі болып табылады. Бүл өз
кезегінде, ауыл шаруашылыңғындағы түрлі меншіктік қатынастардың
қалыптасуына, аграрлық экономика секторлырының мемлекттік,
кооперативтік, акционерлік, үжымдық және көпқырлы аграрлық қүрылым ретінде
пайда болуына бағыталады.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу жермен жүмыс жасайтын түлғалардың
меншіктік қарым-қатынастар тетігінде белсенді рөл атқаруымен және олардың
көп болуымен тығыз байланысты. Өйткені, жер қатынастарындағы басты түлға
жерді шарушылық пайдалану құқығына ие түлға емес, осы жерді пайдалануды
тікелей жүзеге асыратын түлға басты фигура болып табылады.7
7 Ерофеев Б.В. Земельное право России. М: Юрист. 1994 стр.20
17
Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік)
қожалығы туралы Заңы шаруа қожалықтарын құрудың және олардың жүмыс
істеуінің құқықтық, үйымдық және экономикалық негіздерін белгілейді.
Мемлекет азаматтардың шаруашылық қызметте жеке эрекет етуіне және
әлеуметтік эділеттікке кепіл береді, сондай-ақ олардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға да кепілдік бере отырып, шаруа қожалықтарының дамуы
үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыруды көздейді.
Ең алғашы рет шаруа (фермерлік) қожалығы термині Қазақ ССР-інің 1990-
жылғы 21-мамырдағы Шаруа қожалығы туралы Заңының 1-бабында былайша
көрсетілді: Шаруа қожалығы деп ауыл-шаруашылығын бірлесіп жүргізуде
өндіріс шаруа қожалығы мүшесінің жеке еңбегіне және ортақ меншіктегі
өндіріс құралдары мен өзге де мүлікке артықшылықты негізделген тұлғалардың
отбасылық-еңбектік бірлестігі танылады.
Ал, еліміз тәуелсіздік туын желбіретіп, өз алдына дербес мемлекет
ретінде элемдік қауымдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде орныққаннан
кейінгі тұста Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 19-бабының 4-
тармағының 1-тармақшасында шаруа (фермерлік) қожалығы термині
азаматтардың заңды тұлға қүрмастан жүзеге асыратын кэсіпкерлік қызметінің
бір нысаны ретінде аталған болатын. Содан кейін Қзақстан Республиккасы
Президентінің 1995-жылғы 22-желтоқсандағы Жер туралы Заң күші бар
Жарлығын 40-бабында шаруа (фермерлік) қожалығы жер учаскелерін түрақты
пайдалану құқығына ие жер пайдаланушы субъектілер ретінде қарастырылды.
Алайда, аталаған актілердің ешқайсысыда да бүл субъектінің заңдық тұрғыдағы
құқықтық жағдайын нақтылап көрсетпеді. Яғни, көрсетілген заңнама нормалары
шаруа қожалығы немесе фермерлік шаруашылық ретінде белгілі бір субъект
эрекет етуі тиіс деген жансақ пікір қалыптастырды: бүл түхта құқытық
құрылуы жағынан олардың түрліше болу мүмкіндігі ескерілмеді.
18
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, шаруа қожалықтары мен фермерлік
шаруашылықтардың құқықтық жағдайы арасындағы келесідей айырмашылықтарды
атап өтуге болады:
біріншіден, шаруа қожалығы деп тұлғалардың отбасылық-еңбектік
бірлестігі танылады, яғни, жалпы бірлескен меншікке негізделген отбасылық
кэсіпкерлік болып табылады (бүл бірінші нысаны);
екіншіден, фермерлік шаруашылық екі нысанда болуы мүмкін - бір ғана
қатысушыдан тү_ратын бірлескен қызмет туралы шартқа негізделген жай
серіктестік нысанындағы жеке кэсіпкерлік.
Өз кезегінде, аталған субъектілердің барлығы да жерді пайдаланумен,
сондай-ақ, ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындауымен және оны қайта өндеумен
тығыз байланысты болып келетін жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын тең
құқықты шаруашылықтар болып танылады. Бүл меншікті жалпы үлестік меншік пен
жалпы ортақ меншікке бөлуге байланысты.
Шаруа (фермерлік) қожалықтарының қызметін реттейтін заңнамаларда шаруа
қожалығы ретінде ауыл-шаруашылығын бірлесіп жүргізуде өндіріс шаруа
қожалығы мүшесінің жеке еңбегіне және ортақ меншіктегі өндіріс құралдары
мен өзге де мүлікке артықшылықты негізделген түлғалардың отбасылық-еңбектік
бірлестігі қарастырылады. Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-
наурыздағы Қазақстан Республикасының кейбір зң актілерін күші жойылған деп
тану туралы (Шаруа қожалықтар мәселеріне қатысты) Заңына сэйкес эрекет
етуін тоқтатып, заңдық күшін жойған Қазақ ССР-інің 1990-жылғы 21-мамырдағы
Шаруа қожалығы туралы Заңында шаруа қожалықтарының мүшелері ретінде
жүбайлар (зайыбы), балалары, ата-анасы, басқа туысқандары және шаруа
қожалығын бірлесіп жүргізетін өзге де түлғалар танылған болатын. Өзге де
түлғалардың шаруа қожалығының мүшесі ретінде көрсетілуі Қазақ ССР-інің 1990-
жылғы 21-мамырдағы Шаруа қожалығы туралы Заңына 1993-жылғы 8-сэуірде
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Каулысымен еңгізілген өзгерістерге
сэйкес алынып тасталды, ал Қазақстан Республикасының 1998-
жылғы 31-
19
наурыздағы Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы Заңында өзге түлғалар шаруа
қожалығының субъектісі ретінде танылмады.
Біздің ойымызша, бұған келесідей себептер эсер етті. Шаруа қожалығы
құрамына өзге түлғалардың саны анықталмай кіретіні заңнама белгіленген
жеңілдіктер мен артықшылықтарды пайдалану мақсатында жалған шаруа
қожалықтарының қүрылуы мүмкіндігін туғызған болатын. Яғни, туыстық
байланысы жоқ түлғалар өзге нысандағы: шағын ауыл шаруашылық кэсіп
орындары, ауыл-шаруашылығы кооперативтері т.б. шаруа қожалығы мэртебесінен
құқықтық жағдайы жағынан элдеқайда ерекшеленетін шаруашылықтарды қүруы
мүмкін еді. Н.Н. Веденин Тек отбасы ғана шаруа қожалығын ядросы бола
алады деп орынды атап өте келе, туыстық байланысы жоқ адамдар тобының
емес, жекеленген түлғалардың шаруа қожалығы мүшелігіне кіруі ереже түрінде
көрсетілмей, ерекше жағдайларда жол берілетіні көрсетілгені жөн деп
санайды.8
Осыған қатысты айтылған Г.А. Волковтың Шаруа қожалығын ауыл
шаруашылығы өндірістік кооперативтерінен және ауыл шаруашылығындағы
кэсіпкерлік қызметтің өзге нысандарынан ажыратын белгісі - отбасы еңбектік
бірігуге негізделуінде деген пікірімен толықтай келісуге болады.9
Профессор К.А. Шайбеков шаруа қожалығы субъектісін анықтауға қатысты
мәселеге орай өз көзқарасын былайша білдіреді, Отбасы мәселесі эдебиетерде
аз зерттелген, отбасы демографиялық, адамгершіліктік тэрбиелік және
мүліктік құқықтық үш түрғыдан қарастырылып, оған, яғни отбасы мәселесіне
шаруашылық экономикалық бірлік ретінде тиісінше дэрежеде көңіл бөлінбеді10
Бұдан эрі танымал зерттеуші К.А. Шайбеков: Отбасылық факторға адамзаттық
фактор ретінде ерекше көңіл бөлген жөн, - дейді. Отбасылық бірлестік іске
деген жанұя мүшелерінің адамгершіліктік қатынасын ынталандырып,
шығармашылық бастама үшін кең мүмкіндіктер
Ведомости Верховного Совета РК. 1993 г. № 8
Волков Г.А. Крестьянское хозяйство как субъект земельных правоотношений
(Историко-правовой аспект. Автореферат М. 1993г. Стр.12) 10 Шайбеков К.А.
Семейный арендный подряд. А 1992. стр.91
20
ашатыны сөзсіз. Сонымен бірге, жанүлның барлық мүшелері шаруашылықты тиімді
эрі адал жүргізуге мүдделі болатыны айтпаса да белгілі жағдай. Бүған қоса,
эрбір қатысушы өндірістің тек атқарушы субъектісі емес, оның
үйымдастырушысы ретінде де үлкен қанағаттанушылықты сезінеді. п
Жанүл - жұмысшылардың өндіріс иесінің бірі секілді өз қабілеттерін
толық жүзеге асыруына оң ықпалын тигізіп, шаруа қожалығы қызметін
үйымдастыру барысындағы еңбектің табысты да нэтижелі болатынына еш күмэн
келтірмейді.
Осы мазмүлдалған пікірді қолдай отырып, белгілі заңгер-ғалым,
құқықтанушы-зерттеуші Ю. Г. Басин мынаны атап көрсетеді: Шаруа қожалығының
отбасы ретіндегі жанү_я белгілеріне мыналар тэн: мүшелері арсындағы
байланыстың мықтылығы, мүдделердің бөлінбейтіедігі қарым қатынастардың
терең сенімдік сипатта болуы отбасылық түрмыстың күйбең
10
тіршілігі. Сондықтан шаруа қожалығы мүшелерін анықтайтын белгі -олардың
бір-бірімен туыстық қатынастарда болуы қажет.
Бүл жерде сонау 1872-жылы Ректор Сент-Джон де Крефкердің Кез келген
американдық фермердің философиялық үхтанымы өз көршілерін мазаламай және
ештеңе қарызданбай бэрінде өз жанүлсы үшін жасау... Осы алтын ережені эр
кез жадында ұстайтын және жақсы әйелі бар адамға жетістік кепілденген.13
Сонымен, қазіргі уақытта шаруа қожалығы құрамына туыстық байланысы жоқ
адамдардың кіруіне жол берілмейді. Л. А. Қүсайынова өз пікірінде былай
дейді: - Туыс болып табылмайтын мұндай түлғалар еңбек шарты бойынша жүмыс
істеуі мүмкін шаруа қожалығын мүшелерінің келісімімен өзінің мүлкі шегінде
шаруа қожалығы қызметіне қосқан мүлкінің шамасына қарай қатыса алады.14
11 Шайбеков К.А. Семейный арендный подряд. А 1992. стр.32
12 Басин Ю.Г. Вестник КазГУ № 2 1994 г.
13 Ректор Сент-Джон де Крефкерд Мысли американского по различным
городским проблемам. Чикаго.
1782 г. Стр.32
14 Кусаинова Л.А. Право землепользования крестьянских фермерских
хозяйств в РК (Историко-правовой
анализ. Акмола 1998 г.)
21
Біздің пікірімзше, осы айтылған көзқарастың екінші бөлігі қате
айтылған, себебі, түлға шаруа қожалығында өзінің еңбегімен қатыса отырып,
фактілік түрде жай серіктестік құрады, соған орай бірлескен шаруашылық
қызмет туралы шарт жасауы тиіс. Не болмаса бұл түлғалар шаруа қожалығында
жұмысшы ретінде қандай да бір мүлкін қоспастан жеке еңбек шартын жасап
қатысуы мүмкін.
Алайда, түлғаның отбасылық кэсіпкерлік түріндегі шаруа қожалығы мүшесі
деп танылуы үшін тек туыстық қатынастардың болуы ғана емес, сонымен қатар
шаруа қожалығаның ісін жүргізуде. Шаруа қожалығының еңбек сипаты маңызды
мэнге ие Қазақ ССР інің 1990-жылғы күші жойылған заңда мұндай норма
бекітілмесе де, осы Заңның бірқатар нормаларын талдау негізде Л.А.
Құсайынова заңшығарушы ең болмағанда қожалық басшысының жұмыссыз болмауын
көздеген деген түжырым жасайды. Бүл кэсіпкерлік қызметтің осы түрі
салымдарды енгізу негізінде ғана емес міндетті шарт ретінде жеке еңбектің
де болуы тиіс екендігін білдіреді. Осы айтылған шаруа қожалығы басшысының
бірінші кезекте жүмыссыз болмауына қатысты көзқарасты қолданыстағы
Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік)
қожалығы туралы Заңы нормаларына талдау жасай келе біз де қолдаймыз. Атап
айтқанда, Заңның 6-бабынаң 2-тармағында былайша тікелей белгіленген Жеке
еңбегімен қатысу негізінде шаруашылық жүргізетін, арнаулы ауыл шаруашылығы
білімі мен біліктілігі бар, ауыл шаруашылығында іс жүзіндегі жүмыс
тәжірибесі бар және осы ауданда, қалада, ауылда (селода), кентте тұратын
азаматтар шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскесін алуға басым
құқықты пайдаланады. Сондай-ақ, жер учаскесі үлесіне құқығы бар азамат
ауыл шаруашылығы үйымының қү_рамынан шыққан кезде, оған шаруа қожалығында
іс жүргізуіне арналып осы үйымның жерінен жер учаскесі берілген болатын.
Азаматтың жергілікті атқарушы органға өтініші және бөліп шығарылатын жер
учаскесінің орналасқан жері туралы қоса берілген
22
келісілген материалдар заңнама нормааларына сэйкес оған жер учаскесше құқық
беру үшін негіз болып табылады.
В.В. Петров көрсеткендей: Фермерлік шарашылықтардың отбасылық
-еңбектік сипаты оны кэсіпкерліктің өзге нысандарынан ажырататын ең бір
елеулі белгісі ретінде қарастырады. Американдық ғалымдар кейбір жағдайда
ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізудің отбасылық нысанын бөліп көрсетуде
келесіні критерийді негізге алады: орта жылдық есептеуде 1,5-тен кем
жалдамалы жұмысшылар еңбегін қолдануы.15
Біз үшін шаруа қожалығын анықтауда Латвия Республикасының 1990-жылғы 11-
тамыздағы Латвия Республикасының ауылдық жерлеріндегі жер реформасы туралы
Заңында көрсетілген төмендегі белгілерге ие отбасылық шаруашылықтарды шаруа
қожалықтары деп санаған дұрыс:
еңбекке қабілетті жанұя мүшелерінің ең болмағанда біреуінің
негізгі жұмыс орны шаруа қожалығы болып табылса;
отбасының шаруа қожалығынан алатын табысы шаруашалықтан
тыс алынатын табыстарының мөлшерінен артық болса.16
Жоғарыда Л.А. Қүсайынова атап өткендей, Қазақ ССР-інің 1990-жылғы
21-мамырдағы Шаруа қожалығы туралы Заңында тікелей атап
көрсетілмесе де шаруа қожалығандағы оның басшысының бірінші кезектегі
жұмыспен қамтылуы жанама түрде көзделеді. Бұған шаруа қожалығын
құруға ниет білдірген колхоз мүшесі (ауыл
шаруашылығы
кәсіпорындарының өзге қызметкерлері) колхоздың немесе совхоздың
құрамынан шығуы (яғни ондағы мүшелік немесе еңбектік
қатынасын
тоқтатады), сонымен шаруа қожағындағы жұмыс негізгі болып табылады
және еңбек ету жылына (еңбектік стаж) саналады осы заңның
7-ші
бабындағы көзделген норманы айтуға болады. Біздің қара
тырған
жағдайымызда Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы
Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы Заңы анақұрылым нақты норманы
15 Петров В.В. Земельное право России Стоглавъ. 1995 г. Стр. 172
16 Закон Республики Латвия О земельной реформе в сельской местности
Республики Латвия от 11 августа
1990 г.
23
бекітеді. Алғашқы және негізгі жұмыстылық туралы сөз қозғағанда шаруа
қожалығы басшысының немесе оның мүшелерінің кэсіби қызметін түсінген жөн.
Заңдық тұрғыдан алып қарағанда, - М.Дель мен К. Санс Эсеориуэла пікірінше -
шаруа қожалығы белгілі бір әлеуметтік шындықтың өнімі.
Бұл аталған әлеуметтік шындық ауыл шаруашылық қызметімен айнлысады және
соның арқасында өмір сүруге қажетті табысын табады, яғни құқықтық қарым-
қатынастырдың субъектісі ретінде таныла отырып, осы қызметті жүзеге асыруда
оның мағынасын толықтырады.17
Шаруа қожалықтары қызметінің табиғатын айқындайтын екі концепция бар:
біріншісі - легалдық, екіншісі - доктриналдық.
Легалдық концепция тікелей заңнамалардан (мысалы жер қатынастарын
реттейтін заңнамалары) және оларды қолдану салдарынан туындайды. Ал
доктриналдық концепция жер және конституциялық заңнамалармен берілетін
элементтер көмегімен жерге қатысты ақиқатпен құрастырылатын техникалық -
заңдық құрылымдардан туындайды.
Доктриналдық концепцияға қатысты 1992-жылы Саргостағы Бірінші
Халықаралық Имбероамерикандық Конгресте аталған көзқарасты үхтануға болады.
Бұл Конгресте кэсіби жер өндеуші деп ауыл шаруашылық қызметін жүзеге
асыруда заңды мүмкіндіктерге ие және осы қызметте өзін тұтастай арнаған,
өмірінің басты қызметі ретінде аталған салаға ерекше мэн беретін түлға
саналуы тиім екендігі атап өтілді. Яғни:
1) белгілі бір жасқа толған, өз еркімен жермен еңбектенуге ықылас
білдірген түлға жер өндеуші бола алады. Мүлдай білдірген
қалауы бойынша ол қандайда бір
алалаушылыққа
(дискриминация) үліырамайды немесе оның қандай да болмасын
құқықтары заңда көзделмеген тэртіппен шектелмеуі тиіс, оның
заңды мүдделеріне нұқсан келтірілуіне жол берілмейді.
2) Жер өндеуші болуға ерік білдірген мүдделі түлғадан аграрлық
құқықтық қатынастардың пайда болуы мен жүзеге асырылуына
17 Мария дель Кармен Сан Эскориуэла. Государство и право. 1995 . № 3 стр.
141
24
қажет болатын құқықтық эрекеттерді орындау үшін заңмен
белгіленген мүмкіндік талап етіледі.
3) Жер өндеушінің ауыл шаруашалығы қызметін жүзеге асыруда сэйкесінші
тэртіпте Ауыл шаруашылығы саласында көжолғы немесе біржолғы
деп түсіндірілетін келесідей іс - эрекет етуге мүмкіндігінің
болуы:
а) өсімдіктер өсіруге және үй жануарларын үхтауға тікелей
бағытталған
негізгі ауыл шаруашылық қызмет;
б) негізгі қызметке қатысты тек дайындық сипаттағы
ауыл
шаруашылық қызметі;
в) қосымша және алдынғымен байланысты және негізгі қызметтін
заңдық тэртібіне бағынатын өзге ауыл шаруашылық қызметі.
4) Жер өндеуші аталған қызмет түріне аграрлық шаруашылықтың
(шаруа қожалығының) иегері ретінде өзін тұтастай арнуға және
ауыл шаруашылығы қызметімен байланысты тэуекелді өзіне
қабылдауға тиіс;
5) Ауыл шаруашылық қызметі кэсіби түрде жүзеге асырылуы тиіс,
яғни жер өндеушінің еңбек міндеттерін орындауы арнайы
дайындық пен еңбектің сэйкесінше ү_йымдастырылуын талап
етеді;
6) Ауыл шаруашылық қызметімен айналысу уақыты жағынан
негізгі, ал экономикалық нэтижесі айтарлықтай болуы тиіс;
7) Кэсіби ауыл шаруашылық қызметі кездейсоқ емес,
жер
өндеушінің тү-рақты эрі орнықты өмір сүру салты
ретінде
1 6
жалғасатын алғашқы болу тиіс.
Шаура қожалығы ауыл шаруашылығы өндірісінде оның мүшелері сол сала
бойынша мамандандырылған (кэсіби) түлғалар болса, ауыл шаруашылығы
саясатының тиісінше дэрежеде жүзеге асырылуына қарқынды
Мария дель Кармен Сан Эскориуэла. Государство и право. 1995 . № 3 стр. 142
25
екпін беретіні сөзсіз. Бұған қоса, ауыл шаруашылығының дамуындағы олардың
қоғамдық маңыздылығы да арта түседі.
Өз кезегінде, В.А. Нудненко: Шаруа қожалығындағы мүліктік қатынастар
оның мүшелері арасындағы жеке қарым - қатынастардың сипатына тэуелді
болғандықтан да, бүл қатынастар қалыпты болып табылады және эзірше олардан
дау туындамайды, - деп орынды атап өткен.1
Шаруа қожалығының мүшелігінің бірі оның ісіне жеке еңбегімен ү_зақ
уақыт қатыспаған жағдайда дау туындайтын болса, оның шаруа қожалығындағы
мүшелігі туралы орынды сүрақ тиісінше шешімді талап етеді. Біздің
пікірімізше - бүл сү-рақты шешуде шаруа қожалығы мүшесінің қандай себепке
байланысты қожалық қызметіне қатыспау фактісі жан-жақты ескерілуі қажет.
Шаура қожалығы мүшесінің қожалықтың құрылуы мен ондағы ауыл шаруашылығын
жүргізуге міндетті еңбектік қатысуы шаруа қожалығындағы меншіктің ортақ
сипатын да білдіреді. Сонлықтан, біздің ойымызша, егер еңбекке қабілетті
шаруашылық мүшесі үш жыл ішінде өз еңбегімен не болмаса ауыл шаруашылық
құралдарымен қожалық қызметіне қатыспайтын болса, шаруа қожалығы мүлкіндегі
үлестік құқығын жоғалтады. Тек дәлелді себептер (жедел эскери қызметке
шақырылуы, оқу орнында білім алуы, науқастануы) ғана шаруа қожалығы
мүшесіне тиесіті үлестік құқығын сақтап қалуға мүмкіндік береді.
Біздің пікірімізше, шаруа қожалығы қызметінде дэлелсіз себептермен үзақ
уақыт қатыспауды сот мүдделі түлғаларды талабы негізінде осындай азаматты
шаруа қожалығы құрамынан шығару туралы мәселені шеіпуі мүмкін.
Кэмелетке толмағандар мен еңбекке қабілетсіз шаруа қожалығы мүшелерінің
құқығы ешқандай да мерзімге байланыситы шектелмуі тиіс. Яғни олрадың шаруа
қожалығы қызметіне үзақ уақыт қатыспауы шаруа қожалығы мүшелігінен шығару
негізі ретінде қарастырылуы мүмкін емес.
19 Нудненко В.А. Правовое регулирование подсобного хозяйства семьи
колхозника (колхозного двора) Томск 1997 г. Стр. 102
26
Осыған қатысты айтылған В.П. Никитинаның келесідей көз қарасын қолдауға
болады: Өз ата-аналарымен басқа жаққа кетіп қалған кішкентай балалар ата-
аналарымен бірдей мерзімде мүлікке деген құқығын сақтайды, өйткені олардың
ата-аналарына өздеренің кішкентай балаларының (14 жасқа толмағандар)
мүддесіне орай үлесін бөліп беруді талап ету құқығы берілген.
Егер де балалар ата-анасының қайтыс болуы немесе өзге де жағдайларға
байланысты балалар мекемелеріне орналастырылатын болса, онда мүлікте құқығы
олардың осы мекемеде болған барлық уақыт ішінде және еңбектік
қабілеттілікке жеткен сэтінен кейінгі үш жыл бойына сақталуы тиіс. Ал Қарт
адамдарға келетін болсақ, шаруа қожалығын мүшесі ретіндегі олардың құқықтық
жағдайы және мүлікке деген құқығы қатыспаушылық мерзіміне байланыссыз
сақталуы тиіс20
В.В. Устюков Шаруа қожалығы қызметіне оның қарт мүшелері өздерінің
құралдарымен және мүмкіндіктеріне қарай еңбегімен қатысады (көп жағдайда
шаруашылыққа берілген олардың колхоздағы еңбек үлесімен тиесілі болған жер
учаскесі түріндегі және мүліктік сипаттағы жарнасымен қатысады). Сондықтан
да шаруа қожалығы мүшерінен қарт адамдарды шығарып тастау заңдық тұрғыдан
да адамгершілік түрғысынан да дүрыс емес.21
Қазақстан Республикасының 1998-жылғы 31-наурыздағы Шаруа (фермерлік)
қожалығы туралы Заңында да , Қазақ ССР-інің 1990-жылғы 21-мамырдағы Шаруа
қожалығы туралы Заңында да балалар қандай жастан өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz