Тұтыну несиесi туралы мәлімет
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 . бөлiм: Несие . несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1.1. Несие және қарыз капитальының мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Несие жйесiндегi несиелiк қатынастар мен банкаралық
бәсекелестiң туындауы (пайда болуы) ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Несиенiң тұрлерi мен ерекшелiк сипаттары ... ... ... ... ... ... ..16
2 . бөлiм: «Қазақстан Халық Банкiң ашық акционерлiк
қоғамының (ААҚ) экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3 . бөлiм: Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесiнiң даму перспективалары
3.1. «Қазақстан Халық Банкiң ААҚ.ы Алматы облыстық
филиалының тұтыну несиесiн клиенттерге беру жағдайы
мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Тұтыну несиесiнiң негiзгi формалары және бөлiп . бөлiп
сатып алудың мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді
дамытудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
1 . бөлiм: Несие . несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1.1. Несие және қарыз капитальының мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Несие жйесiндегi несиелiк қатынастар мен банкаралық
бәсекелестiң туындауы (пайда болуы) ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Несиенiң тұрлерi мен ерекшелiк сипаттары ... ... ... ... ... ... ..16
2 . бөлiм: «Қазақстан Халық Банкiң ашық акционерлiк
қоғамының (ААҚ) экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3 . бөлiм: Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесiнiң даму перспективалары
3.1. «Қазақстан Халық Банкiң ААҚ.ы Алматы облыстық
филиалының тұтыну несиесiн клиенттерге беру жағдайы
мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Тұтыну несиесiнiң негiзгi формалары және бөлiп . бөлiп
сатып алудың мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді
дамытудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Диплом жұмысының тақырыбына “Тұтыну несиесiн” таңдауым кездейсоқтан болған жоқ. Несие (кредит), экономика ғылымдарының iшiнде маңызды категорияға жатады. Тауар өндiрiсiнiң дамуымен ақша, төлем құралы қызметiн атқара отырып, айырбас кезiндегi Тауар – Ақша – Тауар өзгерулерi (ауысулары), ендi Тауар – Мiндеттеме – Ақша формасын қабылдайды, яғни тауарды сату мен оған төлем ақыны алу аралығындағы уақытша ұзiлiсiне байланысты несиелiк ақшалар пайда болады. Олар, алдын ала келiсiлген мерзiмде төленетiн мiндеттемелер болып табылады. Осыған байланысты, мұндай төлем тұрiнiң құқықтық жағын реттейтiн, қаржы – несиелiк қатынастар туындайды.
Несие, капитал айналымы жылдамдатуды қамтамасыз етедi, себебi сатып алынған тауар ұшiн төлемдi кейiнiрек жұргiзуге болады, сол сияқты басқа компаниялар мен банктердiң қаржыларын тарту есебiнен капиталды ұлғайтады.
Барлық меншiк формасындағы кәсiпорындарда, өзiнiң қызметiн жұргiзу және пайда табу (алу) ұшiн, көбiнесе қарыз қаржыларды тарту қажеттiлiгi туындайды. Қаржы тартудың ең көп тараған тұрi, несие келiсiмi бойынша банктен қарыз алу болып табылады.
Несиенi зерттеуге, талдап – бiлуге марксизм классиктерi мен көптеген кеңестiк және шетелдiк экономистер еңбектерiн арнаған. Дегенмен, бұл тақырып әле де толық зерттелмеген және қосымша жұмыстар жұргiзудi қажет етедi, себебi қазiргi нарық жағдайында несие қатынастары жоғарғы өрiстеу дәрежесiне жетiп отыр. Қазiргi кездегi сөз етiп отырғанымыз қарызға беретiн ақша капиталдар көлемiн тұрақты ұлғайту туралы ғана емес, сонымен бiрге несие қатынасындағы субъектiлердiң көбеюi мен несиелендiру операциясының көптұрлiлiгi туралы болып отыр.
Тақырып туралы айтқанымызда, өтпелi кезеңдегi әкiмшiлiк реттеушiлiктен нарықтың қатынасқа көшудегi бiздiң экономиканың кездесетiн проблемаларын естен шығаруға болмайды, яғни ақша – несие сферасындағы мәселелер айтарлықтай радикалдық өзгерiстердi қажет етедi.
Несие, капитал айналымы жылдамдатуды қамтамасыз етедi, себебi сатып алынған тауар ұшiн төлемдi кейiнiрек жұргiзуге болады, сол сияқты басқа компаниялар мен банктердiң қаржыларын тарту есебiнен капиталды ұлғайтады.
Барлық меншiк формасындағы кәсiпорындарда, өзiнiң қызметiн жұргiзу және пайда табу (алу) ұшiн, көбiнесе қарыз қаржыларды тарту қажеттiлiгi туындайды. Қаржы тартудың ең көп тараған тұрi, несие келiсiмi бойынша банктен қарыз алу болып табылады.
Несиенi зерттеуге, талдап – бiлуге марксизм классиктерi мен көптеген кеңестiк және шетелдiк экономистер еңбектерiн арнаған. Дегенмен, бұл тақырып әле де толық зерттелмеген және қосымша жұмыстар жұргiзудi қажет етедi, себебi қазiргi нарық жағдайында несие қатынастары жоғарғы өрiстеу дәрежесiне жетiп отыр. Қазiргi кездегi сөз етiп отырғанымыз қарызға беретiн ақша капиталдар көлемiн тұрақты ұлғайту туралы ғана емес, сонымен бiрге несие қатынасындағы субъектiлердiң көбеюi мен несиелендiру операциясының көптұрлiлiгi туралы болып отыр.
Тақырып туралы айтқанымызда, өтпелi кезеңдегi әкiмшiлiк реттеушiлiктен нарықтың қатынасқа көшудегi бiздiң экономиканың кездесетiн проблемаларын естен шығаруға болмайды, яғни ақша – несие сферасындағы мәселелер айтарлықтай радикалдық өзгерiстердi қажет етедi.
1. Қабдиев Д.Қ.,Оралтаев Т.Қ.,Ескендіров Ә.Е.,ж.б. /Экономикалық саясат/ Лекциялар.ҚазМБА, А-2002. /1/1бет/
2. К.Маркс, Ф. Энгельс.13т.67б. /2/7бет/
3. Тұрғынбаев Ә.Х.,Социология./Білім/А-2001 /3/ 13 бет/
4. Мақыш.С.Б.,/Ақша айналымы және несие/ А-2000 /4/ 17бет/
5. /Банковская система за 10 лет независимости Казахстана/ НБ РК А-2001
6. Паново Г.С. Жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету .- Москва,ДИС,1994,/6/43/
7. Мадирова Д.М., Марчевский В.С. /Основы современного банковского дела/.- Алматы.:Экономика, 1997 , 12 б./7/48 б./
8. Иконников А./Жизнь в кредит/ Континент .№4.От 28.03.2001./8/59 б./
9. Марченко Г.А., /Развития банковского сектора РК/ А-2000
10. Мақыш.С.Б.,/Коммерциялық банктердің операциялары/ А-2002
11. Колесников /Банковское дело/ М-98
12. Сейтқасымов.Ғ.С./Банковское дело/ А-98
О.Полфреман Д., Форд Ф. /Основы банковского дела/- М: Инфра – М, 1996 – 624
13. И.Лаврушин /Деньги, кредит, банки/ - Москва – 1999./9/ 66 б./
14. Е.Ф.Жуков /Общая теория денег и кредита/ учебник – М.: 1998
15. Е.Ф.Жуков, Л.М.Максимова /Деньги, кредит, банки/ - М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 1999.
16. Ғ.С.Сейтқасымов /Деньги, кредит, банки/ - 1996.
17. М.С.Саниев /Деньги, кредит, банки/ Алматы 2000.
18. О.И.Лаврушина /Банковское дело/ Москва – Финансы и статистика 1998 г.
19. /Деньги, кредит, банки в РФ/ О.Г.Семенюта – М., «Контур», 1998.
20. /Банковское дело/ В.И.Колесников, Л.П.Проливецкая, Москва «Финансы и статистика», 1996 г.
21. Журналы «Банки Казахстана» №№ 2, 6, 7 - А.: 2001.
22. Журналы« Банки Казахстана № № 8, 9, 10, 12 – А.: 2002.
23. /Современные банковские системы/ Л.П.Кураков, В.Г.Тамирясов, Учебное пособие, М. 2000 г.
24. «Казахстан 1991-2002 г.г.» Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы 2001 г. /5/25бет/
25. /Статистикалық бюллетень/ Казақстан Ұлттық Банкі №2. (99).
2. К.Маркс, Ф. Энгельс.13т.67б. /2/7бет/
3. Тұрғынбаев Ә.Х.,Социология./Білім/А-2001 /3/ 13 бет/
4. Мақыш.С.Б.,/Ақша айналымы және несие/ А-2000 /4/ 17бет/
5. /Банковская система за 10 лет независимости Казахстана/ НБ РК А-2001
6. Паново Г.С. Жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету .- Москва,ДИС,1994,/6/43/
7. Мадирова Д.М., Марчевский В.С. /Основы современного банковского дела/.- Алматы.:Экономика, 1997 , 12 б./7/48 б./
8. Иконников А./Жизнь в кредит/ Континент .№4.От 28.03.2001./8/59 б./
9. Марченко Г.А., /Развития банковского сектора РК/ А-2000
10. Мақыш.С.Б.,/Коммерциялық банктердің операциялары/ А-2002
11. Колесников /Банковское дело/ М-98
12. Сейтқасымов.Ғ.С./Банковское дело/ А-98
О.Полфреман Д., Форд Ф. /Основы банковского дела/- М: Инфра – М, 1996 – 624
13. И.Лаврушин /Деньги, кредит, банки/ - Москва – 1999./9/ 66 б./
14. Е.Ф.Жуков /Общая теория денег и кредита/ учебник – М.: 1998
15. Е.Ф.Жуков, Л.М.Максимова /Деньги, кредит, банки/ - М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 1999.
16. Ғ.С.Сейтқасымов /Деньги, кредит, банки/ - 1996.
17. М.С.Саниев /Деньги, кредит, банки/ Алматы 2000.
18. О.И.Лаврушина /Банковское дело/ Москва – Финансы и статистика 1998 г.
19. /Деньги, кредит, банки в РФ/ О.Г.Семенюта – М., «Контур», 1998.
20. /Банковское дело/ В.И.Колесников, Л.П.Проливецкая, Москва «Финансы и статистика», 1996 г.
21. Журналы «Банки Казахстана» №№ 2, 6, 7 - А.: 2001.
22. Журналы« Банки Казахстана № № 8, 9, 10, 12 – А.: 2002.
23. /Современные банковские системы/ Л.П.Кураков, В.Г.Тамирясов, Учебное пособие, М. 2000 г.
24. «Казахстан 1991-2002 г.г.» Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы 2001 г. /5/25бет/
25. /Статистикалық бюллетень/ Казақстан Ұлттық Банкі №2. (99).
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 – бөлiм: Несие – несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1.1. Несие және қарыз капитальының мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Несие жйесiндегi несиелiк қатынастар мен банкаралық
бәсекелестiң туындауы (пайда болуы) ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Несиенiң тұрлерi мен ерекшелiк сипаттары ... ... ... ... ... ... ..16
2 – бөлiм: Қазақстан Халық Банкiң ашық акционерлiк
қоғамының (ААҚ) экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3 – бөлiм: Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесiнiң даму перспективалары
3.1. Қазақстан Халық Банкiң ААҚ-ы Алматы облыстық
филиалының тұтыну несиесiн клиенттерге беру жағдайы
мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Тұтыну несиесiнiң негiзгi формалары және бөлiп – бөлiп
сатып алудың мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді
дамытудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Кiрiспе
Диплом жұмысының тақырыбына “Тұтыну несиесiн” таңдауым кездейсоқтан
болған жоқ. Несие (кредит), экономика ғылымдарының iшiнде маңызды
категорияға жатады. Тауар өндiрiсiнiң дамуымен ақша, төлем құралы қызметiн
атқара отырып, айырбас кезiндегi Тауар – Ақша – Тауар өзгерулерi
(ауысулары), ендi Тауар – Мiндеттеме – Ақша формасын қабылдайды, яғни
тауарды сату мен оған төлем ақыны алу аралығындағы уақытша ұзiлiсiне
байланысты несиелiк ақшалар пайда болады. Олар, алдын ала келiсiлген
мерзiмде төленетiн мiндеттемелер болып табылады. Осыған байланысты, мұндай
төлем тұрiнiң құқықтық жағын реттейтiн, қаржы – несиелiк қатынастар
туындайды.
Несие, капитал айналымы жылдамдатуды қамтамасыз етедi, себебi сатып
алынған тауар ұшiн төлемдi кейiнiрек жұргiзуге болады, сол сияқты басқа
компаниялар мен банктердiң қаржыларын тарту есебiнен капиталды ұлғайтады.
Барлық меншiк формасындағы кәсiпорындарда, өзiнiң қызметiн жұргiзу
және пайда табу (алу) ұшiн, көбiнесе қарыз қаржыларды тарту қажеттiлiгi
туындайды. Қаржы тартудың ең көп тараған тұрi, несие келiсiмi бойынша
банктен қарыз алу болып табылады.
Несиенi зерттеуге, талдап – бiлуге марксизм классиктерi мен көптеген
кеңестiк және шетелдiк экономистер еңбектерiн арнаған. Дегенмен, бұл
тақырып әле де толық зерттелмеген және қосымша жұмыстар жұргiзудi қажет
етедi, себебi қазiргi нарық жағдайында несие қатынастары жоғарғы өрiстеу
дәрежесiне жетiп отыр. Қазiргi кездегi сөз етiп отырғанымыз қарызға беретiн
ақша капиталдар көлемiн тұрақты ұлғайту туралы ғана емес, сонымен бiрге
несие қатынасындағы субъектiлердiң көбеюi мен несиелендiру операциясының
көптұрлiлiгi туралы болып отыр.
Тақырып туралы айтқанымызда, өтпелi кезеңдегi әкiмшiлiк
реттеушiлiктен нарықтың қатынасқа көшудегi бiздiң экономиканың кездесетiн
проблемаларын естен шығаруға болмайды, яғни ақша – несие сферасындағы
мәселелер айтарлықтай радикалдық өзгерiстердi қажет етедi. Выборнованың
Е.К. айтуы бойынша “қазiргi кезеңде несие сферасына тән (жататын)
экономикалық рычалтарды (тұтқаларды) толығымен пайдаланудың керектiгi пiсiп
жеттi, елдегi ақша айналымын басқаруға принципальдi жаңа жолдарды жасап,
жұзеге асыру қажет”.
Төлем қаржыларының айналымдағы аса көптiгi мен несиенiң өз
тағайындылығын (назначения) жоғалтуы несиелiк сфера сипаттарының айрықша
белгiсi болып табылады. 1987 жылдың басында банктердiң несиелiк салымдары
ең жоғарғы деңгейiне жетiп 593,2 млрд. соманы құрады, бiрақ 1991 жылы
шаруашылық салаларға және халықтарға берiлген жалпы несие көлемi 1987
жылдың басымен салыстырғанда 28 %-ға қысқарған. Соңғы жылдары несие
салымдарының құрылымында да өзгерiстер болды. Қазiргi кезеңде, бюджет
ресурстары жетiспеушiлiгiнiң орнын толтыруға берiлетiн несиелердiң ұлес
салмағы 16,4-тен 34,7 %-ға өсiп, халық шаруашылығына берiтетiн несиелер
ұлесi 51,7 – ден 35,2% - ға кемiген. Бұл келтiрiлген фактiлер несие
проблемаларына айтарлықтай көңiл бөлу қажеттiлiгiн бiлдiредi, себебi елдiң
экономикалық жағдайы, оның ақша-несие жұйесi жағдайынан тәуелдi болып
келедi. Сондықтан, өркениеттi елдердiң бұл сферадағы жинақталған iс-
тәжiрбиелерiн есепке алу қажет болып табылады.
Барлық несие жұйесiнде реформа жұргiзiлiп, соның нәтижесiнде
акционерлiк негiзде нсиелендiру мекемелерi құрылды және бiздiң елiмiзде
тұтынушылық және комерциялық несиелердiң жаңа формалары өрiс алып, дамыды.
Бұл, елiмiздiң экономикасы ұрдiсiн жылдамдатып, аса тиiмдi етiп
жасады. Соңғы кезеңдерде бiздер несие-несиелер сөзiн жиi естимiз. Бiреулер
ұлкен, ал кейбiреулер кiшi дәрежеде осы “несиемен, несиеде” өмiр сұрiп
жатыр. Бiздiң барлығымызға несиенiң көптеген тұрлерi бар екендiгi белгiлi:
инвестициялық несие, айналым капиталға несие, тұтыну несиесi, т.б. Олардың
әрқайсысы бiздiң игiлiгiмiз ұшiн қызмет атқарады. Бұл диплом жұмысында
соңғы келтiрiлген тұтыну несиесi туралы айтылады.
Өткен ғасырдың орта кезiне дейiн тұтыну несиесiнiң бар екендiгi
туралы ешкiм бiлмейтiн едi. Ал қазiргi кезде тұтыну несиесi кең таралып,
бiздiң өмiрiмiзде аса маңызды роль атқарып отыр. Сондықтан да диплом
тақырыбы актуальды болып саналады, себебi тұтыну несиесi арқылы мына
жағдайларға қол жеткiзуге болады:
1) несие көмегiнсiз ұзақ уақыт кұтуге немесе қол жеткiзуге болмайтын
заттарды (мұлiктердi, т.б.) сатып алу мұмкiндiгiне;
2) икемдiлiгiне байланысты ыңғайлы уақытта жәрмеңкедегi баға
төмендету кезеңдерiнде сатып алуға және қажеттi қолма-қол соманың болмаған
жағдайында да пайдалы келiсiм жасауға;
3) қауiпсiздiгiне байланысты саяхатта болғанда немесе сатып алуды
жұргiзгенде төлемдiк кредиттiк карточкалар мен шығындық шоттар (расходные
счета), қолма-қол ақшамен салыстырғанда, аса сенiмдi және ыңғайлы болып
табылады;
4) көмектiк жағынан алып қарағанда, алдын ала қарастырылмаған асығыс
шығындарды өтеуге мұмкiндiк туғызады (жол оқиғасындағы автомобилдi жөндеу,
т.с.с. жұмыстарды).
Былайша айтқанда, бiздi көп жағдайларға босқа бас қатырмай өз жеке
басы мен семья қамын ойластыруға мұмкiндiк туғызады.
Тұтыну несиесiнiң, осындай жақсы жақтарымен қатар кемшiлiктерi де бар
болып табылады.
Мiне, осы айтылғандардың барлығы диплом жұмысының тақырыбын таңдап,
несиенiң мәнi және оның формаларын, тұтыну несиесiнiң негiзгi тұрлерi мен
берiлу тәртiптерiн, оның экономикадағы ролiн қарастыруды және талдау
жұргiзудi мақсат етiп қоюға келтiрдi.
Талдау – зерттеу жұмыстары “Қазақстан Халық Банкi” ААҚ-ң Алматы
облысы филиалының несие қатынастарын ұйымдастыру iс-тәжiрибесi негiзiнде
жұргiзiлдi.
1-бөлiм: Несие – несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1. Несие және қарыз капиталының мәнi.
Несие (кредит - kredo)- сенiм, сенемiн деген ұғымды бiлдiредi. Ақша
фермасындағы капитал, ссудалық капитал (қарыз капиталы) деп аталады және
оның иесiнiң уақытша белгiлi бiр мерзiмг берiп, процент тұрiндегi өсiмiмен
қайтарылуын айтамыз.
Неси (кредит)- бұл, ссудалық капиталдың ақшалай немесе тауардай,
әдетте өсiм процентiмен, қарызға берудегi қозғалыс фермасы;
Кұн-бағалық экономикалық категория және ақша-тауарлық қатынастардың
бөлiнбейтiн элементi болып табылады. Шындығында несие – ұдемелi ұдай
өндiрiстiң ажырамас бөлiгi және тауарлы өндiрiс-несие қатынастарының пайда
болатын табиғи негiзi. Себебi тауардың пайда болуы маңызды екi жағдайға
байланысты: бiрiншiден, өнiм тауар болуы ұшiн оның заттай тұрi мен құны
болуы қажет; екiншiден, өнiм бiр өндiрушiден екiншi өндiрушiге (тұтынушыға)
ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас несиенiң пайда болатын ортасы немесе
оның, көрiнiс берiп, туындайтын жерi болып табылады.
Осыған байланысты, өндiрiстегi капиталдың қайталама айналымы мен
қаражаттардың айналысы – несие қатынастарының туындайтын және одан әрi
дамитын нақты экономикалық негiзi (шығу тегi) болып табылады.
Жалпы, барлық шаруашылықтағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының
құны өзiнiң қозғалысында бiр уақыт кезеңiнде әрi ақша, әрi өндiрiстiк, әрi
тауар фермасында әр тұрлi қызмт атқаруы мұмкiн және осыған байланысты,
өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымы кезеңдерiнде уақытша бөлiнiп
шығып, бос тұрған ақша қаражаты қарыз-неси капиталының (қорының) пайда
болатын бiрiншi көзi есебiнде саналады.
Ақша қорының уақытша бөлiнiп шығуы мынадай себептермен болады:
бiрiншiден, негiзгi капитал-құралдарының өндiрiс процесiнд бiрте-бiрте
тозуынан, яғни еңбек құралдары өндiрiсте бiрнеше жылдар бойы пайдаланылып,
олардың құны дайындалған өнiмге бiртiндеп ауысады. Дайын өнiмдi сатқаннан
кейiн ол сома тозған негiзгi қорларды кұрделi жөндеуден өткiзгенше, не
жаңасын сатып алғанша кәсiпорынның банктегi шотында ақша тұрiнде, толық
тозуы мерзiмi бiткенде дейiнгi шотында ақша тұрiнде, толық тозуы мерзiмi
бiткенге дейiнгi аралықта, жинақталып сақталады. Бұндай жинақтап сақтауды
амортизациялық (жаңғырту) қоры деп атайды. Мысалы, егер 1 млн.теңге тұратын
трактор (комбайн) 10 жыл пайдаланылса, онда жылма-жыл амортизациялық қорға
оның 100 мың теңге сомасы тұсдi: Бұл уақытша бос ақша қоры – несие
ресурстарының бiр көзi болып табылады.
Екiншiден дайын өнiмдердi сату мен қажеттi материалдарды және
шикiзаттарды сатып алу мерзiмдерi барлық уақытта бiрiне –бiрi сай келе
бермейдi. Сондықтан сатылған дайын өнiмнен тұскен ақша сомасының бiр бөлiгi
қолданылған шикiзаттар мен қосалқы материалдардың құнын көрсетедi. Ол сома
да уақытша бос ақша қоры-несие ресурстарының бiр көзi есебiнде болады.
Үшiншiден, еңбекке ақы төлеу мерзiмi мен дайын өнiмдi сату мерзiмiнiң
сай келмеуi. Себебi өнiмдi өндiруге еңбек кұшi кұнде жұмсалғанмен оған
еңбекақы төлеу бiраз кешiгiп жұредi. Еңбекақы төлеуге арналған сомада –
уақытша бос ақша капиталы.
Төртiншiден, ұдемелi ұдайы өндiрiстiң қалыпты жұмысын қамтамасыз ету
ұшiн пайданың бiр бөлiгiн жинақтау қажет, яғни кәсiпорынға жаңадан құрал-
жабдықтар, машиналар және т.б. сатып алу ұшiн жылма-жыл пайданың бiр
бөлiгiн банктегi есепшотта жина қою да – уақытша бос ақша капиталы.
Сонымен, өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымы, сөзсiз, уақытша
бос ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады. Статистика мәлiметтерi
бойынша бұкiд ақша жинағының 20 процентке жуығы кәсiпорындарда пайда болады
екен.
Қарыз капиталының жинақталатын екiншi көзi, бұл, мемлекеттiң әр тұрлi
жолдармен тұсiретiн ақшалары, атап айтқанда: мемлекеттiң өндiрiстiк,
коммерциялық және қаржылық iс-әрекеттерiнен тұскен ақша, тұрлi деңгейдегi
бюджеттердiң активтi қалдық ақшалары, сақтандыру мекемелерiнiң, зейнетақы
қорларының және басқа да мемлекеттiк ұйымдардың қолдық уақытша бос тұрған
қаражаттары. Жалпы капитал жинағындағы мемлекеттiң ұлесi 10 процент
шамасында болып келедi.
Қарыз капиталы құрылымының ұшiншi көзi, бұл, халықтың жинақ
қаржылары, яғни кұнбе-кұнгi қажеттiлiкке жұмсалмай болашақтағы жағдайларға
немесе ұзақ мерзiмге тұтынылатын заттарды, қымбат тауарларды, жылжымайтын
мұлiктердi сатып алуға сақтап қойған жолақының бiр бөлiп.
Ақша жинақтаудың осы аталған негiзгi көздерiнен басқа несие – қаржы
мекемелерiндегi шоттар бойынша әртұрлi қалдық (сальдо) пен резервтiк
сомаларды да жатқызуға болады.
Әрбiр экономикалық категорияның мәнi мен мазмұны оның атқаратын
қызметтерiнде көрiнiс табады (бередi). Ал оның әрбiр қызметi басқа
категориялардан өзгешiлiгiн анықтайтын маңызын сипаттайды.
Тауарлық өндiрiс жағдайында қарыз келiсiмi өндiрiс процесiндегi тауар
айналасына қажеттi несиелендiруден туындайды. Өндiрiс, ұдемелi ұдайы
өндiрiстiң бастапқы, әрi шешушi моментi болып табылса, ол басқа фазалармен
де тығыз байланысты болып келедi. Үдемелi ұдайы өндiрiс процесi қоғамның
материалдық игiлiктерiн ұздiксiз өндiруде оның әртұрлi стадиялық фазалардан
жұйелi тұрде өтуiн қарастырады. Әрбiр стадия-өндiрiс, айырбас – ауыстыру,
тарату және тұтыну-фазаларының белгiлi бiр мағына – маңызы бар болып
табылады. “Өндiрiс, тұтынуға қажеттiлiк сәйкестiкте затты (тауарды-өнiмдi)
жасайды; тарату, қоғамдық заңдарға сәйкес оларды таратып – бөледi; айырбас-
ауыстыру, жекелеген сұраныс-тұтынуға байланысты, бiр рет бөлiске тұскен
қоғамдық өнiмдердi қайта таратып-бөледi; ақыр соңында, осы қоғамдық
қозғалыстан шығып, өнiм тұтынуға, пайдалануға тұседi”.
Өндiрiс болмаған жағдайда шығарылған тауар-өнiмдi тұтыну стадиясы да
болмайтын сияқты, тұтыну болмаған жерде өндiрiстiк фазада болмаған болар
дi, себебi өндiрiстiк стадияда мақсатсыз өнiм-тауар өндiрiлген болған болар
едi.
Айырбас процесiнде уақытша бөлiнiп шыққан құнды кейiн өзiнiң алғашқы
иесiне өсiм ақысымен қайтарып беру келiсiмi бойынша несие берушi мен қарыз
алушының арасында неси қатынастары пайда болады.
Қорыта айтқанда, қарыз капиталы (қоры) өндiрiс және айналыс
қорларының ауыспалы айналысынан уақытша бөлiнiп шыққан бос ақшасынан және
халық пен мемлекеттiң ақшалары жинағынан құралады. Ақша қоры ұнемi
айналыста болуы қажет –ол уақыт ұнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай
қызмет ететiн құрал-несие. Себебi шаруашылықтардың бiркелкi жұмыс iстеу
ұшiн және оны ары қарай дамыту ұшiн де қосымша ақша қажеттiгi туындайды.
Бұндай қажеттiлiк маусымдық жұмыстарды орындау, атқару кезеңдерiнде айрықша
бiлiнедi.
Уақытша бос тұрған қаржыларды жинақтап, оны қажет уақытында, қажеттi
мөлшерд, қажеттi жерiне жұмсап және белгiленген уақытта қайтарып алуға
мұмкiндiк беретiн құрал-несие болып табылады. Басқаша айтқанда,
экономикадағы уақытша бос ақшаны iске (айналысқа) қосып және оны ұтымды
пайдаланып, мезгiлi келгенде оның қайтарылуын қамтамасыз ететiн-несие
қатынастары.
Теориялық жағынан капитал жинақтаушы барлық субъектiлердiң
мұмкiндiктерiнiң көптеген кұмән келтiруге болмайды, сол сияқты iс жұзiнде
оның тек бiреуiн бөлiп көрсетуге де болмайды. Себебi ақша қаражатын несие
жұйесi, бiр жағынан, өзiнде шоғырландырса, екiншi жағынан – ол сол
субъектiлерге несие бередi. Нәтижнсiнде ақшаны жинау және несие беру
процестерi араласып, дәл сол уақытта бiр сома әрi қарыз, әрi жинақ болуы
мұмкiн.
1.2. Несие жұйесiндегi несиелiк қатынастар мен банк аралық бәсекелестiң
туындауы (пайда болуы).
Өркениеттi мемлекеттердiң тәжiрибесiнде несие жұйесi туралы екi тұрлi
ұғым қалыптасқан: бiрiншiсi – несие – есеп қатынастары, оның тұрлерi мен
несиелеу әдiстерiнiң жиынтығы; екiншiсi – несие – қаржы институттарының
(мекемелерiнiң) жиынтығы.
Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан
туындап, несиенiң барлық формалары мен тұрлерiн қамтиды. Несие жұйесi несие
– қаржы мекемелерiнiң жиынтығы ретiнде жеке және заңды тұлғаларды уақытша
бос ақшаларын есепшоттарда шоғырландырып, оларды кәсiпорындарға, ұкiметке
және халықтың әр тұрлi топтарына қарызға бередi.
Несие жұйесiнiң қызметiнен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерiнде әр тұрлi субъектiлердiң уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгiлi бiр мерзiмнен кейiн
және белгiлi бiр төлем ақымен қайтару ұшiн бөлiп беру анықтайды. Сонымен
бiрге несие жұйесi мемлекеттiң ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бiр саласынан екiншi саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi. Несие жұйесi арқылы
кәсiпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалы есеп айырысуы мен
төлемдерi жұргiзiлiп, сондай – ақ әр тұрлi несиелiк, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенiмдiлiк, кеңес беру және с.с. көптеген операциялар өтедi.
Несие жұйесiнiң маңызы мен ел экономикасындағы ролi бiраз
көрсеткiштермен, атап айтқанда: ақша салымдарының жалпы көлемiмен,
кәсiпорындар мен мекемелердiң негiзгi және айналмалы капиталын
қалыптастыруға банктiк қарыздың ұлесiмен, жиынтық төлем айналымымен және
т.б. сипатталады. Мысалы, әрбiр қоғамның даму тарихындағы белгiлi бiр
кезеңге және қоғамдық – экономикалық формацияның өзiне және несие жұйесiнiң
құрылымы болады. Мысалы, XX ғасырдың 20 – жылдарынан 90 – жылдардың бас
жағына дейiн бұрынғы Кеңестiк Одақтағы (КСРО) жоспарлы – орталықтанған
экономикаға сай келетiн қатаң орталықтанған несие жұйесi құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесi, несие мекемелерiнiң көбеюi,
өндiрiс пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалану жөнiнен
дұниежұзiндегi дамыған мемлекеттердiң iшiнде АҚШ алдыңғы қатарда келедi.
Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда төртен ұш (34)
бөлiгiнiң несие жұйесi арқылы өтуi болып табылады.
Қазiргi кезде экономикасы дамыған мемлекеттердiң несие жұйесiнде
көптеген өзгерiстер кездеседi. Олар:
Бiрiншiден, банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесiнде
банк монополиясының пайда болуы: XIX -ғ. аяғы мн XX -ғ басында әр
мемлекеттерге ақша капиталының көп бөлiгiн жинақталған iрi банктер бөлiнiп
шыға бастады.
Бұл iрi банктер қарыз капиталының нарығында ұстемелiк еттi. Олардың
капиталының мөлшерi iрi клиенттердi және жинақ салушыларды өзiне тартып,
нәтижесiнде ұлкен табыс табудан өстi.
Несие жұйесiнде iрi банктердiң ұлесiнiң өсуi тек операция жұргiзумен
ғана емес, сонымен қатар капиталдардың бiрiгуiнiң интенсивтi процесiне
байланысты болады.
Капиталды шоғырландырудың және орталықтандырудың ашық және жасырын
тұрлерi кездеседi. Бiрiншiсiн ұсақ банктердiң кұйреуi, олардың бiр-бiрiмен
қосылуы, бөлiмшелерiнiң дамуы, ал екiншiсiнде корреспонденттiк қатынастар
мен көпбанктiк жұйелердiң дамуы жатады. Корреспонденттiк қатынастар деген
несие мекемелерi арасындағы келiсiм бойынша жұргiзiлетiн операциялар,
олардың мақсаты – бiр – бiрiнiң тапсырмасы бойынша төлемдер мен есеп
айырысуды жұзеге асыру. Корреспонденттiк шоттар: “лоро” – олардiкi,
“ностро” – бiздiң қаржы деп бөлiнедi: Оларда арасан iрi сома жинақталады.
Мысалы, АҚЩ – тағы барлық коммерциялық банктердiң арасынан бiрнеше iрi
банктердiң ресурстары басқа банктердiң ресурстарының сомасынан шапшаң
өсуiмен көзге тұсуде. 1960 – 1970 ж.ж-да 50 iрi коммерциялық банктердiң
депозиттiк сомасы 88,8 млрд-тан 230,4 –млрд. долларға жетiп, яғни 2,5 есе
өскен болса, ал осы уақытта басқа коммерциялық банктердiң депозиттiк сомасы
141,7 млрд – тан 255,1 млрд. долларға жетiп, яғни тек 1,8 есе ғана өскен.
1970 жылы осы 50 iрi банктер 13,705 барлық коммерциялық банктердiң
депозисттiк сомасының 47% -iн билеген болып табылады. (10; 292).
Iрi коммерциялық банктерден азғана алып банктер “Бэнк оф Америка”,
“ферст нейшнл сити бэнк оф Нью-Йорк” және осындай бiрнешеуi бөлiнiп шығып,
олар өнеркәсiп – қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларда басты
роль атқарады. Олар – iрi банктердiң өзара қосылып, банк холдингiн құруының
көрiнiсi болып табылады.
Екiншiден, әр тұрлi несие мекемелерi арасында бәсекенiң кұшеюi. Банк
монополиясы мен несие қатынастарының өркендеуi қарыз капиталының нарығында
бәсекенi өршiте тұстi.
Бәсеке бiртектес және әр тұрлi несие мекемелерiнiң арасында жұредi.
Мысалы, коммерциялық банктер, немесе сақтандыру компаниялары өзара бәсекеге
тұседi. Бәсеке нәтижесiнде iрi компаниялар iрi мөлшерде несиенi оңай алып,
кәсiпорындарды өз ықпалында ұстау ұшiн несиенi жеңiлдiкпен бередi. Ондай
жңiлдiктер несие алудың жағдайларына (яғни пайдалану мезгiлiне, мөлшерiне,
қайтарылуына) жасалады. Бiрақ банк қызметiне бұрынғысынша жоғарғы тарифтер
мен проценттiк төлем ақысы сақталады. Сондай – ақ, клиенттерге банк
қызметiнiң қосымша тұрлерi көрсетiледi (мысалы, тәулiк бойы төлем
құжаттарын қабылдау, әр тұрлi сұрақтарға жауап беру, кеңес беру және тағы
сол сияқтылар).
Бәсекенiң келесi тұрi – әр тұрлi несие – қаржы институттарының
арасында туындайды. Мысалы, коммерциялық банктер мен жинақ мекемелерiнiң
арасында жинақты өздерiне тарту ұшiн, коммерциялық банктер, қаржы
компаниялары, несие одақтарының халыққа тұтыну тауарларына берген қарыздың
ұлкен бөлiгi ұшiн; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара
жинақ және жинақ – қарыз банктерiнiң бәсекесi. 1970-80 ж.ж несие
мекемелерiнiң бәсекесi өрте тұстi, оған себеп болған негiзгi факторлар:
қаржылық қызметтердi шектердi реттйтiн бiрсыпыра заңдарды алып тастау;
қаржылық инновацмяның қарқынды өсуi, яғни несие –ақша операцияларының жаңа
тұрлерiнiң және есеп айырысу мен қарыз капиталы нарығының құралдарының
пайда болуы; электронды – есептегiш машиналар мен телекоммуникация
құралдарын кең қолдану несие аясында монополистiк бақталастықтың
мұмкiншiлiгiн арттырады. Осы процестердiң нәтижесiнде клиенттерге
көрсетiлетiн қызметтердiң көптеген тұрлерiн ұсынатын әмбебап операциялар
тенденциясы байқалып көп бағытты несие мекемелерi құрыла бастады.
Коммерциялық банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметпен, яғни жылжымайтын
мұлiкпен операция жұргiзу, лизинг, сақтандыру және сол сияқты қызмет
тұрлерiн кең қолдана бастады.
Бәсекенi кұшейтетiн маңызды фактордың бiрi – қаржылық емес
корпорациялардың қаржылық қызмет тұрлерiн арқаруы. Бұл мекемелер банк
қызметiнiң тек кейбiреуiн ғана орындайтындықтан, несие институтына
таралатын заңды шектеулерге бағынбайды. АҚШ-та оларды “банктiк емес банк”
деп атайды. Олар – ДЖенерал мотороз, форд, ИБМ, Америкен экспресс және т.б.
– көптеген операциялар жұргiзумен шұғылданады: өнеркәсiптiк және тұтыну
несиесiн беру; жылжымайтын мұлiктен, сақтандыру, лизинг операцияларын
жұргiзiп, қолма – қол ақшаны басқарады.
Қазiргi кездегi банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерiлуде. Өндiрiстiк мемлекетаралық мамандандыруы мен бiрлесуi, сыртқы
сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуi банк iсiнiң интернационалдануына
және банк операцияларының көп бөлiгiнiң мемлекет шекарасынан шығуына әкеп
соқтырады. XX ғасырдың соңғы төрттен бiр бөлiгiне АҚШ, Жапония, Германия,
Франция және басқа да бiрсыпыра мемлекеттердiң iрi банктерi халықаралық
қаржы концерндерiне айналып әлемнiң әр тұрлi елдерiнде көптеген несиелiк,
есеп айырысу, инвестициялық операциялар жұргiзедi.
Халықаралық банктер негiзiнен ұлтаралық және көп ұлттық болып
бөлiнедi. Ұлтаралық банктер – ол әмбебап ұлгiдегi iрi несие – қаржы
кешендерi болып табылады. Олар, әдетте, қолында шетелдiк кәсiпорындардың
кең желiсi мен мемлекеттiң қолдануымен дұниежұзiлiк нарықта валюта, несие
операцияларын бақылайтын жұйесi бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты
делдалдар. Ұлтаралық банктердiң шетелдерде көптеген филиалдары, бөлiмшелерi
қызмет жасайды. Мысалы, 1980 – жылдардың басында дұниежұзiнде 84 ұлтаралық
банктер болса, оның 22-сi АҚШ – та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында
– 10 –на, 7-еуi Францияда, ал Германия мен Канаданың әрқайсысында 5-тен
саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бiрсыпыра елдердiң iрi банктерiнiң ұлестiк
жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы болып табылады.
Олар әлемдiк нарықта ұлтаралық банктердiң операцияларын iске асырумен,
сыртқы сауданы несиелеумен, еуровалюта нарығын жұргiзумен шұғылданады.
Үшiншiден, банк капиталы мен өнеркәсiп капиталының бiрiгiп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсiп пен банк iсiнде монополиялардың пайда болуы және
оладың бiрiгiп жұмыс жұргiзуi қаржы капиталының құрылуына негiз болды.
Себебi банктiк несие – өнеркәсiптi несиелеудiң басты көзi болып табылады.
Банктiк несие өнеркәсiп компаниясының тағдырын қаржы болған кезде несие
берумен шешiп отырады. Сөйтiп, несие берушi мен қарыз алушының байланысты
негiзiнен төмендегiдей тұрғыда жұргiзiледi: өнеркәсiп компанияларына
банктердiң несие беруi; ағымдағы және есеп айырысу операцияларын жұргiзу;
элтссиялық құрылтайшы операциялары мен ақша иемдену жұмыстары.
Төртiншiден, несие жұйесiндегi құрылымдық өзгерiсьер. Арнаулы несие
– қаржы мекемелерiнiң дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк iсiнiң кеңеюiне жол ашып, несие жұйесiнiң
құрылымдық өзгерiстерiне әкеп соқтырады. Несие жұйесiнде жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
коммерциялық банктердiң ұлесi төмендейдi. Мысалы, ХХ ғ. басында АҚШ – та
несие мекемелерiнiң 7-i тұрi болса, 80-жылдары олардың тұрi 20-дан асты.
1900 ж активтердiң 23-iн коммерциялық банктер, ал 13-iн сақтандыру және
жинақ мекемелерi жұргiздi. Ал 1987 ж коммерциялық банктердiң бұл
көрсеткiштегi ұлесi шамамен 40% болса, жинақ мекемелерiнiң, инвестициялық,
ипотекалық, сақтандыру компанияларының ұлесi анағұрлым көтерiледi. оСындай
өзгерiстер басқа өнеркәсiбi өркендеген мемлекеттердiң де несие жұйесiнд
байқалады. (20; 78).
Қазiргi кезеңдегi несие жұйесi кұрделi, әрi көпбуынды құрылым болып
келедi. Егер несие мекемелерiнiң клиенттерге көрсететiн қызмет тұрлерiн
негiзге алғанда несие жұйесi ұш элементтен тұрады:
1) орталық банк;
2) коммерциялық банктер;
3) маманданған несие –қаржы институттары.
Шаруашылық буындарына көрсетiлетiн қаржы –несиелiк қызметтерiнiң
санына, мөлшерiне және олардың көлемiне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жұйесiнiң өзегi-банк жұйесi болып табылады, ал несиелендiру мекемелерiнiң
жұмысын ұйлестiретiн бiрыңғай, бiрден-бiр орган – Орталық банк болып
саналады.
3. . Несиенiң тұрлерi мен ерекшелiк сипаттары.
Несие жұйесiндегi несиелiк қатынастардың пайда болып, көрiнiс беруi
несие тұрлерi мен оның мазмұнында сипатталады. Сонымен бiрге, қоғамдағы
қатынастардың өзгеруi несиенiң мазмұны мен қолданылатын тұрiн де өзгертедi.
Несие әртұрлi формаларда болып келедi, негiзгiлерi болып: коммерциялық және
банктiк несие. Бұл екi формадағы нсие бiр – бiрiнен несие субъектiлерi,
құрамы, қарыз нысаны, динамикасы, процент мөлшерi және қызмет ету аясы
бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол бiр тауар өндiрушiнiң басқа тауар өндiрушiге
сатқан тауары ұшiн ақша төлеудi кейiнге қалдырып, оны қарызға беруi. Бұлай
несие – қарыз берудiң құралы коммерциялық вексель болып табылады.
Вексельдiң ең көп тараған екi тұрi бар: жай, қарапайым вексель және аударым
векселi. Коммерциялық несие барлық несиелендiру жұйсiнiң негiзi болып
табылады. Оның қажеттiлiгi ұдемелi ұдай өндiрiс процесiнен туындайды, яғни,
кейбiр объективтi себептерг байланысты (мысалы, тауар өндiру уақыты оны
сатып, ақша тұсiру уақытымен сай келмейдi, кейбiр өндiрiс жыл мезгiлiне
байланысты ұйымдастырылып, онда өндiрiлген тауарларды сату да жыл мезгiлiне
байланысты жұргiзiледi) бiр өндiрушi нарыққа тауарын шығарғанда, екiншi бiр
өндiрушi – сатып алушыда қолма – қол ақша болмаған жағдайда, оған бiрiншi
тұлға – өндiрушi тауарын несиеге сатады (вексель жазып беруi арқылы).
Коммерциялық неси тауардың өндiрiстен тiкелей тұтынушыға тұсуiн қамтамасыз
етедi, сөйтiп тауардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналасын
жеделдетедi. Ол сонымен қатар кәсiпшiлер мен сатушылардың да ақша қажетiн
өтейдi.
Дегенмен коммерциялық несиенi қолдануда бiраз шектеулер бар. Олар:
1) бұл несиенiң көлемi сатылуға тиiс тауарлар қорының көлемiмен
шектеледi:
2) бұл несиенiң көлемi ел экономикасының жағдайына байланысты
өзгередi, яғни дағдарыс кезiнде капиталдың керi қозғалысы
бұзылып, коммерциялық несиенiң көлемi қысқарады;
3) бұл несие тек бiр бағытта қозғалыста жұредi: оны тек өндiрiс
құрал – жабдықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын
салаларға бередi, керiсiнше болуы мұмкiн емес.
Мысалы, трактор зауыты өз өнiмiн – тракторларды несиеге ауыл
шаруашылығына сатуына болады, яғни ауыл шаруашылығы өз өндiрiсiне тракторды
пайдаланады, ал керiсiнше трактор зауытына оны шаруаға ауыл шаруашылық
өнiмдерi жарамайды, яғни ауыл шаруашылығы трактор зауытына коммерциялық
несие ретiнде өз өнiмiн бере алмайды.
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенiң банктiк несиеден басты
ерекшелiгi – ол тауар тұрiнде берiлетiн несие болып табылады.
Банктiк несие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзiмiн белгiлеп, ақша тұрiнде берiлетiн несие. Коммерциялық
несие банктiк несиеден бiр қатар айырмашылықтары бар болып келедi.
Бiрiншiден, коммерциялық несие тауар тұрiнде берiлсе, ол банктiк
несие ақша тұрiнде берiледi. Коммерциялық несиенi тауар өндiрушiлер мен
сатушылар бiр – бiрiне тауардың сатылуын қамтамасыз ету ұшiн бередi.
Банктiк несие өндiрушiден де, сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы
ретiнде берiледi.
Екiншiден, коммерциялық несие мен банктiк несие бiр-бiрiмен,
субъектiлер, яғни келiсiмiне қатысушылар бойынша да ажыратылады.
Коммерциялық несиеде несие берушi ретiнде де, қарыз алушы ретiнде де
кәсiпкер – өндiрушiлер жұредi. Банктiк несиеде несие берушi – банк, ол
қарыз алушы – кәсiпкер болып келедi.
Үшiншiден, коммерциялық несиенiң шектеулерi банктiк несие беруде
жойылып, ешқандай шектеулер орын алмайды, себебi банктiк несиенiң қолдану
өрiсi кең. Коммерциялық несие тек тауар айналасына (сату – сатып алу)
қызмет көрсетсе, банктiк несие халықтың барлық топтарының уақытша бос
тұрған ақшаларын шоғырландырып, оны капиталға айналдырады.
Төртiншiден, бұл екi нсиенiң динамикасы (өсуi, өзгерiсi) да бiркелкi
болмайды. Коммерциялық несиенiң көлемi өндiрiс пен тауар айналымының
дамуына және төмендеуiне байланысты өрбiп және қысқарып отырады.
Өнеркәсiптiң дамуы кезiнде оған ұсыныс пен сұраныс өсiп, дағдарыс кезiнде
төмендейдi.
Дағдарыстың әсерiнен тауарды өндiру мен сату қысқарып, ал қарызды
төлеу ұшiн банктiк несиеге сұраныс көбейедi. Өндiрiстiң жанданып көтерiлуi
кезiнде нақты капиталдың көлемi өсiп, өндiрiстiк мақсатқа жұмсау ұшiн
банктiк несиеге сұраныс ұлғаяды. Осыдан банктiк несиенiң екi жақтылығы
туындайды: қарыз алушы, оны өндiрiстiк капиталдың көлемiн өсiру ұшiн
пайдаланса, онда капитал қарызы, ал қарыз мiндеттемелерiн өтеу ұшiн төлем
құралы ретiнде пайдаланса, онда ақша қарызы болады. Банктiк несиенiң шартты
тұрде мұндай екiге бөлiнуi қарызгардiң алған несиенi пайдалану мақсатына
байланысты болады. Егер қарызгер несиенiң кепiлдiгiне тауар, вексель,
бағалы қағаздарды берiп алса, онда банктен ақша қарызын алғаны, ал егер
қарыз алушы банктен ештеңемен қамтамасыз етiлмеген несие алса, онда капитал
несиесiн алғаны болып табылады.
Банктiк несиенi экономиканың кез келген саласында пайдалануға
болады, яғни өндiрiсiнiң бiр саласынан босаған ақша капиталы оның кез
келген келесi саласына берiлуi мұмкiн (мысалы, ауыл шаруашылығынан
өнеркәсiп өндiрiсiне, т.с.с.).
Несиенiң негiзгi екi фермасының - коммерциялық және банктiк несиелер
– әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бiрнеше тұрге бөлiнедi:
аграрлық несие, ипотекалық, мемлекеттiк, банкаралық, шаруашылықаралық,
халықаралық, тұтыну несиесi және т.б.
Аграрлық несие – ол ауыл шаруашылығындағы негiзгi капитал мен
айналмалы капиталдың қызметiн қамтамасыз ету ұшiн берiлетiн қарыз капиталы
болып табылады. Олардың ерекшелiгi ауыл шаруашылығының спецификалық
маусымдық сипатындағы айрықшалықпен бiлiнедi. Өндiрiстiк негiзгi капиталдың
(қордың) қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мұлiктiң кепiлдiгiмен банк
ұзақ уақытқа кұрделi қаржы несиесiн бередi. Ауыл шаруашылығының өндiрiстiк
айналым капиталына және уақытша қажеттiлiкке мерзiмдi несиелер берiледi
әдетте, қысқа мерзiмдiк несиелердiң сол жылғы болатын астық өнiмдерiн
кепiлге сала отырып алынады да, өнiмдердi сатқаннан кейiн қайтарылады.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мұлiктердi – жердi, өндiрiстiк және
тұрғын ұй ғимараииарды, пәтерлердi кепiлдiкке алып ұзақ мерзiмге берiлетiн
ақшалай несие болып табылады. Мұлiктердiң кепiлге алынғаны туралы
ипотекалық банк несие алушыға қарызгерлiк куәлiгiн бередi. Ипотекалық
несиенiң ақшалық қоры (ақша көзi), негiзiнен, банктер мен корпорациялардың
ипотекалық облигациялар шығарып (эллиссия), сатудан тұсетiн қаржыдан
құралады.
Мемлекеттiк несие – ол мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың
(жергiлiктi атқарушы органдардың) қарамағын заңды және жеке тұлғалардың бос
ақша қаражаттарын несие капиталы ретiнде уақытша пайдалануға шоғырландыру
ұшiн және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу ұшiн облигациялар шығарып,
оларды сату арқылы, қаржы тартылуы болып табылады.
Мемлекеттiк несие – жалпымемлекеттiк қаржының басты буындарының бiрi
және несие қатынастарының жиынтығы, бұл қатынастарда тараптардың бiрi
мемлекет және оның жергiлiктi органдары – несие алушылар, ол екiншi жағы
несие берушiлер – халық және заңды ұйымдар болып табылады. Халықаралық
экономикалық қатынастар саласында мемлекет қарызгердiң де, қарыз алушының
да, несие берушiнiң де ролiнде көрiнедi:
Мемлекеттiк несиенiң ерекшелiгi қарызға берiлген қаржаттардың
қайтарымдығында мезгiлдiгiнде және ақылдылығында. Алайда бұл қатынастарды
банк несиесiмен шатастыруға болмайды. Несие қоры ұлғаймалы ұдайы өндiрiс
процесiнiң ұздiксiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында кәсiпорындар мен
ұйымдарды несиелендiру және оның тиiмдiлiгiн арттыру ұшiн пайдаланылады;
несиелердi жеке адамдар да ала алады. Шаруашылық жұргiзушi субъектiлердi
банктiк несиелендiру несие қорын өнiмдi пайдалану болып табылады.
Мемлекеттiк несиенiң көмегiмен жұмылдырылған қаражаттар көбiнесе
экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндiрiстiк сипаты бар
болып келедi. Мемлекеттiк несие жөнiндегi қатынастар мына негiздерде қаржы
қатынастарында болады:
1) мемлекеттiк несие жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр тұрлi
қажеттiлiктердi – өндiрiстiк, өндiрiстiк емес, сол сияқты
стратегиялық, оперативтiк қажеттiлiктердi де қаржыландыруға
бағытталатын мемлекеттiк қаржы ресурстары ретiнде қаралады;
2) алынған және берiлген несиелер ұшiн есеп айырысулар, олар ұшiн
проценттер төлеу бюджеттердiң қаражаттары есебiнен жұргiзiледi.
Бюджет кiрiстерiнiң негiзгi және тұрақты бөлiгiн салықтық тұсiмдер
құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар
“антиципацияландырылған салықтар”, яғни мерзiмiнен бұрын өндiрiп
алынған салықтар деп саналады.
Қаржының бөлгiштiк функциясы шеңберiнде мемлекеттiк несие ақша
қаражаттарын (оларды кейiн қайтару шартында) қайта бөлудiң қосымша
функциясын орындайды. Бұл халықтың, кәсiпорындар мен ұйымдардың уақытша бос
ақша қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттiк
несие жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бiрi болып табылады. Бұл
функция iс – әрекеттiң объективтi нәтижелерi ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң
ауқымын арттыру және оның қорқынын тездету болып табылады.
Мемлекеттiк несиенiң екiншi қосалқы функциясы – реттеу функциясы.
Бiрiншi кезекте мемлкет несиелiк проценттiң мөлшерiне ықпал жасай отырып,
ақша ағындарын реттейдi: несие капиталының рыногiнде қаржыгер бола отырып,
ол бұл капиталға деген сұранымды, мұның нәтижесiнде несие капиталының
нормасы артады. Сөйтiп, мемлекет бұл рыноктегi бәсекеге араласып, одан
жекелеген инвесторларды ығыстырады (“ығыстыру әсерi”). Бұл олардың
бизнестiң белгiлi бiр тұрлерiн инвестициялауын шектеудi тудырады. Бiр
мезгiлде мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу кезiнде айналыстағы
ақшаның қысқаруына жеркiзiледi, мұның өзi ақша эллисияның зардаптарын жою
ұшiн тиiмдi болып табылады.
Сөйтiп, егер несиенiң қайта бөлгiштiк функциясының көмегiмен мемлекет
қаржы ресурстарын тiкелей белгiлi бiр салаларға (немесе қажеттi өндiрiстiң
дамуына) бағыттайтын болса, реттеушiлiк функциясы арқылы мемлекеттiк несие
жөнiндегi қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастардың субъектiлерiне
қосымша жанама ықпал етуге қол жеткiзедi.
Мемлекеттiк несиенiң рөлi халықтың, кәсiпорындарының, ұйымдардың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мұмкiндiктерiне және оларды
мемлекеттiң кезек кұттiрмейтiн қажеттерiн қаржыландыруға бағыттауға болады.
Мемлекеттiк несие тұрлерi бойынша iшкi, сыртқы (халықаралық) және
шартты болып ажыратылады.
Iшкi кредитте мемлекеттiк несие қатынастары жан – жақты тұрғыда:
қарызгер де, несиегер ретiнде де елдегi ұкiметтiң, билiктiң жергiлiктi
органдарының, кәсiпорындарының, ұйымдардың және халықтың арасында пайда
болады.
Халықаралық кредитте қатынастарға бiр жағынан, ұкiмет, билiктiң
жергiлiктi органдары, екiншi жағынан басқа мемлекеттердiң ұкiметтерi,
банктерi, компаниялары, сондай –ақ халықаралық қаржы – банк ұйымдары
араласады. Несие берушi тарап мемлекет – донор несие ұйым – донор, ал
кредит алушы ел реципиент – ел деп аталады.
Шартты мемлекеттiк несие отандық қарызгерлер: кәсiпорындар, ұйымдар,
фирмалар, жергiлiктi билiк органдары алған қарыздарына басқа елдердiң
несиелерiне берiлген кепiлдiктер бойынша ұкiметтiң мiндеттемелерi ретiнде
болады. Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда ұкiмет отандық қарызгердiң
уақыты мерзiмi келген мiндеттемелерi бойынша қарызгердiң мұлкiне немесе
басқа активлерiнен бюджет қаражаттары есебiнен қарыздың сомасын төлейдi.
Банкаралық нсие – несие мекемелерi арасындағы шаруашылық қызметiндегi
ең кең тараған тұрi болып табылады. Банкаралық несиенiң ставкасы бойынша
коммерциялық банктiң клиенттерiн берiлетiн басқадай несие тұрлерiне есептiк
саясатын (ученая политика) анықтауға негiздеме болатын маңызды фактор.
Мұндай ставканың нақтылы шамасы орталық банктiң ставкасынан тәуелдi, себебi
ол банкаралық несие нарығының тiкелей ұйымдастырушысы – ұйлестiрушiсi және
белсендi қатысушысы – мұшесi болып табылады.
Шаруашылықаралық несие - ол жоғарғы басшы органдардың (министрлiк,
бiрлестiк, трест, корпорация) өздерiне әкiмшiлiк жолмен бағынатын
кәсiпорындар мен мекемелерге қаржы көмегi ретiнде берiлетiн нсие болып
табылады. Бұндай несиелендiрудiң тұрi бұрынғы кеңестiк одақта (КСРО-да) кең
орын алған, бiрақ банктiк несиемен салыстырғанда ол несиенiң көлемi және
оны пайдаланатын шаруашылық органдары өте аз мөлшерде болған, себебi
шаруашылықаралық несие мемлекеттiң қаулысымен кездесiп қалған (салдарынан
болған) қаржы қиындығын жою мақсатына, немесе өндiрiс жоспарына өзгерiстер
енгiзгенде ғана берiледi.
Бұл несиенiң басқа несиелерден айырмашылығы:
1) бұл несие субъектiлерi, мiндеттi тұрде, бiр шаруашылық жұйесiнде
болуға тиiстi;
2) несие тек ақша – қаржылай тұрiнде ғана берiледi;
3) қайтарылғанда несиенi пайдаланғаны ұшiн өсiм ақы (процент)
төленбейдi;
4) несие алғанда кепiлдiк берiлмейдi және белгiлi бiр мезгiлде
қайтару туралы мiндеттеме жасалынбайды, яғни шаруа субъектiсiндегi
қаржы қиындығы жойылған соң жоғарғы органның ұкiмiмен несие
қайтарылып алынады.
Соңғы уақытта шаруашылық аралық несиенiң тауарлы тұрi дамып,
жетiлуде. Мысалы, кұрделi механизмдер, станоктар мен өндiрiсте қолданылатын
техникалар несиеге берiлуде.
Мұндай жағдайларда несие қатынастарының ауқымы ұлғаяды. Несиеге,
масалы, техника берiлсе, ал оны қайтару несие алушының өндiрген тауарымен
өтелуi орын алып отыр.
Тұтыну несиесi – ол төлемiн кейiнге қалдырып тұтыну тауарларын
несиеге сату болып табылады. Несие алушы – халық, ол несие берушi – әртұрлi
өндiрiс орындары, фирмалар, банктер, макемелер болуы мұмкiн. Тұтыну несиесi
коммерциялық несие фирмасында (яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемiн
кейiнге қалдырып тауар сату ) және банктiк несие формасында (яғни тұтыну
тауарларын сатып алуға ақша беру – ұзақ жылдар уақытында қолданылатын
тауарлар – жиһаз, жеңiл машиналар, тоңазтқыштар, теледидарлар және тағы
басқалар) берiледi. Несиенiң бұл тұрiнде банк пен халық арасында делдал да
болуы мұмкiн. Мысалы, сауда орындары халыққа белгiлi бiр сомаға тауарды
сатады да, сол сома көлемiнде банктен ақшалай несие алады. Тұтыну несиесi
жас отбасыларына да (мысалы, егер жастары 30-дан аспаса және ұйленшендерiне
ұш жыл өтресе) берiлген. Мұндай несие кезiнде Чехословакияда жоғарғы оқу
орындарының студенттерiне берiлген болатын.
Несиенiң тұрлерi – ол ұйымдастыру – экономикалық нысандарына
(белгiлерiне) байланысты әрбiр несиенi сипаттау болып табылады. Несиенi
тұрлерге бөлiп жiктеудiң әлемдiк бiркелкi стандарты жоқ. Несие
қатынастарының дамуына және тауар ақша айналысының өрiстеуiне байлданысты
несие ақшадай және тауардай болып бөлiнiп, одан әрi несиенiң жаңа тұрлерi
пайда болуы мұмкiн.
Несиенiң экономиканы дамытудағы маңызы деп тұсiнетiнiмiз, оны қолдану
әдiстерiн пайдаланып, мемлекет пен халық ұшiн қол жеткiзген нәтижелердi
айтамыз. Несиенi қолдану әдiстерiне: оны қайтарып беру (несиенiң
қайтарылуы), белгiлi бiр мерзiм аралығында пайдалану (несиенiң
мерзiмдiлiгi), пайдаланғаны ұшiн ақы төлеу (несиенiң ақылығы) жатады.
Несиенiң бұл ерекшерiктерiнiң ресурстары тиiмдi пайдалануда маңызды зор
болып табылады.
2-бөлiм: “Қазақстан Халық Банкi” ашық акционерлiк қоғамының (ААҚ)
экономикалық сипаты.
“Қазақстан Халық Банкi” ААҚ –ы – 80 жылдан аса уақыттан берi өз
клиенттерiнiң игiлiгi ұшiн табысты жұмыс iстеп келген аса iрi әмбебеп
коммерциялық банк және елiмiздегi қаржы құрылымдарының iшiндегi сенiмдiсi
болып табылады.
Ол, республикадағы банктер iшiнен алғашқы ұштiкке кiредi. Банк
дамуының алдында барлық кезеңдерде кұрделi де, көп қырлы процестер тұрады,
оларға: қаржылық жаңа қызмет көрсету тұрлерiн меңгеру, банктiк өнiмдердiң
ассортиментiк кеңейтумен бiрге, ең басқысы – клиенттерге қызмет көрсетудiң
саласын арттыру болады.
Қазақстан Республикасының егемендi мемлекет болып жариялануы
елiмiздегi банк қызметi мен олардың құрылымдық өзгерiстерiнiң басталуы
Қазақстан Халық Банкiнiң дамуына және қайта құрылуына тiкелей әсерiн
тигiздi.
Егемендiк жарияланғаннан кейiн, 1990 жылдың желтоқсан айында – ақ,
Қазақстан, нарық экономикасының талаптарына сай келетiн өзiнiң банк жұйесiн
құруға бiрден кiрiсiп кеттi. 1991 жылдың қаңтар айында тәуелсiз
Қазақстандағы банк реформасын бастау ретiнде “Қазақ КСР-ғы банктер және
банк қызметi туралы” Заң қабылданды.
Ел тәуелсiздiгi ресми жарияланғаннан кейiн, бiр өткен соң, 1992 жылы
Қазақстан Республикасының Жинақ Банкi құрылды және оның негiзiнде Қазақстан
Халық Банкi ресми заңды тұлға болып танылды.
1993 жылы Жинақ Банкi Қазақстан Республикасының Үкiметiне жататын өз
алдына заңды құрылым “Қазақстан Халық Банкi” болып қайта құрылды.
1995 жылы Банк жабық тұрдегi акционерлiк қоғам болып қойта құрылып,
1998 жылдың шiлде айында Банк акционерлерiнiң жалпы жиналысында жабық
акцмонерлiк қоғам тұрiнен, Үкiметтiң 100%-дық қатысуымен “Қазақстан Халық
Жинақ Банкi” ашық акционерлiк қоғамы болу туралы шешiм қабылданды.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1998 жылғы 6-шы шiлдедегi ғ644
“1998 – 2001 жылдардағы Қазақстан акционерлiк Халық Жинақ Банкiсiн
жекешелендiру (приватизация) этаптары бойынша негiзгi бағыттары туралы”
Қаулысына сәйкес, осы жылы акционерлiк капиталы ұлғайту бойынша жұмыстар
жұргiзiле бастады.
Бұгiнгi Халық Банкiнiң тарихы – бұл, оны жекешелендiру мен құрылымдық
қайта құру мен өзгерiстер ғана емес, банктiк технология жаңалықтарын
ұзiлсiз меңгеру, банкингтiк спектрды кеңейту және жаңа кезеңдегi жинақ
салымдар жұйесiн жетiлдiру, сонымен бiрге инфрақұрылымдық филиалдарды
дамыта отырып, кiшi және орта бизнеске, мемлекеттiк ұйымдарға,
кәсiпорындарға, кәсiпорындарға, жеке және заңды тұлғаларға есептiк –
кассалық қызмет, зейнет ақы және еңбек ақылар төлеу, салықтық, коммунальдық
және басқадай қаржылық төлемдердi жұргiзу болып табылады.
Қазақстан Республикасының “Банктер және банк қызметi туралы” Заңына
сәйкес Банк, депозмииiк салымдар қабылдау, несиелер берудi жұзеге асырып,
өз клиенттерiнiң қаржылық сұраныстарын қанағаттандыру мақсатымен бiр тұтас
комплекстi басқадай банк операциялары мен қызметтерiн ұсынады.
Банк, төлем ақы жұйесiндегi VISA International және Master Card
International пластикалық карточкаларын шығарып, қазақстанның карточкалар
рыногiнде тұрақта лидер болып қалып отыр. Айналымдағы карточкалар екiншi
деңгейдегi банктер көрсеткiшiнде 88%-дан астамын құрайды.
Депозиттiк салымдардың ерекшелiктерi: оларды ашу және қосымша салым
жасау қолма-қол ақшамен ғана емес, қолма – қол емес тұрде де жұргiзiледi,
яғни басқа салымға аудару деген сияқты жұмыстарды атқарып, жұзеге асырады.
Сондай-ақ, салым мерзiмi аяқталған соң, Сiздiң жазбаша нұсқауыңыз
бойынша, Банк, Сiздiң ақшаңызды басқа шотқа аударым жасайды, коммунальдық
және басқа да қызметтердiң төлемiн жүргiзе алады.
Осындай мақсатта Сiзге әртүрлi ыңғайлы жағдайлармен тартымды-
қызғылықты салым түрлерi: "Халықтық", "Сенiм-Плюс", "Алтын Жас-Плюс",
"Жинақтық-Плюс", "Ақ-Бота", тағы басқалары қызмет етедi.
Депозиттiк салымдар жасау арқылы, оны кепiлге бере отырып, қажеттi
сомадағы несие-қарыз қаражатын алуға болады.
Клиенттердiң несиеге қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн мақсатты
пайдалану мен бизнес ерекшелiгiн (спецификасын) ескере отырып қазiргi кезде
Банк бiрнеше кредиттiк бағдарламаларды жүзеге асыруда:
1) кiшi және орта бизнес субъектiлерiн несиелендiрудiң аймақтық
(региондық) бағдарламасы;
2) жеке тұлғаларды несиелендiрудiң аймақтық бағдарламасы;
3) кiшi және орта аграрлық бизнестi несиелендiру бағдарламасы;
4) кәсiпорын кепiлдiк берумен (гарант бойынша), оның жұмыскерлерiне
тұтыну мақсатындағы несиелендiру бағдарламасы;
5) Еуропа қайта құру және даму Банкiсiнiң кредиттiк линиясы бойынша
кiшi бизнестi несиелендiру бағдарламасы;
6) Овердрафт түрiнде кәсiпорындарға қысқа мерзiмдiк несие беру
бағдарламасы;
7) "Қазақстан Халық Банкi" ААҚ- ының жинақ шотына орналасқан
(салынған) кредиттiк карточкадағы ақша қаржыларын кепiлге ала
отырып жеке тұлғаларға несие беру бағдарламасы;
8) отандық тауар өндiрушiлер мен қызмет атқарушыларға банктiк
қарыздар беру бағдарламасы;
9) “Қазақстан Халық Банкi” ААҚ-ң арнаулы зейнетақы салымы бойынша
жинақ шотқа келiп түсетiн ақша қаржыларын кепiлге ала отырып
тұлғаларға қарыз беру бағдарламасы;
10) Әлемдiк Банк линиясы бойынша ауылшаруашылыған несиелендiру
бағдарламасы.
Қарыз қаражатын беру, несиелендiру жұмыстары қолданыстағы Қазақстан
Республикасындағы заңдарына, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiсiнiң
нормативтi құқықтық актiлерiне “Қазақстан Халық Банкi” ААҚ-ң iшкi несие
саясатына сәйкес және солардың негiзiнде жүзеге асырылады.
Жеке тұлғаларға несие ресурстары мынадай мақсаттарға берiледi:
1) айналым капиталын ұлғайтуға (шикiзат, т.б. сатып алуға);
2) негiзгi капиталға инвестициялау жүргiзуге (жылжымайтын мүлiктi,
қосымша қондырғыларды, т.б. сатып алуға);
3) тұтынушылық, тағы басқа мақсаттарға.
Несие қарыздары заңды тұлғаларға:
1) айналым капиталын толықтыруға; және
2) негiзгi капиталды инвестициялау үшiн берiледi.
Несие бойынша сыйақы ставкалары нақтылы жобадан тәуелдiлiкке
анықталады және олар ұлттық валютамен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 – бөлiм: Несие – несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1.1. Несие және қарыз капитальының мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Несие жйесiндегi несиелiк қатынастар мен банкаралық
бәсекелестiң туындауы (пайда болуы) ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Несиенiң тұрлерi мен ерекшелiк сипаттары ... ... ... ... ... ... ..16
2 – бөлiм: Қазақстан Халық Банкiң ашық акционерлiк
қоғамының (ААҚ) экономикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3 – бөлiм: Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесiнiң даму перспективалары
3.1. Қазақстан Халық Банкiң ААҚ-ы Алматы облыстық
филиалының тұтыну несиесiн клиенттерге беру жағдайы
мен тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Тұтыну несиесiнiң негiзгi формалары және бөлiп – бөлiп
сатып алудың мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Қазақстан Республикасының экономикасындағы тұтыну
несиесін беру мәселелері және тұтынушылық несиелеуді
дамытудың болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Кiрiспе
Диплом жұмысының тақырыбына “Тұтыну несиесiн” таңдауым кездейсоқтан
болған жоқ. Несие (кредит), экономика ғылымдарының iшiнде маңызды
категорияға жатады. Тауар өндiрiсiнiң дамуымен ақша, төлем құралы қызметiн
атқара отырып, айырбас кезiндегi Тауар – Ақша – Тауар өзгерулерi
(ауысулары), ендi Тауар – Мiндеттеме – Ақша формасын қабылдайды, яғни
тауарды сату мен оған төлем ақыны алу аралығындағы уақытша ұзiлiсiне
байланысты несиелiк ақшалар пайда болады. Олар, алдын ала келiсiлген
мерзiмде төленетiн мiндеттемелер болып табылады. Осыған байланысты, мұндай
төлем тұрiнiң құқықтық жағын реттейтiн, қаржы – несиелiк қатынастар
туындайды.
Несие, капитал айналымы жылдамдатуды қамтамасыз етедi, себебi сатып
алынған тауар ұшiн төлемдi кейiнiрек жұргiзуге болады, сол сияқты басқа
компаниялар мен банктердiң қаржыларын тарту есебiнен капиталды ұлғайтады.
Барлық меншiк формасындағы кәсiпорындарда, өзiнiң қызметiн жұргiзу
және пайда табу (алу) ұшiн, көбiнесе қарыз қаржыларды тарту қажеттiлiгi
туындайды. Қаржы тартудың ең көп тараған тұрi, несие келiсiмi бойынша
банктен қарыз алу болып табылады.
Несиенi зерттеуге, талдап – бiлуге марксизм классиктерi мен көптеген
кеңестiк және шетелдiк экономистер еңбектерiн арнаған. Дегенмен, бұл
тақырып әле де толық зерттелмеген және қосымша жұмыстар жұргiзудi қажет
етедi, себебi қазiргi нарық жағдайында несие қатынастары жоғарғы өрiстеу
дәрежесiне жетiп отыр. Қазiргi кездегi сөз етiп отырғанымыз қарызға беретiн
ақша капиталдар көлемiн тұрақты ұлғайту туралы ғана емес, сонымен бiрге
несие қатынасындағы субъектiлердiң көбеюi мен несиелендiру операциясының
көптұрлiлiгi туралы болып отыр.
Тақырып туралы айтқанымызда, өтпелi кезеңдегi әкiмшiлiк
реттеушiлiктен нарықтың қатынасқа көшудегi бiздiң экономиканың кездесетiн
проблемаларын естен шығаруға болмайды, яғни ақша – несие сферасындағы
мәселелер айтарлықтай радикалдық өзгерiстердi қажет етедi. Выборнованың
Е.К. айтуы бойынша “қазiргi кезеңде несие сферасына тән (жататын)
экономикалық рычалтарды (тұтқаларды) толығымен пайдаланудың керектiгi пiсiп
жеттi, елдегi ақша айналымын басқаруға принципальдi жаңа жолдарды жасап,
жұзеге асыру қажет”.
Төлем қаржыларының айналымдағы аса көптiгi мен несиенiң өз
тағайындылығын (назначения) жоғалтуы несиелiк сфера сипаттарының айрықша
белгiсi болып табылады. 1987 жылдың басында банктердiң несиелiк салымдары
ең жоғарғы деңгейiне жетiп 593,2 млрд. соманы құрады, бiрақ 1991 жылы
шаруашылық салаларға және халықтарға берiлген жалпы несие көлемi 1987
жылдың басымен салыстырғанда 28 %-ға қысқарған. Соңғы жылдары несие
салымдарының құрылымында да өзгерiстер болды. Қазiргi кезеңде, бюджет
ресурстары жетiспеушiлiгiнiң орнын толтыруға берiлетiн несиелердiң ұлес
салмағы 16,4-тен 34,7 %-ға өсiп, халық шаруашылығына берiтетiн несиелер
ұлесi 51,7 – ден 35,2% - ға кемiген. Бұл келтiрiлген фактiлер несие
проблемаларына айтарлықтай көңiл бөлу қажеттiлiгiн бiлдiредi, себебi елдiң
экономикалық жағдайы, оның ақша-несие жұйесi жағдайынан тәуелдi болып
келедi. Сондықтан, өркениеттi елдердiң бұл сферадағы жинақталған iс-
тәжiрбиелерiн есепке алу қажет болып табылады.
Барлық несие жұйесiнде реформа жұргiзiлiп, соның нәтижесiнде
акционерлiк негiзде нсиелендiру мекемелерi құрылды және бiздiң елiмiзде
тұтынушылық және комерциялық несиелердiң жаңа формалары өрiс алып, дамыды.
Бұл, елiмiздiң экономикасы ұрдiсiн жылдамдатып, аса тиiмдi етiп
жасады. Соңғы кезеңдерде бiздер несие-несиелер сөзiн жиi естимiз. Бiреулер
ұлкен, ал кейбiреулер кiшi дәрежеде осы “несиемен, несиеде” өмiр сұрiп
жатыр. Бiздiң барлығымызға несиенiң көптеген тұрлерi бар екендiгi белгiлi:
инвестициялық несие, айналым капиталға несие, тұтыну несиесi, т.б. Олардың
әрқайсысы бiздiң игiлiгiмiз ұшiн қызмет атқарады. Бұл диплом жұмысында
соңғы келтiрiлген тұтыну несиесi туралы айтылады.
Өткен ғасырдың орта кезiне дейiн тұтыну несиесiнiң бар екендiгi
туралы ешкiм бiлмейтiн едi. Ал қазiргi кезде тұтыну несиесi кең таралып,
бiздiң өмiрiмiзде аса маңызды роль атқарып отыр. Сондықтан да диплом
тақырыбы актуальды болып саналады, себебi тұтыну несиесi арқылы мына
жағдайларға қол жеткiзуге болады:
1) несие көмегiнсiз ұзақ уақыт кұтуге немесе қол жеткiзуге болмайтын
заттарды (мұлiктердi, т.б.) сатып алу мұмкiндiгiне;
2) икемдiлiгiне байланысты ыңғайлы уақытта жәрмеңкедегi баға
төмендету кезеңдерiнде сатып алуға және қажеттi қолма-қол соманың болмаған
жағдайында да пайдалы келiсiм жасауға;
3) қауiпсiздiгiне байланысты саяхатта болғанда немесе сатып алуды
жұргiзгенде төлемдiк кредиттiк карточкалар мен шығындық шоттар (расходные
счета), қолма-қол ақшамен салыстырғанда, аса сенiмдi және ыңғайлы болып
табылады;
4) көмектiк жағынан алып қарағанда, алдын ала қарастырылмаған асығыс
шығындарды өтеуге мұмкiндiк туғызады (жол оқиғасындағы автомобилдi жөндеу,
т.с.с. жұмыстарды).
Былайша айтқанда, бiздi көп жағдайларға босқа бас қатырмай өз жеке
басы мен семья қамын ойластыруға мұмкiндiк туғызады.
Тұтыну несиесiнiң, осындай жақсы жақтарымен қатар кемшiлiктерi де бар
болып табылады.
Мiне, осы айтылғандардың барлығы диплом жұмысының тақырыбын таңдап,
несиенiң мәнi және оның формаларын, тұтыну несиесiнiң негiзгi тұрлерi мен
берiлу тәртiптерiн, оның экономикадағы ролiн қарастыруды және талдау
жұргiзудi мақсат етiп қоюға келтiрдi.
Талдау – зерттеу жұмыстары “Қазақстан Халық Банкi” ААҚ-ң Алматы
облысы филиалының несие қатынастарын ұйымдастыру iс-тәжiрибесi негiзiнде
жұргiзiлдi.
1-бөлiм: Несие – несиелендiрудiң теориялық негiздемесi
1. Несие және қарыз капиталының мәнi.
Несие (кредит - kredo)- сенiм, сенемiн деген ұғымды бiлдiредi. Ақша
фермасындағы капитал, ссудалық капитал (қарыз капиталы) деп аталады және
оның иесiнiң уақытша белгiлi бiр мерзiмг берiп, процент тұрiндегi өсiмiмен
қайтарылуын айтамыз.
Неси (кредит)- бұл, ссудалық капиталдың ақшалай немесе тауардай,
әдетте өсiм процентiмен, қарызға берудегi қозғалыс фермасы;
Кұн-бағалық экономикалық категория және ақша-тауарлық қатынастардың
бөлiнбейтiн элементi болып табылады. Шындығында несие – ұдемелi ұдай
өндiрiстiң ажырамас бөлiгi және тауарлы өндiрiс-несие қатынастарының пайда
болатын табиғи негiзi. Себебi тауардың пайда болуы маңызды екi жағдайға
байланысты: бiрiншiден, өнiм тауар болуы ұшiн оның заттай тұрi мен құны
болуы қажет; екiншiден, өнiм бiр өндiрушiден екiншi өндiрушiге (тұтынушыға)
ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас несиенiң пайда болатын ортасы немесе
оның, көрiнiс берiп, туындайтын жерi болып табылады.
Осыған байланысты, өндiрiстегi капиталдың қайталама айналымы мен
қаражаттардың айналысы – несие қатынастарының туындайтын және одан әрi
дамитын нақты экономикалық негiзi (шығу тегi) болып табылады.
Жалпы, барлық шаруашылықтағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының
құны өзiнiң қозғалысында бiр уақыт кезеңiнде әрi ақша, әрi өндiрiстiк, әрi
тауар фермасында әр тұрлi қызмт атқаруы мұмкiн және осыған байланысты,
өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымы кезеңдерiнде уақытша бөлiнiп
шығып, бос тұрған ақша қаражаты қарыз-неси капиталының (қорының) пайда
болатын бiрiншi көзi есебiнде саналады.
Ақша қорының уақытша бөлiнiп шығуы мынадай себептермен болады:
бiрiншiден, негiзгi капитал-құралдарының өндiрiс процесiнд бiрте-бiрте
тозуынан, яғни еңбек құралдары өндiрiсте бiрнеше жылдар бойы пайдаланылып,
олардың құны дайындалған өнiмге бiртiндеп ауысады. Дайын өнiмдi сатқаннан
кейiн ол сома тозған негiзгi қорларды кұрделi жөндеуден өткiзгенше, не
жаңасын сатып алғанша кәсiпорынның банктегi шотында ақша тұрiнде, толық
тозуы мерзiмi бiткенде дейiнгi шотында ақша тұрiнде, толық тозуы мерзiмi
бiткенге дейiнгi аралықта, жинақталып сақталады. Бұндай жинақтап сақтауды
амортизациялық (жаңғырту) қоры деп атайды. Мысалы, егер 1 млн.теңге тұратын
трактор (комбайн) 10 жыл пайдаланылса, онда жылма-жыл амортизациялық қорға
оның 100 мың теңге сомасы тұсдi: Бұл уақытша бос ақша қоры – несие
ресурстарының бiр көзi болып табылады.
Екiншiден дайын өнiмдердi сату мен қажеттi материалдарды және
шикiзаттарды сатып алу мерзiмдерi барлық уақытта бiрiне –бiрi сай келе
бермейдi. Сондықтан сатылған дайын өнiмнен тұскен ақша сомасының бiр бөлiгi
қолданылған шикiзаттар мен қосалқы материалдардың құнын көрсетедi. Ол сома
да уақытша бос ақша қоры-несие ресурстарының бiр көзi есебiнде болады.
Үшiншiден, еңбекке ақы төлеу мерзiмi мен дайын өнiмдi сату мерзiмiнiң
сай келмеуi. Себебi өнiмдi өндiруге еңбек кұшi кұнде жұмсалғанмен оған
еңбекақы төлеу бiраз кешiгiп жұредi. Еңбекақы төлеуге арналған сомада –
уақытша бос ақша капиталы.
Төртiншiден, ұдемелi ұдайы өндiрiстiң қалыпты жұмысын қамтамасыз ету
ұшiн пайданың бiр бөлiгiн жинақтау қажет, яғни кәсiпорынға жаңадан құрал-
жабдықтар, машиналар және т.б. сатып алу ұшiн жылма-жыл пайданың бiр
бөлiгiн банктегi есепшотта жина қою да – уақытша бос ақша капиталы.
Сонымен, өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымы, сөзсiз, уақытша
бос ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады. Статистика мәлiметтерi
бойынша бұкiд ақша жинағының 20 процентке жуығы кәсiпорындарда пайда болады
екен.
Қарыз капиталының жинақталатын екiншi көзi, бұл, мемлекеттiң әр тұрлi
жолдармен тұсiретiн ақшалары, атап айтқанда: мемлекеттiң өндiрiстiк,
коммерциялық және қаржылық iс-әрекеттерiнен тұскен ақша, тұрлi деңгейдегi
бюджеттердiң активтi қалдық ақшалары, сақтандыру мекемелерiнiң, зейнетақы
қорларының және басқа да мемлекеттiк ұйымдардың қолдық уақытша бос тұрған
қаражаттары. Жалпы капитал жинағындағы мемлекеттiң ұлесi 10 процент
шамасында болып келедi.
Қарыз капиталы құрылымының ұшiншi көзi, бұл, халықтың жинақ
қаржылары, яғни кұнбе-кұнгi қажеттiлiкке жұмсалмай болашақтағы жағдайларға
немесе ұзақ мерзiмге тұтынылатын заттарды, қымбат тауарларды, жылжымайтын
мұлiктердi сатып алуға сақтап қойған жолақының бiр бөлiп.
Ақша жинақтаудың осы аталған негiзгi көздерiнен басқа несие – қаржы
мекемелерiндегi шоттар бойынша әртұрлi қалдық (сальдо) пен резервтiк
сомаларды да жатқызуға болады.
Әрбiр экономикалық категорияның мәнi мен мазмұны оның атқаратын
қызметтерiнде көрiнiс табады (бередi). Ал оның әрбiр қызметi басқа
категориялардан өзгешiлiгiн анықтайтын маңызын сипаттайды.
Тауарлық өндiрiс жағдайында қарыз келiсiмi өндiрiс процесiндегi тауар
айналасына қажеттi несиелендiруден туындайды. Өндiрiс, ұдемелi ұдайы
өндiрiстiң бастапқы, әрi шешушi моментi болып табылса, ол басқа фазалармен
де тығыз байланысты болып келедi. Үдемелi ұдайы өндiрiс процесi қоғамның
материалдық игiлiктерiн ұздiксiз өндiруде оның әртұрлi стадиялық фазалардан
жұйелi тұрде өтуiн қарастырады. Әрбiр стадия-өндiрiс, айырбас – ауыстыру,
тарату және тұтыну-фазаларының белгiлi бiр мағына – маңызы бар болып
табылады. “Өндiрiс, тұтынуға қажеттiлiк сәйкестiкте затты (тауарды-өнiмдi)
жасайды; тарату, қоғамдық заңдарға сәйкес оларды таратып – бөледi; айырбас-
ауыстыру, жекелеген сұраныс-тұтынуға байланысты, бiр рет бөлiске тұскен
қоғамдық өнiмдердi қайта таратып-бөледi; ақыр соңында, осы қоғамдық
қозғалыстан шығып, өнiм тұтынуға, пайдалануға тұседi”.
Өндiрiс болмаған жағдайда шығарылған тауар-өнiмдi тұтыну стадиясы да
болмайтын сияқты, тұтыну болмаған жерде өндiрiстiк фазада болмаған болар
дi, себебi өндiрiстiк стадияда мақсатсыз өнiм-тауар өндiрiлген болған болар
едi.
Айырбас процесiнде уақытша бөлiнiп шыққан құнды кейiн өзiнiң алғашқы
иесiне өсiм ақысымен қайтарып беру келiсiмi бойынша несие берушi мен қарыз
алушының арасында неси қатынастары пайда болады.
Қорыта айтқанда, қарыз капиталы (қоры) өндiрiс және айналыс
қорларының ауыспалы айналысынан уақытша бөлiнiп шыққан бос ақшасынан және
халық пен мемлекеттiң ақшалары жинағынан құралады. Ақша қоры ұнемi
айналыста болуы қажет –ол уақыт ұнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай
қызмет ететiн құрал-несие. Себебi шаруашылықтардың бiркелкi жұмыс iстеу
ұшiн және оны ары қарай дамыту ұшiн де қосымша ақша қажеттiгi туындайды.
Бұндай қажеттiлiк маусымдық жұмыстарды орындау, атқару кезеңдерiнде айрықша
бiлiнедi.
Уақытша бос тұрған қаржыларды жинақтап, оны қажет уақытында, қажеттi
мөлшерд, қажеттi жерiне жұмсап және белгiленген уақытта қайтарып алуға
мұмкiндiк беретiн құрал-несие болып табылады. Басқаша айтқанда,
экономикадағы уақытша бос ақшаны iске (айналысқа) қосып және оны ұтымды
пайдаланып, мезгiлi келгенде оның қайтарылуын қамтамасыз ететiн-несие
қатынастары.
Теориялық жағынан капитал жинақтаушы барлық субъектiлердiң
мұмкiндiктерiнiң көптеген кұмән келтiруге болмайды, сол сияқты iс жұзiнде
оның тек бiреуiн бөлiп көрсетуге де болмайды. Себебi ақша қаражатын несие
жұйесi, бiр жағынан, өзiнде шоғырландырса, екiншi жағынан – ол сол
субъектiлерге несие бередi. Нәтижнсiнде ақшаны жинау және несие беру
процестерi араласып, дәл сол уақытта бiр сома әрi қарыз, әрi жинақ болуы
мұмкiн.
1.2. Несие жұйесiндегi несиелiк қатынастар мен банк аралық бәсекелестiң
туындауы (пайда болуы).
Өркениеттi мемлекеттердiң тәжiрибесiнде несие жұйесi туралы екi тұрлi
ұғым қалыптасқан: бiрiншiсi – несие – есеп қатынастары, оның тұрлерi мен
несиелеу әдiстерiнiң жиынтығы; екiншiсi – несие – қаржы институттарының
(мекемелерiнiң) жиынтығы.
Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан
туындап, несиенiң барлық формалары мен тұрлерiн қамтиды. Несие жұйесi несие
– қаржы мекемелерiнiң жиынтығы ретiнде жеке және заңды тұлғаларды уақытша
бос ақшаларын есепшоттарда шоғырландырып, оларды кәсiпорындарға, ұкiметке
және халықтың әр тұрлi топтарына қарызға бередi.
Несие жұйесiнiң қызметiнен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерiнде әр тұрлi субъектiлердiң уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгiлi бiр мерзiмнен кейiн
және белгiлi бiр төлем ақымен қайтару ұшiн бөлiп беру анықтайды. Сонымен
бiрге несие жұйесi мемлекеттiң ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бiр саласынан екiншi саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi. Несие жұйесi арқылы
кәсiпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалы есеп айырысуы мен
төлемдерi жұргiзiлiп, сондай – ақ әр тұрлi несиелiк, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенiмдiлiк, кеңес беру және с.с. көптеген операциялар өтедi.
Несие жұйесiнiң маңызы мен ел экономикасындағы ролi бiраз
көрсеткiштермен, атап айтқанда: ақша салымдарының жалпы көлемiмен,
кәсiпорындар мен мекемелердiң негiзгi және айналмалы капиталын
қалыптастыруға банктiк қарыздың ұлесiмен, жиынтық төлем айналымымен және
т.б. сипатталады. Мысалы, әрбiр қоғамның даму тарихындағы белгiлi бiр
кезеңге және қоғамдық – экономикалық формацияның өзiне және несие жұйесiнiң
құрылымы болады. Мысалы, XX ғасырдың 20 – жылдарынан 90 – жылдардың бас
жағына дейiн бұрынғы Кеңестiк Одақтағы (КСРО) жоспарлы – орталықтанған
экономикаға сай келетiн қатаң орталықтанған несие жұйесi құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесi, несие мекемелерiнiң көбеюi,
өндiрiс пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалану жөнiнен
дұниежұзiндегi дамыған мемлекеттердiң iшiнде АҚШ алдыңғы қатарда келедi.
Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда төртен ұш (34)
бөлiгiнiң несие жұйесi арқылы өтуi болып табылады.
Қазiргi кезде экономикасы дамыған мемлекеттердiң несие жұйесiнде
көптеген өзгерiстер кездеседi. Олар:
Бiрiншiден, банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесiнде
банк монополиясының пайда болуы: XIX -ғ. аяғы мн XX -ғ басында әр
мемлекеттерге ақша капиталының көп бөлiгiн жинақталған iрi банктер бөлiнiп
шыға бастады.
Бұл iрi банктер қарыз капиталының нарығында ұстемелiк еттi. Олардың
капиталының мөлшерi iрi клиенттердi және жинақ салушыларды өзiне тартып,
нәтижесiнде ұлкен табыс табудан өстi.
Несие жұйесiнде iрi банктердiң ұлесiнiң өсуi тек операция жұргiзумен
ғана емес, сонымен қатар капиталдардың бiрiгуiнiң интенсивтi процесiне
байланысты болады.
Капиталды шоғырландырудың және орталықтандырудың ашық және жасырын
тұрлерi кездеседi. Бiрiншiсiн ұсақ банктердiң кұйреуi, олардың бiр-бiрiмен
қосылуы, бөлiмшелерiнiң дамуы, ал екiншiсiнде корреспонденттiк қатынастар
мен көпбанктiк жұйелердiң дамуы жатады. Корреспонденттiк қатынастар деген
несие мекемелерi арасындағы келiсiм бойынша жұргiзiлетiн операциялар,
олардың мақсаты – бiр – бiрiнiң тапсырмасы бойынша төлемдер мен есеп
айырысуды жұзеге асыру. Корреспонденттiк шоттар: “лоро” – олардiкi,
“ностро” – бiздiң қаржы деп бөлiнедi: Оларда арасан iрi сома жинақталады.
Мысалы, АҚЩ – тағы барлық коммерциялық банктердiң арасынан бiрнеше iрi
банктердiң ресурстары басқа банктердiң ресурстарының сомасынан шапшаң
өсуiмен көзге тұсуде. 1960 – 1970 ж.ж-да 50 iрi коммерциялық банктердiң
депозиттiк сомасы 88,8 млрд-тан 230,4 –млрд. долларға жетiп, яғни 2,5 есе
өскен болса, ал осы уақытта басқа коммерциялық банктердiң депозиттiк сомасы
141,7 млрд – тан 255,1 млрд. долларға жетiп, яғни тек 1,8 есе ғана өскен.
1970 жылы осы 50 iрi банктер 13,705 барлық коммерциялық банктердiң
депозисттiк сомасының 47% -iн билеген болып табылады. (10; 292).
Iрi коммерциялық банктерден азғана алып банктер “Бэнк оф Америка”,
“ферст нейшнл сити бэнк оф Нью-Йорк” және осындай бiрнешеуi бөлiнiп шығып,
олар өнеркәсiп – қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларда басты
роль атқарады. Олар – iрi банктердiң өзара қосылып, банк холдингiн құруының
көрiнiсi болып табылады.
Екiншiден, әр тұрлi несие мекемелерi арасында бәсекенiң кұшеюi. Банк
монополиясы мен несие қатынастарының өркендеуi қарыз капиталының нарығында
бәсекенi өршiте тұстi.
Бәсеке бiртектес және әр тұрлi несие мекемелерiнiң арасында жұредi.
Мысалы, коммерциялық банктер, немесе сақтандыру компаниялары өзара бәсекеге
тұседi. Бәсеке нәтижесiнде iрi компаниялар iрi мөлшерде несиенi оңай алып,
кәсiпорындарды өз ықпалында ұстау ұшiн несиенi жеңiлдiкпен бередi. Ондай
жңiлдiктер несие алудың жағдайларына (яғни пайдалану мезгiлiне, мөлшерiне,
қайтарылуына) жасалады. Бiрақ банк қызметiне бұрынғысынша жоғарғы тарифтер
мен проценттiк төлем ақысы сақталады. Сондай – ақ, клиенттерге банк
қызметiнiң қосымша тұрлерi көрсетiледi (мысалы, тәулiк бойы төлем
құжаттарын қабылдау, әр тұрлi сұрақтарға жауап беру, кеңес беру және тағы
сол сияқтылар).
Бәсекенiң келесi тұрi – әр тұрлi несие – қаржы институттарының
арасында туындайды. Мысалы, коммерциялық банктер мен жинақ мекемелерiнiң
арасында жинақты өздерiне тарту ұшiн, коммерциялық банктер, қаржы
компаниялары, несие одақтарының халыққа тұтыну тауарларына берген қарыздың
ұлкен бөлiгi ұшiн; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара
жинақ және жинақ – қарыз банктерiнiң бәсекесi. 1970-80 ж.ж несие
мекемелерiнiң бәсекесi өрте тұстi, оған себеп болған негiзгi факторлар:
қаржылық қызметтердi шектердi реттйтiн бiрсыпыра заңдарды алып тастау;
қаржылық инновацмяның қарқынды өсуi, яғни несие –ақша операцияларының жаңа
тұрлерiнiң және есеп айырысу мен қарыз капиталы нарығының құралдарының
пайда болуы; электронды – есептегiш машиналар мен телекоммуникация
құралдарын кең қолдану несие аясында монополистiк бақталастықтың
мұмкiншiлiгiн арттырады. Осы процестердiң нәтижесiнде клиенттерге
көрсетiлетiн қызметтердiң көптеген тұрлерiн ұсынатын әмбебап операциялар
тенденциясы байқалып көп бағытты несие мекемелерi құрыла бастады.
Коммерциялық банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметпен, яғни жылжымайтын
мұлiкпен операция жұргiзу, лизинг, сақтандыру және сол сияқты қызмет
тұрлерiн кең қолдана бастады.
Бәсекенi кұшейтетiн маңызды фактордың бiрi – қаржылық емес
корпорациялардың қаржылық қызмет тұрлерiн арқаруы. Бұл мекемелер банк
қызметiнiң тек кейбiреуiн ғана орындайтындықтан, несие институтына
таралатын заңды шектеулерге бағынбайды. АҚШ-та оларды “банктiк емес банк”
деп атайды. Олар – ДЖенерал мотороз, форд, ИБМ, Америкен экспресс және т.б.
– көптеген операциялар жұргiзумен шұғылданады: өнеркәсiптiк және тұтыну
несиесiн беру; жылжымайтын мұлiктен, сақтандыру, лизинг операцияларын
жұргiзiп, қолма – қол ақшаны басқарады.
Қазiргi кездегi банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерiлуде. Өндiрiстiк мемлекетаралық мамандандыруы мен бiрлесуi, сыртқы
сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуi банк iсiнiң интернационалдануына
және банк операцияларының көп бөлiгiнiң мемлекет шекарасынан шығуына әкеп
соқтырады. XX ғасырдың соңғы төрттен бiр бөлiгiне АҚШ, Жапония, Германия,
Франция және басқа да бiрсыпыра мемлекеттердiң iрi банктерi халықаралық
қаржы концерндерiне айналып әлемнiң әр тұрлi елдерiнде көптеген несиелiк,
есеп айырысу, инвестициялық операциялар жұргiзедi.
Халықаралық банктер негiзiнен ұлтаралық және көп ұлттық болып
бөлiнедi. Ұлтаралық банктер – ол әмбебап ұлгiдегi iрi несие – қаржы
кешендерi болып табылады. Олар, әдетте, қолында шетелдiк кәсiпорындардың
кең желiсi мен мемлекеттiң қолдануымен дұниежұзiлiк нарықта валюта, несие
операцияларын бақылайтын жұйесi бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты
делдалдар. Ұлтаралық банктердiң шетелдерде көптеген филиалдары, бөлiмшелерi
қызмет жасайды. Мысалы, 1980 – жылдардың басында дұниежұзiнде 84 ұлтаралық
банктер болса, оның 22-сi АҚШ – та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында
– 10 –на, 7-еуi Францияда, ал Германия мен Канаданың әрқайсысында 5-тен
саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бiрсыпыра елдердiң iрi банктерiнiң ұлестiк
жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы болып табылады.
Олар әлемдiк нарықта ұлтаралық банктердiң операцияларын iске асырумен,
сыртқы сауданы несиелеумен, еуровалюта нарығын жұргiзумен шұғылданады.
Үшiншiден, банк капиталы мен өнеркәсiп капиталының бiрiгiп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсiп пен банк iсiнде монополиялардың пайда болуы және
оладың бiрiгiп жұмыс жұргiзуi қаржы капиталының құрылуына негiз болды.
Себебi банктiк несие – өнеркәсiптi несиелеудiң басты көзi болып табылады.
Банктiк несие өнеркәсiп компаниясының тағдырын қаржы болған кезде несие
берумен шешiп отырады. Сөйтiп, несие берушi мен қарыз алушының байланысты
негiзiнен төмендегiдей тұрғыда жұргiзiледi: өнеркәсiп компанияларына
банктердiң несие беруi; ағымдағы және есеп айырысу операцияларын жұргiзу;
элтссиялық құрылтайшы операциялары мен ақша иемдену жұмыстары.
Төртiншiден, несие жұйесiндегi құрылымдық өзгерiсьер. Арнаулы несие
– қаржы мекемелерiнiң дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк iсiнiң кеңеюiне жол ашып, несие жұйесiнiң
құрылымдық өзгерiстерiне әкеп соқтырады. Несие жұйесiнде жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
коммерциялық банктердiң ұлесi төмендейдi. Мысалы, ХХ ғ. басында АҚШ – та
несие мекемелерiнiң 7-i тұрi болса, 80-жылдары олардың тұрi 20-дан асты.
1900 ж активтердiң 23-iн коммерциялық банктер, ал 13-iн сақтандыру және
жинақ мекемелерi жұргiздi. Ал 1987 ж коммерциялық банктердiң бұл
көрсеткiштегi ұлесi шамамен 40% болса, жинақ мекемелерiнiң, инвестициялық,
ипотекалық, сақтандыру компанияларының ұлесi анағұрлым көтерiледi. оСындай
өзгерiстер басқа өнеркәсiбi өркендеген мемлекеттердiң де несие жұйесiнд
байқалады. (20; 78).
Қазiргi кезеңдегi несие жұйесi кұрделi, әрi көпбуынды құрылым болып
келедi. Егер несие мекемелерiнiң клиенттерге көрсететiн қызмет тұрлерiн
негiзге алғанда несие жұйесi ұш элементтен тұрады:
1) орталық банк;
2) коммерциялық банктер;
3) маманданған несие –қаржы институттары.
Шаруашылық буындарына көрсетiлетiн қаржы –несиелiк қызметтерiнiң
санына, мөлшерiне және олардың көлемiне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жұйесiнiң өзегi-банк жұйесi болып табылады, ал несиелендiру мекемелерiнiң
жұмысын ұйлестiретiн бiрыңғай, бiрден-бiр орган – Орталық банк болып
саналады.
3. . Несиенiң тұрлерi мен ерекшелiк сипаттары.
Несие жұйесiндегi несиелiк қатынастардың пайда болып, көрiнiс беруi
несие тұрлерi мен оның мазмұнында сипатталады. Сонымен бiрге, қоғамдағы
қатынастардың өзгеруi несиенiң мазмұны мен қолданылатын тұрiн де өзгертедi.
Несие әртұрлi формаларда болып келедi, негiзгiлерi болып: коммерциялық және
банктiк несие. Бұл екi формадағы нсие бiр – бiрiнен несие субъектiлерi,
құрамы, қарыз нысаны, динамикасы, процент мөлшерi және қызмет ету аясы
бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол бiр тауар өндiрушiнiң басқа тауар өндiрушiге
сатқан тауары ұшiн ақша төлеудi кейiнге қалдырып, оны қарызға беруi. Бұлай
несие – қарыз берудiң құралы коммерциялық вексель болып табылады.
Вексельдiң ең көп тараған екi тұрi бар: жай, қарапайым вексель және аударым
векселi. Коммерциялық несие барлық несиелендiру жұйсiнiң негiзi болып
табылады. Оның қажеттiлiгi ұдемелi ұдай өндiрiс процесiнен туындайды, яғни,
кейбiр объективтi себептерг байланысты (мысалы, тауар өндiру уақыты оны
сатып, ақша тұсiру уақытымен сай келмейдi, кейбiр өндiрiс жыл мезгiлiне
байланысты ұйымдастырылып, онда өндiрiлген тауарларды сату да жыл мезгiлiне
байланысты жұргiзiледi) бiр өндiрушi нарыққа тауарын шығарғанда, екiншi бiр
өндiрушi – сатып алушыда қолма – қол ақша болмаған жағдайда, оған бiрiншi
тұлға – өндiрушi тауарын несиеге сатады (вексель жазып беруi арқылы).
Коммерциялық неси тауардың өндiрiстен тiкелей тұтынушыға тұсуiн қамтамасыз
етедi, сөйтiп тауардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналасын
жеделдетедi. Ол сонымен қатар кәсiпшiлер мен сатушылардың да ақша қажетiн
өтейдi.
Дегенмен коммерциялық несиенi қолдануда бiраз шектеулер бар. Олар:
1) бұл несиенiң көлемi сатылуға тиiс тауарлар қорының көлемiмен
шектеледi:
2) бұл несиенiң көлемi ел экономикасының жағдайына байланысты
өзгередi, яғни дағдарыс кезiнде капиталдың керi қозғалысы
бұзылып, коммерциялық несиенiң көлемi қысқарады;
3) бұл несие тек бiр бағытта қозғалыста жұредi: оны тек өндiрiс
құрал – жабдықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын
салаларға бередi, керiсiнше болуы мұмкiн емес.
Мысалы, трактор зауыты өз өнiмiн – тракторларды несиеге ауыл
шаруашылығына сатуына болады, яғни ауыл шаруашылығы өз өндiрiсiне тракторды
пайдаланады, ал керiсiнше трактор зауытына оны шаруаға ауыл шаруашылық
өнiмдерi жарамайды, яғни ауыл шаруашылығы трактор зауытына коммерциялық
несие ретiнде өз өнiмiн бере алмайды.
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенiң банктiк несиеден басты
ерекшелiгi – ол тауар тұрiнде берiлетiн несие болып табылады.
Банктiк несие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзiмiн белгiлеп, ақша тұрiнде берiлетiн несие. Коммерциялық
несие банктiк несиеден бiр қатар айырмашылықтары бар болып келедi.
Бiрiншiден, коммерциялық несие тауар тұрiнде берiлсе, ол банктiк
несие ақша тұрiнде берiледi. Коммерциялық несиенi тауар өндiрушiлер мен
сатушылар бiр – бiрiне тауардың сатылуын қамтамасыз ету ұшiн бередi.
Банктiк несие өндiрушiден де, сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы
ретiнде берiледi.
Екiншiден, коммерциялық несие мен банктiк несие бiр-бiрiмен,
субъектiлер, яғни келiсiмiне қатысушылар бойынша да ажыратылады.
Коммерциялық несиеде несие берушi ретiнде де, қарыз алушы ретiнде де
кәсiпкер – өндiрушiлер жұредi. Банктiк несиеде несие берушi – банк, ол
қарыз алушы – кәсiпкер болып келедi.
Үшiншiден, коммерциялық несиенiң шектеулерi банктiк несие беруде
жойылып, ешқандай шектеулер орын алмайды, себебi банктiк несиенiң қолдану
өрiсi кең. Коммерциялық несие тек тауар айналасына (сату – сатып алу)
қызмет көрсетсе, банктiк несие халықтың барлық топтарының уақытша бос
тұрған ақшаларын шоғырландырып, оны капиталға айналдырады.
Төртiншiден, бұл екi нсиенiң динамикасы (өсуi, өзгерiсi) да бiркелкi
болмайды. Коммерциялық несиенiң көлемi өндiрiс пен тауар айналымының
дамуына және төмендеуiне байланысты өрбiп және қысқарып отырады.
Өнеркәсiптiң дамуы кезiнде оған ұсыныс пен сұраныс өсiп, дағдарыс кезiнде
төмендейдi.
Дағдарыстың әсерiнен тауарды өндiру мен сату қысқарып, ал қарызды
төлеу ұшiн банктiк несиеге сұраныс көбейедi. Өндiрiстiң жанданып көтерiлуi
кезiнде нақты капиталдың көлемi өсiп, өндiрiстiк мақсатқа жұмсау ұшiн
банктiк несиеге сұраныс ұлғаяды. Осыдан банктiк несиенiң екi жақтылығы
туындайды: қарыз алушы, оны өндiрiстiк капиталдың көлемiн өсiру ұшiн
пайдаланса, онда капитал қарызы, ал қарыз мiндеттемелерiн өтеу ұшiн төлем
құралы ретiнде пайдаланса, онда ақша қарызы болады. Банктiк несиенiң шартты
тұрде мұндай екiге бөлiнуi қарызгардiң алған несиенi пайдалану мақсатына
байланысты болады. Егер қарызгер несиенiң кепiлдiгiне тауар, вексель,
бағалы қағаздарды берiп алса, онда банктен ақша қарызын алғаны, ал егер
қарыз алушы банктен ештеңемен қамтамасыз етiлмеген несие алса, онда капитал
несиесiн алғаны болып табылады.
Банктiк несиенi экономиканың кез келген саласында пайдалануға
болады, яғни өндiрiсiнiң бiр саласынан босаған ақша капиталы оның кез
келген келесi саласына берiлуi мұмкiн (мысалы, ауыл шаруашылығынан
өнеркәсiп өндiрiсiне, т.с.с.).
Несиенiң негiзгi екi фермасының - коммерциялық және банктiк несиелер
– әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бiрнеше тұрге бөлiнедi:
аграрлық несие, ипотекалық, мемлекеттiк, банкаралық, шаруашылықаралық,
халықаралық, тұтыну несиесi және т.б.
Аграрлық несие – ол ауыл шаруашылығындағы негiзгi капитал мен
айналмалы капиталдың қызметiн қамтамасыз ету ұшiн берiлетiн қарыз капиталы
болып табылады. Олардың ерекшелiгi ауыл шаруашылығының спецификалық
маусымдық сипатындағы айрықшалықпен бiлiнедi. Өндiрiстiк негiзгi капиталдың
(қордың) қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мұлiктiң кепiлдiгiмен банк
ұзақ уақытқа кұрделi қаржы несиесiн бередi. Ауыл шаруашылығының өндiрiстiк
айналым капиталына және уақытша қажеттiлiкке мерзiмдi несиелер берiледi
әдетте, қысқа мерзiмдiк несиелердiң сол жылғы болатын астық өнiмдерiн
кепiлге сала отырып алынады да, өнiмдердi сатқаннан кейiн қайтарылады.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мұлiктердi – жердi, өндiрiстiк және
тұрғын ұй ғимараииарды, пәтерлердi кепiлдiкке алып ұзақ мерзiмге берiлетiн
ақшалай несие болып табылады. Мұлiктердiң кепiлге алынғаны туралы
ипотекалық банк несие алушыға қарызгерлiк куәлiгiн бередi. Ипотекалық
несиенiң ақшалық қоры (ақша көзi), негiзiнен, банктер мен корпорациялардың
ипотекалық облигациялар шығарып (эллиссия), сатудан тұсетiн қаржыдан
құралады.
Мемлекеттiк несие – ол мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың
(жергiлiктi атқарушы органдардың) қарамағын заңды және жеке тұлғалардың бос
ақша қаражаттарын несие капиталы ретiнде уақытша пайдалануға шоғырландыру
ұшiн және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу ұшiн облигациялар шығарып,
оларды сату арқылы, қаржы тартылуы болып табылады.
Мемлекеттiк несие – жалпымемлекеттiк қаржының басты буындарының бiрi
және несие қатынастарының жиынтығы, бұл қатынастарда тараптардың бiрi
мемлекет және оның жергiлiктi органдары – несие алушылар, ол екiншi жағы
несие берушiлер – халық және заңды ұйымдар болып табылады. Халықаралық
экономикалық қатынастар саласында мемлекет қарызгердiң де, қарыз алушының
да, несие берушiнiң де ролiнде көрiнедi:
Мемлекеттiк несиенiң ерекшелiгi қарызға берiлген қаржаттардың
қайтарымдығында мезгiлдiгiнде және ақылдылығында. Алайда бұл қатынастарды
банк несиесiмен шатастыруға болмайды. Несие қоры ұлғаймалы ұдайы өндiрiс
процесiнiң ұздiксiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында кәсiпорындар мен
ұйымдарды несиелендiру және оның тиiмдiлiгiн арттыру ұшiн пайдаланылады;
несиелердi жеке адамдар да ала алады. Шаруашылық жұргiзушi субъектiлердi
банктiк несиелендiру несие қорын өнiмдi пайдалану болып табылады.
Мемлекеттiк несиенiң көмегiмен жұмылдырылған қаражаттар көбiнесе
экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндiрiстiк сипаты бар
болып келедi. Мемлекеттiк несие жөнiндегi қатынастар мына негiздерде қаржы
қатынастарында болады:
1) мемлекеттiк несие жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр тұрлi
қажеттiлiктердi – өндiрiстiк, өндiрiстiк емес, сол сияқты
стратегиялық, оперативтiк қажеттiлiктердi де қаржыландыруға
бағытталатын мемлекеттiк қаржы ресурстары ретiнде қаралады;
2) алынған және берiлген несиелер ұшiн есеп айырысулар, олар ұшiн
проценттер төлеу бюджеттердiң қаражаттары есебiнен жұргiзiледi.
Бюджет кiрiстерiнiң негiзгi және тұрақты бөлiгiн салықтық тұсiмдер
құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар
“антиципацияландырылған салықтар”, яғни мерзiмiнен бұрын өндiрiп
алынған салықтар деп саналады.
Қаржының бөлгiштiк функциясы шеңберiнде мемлекеттiк несие ақша
қаражаттарын (оларды кейiн қайтару шартында) қайта бөлудiң қосымша
функциясын орындайды. Бұл халықтың, кәсiпорындар мен ұйымдардың уақытша бос
ақша қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттiк
несие жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бiрi болып табылады. Бұл
функция iс – әрекеттiң объективтi нәтижелерi ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң
ауқымын арттыру және оның қорқынын тездету болып табылады.
Мемлекеттiк несиенiң екiншi қосалқы функциясы – реттеу функциясы.
Бiрiншi кезекте мемлкет несиелiк проценттiң мөлшерiне ықпал жасай отырып,
ақша ағындарын реттейдi: несие капиталының рыногiнде қаржыгер бола отырып,
ол бұл капиталға деген сұранымды, мұның нәтижесiнде несие капиталының
нормасы артады. Сөйтiп, мемлекет бұл рыноктегi бәсекеге араласып, одан
жекелеген инвесторларды ығыстырады (“ығыстыру әсерi”). Бұл олардың
бизнестiң белгiлi бiр тұрлерiн инвестициялауын шектеудi тудырады. Бiр
мезгiлде мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу кезiнде айналыстағы
ақшаның қысқаруына жеркiзiледi, мұның өзi ақша эллисияның зардаптарын жою
ұшiн тиiмдi болып табылады.
Сөйтiп, егер несиенiң қайта бөлгiштiк функциясының көмегiмен мемлекет
қаржы ресурстарын тiкелей белгiлi бiр салаларға (немесе қажеттi өндiрiстiң
дамуына) бағыттайтын болса, реттеушiлiк функциясы арқылы мемлекеттiк несие
жөнiндегi қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастардың субъектiлерiне
қосымша жанама ықпал етуге қол жеткiзедi.
Мемлекеттiк несиенiң рөлi халықтың, кәсiпорындарының, ұйымдардың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мұмкiндiктерiне және оларды
мемлекеттiң кезек кұттiрмейтiн қажеттерiн қаржыландыруға бағыттауға болады.
Мемлекеттiк несие тұрлерi бойынша iшкi, сыртқы (халықаралық) және
шартты болып ажыратылады.
Iшкi кредитте мемлекеттiк несие қатынастары жан – жақты тұрғыда:
қарызгер де, несиегер ретiнде де елдегi ұкiметтiң, билiктiң жергiлiктi
органдарының, кәсiпорындарының, ұйымдардың және халықтың арасында пайда
болады.
Халықаралық кредитте қатынастарға бiр жағынан, ұкiмет, билiктiң
жергiлiктi органдары, екiншi жағынан басқа мемлекеттердiң ұкiметтерi,
банктерi, компаниялары, сондай –ақ халықаралық қаржы – банк ұйымдары
араласады. Несие берушi тарап мемлекет – донор несие ұйым – донор, ал
кредит алушы ел реципиент – ел деп аталады.
Шартты мемлекеттiк несие отандық қарызгерлер: кәсiпорындар, ұйымдар,
фирмалар, жергiлiктi билiк органдары алған қарыздарына басқа елдердiң
несиелерiне берiлген кепiлдiктер бойынша ұкiметтiң мiндеттемелерi ретiнде
болады. Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда ұкiмет отандық қарызгердiң
уақыты мерзiмi келген мiндеттемелерi бойынша қарызгердiң мұлкiне немесе
басқа активлерiнен бюджет қаражаттары есебiнен қарыздың сомасын төлейдi.
Банкаралық нсие – несие мекемелерi арасындағы шаруашылық қызметiндегi
ең кең тараған тұрi болып табылады. Банкаралық несиенiң ставкасы бойынша
коммерциялық банктiң клиенттерiн берiлетiн басқадай несие тұрлерiне есептiк
саясатын (ученая политика) анықтауға негiздеме болатын маңызды фактор.
Мұндай ставканың нақтылы шамасы орталық банктiң ставкасынан тәуелдi, себебi
ол банкаралық несие нарығының тiкелей ұйымдастырушысы – ұйлестiрушiсi және
белсендi қатысушысы – мұшесi болып табылады.
Шаруашылықаралық несие - ол жоғарғы басшы органдардың (министрлiк,
бiрлестiк, трест, корпорация) өздерiне әкiмшiлiк жолмен бағынатын
кәсiпорындар мен мекемелерге қаржы көмегi ретiнде берiлетiн нсие болып
табылады. Бұндай несиелендiрудiң тұрi бұрынғы кеңестiк одақта (КСРО-да) кең
орын алған, бiрақ банктiк несиемен салыстырғанда ол несиенiң көлемi және
оны пайдаланатын шаруашылық органдары өте аз мөлшерде болған, себебi
шаруашылықаралық несие мемлекеттiң қаулысымен кездесiп қалған (салдарынан
болған) қаржы қиындығын жою мақсатына, немесе өндiрiс жоспарына өзгерiстер
енгiзгенде ғана берiледi.
Бұл несиенiң басқа несиелерден айырмашылығы:
1) бұл несие субъектiлерi, мiндеттi тұрде, бiр шаруашылық жұйесiнде
болуға тиiстi;
2) несие тек ақша – қаржылай тұрiнде ғана берiледi;
3) қайтарылғанда несиенi пайдаланғаны ұшiн өсiм ақы (процент)
төленбейдi;
4) несие алғанда кепiлдiк берiлмейдi және белгiлi бiр мезгiлде
қайтару туралы мiндеттеме жасалынбайды, яғни шаруа субъектiсiндегi
қаржы қиындығы жойылған соң жоғарғы органның ұкiмiмен несие
қайтарылып алынады.
Соңғы уақытта шаруашылық аралық несиенiң тауарлы тұрi дамып,
жетiлуде. Мысалы, кұрделi механизмдер, станоктар мен өндiрiсте қолданылатын
техникалар несиеге берiлуде.
Мұндай жағдайларда несие қатынастарының ауқымы ұлғаяды. Несиеге,
масалы, техника берiлсе, ал оны қайтару несие алушының өндiрген тауарымен
өтелуi орын алып отыр.
Тұтыну несиесi – ол төлемiн кейiнге қалдырып тұтыну тауарларын
несиеге сату болып табылады. Несие алушы – халық, ол несие берушi – әртұрлi
өндiрiс орындары, фирмалар, банктер, макемелер болуы мұмкiн. Тұтыну несиесi
коммерциялық несие фирмасында (яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемiн
кейiнге қалдырып тауар сату ) және банктiк несие формасында (яғни тұтыну
тауарларын сатып алуға ақша беру – ұзақ жылдар уақытында қолданылатын
тауарлар – жиһаз, жеңiл машиналар, тоңазтқыштар, теледидарлар және тағы
басқалар) берiледi. Несиенiң бұл тұрiнде банк пен халық арасында делдал да
болуы мұмкiн. Мысалы, сауда орындары халыққа белгiлi бiр сомаға тауарды
сатады да, сол сома көлемiнде банктен ақшалай несие алады. Тұтыну несиесi
жас отбасыларына да (мысалы, егер жастары 30-дан аспаса және ұйленшендерiне
ұш жыл өтресе) берiлген. Мұндай несие кезiнде Чехословакияда жоғарғы оқу
орындарының студенттерiне берiлген болатын.
Несиенiң тұрлерi – ол ұйымдастыру – экономикалық нысандарына
(белгiлерiне) байланысты әрбiр несиенi сипаттау болып табылады. Несиенi
тұрлерге бөлiп жiктеудiң әлемдiк бiркелкi стандарты жоқ. Несие
қатынастарының дамуына және тауар ақша айналысының өрiстеуiне байлданысты
несие ақшадай және тауардай болып бөлiнiп, одан әрi несиенiң жаңа тұрлерi
пайда болуы мұмкiн.
Несиенiң экономиканы дамытудағы маңызы деп тұсiнетiнiмiз, оны қолдану
әдiстерiн пайдаланып, мемлекет пен халық ұшiн қол жеткiзген нәтижелердi
айтамыз. Несиенi қолдану әдiстерiне: оны қайтарып беру (несиенiң
қайтарылуы), белгiлi бiр мерзiм аралығында пайдалану (несиенiң
мерзiмдiлiгi), пайдаланғаны ұшiн ақы төлеу (несиенiң ақылығы) жатады.
Несиенiң бұл ерекшерiктерiнiң ресурстары тиiмдi пайдалануда маңызды зор
болып табылады.
2-бөлiм: “Қазақстан Халық Банкi” ашық акционерлiк қоғамының (ААҚ)
экономикалық сипаты.
“Қазақстан Халық Банкi” ААҚ –ы – 80 жылдан аса уақыттан берi өз
клиенттерiнiң игiлiгi ұшiн табысты жұмыс iстеп келген аса iрi әмбебеп
коммерциялық банк және елiмiздегi қаржы құрылымдарының iшiндегi сенiмдiсi
болып табылады.
Ол, республикадағы банктер iшiнен алғашқы ұштiкке кiредi. Банк
дамуының алдында барлық кезеңдерде кұрделi де, көп қырлы процестер тұрады,
оларға: қаржылық жаңа қызмет көрсету тұрлерiн меңгеру, банктiк өнiмдердiң
ассортиментiк кеңейтумен бiрге, ең басқысы – клиенттерге қызмет көрсетудiң
саласын арттыру болады.
Қазақстан Республикасының егемендi мемлекет болып жариялануы
елiмiздегi банк қызметi мен олардың құрылымдық өзгерiстерiнiң басталуы
Қазақстан Халық Банкiнiң дамуына және қайта құрылуына тiкелей әсерiн
тигiздi.
Егемендiк жарияланғаннан кейiн, 1990 жылдың желтоқсан айында – ақ,
Қазақстан, нарық экономикасының талаптарына сай келетiн өзiнiң банк жұйесiн
құруға бiрден кiрiсiп кеттi. 1991 жылдың қаңтар айында тәуелсiз
Қазақстандағы банк реформасын бастау ретiнде “Қазақ КСР-ғы банктер және
банк қызметi туралы” Заң қабылданды.
Ел тәуелсiздiгi ресми жарияланғаннан кейiн, бiр өткен соң, 1992 жылы
Қазақстан Республикасының Жинақ Банкi құрылды және оның негiзiнде Қазақстан
Халық Банкi ресми заңды тұлға болып танылды.
1993 жылы Жинақ Банкi Қазақстан Республикасының Үкiметiне жататын өз
алдына заңды құрылым “Қазақстан Халық Банкi” болып қайта құрылды.
1995 жылы Банк жабық тұрдегi акционерлiк қоғам болып қойта құрылып,
1998 жылдың шiлде айында Банк акционерлерiнiң жалпы жиналысында жабық
акцмонерлiк қоғам тұрiнен, Үкiметтiң 100%-дық қатысуымен “Қазақстан Халық
Жинақ Банкi” ашық акционерлiк қоғамы болу туралы шешiм қабылданды.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1998 жылғы 6-шы шiлдедегi ғ644
“1998 – 2001 жылдардағы Қазақстан акционерлiк Халық Жинақ Банкiсiн
жекешелендiру (приватизация) этаптары бойынша негiзгi бағыттары туралы”
Қаулысына сәйкес, осы жылы акционерлiк капиталы ұлғайту бойынша жұмыстар
жұргiзiле бастады.
Бұгiнгi Халық Банкiнiң тарихы – бұл, оны жекешелендiру мен құрылымдық
қайта құру мен өзгерiстер ғана емес, банктiк технология жаңалықтарын
ұзiлсiз меңгеру, банкингтiк спектрды кеңейту және жаңа кезеңдегi жинақ
салымдар жұйесiн жетiлдiру, сонымен бiрге инфрақұрылымдық филиалдарды
дамыта отырып, кiшi және орта бизнеске, мемлекеттiк ұйымдарға,
кәсiпорындарға, кәсiпорындарға, жеке және заңды тұлғаларға есептiк –
кассалық қызмет, зейнет ақы және еңбек ақылар төлеу, салықтық, коммунальдық
және басқадай қаржылық төлемдердi жұргiзу болып табылады.
Қазақстан Республикасының “Банктер және банк қызметi туралы” Заңына
сәйкес Банк, депозмииiк салымдар қабылдау, несиелер берудi жұзеге асырып,
өз клиенттерiнiң қаржылық сұраныстарын қанағаттандыру мақсатымен бiр тұтас
комплекстi басқадай банк операциялары мен қызметтерiн ұсынады.
Банк, төлем ақы жұйесiндегi VISA International және Master Card
International пластикалық карточкаларын шығарып, қазақстанның карточкалар
рыногiнде тұрақта лидер болып қалып отыр. Айналымдағы карточкалар екiншi
деңгейдегi банктер көрсеткiшiнде 88%-дан астамын құрайды.
Депозиттiк салымдардың ерекшелiктерi: оларды ашу және қосымша салым
жасау қолма-қол ақшамен ғана емес, қолма – қол емес тұрде де жұргiзiледi,
яғни басқа салымға аудару деген сияқты жұмыстарды атқарып, жұзеге асырады.
Сондай-ақ, салым мерзiмi аяқталған соң, Сiздiң жазбаша нұсқауыңыз
бойынша, Банк, Сiздiң ақшаңызды басқа шотқа аударым жасайды, коммунальдық
және басқа да қызметтердiң төлемiн жүргiзе алады.
Осындай мақсатта Сiзге әртүрлi ыңғайлы жағдайлармен тартымды-
қызғылықты салым түрлерi: "Халықтық", "Сенiм-Плюс", "Алтын Жас-Плюс",
"Жинақтық-Плюс", "Ақ-Бота", тағы басқалары қызмет етедi.
Депозиттiк салымдар жасау арқылы, оны кепiлге бере отырып, қажеттi
сомадағы несие-қарыз қаражатын алуға болады.
Клиенттердiң несиеге қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн мақсатты
пайдалану мен бизнес ерекшелiгiн (спецификасын) ескере отырып қазiргi кезде
Банк бiрнеше кредиттiк бағдарламаларды жүзеге асыруда:
1) кiшi және орта бизнес субъектiлерiн несиелендiрудiң аймақтық
(региондық) бағдарламасы;
2) жеке тұлғаларды несиелендiрудiң аймақтық бағдарламасы;
3) кiшi және орта аграрлық бизнестi несиелендiру бағдарламасы;
4) кәсiпорын кепiлдiк берумен (гарант бойынша), оның жұмыскерлерiне
тұтыну мақсатындағы несиелендiру бағдарламасы;
5) Еуропа қайта құру және даму Банкiсiнiң кредиттiк линиясы бойынша
кiшi бизнестi несиелендiру бағдарламасы;
6) Овердрафт түрiнде кәсiпорындарға қысқа мерзiмдiк несие беру
бағдарламасы;
7) "Қазақстан Халық Банкi" ААҚ- ының жинақ шотына орналасқан
(салынған) кредиттiк карточкадағы ақша қаржыларын кепiлге ала
отырып жеке тұлғаларға несие беру бағдарламасы;
8) отандық тауар өндiрушiлер мен қызмет атқарушыларға банктiк
қарыздар беру бағдарламасы;
9) “Қазақстан Халық Банкi” ААҚ-ң арнаулы зейнетақы салымы бойынша
жинақ шотқа келiп түсетiн ақша қаржыларын кепiлге ала отырып
тұлғаларға қарыз беру бағдарламасы;
10) Әлемдiк Банк линиясы бойынша ауылшаруашылыған несиелендiру
бағдарламасы.
Қарыз қаражатын беру, несиелендiру жұмыстары қолданыстағы Қазақстан
Республикасындағы заңдарына, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiсiнiң
нормативтi құқықтық актiлерiне “Қазақстан Халық Банкi” ААҚ-ң iшкi несие
саясатына сәйкес және солардың негiзiнде жүзеге асырылады.
Жеке тұлғаларға несие ресурстары мынадай мақсаттарға берiледi:
1) айналым капиталын ұлғайтуға (шикiзат, т.б. сатып алуға);
2) негiзгi капиталға инвестициялау жүргiзуге (жылжымайтын мүлiктi,
қосымша қондырғыларды, т.б. сатып алуға);
3) тұтынушылық, тағы басқа мақсаттарға.
Несие қарыздары заңды тұлғаларға:
1) айналым капиталын толықтыруға; және
2) негiзгi капиталды инвестициялау үшiн берiледi.
Несие бойынша сыйақы ставкалары нақтылы жобадан тәуелдiлiкке
анықталады және олар ұлттық валютамен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz