Дебиторлық борыштардың есебiн ұйымдастыру

Мазмұны.

Кiрiспе . . .

ІІ тарау. Дебиторлық борыштардың есебiн ұйымдастыру . . .

2. 1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң борышы бойынша есеп айырысу . . .

2. 2. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі . . .

2. 3. Берілген аванстар . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланған әдебиеттер . . .

Кiрiспе.

Қоғамымыздың даму кезеңдерiнiң қай сатысында болмасын дамудың объективтi экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдарды пайдалану шараларын дұрыс белгiлеу үшiн есеп жұмыстарын, әсiресе бухгалтерлiк есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.

Қоғамдық даму нәтижесiнде бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына қойылатын талаптардың өсiп, мiндеттерiнiң даму үстiнде болғаны, оған сәйкес бухгалтерлiк есептiң вормаларының үнемi жетiлдiрiлiп отырғаны бухгалтерлiк есептiң даму тарихынан белгiлi.

Қазiргi нарықтық экономикаға түбегейлi көшу кезеңiнде бухгалтерлiк есепке жуктелетiн мiндеттер қай кездегiден болмасын күрделiрек болып отыр.

Қазiргi кәсiпорындар, мекемелер мен ұйымдар жөнiндегi заңға сәйкес, халық шаруашылығының қайсы саласындағы кәсiпорындар болмасын, олардың өндiрiстiк және финанстық iс-әрекеттерi өз шығындарын өзi қайтару және өзiн-өзi қаржыландыру принциптерiне негiзделуi тиiс.

Ауылшаруашылық мекемелерi мен басқа мекемелердiң, ұйымдардың және жеке адамдардың арасында алды-ала жоспарлауға келмейтiн көптеген есеп айырысу операциялары кездеседi. Ондай есеп айырысу операцияларының есебiн жүргiзу үшiн шоттардың жоспарында «Дебиторлар мен және кредиторлармен есеп айырысу» қаралған. Құрылымы жағынан активтi және пассивтi, ал қызметi жағынан есеп айырысу шоты.

Кәсiпорындармен, кәсiпкерлермен және жекеленген адамдармен алыс-берiс операцияларының нәтижесiнде белгiленген мерзiмдерiнде өндiрiлмеген және олардың келешекте өндiрiлуiнiң кепiлдiгi. Жоқ дебиторлық қарыздар пайда болуы мүмкiн.

Нарықтық экономика жағдайында дебиторлық қарыздардың көлемi, оларды өтеу жағдайы кәсiпорынның табысты қызмет атқаруына тiкелей әсер етедi.

Дебиторлық қарыздар шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң айналым қаржыларының (қорларының) елеулi үлесiн құрағандықтан, оларды дұрыс есепке алудың маңызы күннен күнге артып отыр.

Есеп мәлiметтерiнiң негiзiнде нақты дебиторлық қарыздардың көлемi анықталып, оларды дұрыс жiктеп, талап етуге мүмкiндiк туады.

Дипломдық жұмыста дебиторлық қарыздарды есепке алу мәселелерi жан-жанқты қарастырылған: сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң дебиторлық қарыздарын есепке алу, соның iшiнде алынуға тиiстi қарыздардың, алынған векселдердiң есебi; басқа да дебиторлық қарыздарды есепке алу, соның iшiнде iс-сапар шығындарын, өкiлеттiлiк шығыстарын, материалдық зиян шегудi есепке алу.

Сонымен қатар факторингалық және фордгейтiнктiк операциялардың есебi, дебиторлық қарыздардың жаңа түрлерi ретiнде жазылған.

Дебиторлық қарыздардың есепке алудың теориялық мәселелерiмен қатар, нақты мысалдар қарастырылып, шоттардың корреспонденциясы құрастырылған.

ІІ тарау. Дебиторлық борыштардың есебiн ұйымдастыру.

Дебиторлық борыш - деп бегiлi бiр қарым-қатынасқа байланысты заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектiнiң оларға көрсеткен қызметтерi үшiн, сондай-ақ жұмысшылар мен аванс ретiнде алған немесе несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшiн қайтаруға тиiстi борыштарын айтады. Осы субъектiге берешек борышы бар кәсiпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.

Есеп беретiн уақыттан кейiнгi бiр жыл iшiнде алынатын (өтелiнетiн) дебиторлық борыштар ағымдағы қатарында есептелiнедi. Олардың қатарына жататындар:

• ағымдағы активтердi сатып алуға төленгшен аванстық (алдын-ала төленген) төлем;
• тапсырылған (берiлген) шоттар бойынша алынуға тиiстi борыштар;
• вексельдер бойынша алынуға тиiстi борыштар;
• негiзгi шаруашылық серiктестiгi мен оның еншiлес серiктестiгi арасындағы түрлi операциялар негiзiнде туындаған дебиторлық борыштар;
• акционерлiк қоғамның лауазымды адамдардың (тұлғаларының) дебиторлық борышы;
• басқадай дебиторлық борыштар;

Қазақстан Республикасы Бухгалтерлiк есеп және аудит жөнiндегi µлттық комиссиясының 1996 жылғы №2 «Қаржылық есептi дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негiздер туралы»-деп аталатын қаулысына сәйкес «Дебиторлық борыш иелiк ету құқықтарымен қоса, заңдықұқықтарына байланысты актив болып саналады». Яғни «дебиторлық борыш»-дегенiмiз, бұл-иелiк етухұқын қосқандағы заңды хұқықтармен байланысты активте қамтылған болашақтағы экономикалық тиiмдiлiк болып табылады.

Мысалы: американдық FASB-пен (қаржылық есептiң стандарттарын жасау бойынша құрылған кеңесi) сәйкес, дебиторлық борыштың активi маңызды үш сиппатамаға ие:

• ол, ақша қаражаттарының тiкелей немесе жанама өсуiне мүмкiндiктi қамтамасыз ететiн (немесе басқа активтермен бiрге) болашақтағы тиiмдiлiктi қамтиды;
• активтер дегенiмiз-шаруашылық субъектiсi басқара алатын ресурстар болып табылады. Тиiмдiлiкке деген немесе потенциалдық қызметтерге деген хұқтар, заңды болуы немесе оларды алудың заңды дәлелдемелерi болуы қажет.

Бiр жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ мерзiмiд активтердегi «µзақ мерзiмдi дебиторлық борыштар» енгiзiлуi мүмкiн.

Дебиторлық борыштар есебiне мына төмендегi аталған есептiлiк тiркелiмдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады (қолданылады) :

№7 Журнал-ордер-333 «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы»-деп аталатын шоттың кредитi бойынша;

№8 Журнал-ордер-331 «Алынуға тиiстi қосылған құн салығы»-деп аталатын шоттың, 332-«есептелген проценттер»-деп аталатын шоттың, 334-«Басқалары»-деп аталатын бөлiмше шотының және

35-«Берiлген аванстар» бас шотындағы бөлiмше шоттарының кредитi бойынша;

№8 Журнал-ордерге қосымша ведомость-35-«Берiлген аванстар» бас шотындағы бөлiмше шоттарының дебетi бойынша;

№10 Журнал-ордер-31-«Күдiктi қарыздар бойынша резерв» бас шотының бөлiмше шоттары және 34-«Алдағы кезең шығындары» бас шотының бөлiмше шоттарының кредитi бойынша;

№11 Журнал-ордер-30-«Сатып алушылар және тапсырыс берушiлердiң борышы» бас шотындағы бөлiмше шоттарының және 32-«Еншiлес (тәуелдi) серiктестердiң дебиторлық борышы» бас шотындағы бөлiмше шоттарының кредитi бойынша жүргiзiледi.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебi бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден (тiркемелерден) басқа дебиторлық борыштардың есебiне аналитикалық есептiң карточкаларын, ажырату парақшаларын (қағаздарын), бухгалтерлiк анықтамалардыжәне тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады. Жалпы есеп регистрлерiн толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлiк жазулардың жиынтығын анықтай үщiн керек. Контировка деп аталатын бұл процедура корреспонденциялар құруды бiлдiредi және де бұл дұрыс көрсетiлiп, бөлiмдерi бойынша топтастырылуы тиiс. Бүгiнгi таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудiң жеңiл нысаны ретiнде компьютерлiк өңдеулермен белгiлi бiр бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Айта кететiн жағдай, көптеген ағылшын тiлдес мемлекеттерде, мысалы: АҚШ-та (Америка Құрама Штаттарында) бiртұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбiр корпорацияның мамандары өздерiне ыңғайлы, тиiмдi деп санайтын жоспарды өздерi құрайды. Бiр жағынан бұндай шешiм бухгалтер мамандарының әдiстемелiк шешiмдер таңдауына бiршама тәуелсiздiгiн көрсетсе, екiншi жағынан мәлiметтердi сәйкестендiруде немесе мамандардың бiр кәсiпорыннан екiншiсiне ауысуы кезiнде қиындық туғызады. Алайда кәсiпорындардағы құрылатыншоттар жоспарына халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсiби бiрлестiктермен қалыптасқан белгiлi бiр бухгалтерлiк стандарттар ықпалын тигiзедi.

Мысалы: Америка Құрама Штаттарында барлық бланкiлер үшiн мiндеттi ортақ есеп беру формалары жоқ. Есеп беру формалары (баланс және табыстар мен зияндар жайлы есеп беру) бiршама жинақтылығымен, мәлiметтердiң iрiлiгiмен айрықша көзге түседi, сондықтан да оларға деген көп алаңдатушылық туғызбайды. Есеп формасын таңдау хұқығы толығымен бас бухгалтердiң құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдiсiн таңдап, шоттар кореспонденциясын жүргiзуге мiндеттi. Шоттарға келетiн болсақ, олар негiзгi есеп регистрлерiнде үнемi қатысатын, эпизодтық болып бөлiнедi және олар басқадай операцияларда қолданылады. Бұл жерде «трансформациялық ведомостар» деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың мақсаты-бiзде қолданылатын терминология бойынша нәтижелiк пен қаржы бөлiнушi-реттеушi шоттардың толық жабылуы. Мұндай ведомостар бiздiң теориямызда да, практикамызда да белгiсiз болып отыр. Бiздiң жағдайда қаржылық нәтижелердi есептеу барысында барлық жазулар айқын түрде көрiнiс табуы мүмкiн, керiсiнше трансформациялық ведомость көптеген көңiл бөлiп отырған тұлғаларды мұндай мүмкiндiктерден айырады немесе бухгалтер бұл жағдайда, егер алынған пайда (зиян) оны қанағаттандырмаса, онда құрылған ведомостi жоққа шығарып, басқа реттеу жұмыстарын жүргiзiп, өзгеше нәтижелер алуы мүмкiн. Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетiн соммалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшiн түгендеу жүргiзiлуi қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденциялатын шоттармен салыстыру арқылы жүргiзiледi. Мұндағы басты мақсат-әр бiр шоттағы сомалардың сәйкестiгi мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлiк ақпараттарды өңдеудiң барлық тьехникалық-экономикалық параметрлерiнiң жақсарғандығы байқалып отыр. Болып отырған ақша «дематерилизациясы», яғни ақшалардың электрондық формаларға ауысуы, әртүрлi есеп айырысулар бойынша (оның iшiнде дебиторлық борыш бойынша есеп айырысу) бухгалтерлiк есептi енгiзудiң тәртiптерiн түбегейлi қайта түсiнуге мәжбүр етiп отыр. Сондықтан дебиторлық борыштың әлемдiк тәжiрибесiнде бiршама жақсы тәжiрибе жиналғандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.

Шетелдiк сатушылар, сатып-алушылардың сатып алған тауарлары үшiн төлемдерiн басқа бiр үшiншi тұлғаға несиелiк карточкалардың көмегiмен аударып, есеп айырысуға мүмкiндiк бередi. Бұл жағдайда сатып алушы несие берушiмен несиелiк келiсiм-шарттқа тұрып, несиелiк карточка алады және оны сатып алу кезiнде қолданады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда ол несие берушiге шот жазып бередi, ол шотта сатып алу барысындағы несиелiк карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейiн сатушы шотты несие берушiге жiберiп, одан тиесiлi ақшаны алады. Мәмiледе несие берушiлердiң (кредиттiк карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы сатушы үшiн экономикалық жағынан тиiмдi, өйткенi оған сатып алушы үшiн несие алудың қажетi жоқ. Несиелiк карточкалар бойынша сату есебiн жүргiзудiң екi тәсiлi бар.

Бiрiншi жолы - сатушы несие берушi компанияның төлемiн күтуi керек.

Екiншi жолы - сатушы сату барысында бiрден ағымдағы шотқа квитанцияны енгiзедi.

Соңғы тәсiл банк жүйесiмен байланысты несиелiк карточкамен жүргiзiлетiн сатуға тән, ыңғайлы тәсiл болып келедi. Басты нәрсе-сату уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиелiп немесе жөнелтiлген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылды деп танылуында. Бухгалтерлiк есептiң көзқарасынан қарағанда, тауарлардың тиелуi мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшiн әзiрге ақша қаражаттары келiп түспегеннiң өзiнде табыс көрсетiлгенболса сәйкесiнше салық төлеу қажет. Бұл жағдайда сатып алушы төлемдi кешiктiруi мүмкiн немесе тiптi төлемеуi де мүмкiн. Әсiресе, бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлiк есептi халықаралық стандартқа сәйкес жүргiзу мiндеттемелердiң орындалуының бұл жолын, келiсiм-шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын талап ететiндiгiн көрсетiп отыр. Осыған орай компьютерлiк технология берiлген әдiстiң барлық iс-әрекеттерiн автоматты түрде есептеуге мүмкiндiк бередi.

Дебиторлық борыштар субъектiлердiң қаржы-шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк есептiң бас шоттар жоспарындағы 3-«Дебиторлық борыштар» бөлiмiнiң келесiдей бас шоттарында есептелiнедi:

30-«Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң мiндетi»;

31-«Күдiктi (күмәндi) қарыздар бойынша резервтер»;

32-«Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктердiң дебиторлық борышы»;

33-«Басқадай дебиторлық борыш»;

34-«Алдағы кезең шығындары»;

35-«Берiлген аванстар».

Кесте 1

2. 1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң борышы бойынша есеп айырысу.

30-«Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң борышы»-деп аталатын бас шоттың бөлiмше шоттары, сатып алушылармен тапсырыс берушiлердiң субъектiге деген әртүрлi қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшiн арналған. Аталған бөлiм келесiдей шоттар жайлы ақпараттарды ашып көрсетедi:

301-«Алынуға тиiстi шоттар»;

302-«Алынған вексельдер»;

303-«Басқалары».

Бұлар активтi шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетiнде борыштың сомасы жазылса, ал кредитiнде борыштың азайуы көрсетiледi. 301-«Алынуға тиiстi шоттар»-деп аталатын шотта тиелiп жiберiлген өнiмдер (тауарлар) атқарылған жұмыстары мен көрсетiлген қызметтерi үшiнсатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң банк мекемесi қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиiстi соммасы есептелiнедi. Жалпы «Алынуға тиiстi борыштар» шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзiмдiактивтер ретiнде сату нәтижесiнде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбiр уақыттарда «саудалық мiндеттемелер»-деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезiнде де пайда болады. Мiндеттемелердi алудың көздерiне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Шет елдерде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бiрге сатып алушылар үшiн сатып алған тауарларының төлемiн бiр немесе бiрнеше айдан кейiн төлеу (өтеу) хұқығы да берiлген. Мұндай несиенi коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиiстi уақытында төлеу қабiлеттiлiгi бар болатындығына бақылау шараларын жүргiзулерi қажет. Сол үшiн әр бiр фирмада несиелiк бөлiмдер жұмыс iстейдi. Бұл бөлiмдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын бiлуге, сатып алушыға несиеге тауарды беру немесе бермеу жайлы мәселенi шешуге керектi ақпараттды бiлуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелiк бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәлiметтер алуға мүмкiндiктер бар. Осындай несиелiк ақпарат бөлiмдерiнiң мәлiметтерi бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешiмдер қабылданады. Несиелiк бөлiм төлем сомасын ұсынуды, несие көлемiн шектеудi және сатып алушылар мен тапсырыс берушiлерден несиенi уақытылы өтеудi қамтамасыз ететiн белгiлi бiр қаражаттарды талап етуi мүмкiн. Осыған орай шаруашылық субъектiсiнiң таңдап алынған ережелерi мен негiзгi қағидалары есеп саясатында атап көрсетiлуi қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негiзiг құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқалар бойынша дебиторлық борыштар есептелiнуi мүмкiн.

30-«Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң борышы»-деп аталатын бас шотының бөлiмше шоттарына қатысты бухгалтерлiк есепте мынадай корреспонденциялар жазылады:

• Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлерге, тиелiп жiберiлген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетiлген қызметтер үшiн есеп айырысу құжаттары ұсынылғанда 301-шот дебеттелiнiп, 701-шот кредиттелiнедi.
• Тиелiп жiберiлген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетiлген қызметтерге байланысты қосылған құн салығы есептелiнгенде 301-шот дебеттелiнiп, 633-шот кредиттелiнедi.
• Сатылған материалдық емес активтер, негiзгi құралдар, бағалы қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына 301, 302 және 303-шоттардың тиiстiлерi дебеттелiнiп, оған сәйкес 721, 722 және 723-шоттардың тиiстiлерi кредиттелiнедi.
• Сатылған материалдық емес активтер, негiзгi құралдар, бағалы қағаздар бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 301, 302 және 303-шоттардың тиiстiлерi дебеттелiнiп, 633-шот кредиттелiнедi.
• Шетелдiк валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң тиiмдi баға айырмашылықтарының пайда болуына 301, 302 және 303-шоттардың тиiстiлерi дебеттелiнiп, 725-шот кредиттелiнедi.
• Айыппұлдар, өсiмақылар есептелiнгенде 301, 302 және 303-шоттардың тиiстiлерi дебеттелiнiп, 727-шот кредиттелiнедi.
• Сатып алушылардан оларға сатылған өнiм, атқарылған жұмыстар мен көрсетiлген қызметтер үшiн төлемдер келiп түскенде 431, 432, 441, 451 және 452-шоттардың тиiстiлерi дебеттелiнiп, 301-шот кредиттелiнедi.
• Сатылған тауарлар мен дайын өнiмдер әртүрлi себептермен кейiн қайтарылған жағдайда 711-шот дебеттелiнiп, 301, 302 және 303-шоттардың тиiстiлерi кредиттелiнедi.
• Кейiннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерiмдерiнiң сомасына 712, 713-шоттардың тиiстiлерi дебеттелiнiп, 301, 302 және 303-шоттардың тиiстiлерi кредиттелiнедi.
• қайтарылған тауарлар мен өнiмдерге (жұмыстар мен қызметтерге) есептелiнген қосылған құн салығы сомасы 301, 302, 303, 321, 322 және 323-шоттардың тиiстiлерiнiң дебетiне, 633-шоттың кредитiне сторно етiп жазылады.
• Шетелдiк валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң борыштары бойынша пайда болған жағымсыз (тиiмсiз) бағамдық (курстық) айырмашылық сомасына 844-шот дебеттелiнiп, 301, 302 және 303-шоттардың тиiстiлерi кредиттелiнедi.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс