«Үш қиян» баспасынан жарық көрген атақты адамдар хақындағы кітаптар ерекшелігі
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау «ҮШ ҚИЯН» БАСПАСЫНАН АТАҚТЫ АДАМДАР ЖАЙЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН КІТАПТАР
1.1. «Үш қиян» баспасынан шыққан прозалық кітаптар
1.2. «Үш қиян» баспасынан жарық көрген поэзиялық кітаптар
II тарау «ҮШ ҚИЯННЫҢ» БАСҚА БАСПАЛАРДАН ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1. «Үш қияннан» шыққан ғылыми оқу.әдістемелік кітаптар
2.2. «Үш қиянның» баспаға кітап дайындаудағы әдіс.тәсілдері
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау «ҮШ ҚИЯН» БАСПАСЫНАН АТАҚТЫ АДАМДАР ЖАЙЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН КІТАПТАР
1.1. «Үш қиян» баспасынан шыққан прозалық кітаптар
1.2. «Үш қиян» баспасынан жарық көрген поэзиялық кітаптар
II тарау «ҮШ ҚИЯННЫҢ» БАСҚА БАСПАЛАРДАН ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1. «Үш қияннан» шыққан ғылыми оқу.әдістемелік кітаптар
2.2. «Үш қиянның» баспаға кітап дайындаудағы әдіс.тәсілдері
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі күнге дейін бұқаралық ақпарат құралдарының қай түрі болсын, қоғамға өз ықпалын тигізіп келді. Бұдан былай да осы дәстүр жалғаса беретініне күмән жоқ. Осы ретте кітаптың ағартушылық ерекше рөлін айналып кете алмайтынымыз анық. Идеологияның таптырмас құралы саналатын кітаптың күн санап санының артуы оның адам санасының таным көкжиегін кеңейтіп, көзқарасын мүлдем басқа арнаға бұрып жіберердей рөлінің жоғары екенін көрсетсе керек. Халықаралық деңгейдегі тұлғалар да өз ойлары мен пікірлерін кітап арқылы халыққа жеткізуде. Демек, кітап – білімнің кілті. Кітап – үлкен қазына. Кітап – қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы. Осы тұрғыда отандық баспалар қазына қазанын қандай кітаптармен толтыруда? Кітап шығаруда олардың бүгінгі жетістіктері қандай?
Бітіру жұмысында «Үш Қиян» баспасының тарихы, кітап дайындаудағы өзге баспалардан ерекшеліктері жан-жақты сараланып, талдау жасалынады. Баспа ісіне қатысты ұсыныстар айтылады.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт бар жерде оның тілі, діні, салт-дәстүрі, мәдениеті, саясаты, сонымен қатар ұлттың айнасы – әдебиеті де болады. Әлемнің ұлы қолбасшысы Бонапарт Наполеон айтқандай, бүгінде алты қатар әскердің күшінен алты беттік кітаптың күші асқан заман туды. Демек, кітап –идеологияның таптырмас құралы. Сондықтан осындай бейбіт заманда кез келген кітаптың дұрыс бағытта жазылуы, халықтың сауатын ашу мақсатында шығуы – заңдылық.
ХХІ ғасыр – технологияның заманы. Кітап шығару ісінің жаңа технологияға бейімделуі – уақыт талабы. Дипломдық жұмыста «Үш Қиян» баспасының заман талабына қаншалықты икемделіп келе жатқаны сөз болады. Бітіру жұмысында кітапты оқырманға оқылымды етіп шығарудың жолдары, тұлғаны таңдаудағы талаптар кеңінен қарастырылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы кітаптың шығу тарихы жайлы Ү. Субханбердина, Д.С. Сейфуллина («Қазақ кітабының шежіресі», (1907-1917 жылдар) Алматы, 1996), Ш. Елеукенов, Ж. Шалғынбаева («Қазақ кітабының тарихы» Алматы, 1999), Ә. Жиреншин («Қазақ кітаптары тарихынан», Алматы, 1971), Ш. Елеукенов («Кітаптану негіздері», Алматы, 1999), Л. И. Владимиров («Кітаптардың әлемдік тарихы», Мәскеу, 1988), М. Мамажановтар («Асыл мұра», Алматы, 1993) зерттеген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты – «Үш Қиян» баспасының жарық көрген атақты адамдар хақындағы кітаптардың ерекшелігін анықтау. Осы мақсатта біз төмендегі мәселелерді зерттеу нысанамызға алдық.
Бітіру жұмысында «Үш Қиян» баспасының тарихы, кітап дайындаудағы өзге баспалардан ерекшеліктері жан-жақты сараланып, талдау жасалынады. Баспа ісіне қатысты ұсыныстар айтылады.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт бар жерде оның тілі, діні, салт-дәстүрі, мәдениеті, саясаты, сонымен қатар ұлттың айнасы – әдебиеті де болады. Әлемнің ұлы қолбасшысы Бонапарт Наполеон айтқандай, бүгінде алты қатар әскердің күшінен алты беттік кітаптың күші асқан заман туды. Демек, кітап –идеологияның таптырмас құралы. Сондықтан осындай бейбіт заманда кез келген кітаптың дұрыс бағытта жазылуы, халықтың сауатын ашу мақсатында шығуы – заңдылық.
ХХІ ғасыр – технологияның заманы. Кітап шығару ісінің жаңа технологияға бейімделуі – уақыт талабы. Дипломдық жұмыста «Үш Қиян» баспасының заман талабына қаншалықты икемделіп келе жатқаны сөз болады. Бітіру жұмысында кітапты оқырманға оқылымды етіп шығарудың жолдары, тұлғаны таңдаудағы талаптар кеңінен қарастырылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы кітаптың шығу тарихы жайлы Ү. Субханбердина, Д.С. Сейфуллина («Қазақ кітабының шежіресі», (1907-1917 жылдар) Алматы, 1996), Ш. Елеукенов, Ж. Шалғынбаева («Қазақ кітабының тарихы» Алматы, 1999), Ә. Жиреншин («Қазақ кітаптары тарихынан», Алматы, 1971), Ш. Елеукенов («Кітаптану негіздері», Алматы, 1999), Л. И. Владимиров («Кітаптардың әлемдік тарихы», Мәскеу, 1988), М. Мамажановтар («Асыл мұра», Алматы, 1993) зерттеген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты – «Үш Қиян» баспасының жарық көрген атақты адамдар хақындағы кітаптардың ерекшелігін анықтау. Осы мақсатта біз төмендегі мәселелерді зерттеу нысанамызға алдық.
1. І.Жансүгіров. «Құжаттар, хат, қүнделіқтер». Алматы, 2006. «Үш қиян», 5-8-беттер;
2. М.Абылхан. «Мандат мен міндет». Алматы, 2005. «Үш қиян», 3-4-беттер;
3. С.Асылбеқұлы. «Қазақ повесі (Генезис, әволюция, поәтиқа): Мнография». Алматы, 2008. «Үш қиян», 3-бет;
4. Рахмет Аяпбергенұлы Беқеттегі. «Алдаспан ақын». Алматы, 2007. «Үш қиян», 3-бет;
5. А.Е. Ментебаева, Е.О. Батырбеков. «Асыл бейне» (Ш.Қ. Сәтбаева туралы естеліктер мен зерттеулер). Алматы, 2005. «Үш қиян», 3-5-беттер;
6. Лайық Шалдыбаев. «Тау қыраны». Алматы, 2004. «Үш қиян», 3-5-беттер;
7. Алмас Темірбай. «Автопортрет». Алматы, 2007. «Үш Қиян», 3-5-беттер;
8. Махмұтбай Әміреұлы. «Жылдар, жырлар». Алматы, 2002. «Үш Қиян», 3-5-беттер;
9. «Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы». Алматы, 2005. «Үш қиян», 5-6-беттер;
10. С.И.Айкөзов. «Қазақстан Республикасындағы аграрлық реформалардың тарихи сабақтастығы. (Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік – шығыс аймақтарының мысалында): Ғылыми монография». Алматы, 2007. «Үш қиян», 3-бет;
11.Талғат Атыханов. «Математика: (пән мұғалімдеріне және оқушыларға арналған көмекші құралы»). Алматы, 2007. «Үш қиян», 3-бет;
12. Ә.Д. Қабылов. «Қазақ әдебиеті сынының тарихы: (оқу-әдістемелік құрал»). Алматы, 2009 . «Үш Қиян», 3-5-беттер;
13. Сәбит Жолдасов. «Қазақстанның оңтүстік өңірінің тарихы (көне заманнан бүгінге дейін»). Алматы, 2009. «Үш қиян», 2-5-беттер;
14. Ғ.Қ. Хасанов. «Қазақ тілінің синтагматикасы. Ғылыми монография». Алматы, 2009. «Үш Қиян», 4-5-беттер;
15. Тұрар Көкеев Қойшығараұлы. «Аяқ қан тамырларының аурулары: студенттер мен дәрігерлерге арналған оқу-әдістемелік құралы». Алматы, 2009. «Үш Қиян», 3-бет;
2. М.Абылхан. «Мандат мен міндет». Алматы, 2005. «Үш қиян», 3-4-беттер;
3. С.Асылбеқұлы. «Қазақ повесі (Генезис, әволюция, поәтиқа): Мнография». Алматы, 2008. «Үш қиян», 3-бет;
4. Рахмет Аяпбергенұлы Беқеттегі. «Алдаспан ақын». Алматы, 2007. «Үш қиян», 3-бет;
5. А.Е. Ментебаева, Е.О. Батырбеков. «Асыл бейне» (Ш.Қ. Сәтбаева туралы естеліктер мен зерттеулер). Алматы, 2005. «Үш қиян», 3-5-беттер;
6. Лайық Шалдыбаев. «Тау қыраны». Алматы, 2004. «Үш қиян», 3-5-беттер;
7. Алмас Темірбай. «Автопортрет». Алматы, 2007. «Үш Қиян», 3-5-беттер;
8. Махмұтбай Әміреұлы. «Жылдар, жырлар». Алматы, 2002. «Үш Қиян», 3-5-беттер;
9. «Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы». Алматы, 2005. «Үш қиян», 5-6-беттер;
10. С.И.Айкөзов. «Қазақстан Республикасындағы аграрлық реформалардың тарихи сабақтастығы. (Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік – шығыс аймақтарының мысалында): Ғылыми монография». Алматы, 2007. «Үш қиян», 3-бет;
11.Талғат Атыханов. «Математика: (пән мұғалімдеріне және оқушыларға арналған көмекші құралы»). Алматы, 2007. «Үш қиян», 3-бет;
12. Ә.Д. Қабылов. «Қазақ әдебиеті сынының тарихы: (оқу-әдістемелік құрал»). Алматы, 2009 . «Үш Қиян», 3-5-беттер;
13. Сәбит Жолдасов. «Қазақстанның оңтүстік өңірінің тарихы (көне заманнан бүгінге дейін»). Алматы, 2009. «Үш қиян», 2-5-беттер;
14. Ғ.Қ. Хасанов. «Қазақ тілінің синтагматикасы. Ғылыми монография». Алматы, 2009. «Үш Қиян», 4-5-беттер;
15. Тұрар Көкеев Қойшығараұлы. «Аяқ қан тамырларының аурулары: студенттер мен дәрігерлерге арналған оқу-әдістемелік құралы». Алматы, 2009. «Үш Қиян», 3-бет;
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Журналистика факультеті
Баспа ісі және редакциялау кафедрасы
Азамат Тұралиев
ҮШ ҚИЯН БАСПАСЫНАН ЖАРЫҚ КӨРГЕН АТАҚТЫ АДАМДАР ХАҚЫНДАҒЫ КІТАПТАР
ЕРЕКШЕЛІГІ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Ресми сарапшысы – Е. Дүйсенбаев, Жазушы баспасының бас
директоры
Ғылыми жетекшісі_____________А.-Х. Мархабаев,
филол.,ғ.д., профессор
Кафедра меңгерушісі____________С. Медеубекұлы
Комиссия хатшысы _____________М. Майлықұтова
Баспа ісі және редакциялау кафедрасының
2010 жылғы ... ... ... ... . мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау ҮШ ҚИЯН БАСПАСЫНАН АТАҚТЫ АДАМДАР ЖАЙЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН
КІТАПТАР
1.1. Үш қиян баспасынан шыққан прозалық кітаптар
1.2. Үш қиян баспасынан жарық көрген поэзиялық кітаптар
II тарау ҮШ ҚИЯННЫҢ БАСҚА БАСПАЛАРДАН ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1. Үш қияннан шыққан ғылыми оқу-әдістемелік кітаптар
2.2. Үш қиянның баспаға кітап дайындаудағы әдіс-тәсілдері
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі күнге дейін бұқаралық ақпарат
құралдарының қай түрі болсын, қоғамға өз ықпалын тигізіп келді. Бұдан былай
да осы дәстүр жалғаса беретініне күмән жоқ. Осы ретте кітаптың ағартушылық
ерекше рөлін айналып кете алмайтынымыз анық. Идеологияның таптырмас құралы
саналатын кітаптың күн санап санының артуы оның адам санасының таным
көкжиегін кеңейтіп, көзқарасын мүлдем басқа арнаға бұрып жіберердей рөлінің
жоғары екенін көрсетсе керек. Халықаралық деңгейдегі тұлғалар да өз ойлары
мен пікірлерін кітап арқылы халыққа жеткізуде. Демек, кітап – білімнің
кілті. Кітап – үлкен қазына. Кітап – қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту
ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы. Осы тұрғыда отандық
баспалар қазына қазанын қандай кітаптармен толтыруда? Кітап шығаруда
олардың бүгінгі жетістіктері қандай?
Бітіру жұмысында Үш Қиян баспасының тарихы, кітап дайындаудағы өзге
баспалардан ерекшеліктері жан-жақты сараланып, талдау жасалынады. Баспа
ісіне қатысты ұсыныстар айтылады.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт бар жерде оның тілі, діні, салт-дәстүрі,
мәдениеті, саясаты, сонымен қатар ұлттың айнасы – әдебиеті де болады.
Әлемнің ұлы қолбасшысы Бонапарт Наполеон айтқандай, бүгінде алты қатар
әскердің күшінен алты беттік кітаптың күші асқан заман туды. Демек, кітап
–идеологияның таптырмас құралы. Сондықтан осындай бейбіт заманда кез келген
кітаптың дұрыс бағытта жазылуы, халықтың сауатын ашу мақсатында шығуы –
заңдылық.
ХХІ ғасыр – технологияның заманы. Кітап шығару ісінің жаңа
технологияға бейімделуі – уақыт талабы. Дипломдық жұмыста Үш Қиян
баспасының заман талабына қаншалықты икемделіп келе жатқаны сөз болады.
Бітіру жұмысында кітапты оқырманға оқылымды етіп шығарудың жолдары, тұлғаны
таңдаудағы талаптар кеңінен қарастырылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы кітаптың шығу тарихы жайлы Ү.
Субханбердина, Д.С. Сейфуллина (Қазақ кітабының шежіресі, (1907-1917
жылдар) Алматы, 1996), Ш. Елеукенов, Ж. Шалғынбаева (Қазақ кітабының
тарихы Алматы, 1999), Ә. Жиреншин (Қазақ кітаптары тарихынан, Алматы,
1971), Ш. Елеукенов (Кітаптану негіздері, Алматы, 1999), Л. И. Владимиров
(Кітаптардың әлемдік тарихы, Мәскеу, 1988), М. Мамажановтар (Асыл мұра,
Алматы, 1993) зерттеген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты – Үш
Қиян баспасының жарық көрген атақты адамдар хақындағы кітаптардың
ерекшелігін анықтау. Осы мақсатта біз төмендегі мәселелерді зерттеу
нысанамызға алдық.
- Үш Қияннан шыққан поэзиялық кітаптар;
- Үш Қияннан шыққан прозалық кітаптар;
- Үш Қиянның өзге баспалардан ерекшеліктері;
- Үш Қиянның баспаға кітап дайындаудағы әдіс-тәсілдері;
- Үш Қияннан шыққан кітаптарды безендіру және тарату ісі;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста Үш Қиянның өзге
баспаларға қарағанда, рейтингі анықталады, салыстыралады. Оның кітап
шығарудағы рөлі айқындалады. Баспаның беделін көтеруге қатысты ұсыныстар,
пікірлер айтылады.
Зерттеу тәсілдері. Үш қияннан шыққан атақты адамдар хақындағы
кітаптарға шолу жасалынып, кешенді талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу пәні. Үш Қиян баспасынан жарық көрген атақты адамдар
хақындағы кітаптар ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Үш Қиян баспасынан шыққан атақты адамдар
туралы жазылған кітаптарды ғылыми тұрғыдан талдап, сараптау – жұмыстың
негізгі нысаны.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысының
тақырыбына қатысты бірқатар еңбектер пайдаланылды. Сонымен бірге Ү.
Субханбердина, Д.С. Сейфуллина, Ш. Елеукенов, Ж. Шалғынбаева, М. Мамажанов,
Л.И. Владимиров, т.б. кітап тарихын, оны шығарудың әдіс-тәсілдерін
зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми теориялық еңбектері
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде түркі тілдес халықтардың ішінде
татар тіліндегі кітаптардан кейін қазақ тіліндегі кітаптар саны мен көлемі
жағынан екінші орын алған. Бұл кітаптар, негізінен, Қазан, Ташкент,
Петербор, Уфа, Астрахань баспаханаларынан шыққан. Қазақ тіліндегі ең
алғашқы басылым 1831 жылы Қазақ халқына хабарлама деген атпен Қазан
университеті баспаханасынан жарық көрді. 1862 жылы көптің қолына тиген Ер
Тарғын эпосының таралымы 33 800 данаға жеткен еді. Кезінде таралымы 57 800
дана болған Біржан мен Сара айтысы да халыққа кең тараған.
Еліміздегі қазіргі баспа ісінің даму мерзімі – Қырғыз (Қазақ)
Республикасының бірінші астанасы – Орынбор қаласында мемлекеттік баспа –
соңынан Қазмембаспа болып қайта аталған Қырмембаспа туралы ереже
қабылданған 1920 жылдың қарашасы деп есептеледі.
Сөйтіп, 1920 жылы мемлекеттік кітап баспасының негізі қаланды. 1940
жылы Қазақстанда небәрі төрт баспа болды. Олар – Қазақ баспасы, Қазақ
партия баспасы, Көркем әдебиет баспасы және Жастар баспасы. Бұл
баспалардан шығарылған тарихи туындылардың сапасы да, таралымы да нашар
деуге келмес.
Қазақстанның кітап баспалары саласында айтарлықтай жоғары
жетістіктерге өткен ғасырдың 70-80 жылдары қол жеткізді. 60 жылдармен
салыстырғанда басылым атауларының саны бойынша әдебиеттерді шығару, жалпы
тиражы мен кітап өнімдерінің тауар айналымы екі еседен артты. Ал баспа
саласының материалдық-техникалық базасы үш есе артты.
Қазақстанның егемендік алуымен кітап шығарудың жаңа даму кезеңі басталды.
Баспагердің негізгі міндеті – сапалы туындыны жақсы етіп
жарыққа шығару. Оның ішкі мазмұны мен сыртқы безендірілуі бірін-бірі
толықтыруы тиіс. Жасыратыны жоқ, қазіргі баспагерге кітаптың ішкі
дүниесінен гөрі мұқабасының әдемілігі, қағазының жылтырлығы маңыздырақ.
Қалай дегенмен де, баспалар арасында бәсекелестік тумай, сапалы дүниені
елестете алмайтынымыз тағы бар.
Қазіргі таңда республикамызда мемлекеттік тапсырыспен жұмыс
істейтін баспалар мен жеке баспаларды қоса алғанда, жалпы саны – 150-ге
жуық (кейбір деректерде 300-ден аса). Баспагерлер әр алуан сериялармен
кітап шығару ісін жалғастыруда. Онда жылына шығаратын кітаптар сапасы
жағынан да, саны жағынан да көңілге қонымсыз деген ой көпті мазалайды.
Мәселен, Ресейде жыл сайын 100 000-нан аса жаңа кітаптар қорын толықтыруда.
Қазақстанда мемлекеттік тапсырыспен жылына 500-ден аса кітап, 2000-3000
тиражбен ғана жарыққа шығады. Олар еліміздің кітапханаларына ақысыз
таратылады. Барлық сала бойынша көркем әдебиеттер көбірек шығарылады.
Қазақстандағы кітап басу ісі нендей сатыда дегенге келсек, қазіргі
Қазақстандағы кітап бизнесінде кіріс аз. Өйткені олардың тиражы аз.
1990 жылдары Ресей баспалары (детективтер) шытырман оқиғалы
шығармалар мен махаббат тақырыбындағы бірыңғай оқиғалар жарыса жазылған
сапасы сын көтермейтін әдебиеттерді көптеп шығарды. Бүгінде Ресейдегі
миллиондаған тираждың қатарына құндылығы жоғары көркем прозалар, мемуарлық
шығармалар, биографиялық әдебиеттер, ғылыми фантастикалар және альбомдар
енгізілуде. Бұларды жазған авторлардың басым бөлігі – әйел-қыздар екен.
Елімізде кітап, яғни полиграфия өндірісінің дамуы егемендіктен
кейін ерекше қарқын алған. Үкімет бағдарламасына сай түрлі саладағы
кітаптар жарық көре бастады. 2001 жылы ай сайын 200 басылым болса, 2004
жылы айына 600-ден шыққан. Бұған қарап, елімізде шығарылып жатқан
кітаптарды (Орта Азия елдерімен салыстыра келе) өте аз демейміз. Олардың
мемлекеттік тілдегісі 80 пайызды құрайды. Мұндағы жаңа кітаптардың көп
бөлігі – оқу құралдары, анықтамалықтар, сөздіктер, ғылыми зерттеулер,
көркем әдебиеттер.
Қай дәуірде де, баспагер мен оқырман арасын байланыстарын институт –
кітапхана. Кітапхана – баспадан шыққан жаңа кітаптарды оқырманға жеткізетін
негізгі орын. Ол үшін кітапхана қызметкерлері баспалардан қандай кітаптың
қашан шығатынын алдын-ала біліп отыруы қажет. Сондықтан да баспа мен
кітапхана арасында тығыз байланыс орнауы керек.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің ақпарат және мұрағат Комитеті
баспалар арасында мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару жөнінде мемлекеттік
саясатты жасайды. Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы
бюджеттік тапсырыстар мен тематикалық жоспарларды қалыптастырудың басты
күші халықтың сұранысындағы қажетті әдебиеттерді жоғары сапалы өнімдер
өндірісіне жүктейді. Кітап басудың ең даңқты бағыты көпұлтты қазақстандық
мәдениетті, ұлттық және әлемдік мәдени мұраны насихаттайтын әсем
безендірілген балалар әдебиеті, әлемдік балалар классикасы, Қазақстанның
белгілі тұлғаларының мемуарлары, музыкалық әдебиеттер мен басқа да
басылымдар болып табылады. Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін
ұлттық әдебиет пен жазбаның бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени
жетістіктер негізінде мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай
қорын қалыптастыруды алға қойып отыр. 2006 жылдан Мемлекеттік тіл –
тұғырың, Литература на языках народов Казахстана, Сардар серияларында
кітаптар шығады.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді басылым,
кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік бойынша
Мемлекетаралық кеңеске төрағалық етіп келеді.
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы
Қырғызстанның бірінші астанасы – Оренбургте мемлекеттік баспа ісі –
Киргосиздат туралы ереже қабылданды, кейіннен ол Казгосиздат болып
өзгертілді. Қазақстанның кітап басу ісі 70-жылдары мен өткен жүзжылдықтың
80-жылдары алға басты. 60-жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша
кітап шығару таралымы мен айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың
материалдық-техникалық базасы үш есеге өскені байқалды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап басудың жаңа кезеңін
бастан кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік 300
астам жеке меншік баспалар пайда болды. 2004 жылдан бастап Қазақстан
Республикасы ТМД елдерінің мерзімді басылым, кітап басу, кітап тарату мен
баспаханалар аясындағы бірлестік бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық
етті. 2005 жылдың 1 нен 3 дейінгі аралықта Алматыда ортаазиялық
мемлекеттердің қатысуымен Ұлы Жібек жолымен атты ІІІ халықаралық кітап
және баспахана жәрмеңкесі өтті. 2005 жылдың 19 тамызында өткен XVII
Мәскеудің халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі аясында Мәскеу
қаласында ТМД мемлекет-қатысушыларының Кітап өнері атты 2- халықаралық
конкурсы болып өтті. Конкурстың гран-приіне Кентавры Великой степи кітабы
ие болды. Арт-книга номинациясы бойынша ІІ дәрежелі дипломмен Атамұра
баспасынан шыққан Пауло Коэльоның Захир романы марапатталды. Менің елім
номинациясы бойынша ІІІ дәрежелі дипломды Алматыкітап баспасынан шыққан
Традиции и обряды казахского народа атты кітап алды. Осы сияқты дипломдар
Победа номинациясынан мына кітаптар озып шықты: Балалар әдебиеті және
Фолиант баспасының өнімі Тағзым-Поклонимся тем годам, сонымен қатар
Күлтегін баспасынан шыққан Полный атлас памятников Орхона атты кітап.
2006 жылдың 16 наурызында Астана қаласында Әлеуметтік маңызды әдебиет
түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша 2005 жылы шыққан кітаптар
жәрмеңкесі болды. Көлемін көтеру шыққан әдебиеттердің сандық және сапалық
деңгейіне әсер етті. 2005 жылы 377 атаулы баспалардан 8650 баспалық
қағаздар шығарылған, Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлері атты бюджеттік
бағдарлама бойынша мынадай түр мен тақырыпта басылды: балалар әдебиеті,
энциклопедиялық әдебиет, сөздік-анықтамалық әдебиет, Қазіргі қазақ
прозасы, Қазіргі қазақ поэзиясы, Документалды-көркем әдебиет, музыкалық
әдебиет, заң әдебиеттері, қоғамдық-саяси әдебиет, ғылыми-атақты әдебиет
және т.б.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап кітап басудың
жаңа кезеңі саналады. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік
және 300 жеке меншік баспалар пайда болды. 2005 жылы 377 баспадан 8650
баспа қағаздары шығарылды. Ең атақтылары мыналар: Алтын қор, Алаш
мұрасы, Отырар кітапханасы, Ғибратты ғұмыр, Лауреаты Нобелевской
премии, Библиотека мировой литературы, Детская энциклопедия, Детская
мировая литература, Современная казахская поэзия, Современная казахская
проза және басқалар.
2000 жылы отандық баспалар Үш қиян баспасымен толықты. Баспаның
негізі 2000 жылдың 24 желтоқсан күні қаланған. Баспаның іс- қызметіндегі
ең басым бағыттардың бірі – мектепке дейінгі кезеңнен бастап Жоғарғы оқу
орындарына дейінгі барлық деңгейдегі білім беру саласына арналған
оқулықтарды шығару. Баспаның бүгінде жеке баспаханасы бар. Осы күнге дейін
Үш қияннан 600-ден кітап оқырмандарға жол тартқан. Компанияның 10 жылдық
жинақталған жұмыс тәжірибесі көрсеткеніндей, табысқа жетудің ең басты
тетігінің бірі – тұрақты клиенттермен қарым-қатынасты сақтай білу. Баспаның
ең басты сүйенері – клиенттердің баспаға деген сенімі. Баспа кітап
шығарушылармен ұзақ мерзімдік ынтымақтастық орнатуға мүдделі. Үш қиян
баспасы әрбір клиентті маңызды стратегиялық әріптес ретінде таниды.
Үш қиян баспасы өзінің серіктестерінің атақ-абыройының құнын біледі.
Сондықтан олардың маркетингтік, имиджілік мақсаттарын жүзеге асыруына
жауапкершілікпен қарайды. Әрдайым дәлме-дәл уақытында әрі мінсіз сапалы
етіп кітап шығаруға тырысады.
Баспа уақыттың құнын біледі. Сондықтан әрбір жобаны келісім тұрғысында
талқылайды. Және оны барынша жылдам әрі оңтайлы тәсілмен орындайды.
Үш қиянның ұраны: ''Оқушы – бұл ыдыс емес толтыратын, олар – алау,
жандыр отын!''
Баспаның мақсаты – әріптестермен бірге алға даму және шынайы кәсіби абырой-
беделге ие сенімді компания болу.
Үш қиянның іс-қызметінің басты түрлері:
• Баспалық;
• Баспаханалық орындау;
• Баспаханалық орындауға байланысты қызметтер;
Үш қиян баспасы мынадай қызметтер көрсетеді:
• Авторлық түпнұсқаны стильдік редакторлау;
• Басылымның түпнұсқа-үлгісін редакциялық-техникалық дайындау және әзірлеп
шығару;
• техникалық редакторлау;
• терім;
• қалыптау;
• түзету;
• безендірулерді көркемдеп өңдеу;
• суретші-кескіндемеші қызметтері;
• Басылымдарды Қазақстанның баспаханаларына және одан тыс жерлерге
орналастыру;
Баспа мынадай кез-келген қалыптағы баспа өнімдерін әзірлеп бере алады:
• Кітаптарды;
• Брошюраларды;
• Буклеттерді;
Үш қиян мынадай әдебиеттерді ұсынады:
• Оқу-әдістемелік;
• Көркем әдебиет;
• Танымал;
• Заңнамалық;
• Техникалық;
• Көрнекі қосымша оқу құралдары;
• Кеңсе тауарлары;
• Сынып журналдары және т.б.
I тарау ҮШ ҚИЯН БАСПАСЫНАН АТАҚТЫ АДАМДАР ЖАЙЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН
КІТАПТАР
1.1. Үш қиян баспасынан шыққан прозалық кітаптар
2006 жылы Үш қиян баспасынан Ілияс Жансүгіровтың бұрын еш жерде
жарияланбаған Құжаттар, хат, қүнделіқтер тұындысы жарық қөрді. Бұл
құжаттар арнайы мұрағаттан алыныпты.
1Ілияс Жансүгіров – қазақ даласында, оның Жетісұ сеқілді ғажайып
өлқесінде тұған теңдесі жоқ дүлдүл ақын. Оны әр оқыған сайын жаңа қырынан
танисыз. Тереңдігіне, қөқжиегінің қіндігіне қөз жетқізе түсесіз. Қырықтың
қырқасынан аса бере, сталиндіқ зұлмат құрбаны болған құлагер ақынның
артында қалған мұралары – бүгінгі қүннің, болашақтың баға жетпес қымбат
қазынасы. Оны зерттеұ, зерделеұ, қейінгі ұрпақ игілігіне жаратұ – қасиетті
борыш.
Ілияс ақынның поәзия саласындағы шығармашылығы қөпшіліқ оқырманға
айтарлықтай таныс. Әйтсе де, оның прозасына, әcipece дереқті және шытырман
оқиғалы шығармаларына, драмасына, әдеби сынына, аұдармасына, аұыз әдебиетін
жинаұына, өміні мен қызметіне қатысты дүниелері жетқіліқті зерттелген
жоқ.
Бұл саладағы дереқтер мен мәліметтер негізінен орталық мұрағатта,
соның ішінде ақын мұралары сақталған жеқе қорда (ҚРОММ - 1368-қор).
Олардың қөпшілігі қезінде цензұраға байланысты, ал бертінде араб
әліпбиіндегі жазбаларды оқитын зерттеұшілердің сиреұіне сәйқес қозғаұсыз
қалып ь Ақынньщ орыс отаршылдыгы мен 16-жылгы қелді. Ақынның орыс
отаршылдығы мен 16 жылғы қөтерілісқе қатысты осындай дереқті дүниелері
("Жетісұ өлқесін алұы", "Ұзынағаш соғысы", "Жаркент оязында", "1916 жыл
дереқтері, Лeпci оязында" т.б.) 2001 жылы "Жетісұ. 1730-1916" деген атпен
жарық қөрді. Таралымы мың дана ғана болғандықтан және демеұшіліқ жасаған
Нидерландия Қорольдігі елшілігінің қітапты сатұға рұқсат бермегендігі
себепті бұл шығарма қөпшіліққе қең тарай алған жоқ. Ол негізінен Жетісу
жеріне ғана тегін таратылды. Ақын қорында бұрын-соңды жарық қөрмеген
мұндай дүниелер зерттеұ үшін жетқіліқті. Мәселен, "Әдебиет құрағы" деп
аталатын ақын қолымен құрастырылған қолжазба әдеби альманах өз қезіндегі ең
таңдаұлы өлең шығармаларынан, ән мәтіндерінен тұрады. Осының ішіндегі
"Дударай" әні мәтінінде қазіргі Орнына орыс, қазақ таласып жүр деген жол
Орнына қазақ-орыс таласып жұр" болып жазылған. Дұрысы да осы. Өйтқені, ол
қезде қазақ-орыстарды қазақтар "қазақ-орыс" деп атаған. Яғни Егордың қызы
Мәриямға ғашық Дудараймен бәсеқелес тағы бip қазақ-орыс бар. Мұны тарихи
дереқтер де құаттайды.
Ақынның Мәскеуде студент қезінде жазған "Конспект" атты қалың
дәптерінен әртүрлі леқциялық балармен бірге Күй поэмасының алғашқы
нұсқасы, Том ағайдың лашығы" атты аудармасының бір бөлімі, тағы басқа да
әдеби дүниелер ұшырасады. Енді бір мұрағаттық істеріндегі газет
қиындыларынан қезінде "Еңбекші қазақта" т.б. басылымдарда жарияланған
шығармаларының, әдебиет төңірегіндегі айтыстардың, сын-піқірлердің
шоғырларын қөреміз. Және бip мұрағаттық істерінде "Жанқа", "Малта",
"Сағанақ" сеқілді алғашқы өлең, жыр жинақтары қоса берілген. Балаларға
арналған танымдық шығармалары бүлдіршіндер үшін қазір де қөқейқесті
мәселелерге арналған. Жеңілл де, ойнақы жазылған дүниелер.
Өздеріңізге ұсынылып отырған бұл жинаққа негізінен ақынның өмірі мен
қызметіне қатысты дереқті құжаттар, дос, жора-жолдастарының тұған-
тұыстарының жазған хаттары, әдебиет жөнінде жасаған баяндамалары енгізіліп
отыр. Хаттардың арасында ақынның әқесі Жансүгірдің өз қолымен жазған қысқа
ғана хаты бар. Ол ақын Мәсқеұде оқұда жүргенде жазылған. Әқе балаға "мен
қартайдым", аұылға қеліп, шарұаға өзің ие бол. Оқұ деп қиянда жата
берме. Ажырасқан жарың Аманшаның хабарын білдіқ. Түқтіде еқен, қайтып
үйіріне қосыл, құдаларға өзім барғалы отырмын дегенді айтады. Баласының
үйлі-баранды болып, қара шаңыраққа ие болұын қалайтындығын білдіреді.
Әрине, бала әқе сөзін қимайды, әйтсе де оның ой-арманы, дүниеге қөзқарасы
тіпті бөлеқ. Ол Жетісұдың бір түқпіріндегі қішқене аұылға сиятын жан емес.
Ол бүқіл қазақ сахарасын ақындық құшағына сыйдыра алмай шарқ ұрып жүрген
жан. Ақын. Ақын болғанда да құлагер ақын. Қазақ халқының қейдесінен шыққан
жалын. Ол қайтып шарұаға айналсын.
Хаттарды айтқанда, досы, құрдасы Бейімбеттің жазғандары бip бөлеқ
дүние. Құрдастық әзілге оралған хаттар оқыған қісіні ереқше бір сезімге
бөлейді. Бейімбет жол жүріп қеле жатқан бетінде Ташқенттің воқзалынан,
бұфетте сыра ішіп отырып Ілиясқа хат жазады. Хатының соңында былай дейді:
"Сен ренжімесең осы хатты аяқтасам деймін. Бұған қарсылығың жоқ па? Қарсы
болмасаң қолыңды қөтер! (Единогласно!)"... Тағы бip жерінде "Шөлдеп отырған
шығарсың, қел бір қөтеріп жіберейіқ! дейді. Енді бір аттары "Аманбысың? –
Аманмын" ("Ыбыраймысың? – Ыбыраймын" дегендей – Құраст.), "Аман шығарсың"
деп басталады. Әзілдері жарасқан әдебиеті алыптарының қалжың қағыстары
бүгінгі ұрпақтарға қызық қөрінетіні анық. Жетқіншеқті ақыны Ғали (Орманов)
Ілеқен ағасына ерқелей хат жазады. Соңында бip шұмақ мынадай өлең бар:
"Дұрыс бағыт берер деп, Білім гүлін себер деп. Жетқіншегін талпынған
Қолтықтан сүйеп демер деп, шын жүреқтен сендім. Сендім, аға, сендім!".
Хаттар осымен қатар сол қездердегі ел өмірінен, аұыл тұрмысынан,
стұденттер тірлігінен ап-айқын мәлімет, дереқтер береді. Жиен інісі
Болатқан (Тәшенов) 1929 жылдың қүзінде Қостанайдан жазған хатында былай
дейді: "Қостанай жайына қелсеқ қазіргі ұақытта қатты ашаршылық. Қырдағы
шарұалар басқа жаққа қаңғып шұбап жатыр. Нан жоқ. Қооперативте қара нанның
қадағы 20 тиын. Жай адамнан тұасы астық шықпайды...".
Болатқанның өзге хаттарынан да жиырмасыншы жылдардың бас қезінен
отызыншы жылдар ортасын дейінгі ел өмірі, әлеұметтіқ хал-ахұал,
интеллигенция мен стұдент жастардың тіршілігі, қөрініс тапқан.
Хаттар шертетін сыр қөп-ақ. Оны оқырман өздері оқып, түйсіне жатар.
Ақынның жазұшылар съезінде әдебиет жанрлары бойынша жасаған баяндамасы нақ
қазіргі ұақытта да қаламгерлердің үлқен мінберлерінен айтылұға тиісті
сөздер. Сыны нақты да, айқын. Сын шын болсын, шын сын болсын дейтіннің
нақ өзі. Қілең қөқейтесті мәселелерді қамтиды. Ал қабырға газетін (ол
қездегі аты қереге газет – құрастырған) шығарұдың қыр-сырын қозғаған
әдістемеліқ құрал ретіндегі тұтас дүниесі бүгінгі жұрналистиқа мамандығына
машықтанұшы жастар үшін таптырмайтын қосымша оқұлық. Ол және барша ұйым,
меқемелерде, завод, фабриқаларда, ұжымдық орындарда қабырға газетін
шығарұшылар үшін қажетті нұсқаұлық.
Бұл қітаптан оқырмандар ақынның әр қезеңдегі атқарған қызметтеріне,
жүргізген жұмыстарына байланысты ресми құжаттармен де танысады. Олардың
ақын өмірі мен қызметін зерттеұшілер үшін құнды дереқ болары анық...
Бұрын жарияланбаған шығармалары арасынан "Сатан" және, "Мардан" атты
дүниелері ереқше орын алады. Олар – Ілияс ақынның жас шағында жазған
балаұса қалам табы бар езеқтес шығармалары. Заман еөзгерістеріне
байланысты цензұрадан етпейтін болған соң ақын бұлардың қейбір тараұларын
алып "Жолдастар" атты романына енгізген. Бірақ ол тараұлардың өзін
түгелдей қайта жазған. Шамасы, жиырмасыншы жылдардың бас қездерінде дүниеге
қелген бұл тұындылар бастапқы қаз-қалпында жарыққа енді шығып отыр.
"Сатан" мен "Марданның" қай жанрға жататынын біз дәл анықтай
алғанымыз жоқ. Әйтсе де, шытырман оқиғалы шығармалар қатарынан ееқендігі
даұсыз. Олай десеқ, қазақ әдебиетінде қенже қалып қеле жатқан "детеқтив"
жанрының қеш басында Ілияс ақын тұр. Бұл шығармаларды бастап оқыған адам
аяғына қалай жетқенінбілмей қалады. Оқиғалардың тосындығы, қүтпеген жерден
жаңа арнаға түсіп жүре беретін әңгімелер "Мың бip түндегі" Шәһаризаданың
ертегілеріндей еліқтіріп, қызықтырып ала жөнеледі. Бұларға "Дала
хиқаялары" деген шартты қосымша атаұ беріп отырұымыздың да мәнісі осында.
Дәліреқ айтқанда, олардың "дала детеқтив!" деұге қелетін қасиеттеріне
байланысты. Ақын тілінің ереқшелігі қара сөзде де айқын білініп тұр. Небір
ғажайып орамдар, теңеұлер, тың сөздер арнасынан асып, төгіліп жатыр. Біp
ғажабы, солардың бәрі де өмірдегі болмыс, тіршіліқ әреқет сипатын асырмай
да, төмендетпей дже дәл береді. Бәрі де қинодағыдай қөз алдымызға қеледі.
Бұл жағынан шығарманы қиносценарий десе де болғандай. Әрине, бұл 6ip қиноға
сиятын дүние емес. Бұлардың әр тараұы бір-бір қино немесе драмалық шығарма
десе болады. Жалпы, Ілияс ақынның қара сөздері қиноға, драмалық
қойылымдарға сұранып тұрады.
Бұл шығармалардың оқиғалары қөбіне төңқеріс алдындағы дүрмеқ пен
дүрбелендерге байланысты болып қелед1. Бәрi де аұыл жігіттері Сатан мен
Марданның басынан өтіп жатады. Бұл орайда мұны "Сатан мен Марданның
басынан қешқендері десе де болатын ceкілді. Бірашығарма жұп бұл
тарқырыптан әлдеқайда аұыр, әлдеқайда салмақты.
Төңқеріс алдындағы қазақ өмірін eшбip боямасыз, қаз-қалпында қөз
алдыңа алып қелетін мұндай шығармалар неқен-саяқ. Тіпті жоқтың қасы деұге
болады. Ал шытырман оқиғалы шығармалар арасында мұндай дүниелер атымен
жоқ. Жалпы, бұл жинақ Ілияс Жансүгіровтың қөпшіліққе беймәлім жаңа қырларын
ашады.
Оқыңыз, сұсындаңыз! Өзгелерден сүйінші сұраңыз! Бұл бүгін бір өзіндіқ
рұхани әлем (Әбілхан Әбіласан, Қазақстан Жұрналистер одағының мүшесі).
2005 жылы Үш қиян баспасынан Қазақстан Респұблиқасы Парламент
Сенатының бұрынғы депұтаты Машани Абылханның Мандат және міндет деп
аталатын қітабы жарық қөрді.
Бұл жинақта автор Қазақстанның қәсіби қос Палаталы Парламентін
қалыптастырұда өз тәжірибесі арқылы депұтаттың рөлін қалың оқырманға
қөрсетұге ұмтылады. Заң жобаларының Сенатта қаралұ, талқыланұ, піқір
алмасұ, піқірталас сеқілді әртүрлі сатылардан өтұ арқылы шыңдалатындығын
дәлелдеұді мақсат тұтқан. Депұтаттық мандаттың иесие мемлеқет пен қоғам
тарапынан үлқен міндет жүқтелетіндігін нақты құжаттар арқылы қөрсетқен.
Қітап депұтат қызметімен танысқысы қелетін қөпшіліқ оқырманға әр
деңгейдегі халық қалаұлыларына, жас саясаттанұшылар мен заңгерлерге
арналған.
2Әрбір Сенат депұтатының өзіндіқ ұстанымы, тұғыр-тұлғасы, төңіреқте
және мемлеқетте, бүқіл қоғамда болып жататын құбылыстарға өз қөзқарасы,
болжамы, пайымдаұы бар еқені ешқімнің шүбәсін қелтірмесе қереқ. Олардың қай-
қайсысы болса да сол құбылыстарға жай сырттан бақылаұшы емес, өзі тіқелей
араласып, піқірін ашық, айтып, қолғабысын тигізіп отырұға ұмтылұы да
занды құбылыс. Әcipece заң жобаларын талқылаұ, оларға ұсыныс, піқір енгізұ
және олардың әділдігін, қажеттілігін, өміршеңдігін дәлелдеұ қезіндегі
піқірталастың мазмұны мен еқпіні ереқше. Бұл – өзінше бір білім, парасат,
саяси сайысқер меқтебі десеқ артық айтқандық болмас. Сенат депұтаттарының
қөпшілігі заң жобаларын талқылайтын жұмысшы топтары мен қомитет
мәжілістерінде өз ұсыныстарын дәлелдеп енгізұге тырысады. Қүнделіқті жұмыс
қозғалысы, бағыты осылай. Ол жағдайлар тұралы қөпшіліқ, қоғам біле бермесі
де мүмқін. Өйтқені, бұқаралық ақпарат құралдары теқ палаталар немесе
бірлесқен отырыстарды ғана маңызды санайды, олар жұмыс процестеріне ден қоя
бермейді. Нағыз піқірталас додалары осы жұмыс барысында еқені ақиқат.
Сондай пікірталастың қайнаған ортасында жүретін белсенді
әріптестеріміздің бipi – сенатор Абылхан Машани. Ол ешқандай да заң
жобасының талқыланып, сарапталұынан тыс қалып қөрген емес. Жоба әзірлеұші
шығармашылық топтар мен оны ұсынып отырған Үқімет өқілдеріне қоятын
сұрақтары да жетқіліқті. Қез қелген заң жобасының қазақ тіліндегі мәтінін
жіті қадағалап отыратын да осы Абылханның Машаниі. Бірақ, ол әншейін даұға
әұес емес. Ол шүйліққен жерде шынында да не бip дүдәмал, бопса ой, не
сәтсіз аұдарма, не еқіұшты проблема жатады. Бұл – Машанидың қөзге қөрінұ
үшін жасамайтындығын байқатады. Қөп жағдайда қандай мәселеге де жанашырлығы
сезініп тұрады. Жалпы заң шығарұшы биліқ тармағында қызмет істейтін
қәсіптіқ Парламенттің негізгі сипаты да осылай болса қереқ. Оны айғақтайтын
– сөз жоқ, әpбip Парламент мүшесінің қоғамдық, қайратқерліқ қызмет.
Абылхан Машани заң жобаларына сырттан үңілмейді, оның ішқі мазмұнын,
заңның шыға қалған қүнде қоғамға қаншалықты пайдалы, тиімділігі тұрғысынан
байқап білұге тырысады. Сондықтан да болар өзінің жазған, сызған, сөйлеген
сәттеріне мұқият, әр қездегі құжаттарды да жүйелеп, жинақтап жүрұлі әдетше
айналдырған. Парламент мәжілістерінде сөйлеген сездерін, әртүрлі
піқірталас, қонференция, дөңгелеқ үстелдер отырысындағы ойларын, баспасөзге
жариялаған сұхбаттарын, мақалаларын жинақтап, жарыққа шығарұ ниеті де оның
шығармашылыққа, ізденгіштіққе бейімдігін қөрсетеді деп ойлаймын.
Дүниеден парламентаризм тарихы қәнігі, әpi ертеден басталғанымен,
біздің мемлеқетіміз үшін әсipece қәсіптіқ парламент дәрежесіндегі
қадамдарымыз әлі жас-ақ. Бірақ ол да қазақ қоғамының дамұ тарихымен
тереңнен астасып жатары хақ. Сол сияқты біздің мемлеқеттіқ тарихымызда
өрқениетті елдер тәжірибесіне сүйене отырып, біз қазір Қазақстандағы
парламентаризм меқтебін, әрі оның тарихын қалыптастырұ жолындамыз. Біздің
мемлеқетіміздің тарихында парламенттің қос палаталығы да тұңғыш рет 1995
жылдан жол алды. Сенаттың жұмыс істей бастағанына да 10 жыл. Осындай
алғашқы қадамдардың қай-қайсысына да әpбip Парламент мүшесінің қосар үлесі
болса, солардың ішінде Сенатор Машани Абылханның Сенаттағы қызметіне
байланысты сөздері мен ойлары да әpi Сенаттың алғашқы қезеңдерінің
сипатынан мағлұмат берер, әpi үлқен парламент шежіресін қестелейтін дереқті
құжат. Түйін айтсақ – ұлттық парламентаризм тарихы арнасы қең дария болса,
әріптесіміз Абылхан Машанидің бұл жинағы сол арнаға құяр бip мөлдір бұлақ
болғай (Құаныш Сұлтанов, Қазақстан Респұблиқасы Парламенті Сенатының
әлеұметтіқ-мәдени дамұ қомитетінің төрағасы).
2008 жылы Үш қиян баспасынан С.Асылбеқұлының Қазақ повесі (Генезис,
әволюция, поәтиқа): Монография атты еңбегі жарық қөрді. Бұл еңбеқте өзінің
бастаұларын сонаұ есте жоқ есқі замандардағы мифтерден, аңыздардан,
ертегілерден, аұызеқі әңгімелерден, бәр сөзбен айтқанда, халық прозасынан
аталатын қазақ повесінің қейін бірте-бірте ұлттық жазба прозамыздың жетеқші
бір түріне айналып, ХХ ғасырдың еқінші жартысынан былай қарай сапасы
жағынан дүниежүзіліқ қөрқемсөздің ең үздіқ үлгілерінің деңгейіне дейін
қалай қөтерілгені нақты қөрқем шығармаларды талдаұ, ғылыми зереден өтқізұ
арқылы сараланған.
Қітап ғалымдарға ізденұшілерге, сұденттерге, сонымен қатар қөрқем
әдебиетті қадір тұтатын қөпшіліқ оқырман қаұымға арналған.
3Осынау қүндері адамзат өміріндегі ғылым мен өнердің атқаратын
міндеті, рөлі өлшеұсіз өсіп отыр. Әлемдегі ең бай, бақұатты елдер болып
саналатын АҚШ, Жапония, Германия, Швеция, Финляндия, т.б. елдер нақ осы
ғылым мен өнерге арқа сүйеп, соларды барынша дамытып, соның арқасында
өнімділігін еселеп арттыратын жаңа технологияларға иеліқ етұде. Және сол
өнер мен ғылым теқ өндірісті дамытып қана қойған жоқ, сол өндірісті ісқе
қосатын, басқаратын саналы тіршіліқ иесі – адамдардың сезімі мен ақылын да
өлшеұсіз өсірді, оны үлқен жасампаз қүшқе айналдырды. Осылайша ұлттық
данышпанымыз Абайдың бұдан бip ғасыр бұрын айтқан: "Қашан бip бала ғылым-
білімді махаббатпенен қөқсерліқ болса, сонда ғана оның аты адам болады,
- деген сөзі бүгінгі өміріміздің шындығы бұлтартпастай етіп дәлелдеп
берұде.
Адам баласы болмыстың ақиқатын еқі жолмен таниды: ғылым және өнер
арқылы. Егер ғылым болмыстың шындығын логиқалық пайымдаұлар арқылы
түсіндірсе, өнер оны образдар арқылы бейнелейді. Бұл еқеұі бірінсіз біріжоқ
құстың қос қанаты сеқілді. Ғылым адамзаттың ақыл-ойын шындап, жетілдірсе,
өнер оған қоса оның сезімін, танымын, интұициясын, яғни түйсігін байытып,
қерқейтеді. Сөйтіп қарапайым еқі аяқты пендені Абай айтқан толық адамға,
яғни нағыз адамға айналдырады.
Қөрқем әдебиеті арқылы біз ұлтты танимыз. Айталық, теқ қазақ
әдебиетінің шығармалары арқылы ғана біз тұған халқымыздың жан дүниесін,
психологиясын, харақтерін, яғни бүқіл рұхын танып біле аламыз. Ендеше біз
қөрқем әдебиетші арқылы ғана ұлы Отанымызды түсініп, оның қадір-қасиетін
зерделей алмақпыз, өйтқені, Отан деген ең алдымен ана тілі мен тұған жер,
онда өмір сүріп қетқен және қазір жер басып, тіршіліқ етіп жатқан адамдар.
Қөрқем әдебиеттің өмірден осындай ұлы миссиясын бізден бұрын өмір
сүріп қетқен ойшылдарымыз да ерте аңғарыпты. Солардың бірі және бірегейі
Ахмет Байтұрсынов былай дейді: "Өнердің ең алды сөз өнері деп саналады.
"Өнер алды – қызыл тіл" деген қазақ мақалы бар. Мұны қазақ сөз баққан сөз
қүйттеген халық болып, сөз қадірін білгендіқтен айтқан. Алдыңғы өнердің
бәрінің де қызметін шама қадірінше сөз өнері атқара алады.
2007 жылы Үш қиян баспасынан Рахмет Аяпбергенұлының қазақтың белгілі
ақыны Төлеген Айбергенов тұралы Алдаспан ақын атты қітабы жарық қөрді.
Қітапта ақынның шығармашылығы талданып, өміріне шолу жасалынған.
4Төлеген Айбергенов – қазақ әдебиеті тарихындағы қадірлі де қастерлі
eciм. Ол қысқа ғұмыр қешсе де соңына ұшан теңіз мұра қалдырып кетқен
қайталанбас дара тұлға, бipтyap ақыннын қазақ поэзиясындағы орны ерекше.
Ол — поэзияға алғаш басқан қадамынан бастап, қазақтың бай ұлттық
поэзия әлемінен epкін сусындап, өзіндік бояуы бар ерен еңбек қалдырды. Ол
ақындық асқақ та дарынды жырларымен оқырманды өзіне еліте білді. Әлбетте,
бұл құбылыстың тамыры теренде – халықпен сабақтас.
2005 жылы Үш қиян баспасынан А.Е. Ментебаева, Е.О. Батырбековтардың
құрастыруымен Асыл бейне (Ш.Қ. Сәтбаева туралы естеліктер мен
зерттеулер) кітабы жарық көрді. Бұл естеліктер кітабында қазақ әдебиеттану
ғылымының көрнекті өкілі, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының
корреспондент-мүшесі, филология ғылымының докторы, профессор, республикаға
еңбек сіңген ғылым қайраткері, Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты
Ш.Қ.Сәтбаева жайлы оның замандастары, қаламдастары, туған-туыс, дос-
жарандары, сондай-ақ, кейінгі ізбасар ғалымдар мен шәкірттерінің
естеліктері мен ғылыми мақалалары топтастырылған.
Жинақ жоғары оқу орындарының филология факультеті магистранттары
мен студенттеріне, әдебиеттанушы-ғалымдарға және жалпы оқырман қауымға
арналған.
5Өткенді еске алып, Қазақстан ғылымына өлшеусіз үлес қосқан аға
ұрпақ өкілдері – осы бip тамаша адамдар туралы ойға берілген шақта ұлттық
ғылым академиясының тұңғыш президенті Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың қызы, жан-
тәнімен ғылымға берілген ғалым-педагог Шәмшия Қанышқызы Сәтбаева тұлғасына
epіксіз назар аударасың.
Шәмшия апайды мен сонау 1960 жылдардан білемін. КазПИ-дің орыс
және шетел әдебиеті кафедрасында доцент болатын. Өте биязы, жұмсақ үнді
апай кафедраның мәжілістерінде менің студенттік ғылыми баяндамаларым мен
талдауға түскен алғашқы еңбектерімді өте жоғары бағалап, мені үнемі қолдап
жүрді. Кейін мен аспирантурада жүргенде ол кісі Академияның Мұхтар Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институтына аға ғылыми қызметкер болып
орналасты. Әдебиеттер байланысы бөлімінде істеді, мен де сол бөлімнің
аспиранты болатынмын. Тағы да апайымның қамқорлығын көріп жүрдім. Бұрын
мені талантты шәкірт ретінде көрсе, енді әріптесі інісі ретінде қабылдады.
Әңгімеміздің тақыры– ғылым болушы еді. Ара-арасында үй-жайымды сұрап, анам
мен жұбайым туралы да сұрап қоятын. Онысын мен өзіне жақын тартқаны ғой деп
ойлап жүрдім. Расында да солай болды.
1979 жылы Шәмшия апай Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент-
мүшесі болып сайланды. Бip топ адамды үйіне шақырды. Маған: Келінді
қардырма! – деді. Шағын ғана залдың төрінде Мұқаң (Қаратаев), Мырзабек
Дүйсенов, тағы біраз ғалымдар отыр. Мырзекең әңгіме айтып, әзіл
араластырып, елді күлдіріп отырды, кеш өте көңілді өтіп жатты. Үзіліс
болды. Сол кезде Мырзекең маған өлең айт деп қолқа салды. Мұқаң да: Иә,
айт! – деп қалды. Сол сәтте Шәмшия апайдың анасы қолыма қалақтай ғана қара
домбыраны ұстатып: Айта ғой, шырағым. Бұл – Қаныш ағаларыңның домбырасы,
– деді. Мен толқып кеттім. Ұлы Қаныш ағаның домбырасы қолымда. Өмірі
ойламаған нәрсе. Біраз ойланып қалдым. Сонсоң домбыраның бұрауын келтірдім
де, Қаныш аға сүйіп айтатын дейтін "Бүркітбай" әнін бастап кеттім. Жұрт
тына қалды. Басында кысылыңқырап едім, елдің аусары маған ауған соң, бip
түрлі қанаттанып, өлеңннің екі шумағын қайырмасымен түгел айтып шықтым.
Бәрекелді, өзің тәп-тәуір айтады екенсің ғой, – деді Мұқаң. Мен тегін
қолқалады дейсіз бе?, – деп Мырзабек күлдіріп қойды. Осы кезде Шәмшия
апайдың анасы келіп: Айналайын, Қаныштың жақсы көретін әнін айттың ғой!
Көп жаса! – деп қолымның сыртын сүйді. "Шәмшия апайдың анасы – қандай
ғажап адам! – деп ойладым мен. Сол жолы Шәмшия апайдың жолдасын бірінші
рет көріп, ол кісімен дастарқандас болдым. Оразай ағай жоғары лауазымды
болса да, кішіпейіл ақжарқын, әзілқой адам екен.
Қайран, Шәмшия апай! Міне, арамыздан кеткелі де 3 жыл боп
қалыпты. Бірақ ол кісінің еңбектері ғылымға, қазақ халқына пайдасын тигізіп
жатыр.
Есімі өз Отанында ғана емес, алыс-жақын шетелдерде де кеңінен
танымал болған Шәмшия Қанышқызы өткенге құрметпен қарайтын. Ол ата-анасын
пір тұтты да, әр басқан қадамын олардың пікірімен санасып өлшеді. Ең қымбат
та жақын жандарға арналған соңғы кітаптары осы сөзіміздің жарқын мысалы
бола алады.
Шәмшия Қанышқызы "кабинеттік ғалым" емес болатын. Туа біткен
биязылық, сыпайылық пен зиялылыққа қоса оған басшылық қасиеттер де тән еді.
Олай болмағанда ғалым өзінің ғылыми мектебін құрмас еді, қайта құрудың
қиын кезінде М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қазақ
әдебиет тарихы бөлімінің басқармас еді. Дәл сол уақытта Шәкәрім, Ахмет,
Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан eciмдері қайта жаңғырып, туындылары халқына
қайтарылды. Бұл игі істің бел ортасында Шәмшия Қанышқызы жүріп, сүбелі
үлес қоса білді. Алайда, ол өзінің отандық сөз өнері алдындағы еңбегін
ешқашан жарнамалаған емес.
Әдебиеттанушы-ғалымның қайталанбас зерттеушілік қолтаңбасы мен
өзіндік стилі оның кітаптары мен монографияларының, мақалаларының басты
ерекшелігі болатын. Әр еңбегі қажырлы еңбек арқасында туатын. Жұмысқа деген
ғажап қабілеттілік ғалымның соңғы сәтіне дейін жойылған жоқ. Өкінішке
қарай, ол көптеген іс-жоспарын жүзеге асыра алмай кетті.
Республика ғылымының ахуалы ғалымды көп толғантты. Оны, әcipece,
Ұлттық ғылым академиясының тағдыры қатты алаңдатты. Ceбeбi, ол
интеллектуалдық байлықтың қалай құрылғанына куә болды. Қаныш Имантайұлы
сүйікті қызына өз жоспарларын үнемі айтып отырады екен.
Шәмшия Қанышқызы әріптестері мен шәкірттерінің кәсібилігін әркез
биік талап тұрғысынан бағалады. Ол өзіне де, өзін қоршаған адамдарға да
талап қоя білді. Өз кезегінде олар да ол кісіні ренжітпей, сенімін ақтауға
тырысты. Ол шәкірттері мен балаларын өзінің жеке өнегесімен, білімімен
тәрбиеледі.
Оқырмандар назарына ұсынылып отырған бұл кітаптың әр авторының
жүрегінде халқымыздың аяулы қызының жарқын бейнесі сақталған. Ол туралы
әріптестері, дос-құрбылары, туыстары, шәкірттері еске алып, жылы лебізбен,
аса бір сүйіспеншілікпен жазыпты. Бірін бірі қайталамай, үлкен ғалымның
жаңа бір қырын ашып, шын жүректен тебіреніп толғаныпты. Кітаптың құндылығы
да осында деп ойлаймыз (Сейіт Қасқабасов, Қазақстан Республикасы Ұлттық
ғылым академиясының академигі, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты),
2004 жылы белгілі қаламгер Лайық Тоқайұлының Тау қыраны атты кітабы
Үш қиян баспасынан жарық көрді. Бұл жинаққа қаламгер Лайық Тоқайұлының
Моңғол халық республикасында қызмет істеген жылдарында ой толғаулары,
жырлары, топтастырылып берілген. Оның шығармалары ел мен жерді, жалпы
адамзатты сүюге үндейтін туындылар. Ойы орамды, тілі жеңіл бұл кітап өз
оқырмандарын табады деген сенімдеміз.
6Шалдыбаев Лайық Тоқайұлы 1939 жылы Қостанай облысының Жітіқара
қаласында қатардағы жұмысшы отбасында дүниеге келген. 1957 жылы
Жітіқарадағы қазақ, орта мектебін үздік бітіргеннен кейін 1963 жылға дейін
Жітіқара ауданының Милютин кеншарында трактордың тіркеушісі болып еңбек
жолын бастап, одан кейін есепші-бухгалтер болып істеген. 1963-1969 жылдары
Қамысты ауданының Алтынсарин атындағы кеншарында ecепші, бас есепшінің
орынбасары, бөлімше агрономы, одан соң осы ауданның Орқаш кеншарында
партия комитетінің хатшысы, ал 1975 жылдан бастап Арқалық аудандық ауыл
шаруашылық бірлестігінің бас агрономы, шаруашылық басшысы, ал 1979 жылдан
бастап Казакстанның ауыл шаруашылығы министрлігінің бас агрономы,
егіншілік бөлімінің бастығы болып істеді. 1971 жылы Ақмола
агроуниверситетін, ал 1977 жылы осы институттың аспираптурасын ойдағыдай
бітірген.
Лайық Тоқайұлы өзінің зор енбекқұмарлығының арқасында республикамыздың
солтүстік аймақтарында егіншілік мәдениетін арттыруға, егістіктен аз
шығынмен мол өнім алуға өзінің зор үлесін қосты, ол кездерде өзін үлкен
білгір маман, іскер-ұйымдастырушы, ғалым-агроном ретінде көпшілікке
танытты, бұқара халқының сүйіспеншілігіне бөленді.
Аспирантурада оқып жүрген кезінде ол солтүстік облыстардың егістік
топырақтарының құнарлығын арттыруға, егістен мол өнім алуға бағытталған
үлкен ғылыми-тәжірибелер жасап, оны өндіріске кеңінен енгізді.
2004 жылы Үш қиян баспасынан Лайық Тоқайұлы Шалдыбаевтың Тау
қыраны атты кітабы жарық көрді. Бұл жинаққа қаламгер Лайық Тоқайұлының
Моңғол халық республикасында қызмет істеген жылдарында жазылған ой
толғаулары, жыр-әндері топтастырылып берілген. Оның шығармалары ел мен
жерді, жалпы адамзатты сүюге үндейтін туындылар. Ойы орамды, тілі жеңіл бұл
кітап өз оқырмандарын табады деген сенімдеміз.
Лайық Тоқайұлы жүргізген ғылыми-практикалық жұмыстардың оң нәтижесі
кейіннен республиканың Солтүстік аймақтардағы егіншілік алқабында кеңінен
пайдаланылды және үлкен нәтижелерге қол жеткізді. Ол ұсынған жаналықтар
СССР Министрлер кабинетінің өнертапқыштар комитетінде талқыланып, қызу
қолдау тауып, оған арнайы патент берілді. Оның ғалыми-практикалық
жұмыстарының нәтижесі кең көлемде баспасөзде, оқулықтар мен брошюлар
түрінде жарық көріп, барлық ауыл шаруашылығы саласы мамандары мен жоғарғы
оқу орындарының студенттеріне күнделікті пайдалану құралы болды.
Лайық Тоқайұлы білгір маман, іскер ұйымдастырушы ретінде танылып, 1986-
1989 жылдарда Моңғол Халық Республикасына жіберіліп, онда ауыл шаруашылығы
жөнінен кеңесші болып істеді, сол республиканың Баян-Өлгий аймағында
егіншілік мәдениетін арттырып, одан мол өнім алуға өзінің ғылыми-
практикалық мол тәжірибесін енгізді. Оның Моңғолиядағы зор еңбегі сол
республиканың бірнеше мақтау грамотасымен және ескерткіш медалімен
марапаттады.
Лайық Тоқайұлы үлкен icкep маман болумен қатар әдеби шығармашылықпен
де көп айналысты, оның өлеңге деген құмарлығы бала жасынан, мектеп
қабырғасында жүргенде де байқалды, кейін еңбек етіп жүрген кездерінде-ақ
оның мақалалары, өлең шумақтары аудандық, облыстық газет-журнал беттерінде
жарық көрді, ол әртүрлі дәрежедегі ақындар айтысына да қатысып жүлделі
орындар да алды. Оның "Қоңыр әулие" (1984 ж), "Жүрек дүрілі (2004 ж),
"Сырғалы сыры" (1988 ж), "Айгүл койшының қызы" (1988 ж) моңғол тілінде
шыққан
"Жітіқарам, жырымсың" (2004 ж) атты өлең-поэма жинақтары жарық көрді,
оның өлеңдерінің бірқатарына белгілі сазгерлер әндер де жазды, сөйтіп Лайық
Тоқайұлы халыққа басқа қырынан да кең танымал болды, бұқараның сүйікті
ақынына айналды.
"Жігітке сегіз қырлы, бip сырлы болу да аз" дегендей Лайық Тоқайұлы
өмірінің қай қырында болмасын, халық шаруашылығының қай саласында болмасын
өз замандастарының алдыңғы қатарында болды деп айтуға толық негіз бар. Ол
бұқаралық ақпарат құралдарымен де қоян-қолтық жұмыс атқарды, ұзақ жылдар
бойы ауыл шаруашылығы министрлігінің егіншілік жөніндегі тілші-
комментаторы болды.
Лайық Тоқайұлы үлгілі әке, әpi ұстаз, білікті агроном-диқан, ғалым-
журналист, ақын, ол Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі, ғылым кандидаты,
қазірде зейнеткерлікке шықса да, көптеген қоғамдық ұйымдармен араласып қоян-
қолтық жұмыс істеп келеді. Бүгінде ол Ауыл шаруашылығы министрлігінің
Ардагерлер кеңесі Президиумның мүшесі.
Сіздердің назарларыңызға ұсынылып отырылған Лайық Тоқайұлының осы жаңа
ой толғамдары халыққа кең тарап, көпшілік көңілінен шығарына мол негіз
бар (Мәдікен Құспанұлы, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы).
1.2. Үш қиян баспасынан жарық көрген поэзиялық кітаптар
2007 жылы Үш Қиян баспасынан қазақ поэзиясында өз бет-бейнесін,
қолтаңбасын қалыптастырып үлгерген жас ақын Алмас Темірбайдың Автопортрет
жыр-жинағы шықты. Қазақ поэзиясына жаңа леп әкелген Алмас Темірбайдың
Автопортретіне 1996-2006 жылдары жазылған, республикалық мүшәйраларда
жүлде алған, газет-журналдарда жарияланып, Аллажар, Жұмақ жұрт жыр
жинақтарында жарық көрген, сондай-ақ жаңа жырлары енген.
Ақын тың ізденістерге барып, өлең өнерінің соны қырларын аша түскен.
Кітапта оқырманның ойы мен сезіміне қозғау салар әсерлі, өзекті өлеңдер
жеткілікті.
7Алмас кітабының атын Автопортрет деп қойыпты. Және бір мұқабаның
астына соңғы он жылда жазған дүниелерін топтастыруға тырысыпты. Яғни, бұл
кітапты ақынның өз шығармашылығының жүріп өткен бір үзік белесіне есеп беру
ұмтылысы деуге болады. Біздің білуімізде кітаптың атының өзі, егер ол
шынымен кітап болса, автордың оқырманға бірден айқара құшағын аша салмайтын
әлдебір беймәлім мақсатынан сыр тартып, оқырман санасына сигнал-ой салып
тұруға тиіс. Демек, Алмастың бұл кітабының атын Автопортрет деп атауының
өзі де, ал біз Алмасты сөз жоқ айтары бар ақын деп білеміз, тегін болмағаны
ғой...
Аңғаруымызда автопортрет ұғымы әдебиетке сурет өнерінен ауысқан
ұғымдардың қатарына жатады. Аудармасы өз бейнеңді өзің салу дегенге келеді.
Олай дейтініміз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Журналистика факультеті
Баспа ісі және редакциялау кафедрасы
Азамат Тұралиев
ҮШ ҚИЯН БАСПАСЫНАН ЖАРЫҚ КӨРГЕН АТАҚТЫ АДАМДАР ХАҚЫНДАҒЫ КІТАПТАР
ЕРЕКШЕЛІГІ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Ресми сарапшысы – Е. Дүйсенбаев, Жазушы баспасының бас
директоры
Ғылыми жетекшісі_____________А.-Х. Мархабаев,
филол.,ғ.д., профессор
Кафедра меңгерушісі____________С. Медеубекұлы
Комиссия хатшысы _____________М. Майлықұтова
Баспа ісі және редакциялау кафедрасының
2010 жылғы ... ... ... ... . мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау ҮШ ҚИЯН БАСПАСЫНАН АТАҚТЫ АДАМДАР ЖАЙЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН
КІТАПТАР
1.1. Үш қиян баспасынан шыққан прозалық кітаптар
1.2. Үш қиян баспасынан жарық көрген поэзиялық кітаптар
II тарау ҮШ ҚИЯННЫҢ БАСҚА БАСПАЛАРДАН ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1. Үш қияннан шыққан ғылыми оқу-әдістемелік кітаптар
2.2. Үш қиянның баспаға кітап дайындаудағы әдіс-тәсілдері
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі күнге дейін бұқаралық ақпарат
құралдарының қай түрі болсын, қоғамға өз ықпалын тигізіп келді. Бұдан былай
да осы дәстүр жалғаса беретініне күмән жоқ. Осы ретте кітаптың ағартушылық
ерекше рөлін айналып кете алмайтынымыз анық. Идеологияның таптырмас құралы
саналатын кітаптың күн санап санының артуы оның адам санасының таным
көкжиегін кеңейтіп, көзқарасын мүлдем басқа арнаға бұрып жіберердей рөлінің
жоғары екенін көрсетсе керек. Халықаралық деңгейдегі тұлғалар да өз ойлары
мен пікірлерін кітап арқылы халыққа жеткізуде. Демек, кітап – білімнің
кілті. Кітап – үлкен қазына. Кітап – қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту
ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы. Осы тұрғыда отандық
баспалар қазына қазанын қандай кітаптармен толтыруда? Кітап шығаруда
олардың бүгінгі жетістіктері қандай?
Бітіру жұмысында Үш Қиян баспасының тарихы, кітап дайындаудағы өзге
баспалардан ерекшеліктері жан-жақты сараланып, талдау жасалынады. Баспа
ісіне қатысты ұсыныстар айтылады.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт бар жерде оның тілі, діні, салт-дәстүрі,
мәдениеті, саясаты, сонымен қатар ұлттың айнасы – әдебиеті де болады.
Әлемнің ұлы қолбасшысы Бонапарт Наполеон айтқандай, бүгінде алты қатар
әскердің күшінен алты беттік кітаптың күші асқан заман туды. Демек, кітап
–идеологияның таптырмас құралы. Сондықтан осындай бейбіт заманда кез келген
кітаптың дұрыс бағытта жазылуы, халықтың сауатын ашу мақсатында шығуы –
заңдылық.
ХХІ ғасыр – технологияның заманы. Кітап шығару ісінің жаңа
технологияға бейімделуі – уақыт талабы. Дипломдық жұмыста Үш Қиян
баспасының заман талабына қаншалықты икемделіп келе жатқаны сөз болады.
Бітіру жұмысында кітапты оқырманға оқылымды етіп шығарудың жолдары, тұлғаны
таңдаудағы талаптар кеңінен қарастырылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы кітаптың шығу тарихы жайлы Ү.
Субханбердина, Д.С. Сейфуллина (Қазақ кітабының шежіресі, (1907-1917
жылдар) Алматы, 1996), Ш. Елеукенов, Ж. Шалғынбаева (Қазақ кітабының
тарихы Алматы, 1999), Ә. Жиреншин (Қазақ кітаптары тарихынан, Алматы,
1971), Ш. Елеукенов (Кітаптану негіздері, Алматы, 1999), Л. И. Владимиров
(Кітаптардың әлемдік тарихы, Мәскеу, 1988), М. Мамажановтар (Асыл мұра,
Алматы, 1993) зерттеген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты – Үш
Қиян баспасының жарық көрген атақты адамдар хақындағы кітаптардың
ерекшелігін анықтау. Осы мақсатта біз төмендегі мәселелерді зерттеу
нысанамызға алдық.
- Үш Қияннан шыққан поэзиялық кітаптар;
- Үш Қияннан шыққан прозалық кітаптар;
- Үш Қиянның өзге баспалардан ерекшеліктері;
- Үш Қиянның баспаға кітап дайындаудағы әдіс-тәсілдері;
- Үш Қияннан шыққан кітаптарды безендіру және тарату ісі;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста Үш Қиянның өзге
баспаларға қарағанда, рейтингі анықталады, салыстыралады. Оның кітап
шығарудағы рөлі айқындалады. Баспаның беделін көтеруге қатысты ұсыныстар,
пікірлер айтылады.
Зерттеу тәсілдері. Үш қияннан шыққан атақты адамдар хақындағы
кітаптарға шолу жасалынып, кешенді талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу пәні. Үш Қиян баспасынан жарық көрген атақты адамдар
хақындағы кітаптар ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Үш Қиян баспасынан шыққан атақты адамдар
туралы жазылған кітаптарды ғылыми тұрғыдан талдап, сараптау – жұмыстың
негізгі нысаны.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысының
тақырыбына қатысты бірқатар еңбектер пайдаланылды. Сонымен бірге Ү.
Субханбердина, Д.С. Сейфуллина, Ш. Елеукенов, Ж. Шалғынбаева, М. Мамажанов,
Л.И. Владимиров, т.б. кітап тарихын, оны шығарудың әдіс-тәсілдерін
зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми теориялық еңбектері
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде түркі тілдес халықтардың ішінде
татар тіліндегі кітаптардан кейін қазақ тіліндегі кітаптар саны мен көлемі
жағынан екінші орын алған. Бұл кітаптар, негізінен, Қазан, Ташкент,
Петербор, Уфа, Астрахань баспаханаларынан шыққан. Қазақ тіліндегі ең
алғашқы басылым 1831 жылы Қазақ халқына хабарлама деген атпен Қазан
университеті баспаханасынан жарық көрді. 1862 жылы көптің қолына тиген Ер
Тарғын эпосының таралымы 33 800 данаға жеткен еді. Кезінде таралымы 57 800
дана болған Біржан мен Сара айтысы да халыққа кең тараған.
Еліміздегі қазіргі баспа ісінің даму мерзімі – Қырғыз (Қазақ)
Республикасының бірінші астанасы – Орынбор қаласында мемлекеттік баспа –
соңынан Қазмембаспа болып қайта аталған Қырмембаспа туралы ереже
қабылданған 1920 жылдың қарашасы деп есептеледі.
Сөйтіп, 1920 жылы мемлекеттік кітап баспасының негізі қаланды. 1940
жылы Қазақстанда небәрі төрт баспа болды. Олар – Қазақ баспасы, Қазақ
партия баспасы, Көркем әдебиет баспасы және Жастар баспасы. Бұл
баспалардан шығарылған тарихи туындылардың сапасы да, таралымы да нашар
деуге келмес.
Қазақстанның кітап баспалары саласында айтарлықтай жоғары
жетістіктерге өткен ғасырдың 70-80 жылдары қол жеткізді. 60 жылдармен
салыстырғанда басылым атауларының саны бойынша әдебиеттерді шығару, жалпы
тиражы мен кітап өнімдерінің тауар айналымы екі еседен артты. Ал баспа
саласының материалдық-техникалық базасы үш есе артты.
Қазақстанның егемендік алуымен кітап шығарудың жаңа даму кезеңі басталды.
Баспагердің негізгі міндеті – сапалы туындыны жақсы етіп
жарыққа шығару. Оның ішкі мазмұны мен сыртқы безендірілуі бірін-бірі
толықтыруы тиіс. Жасыратыны жоқ, қазіргі баспагерге кітаптың ішкі
дүниесінен гөрі мұқабасының әдемілігі, қағазының жылтырлығы маңыздырақ.
Қалай дегенмен де, баспалар арасында бәсекелестік тумай, сапалы дүниені
елестете алмайтынымыз тағы бар.
Қазіргі таңда республикамызда мемлекеттік тапсырыспен жұмыс
істейтін баспалар мен жеке баспаларды қоса алғанда, жалпы саны – 150-ге
жуық (кейбір деректерде 300-ден аса). Баспагерлер әр алуан сериялармен
кітап шығару ісін жалғастыруда. Онда жылына шығаратын кітаптар сапасы
жағынан да, саны жағынан да көңілге қонымсыз деген ой көпті мазалайды.
Мәселен, Ресейде жыл сайын 100 000-нан аса жаңа кітаптар қорын толықтыруда.
Қазақстанда мемлекеттік тапсырыспен жылына 500-ден аса кітап, 2000-3000
тиражбен ғана жарыққа шығады. Олар еліміздің кітапханаларына ақысыз
таратылады. Барлық сала бойынша көркем әдебиеттер көбірек шығарылады.
Қазақстандағы кітап басу ісі нендей сатыда дегенге келсек, қазіргі
Қазақстандағы кітап бизнесінде кіріс аз. Өйткені олардың тиражы аз.
1990 жылдары Ресей баспалары (детективтер) шытырман оқиғалы
шығармалар мен махаббат тақырыбындағы бірыңғай оқиғалар жарыса жазылған
сапасы сын көтермейтін әдебиеттерді көптеп шығарды. Бүгінде Ресейдегі
миллиондаған тираждың қатарына құндылығы жоғары көркем прозалар, мемуарлық
шығармалар, биографиялық әдебиеттер, ғылыми фантастикалар және альбомдар
енгізілуде. Бұларды жазған авторлардың басым бөлігі – әйел-қыздар екен.
Елімізде кітап, яғни полиграфия өндірісінің дамуы егемендіктен
кейін ерекше қарқын алған. Үкімет бағдарламасына сай түрлі саладағы
кітаптар жарық көре бастады. 2001 жылы ай сайын 200 басылым болса, 2004
жылы айына 600-ден шыққан. Бұған қарап, елімізде шығарылып жатқан
кітаптарды (Орта Азия елдерімен салыстыра келе) өте аз демейміз. Олардың
мемлекеттік тілдегісі 80 пайызды құрайды. Мұндағы жаңа кітаптардың көп
бөлігі – оқу құралдары, анықтамалықтар, сөздіктер, ғылыми зерттеулер,
көркем әдебиеттер.
Қай дәуірде де, баспагер мен оқырман арасын байланыстарын институт –
кітапхана. Кітапхана – баспадан шыққан жаңа кітаптарды оқырманға жеткізетін
негізгі орын. Ол үшін кітапхана қызметкерлері баспалардан қандай кітаптың
қашан шығатынын алдын-ала біліп отыруы қажет. Сондықтан да баспа мен
кітапхана арасында тығыз байланыс орнауы керек.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің ақпарат және мұрағат Комитеті
баспалар арасында мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару жөнінде мемлекеттік
саясатты жасайды. Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы
бюджеттік тапсырыстар мен тематикалық жоспарларды қалыптастырудың басты
күші халықтың сұранысындағы қажетті әдебиеттерді жоғары сапалы өнімдер
өндірісіне жүктейді. Кітап басудың ең даңқты бағыты көпұлтты қазақстандық
мәдениетті, ұлттық және әлемдік мәдени мұраны насихаттайтын әсем
безендірілген балалар әдебиеті, әлемдік балалар классикасы, Қазақстанның
белгілі тұлғаларының мемуарлары, музыкалық әдебиеттер мен басқа да
басылымдар болып табылады. Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін
ұлттық әдебиет пен жазбаның бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени
жетістіктер негізінде мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай
қорын қалыптастыруды алға қойып отыр. 2006 жылдан Мемлекеттік тіл –
тұғырың, Литература на языках народов Казахстана, Сардар серияларында
кітаптар шығады.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді басылым,
кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік бойынша
Мемлекетаралық кеңеске төрағалық етіп келеді.
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы
Қырғызстанның бірінші астанасы – Оренбургте мемлекеттік баспа ісі –
Киргосиздат туралы ереже қабылданды, кейіннен ол Казгосиздат болып
өзгертілді. Қазақстанның кітап басу ісі 70-жылдары мен өткен жүзжылдықтың
80-жылдары алға басты. 60-жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша
кітап шығару таралымы мен айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың
материалдық-техникалық базасы үш есеге өскені байқалды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап басудың жаңа кезеңін
бастан кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік 300
астам жеке меншік баспалар пайда болды. 2004 жылдан бастап Қазақстан
Республикасы ТМД елдерінің мерзімді басылым, кітап басу, кітап тарату мен
баспаханалар аясындағы бірлестік бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық
етті. 2005 жылдың 1 нен 3 дейінгі аралықта Алматыда ортаазиялық
мемлекеттердің қатысуымен Ұлы Жібек жолымен атты ІІІ халықаралық кітап
және баспахана жәрмеңкесі өтті. 2005 жылдың 19 тамызында өткен XVII
Мәскеудің халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі аясында Мәскеу
қаласында ТМД мемлекет-қатысушыларының Кітап өнері атты 2- халықаралық
конкурсы болып өтті. Конкурстың гран-приіне Кентавры Великой степи кітабы
ие болды. Арт-книга номинациясы бойынша ІІ дәрежелі дипломмен Атамұра
баспасынан шыққан Пауло Коэльоның Захир романы марапатталды. Менің елім
номинациясы бойынша ІІІ дәрежелі дипломды Алматыкітап баспасынан шыққан
Традиции и обряды казахского народа атты кітап алды. Осы сияқты дипломдар
Победа номинациясынан мына кітаптар озып шықты: Балалар әдебиеті және
Фолиант баспасының өнімі Тағзым-Поклонимся тем годам, сонымен қатар
Күлтегін баспасынан шыққан Полный атлас памятников Орхона атты кітап.
2006 жылдың 16 наурызында Астана қаласында Әлеуметтік маңызды әдебиет
түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша 2005 жылы шыққан кітаптар
жәрмеңкесі болды. Көлемін көтеру шыққан әдебиеттердің сандық және сапалық
деңгейіне әсер етті. 2005 жылы 377 атаулы баспалардан 8650 баспалық
қағаздар шығарылған, Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлері атты бюджеттік
бағдарлама бойынша мынадай түр мен тақырыпта басылды: балалар әдебиеті,
энциклопедиялық әдебиет, сөздік-анықтамалық әдебиет, Қазіргі қазақ
прозасы, Қазіргі қазақ поэзиясы, Документалды-көркем әдебиет, музыкалық
әдебиет, заң әдебиеттері, қоғамдық-саяси әдебиет, ғылыми-атақты әдебиет
және т.б.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап кітап басудың
жаңа кезеңі саналады. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік
және 300 жеке меншік баспалар пайда болды. 2005 жылы 377 баспадан 8650
баспа қағаздары шығарылды. Ең атақтылары мыналар: Алтын қор, Алаш
мұрасы, Отырар кітапханасы, Ғибратты ғұмыр, Лауреаты Нобелевской
премии, Библиотека мировой литературы, Детская энциклопедия, Детская
мировая литература, Современная казахская поэзия, Современная казахская
проза және басқалар.
2000 жылы отандық баспалар Үш қиян баспасымен толықты. Баспаның
негізі 2000 жылдың 24 желтоқсан күні қаланған. Баспаның іс- қызметіндегі
ең басым бағыттардың бірі – мектепке дейінгі кезеңнен бастап Жоғарғы оқу
орындарына дейінгі барлық деңгейдегі білім беру саласына арналған
оқулықтарды шығару. Баспаның бүгінде жеке баспаханасы бар. Осы күнге дейін
Үш қияннан 600-ден кітап оқырмандарға жол тартқан. Компанияның 10 жылдық
жинақталған жұмыс тәжірибесі көрсеткеніндей, табысқа жетудің ең басты
тетігінің бірі – тұрақты клиенттермен қарым-қатынасты сақтай білу. Баспаның
ең басты сүйенері – клиенттердің баспаға деген сенімі. Баспа кітап
шығарушылармен ұзақ мерзімдік ынтымақтастық орнатуға мүдделі. Үш қиян
баспасы әрбір клиентті маңызды стратегиялық әріптес ретінде таниды.
Үш қиян баспасы өзінің серіктестерінің атақ-абыройының құнын біледі.
Сондықтан олардың маркетингтік, имиджілік мақсаттарын жүзеге асыруына
жауапкершілікпен қарайды. Әрдайым дәлме-дәл уақытында әрі мінсіз сапалы
етіп кітап шығаруға тырысады.
Баспа уақыттың құнын біледі. Сондықтан әрбір жобаны келісім тұрғысында
талқылайды. Және оны барынша жылдам әрі оңтайлы тәсілмен орындайды.
Үш қиянның ұраны: ''Оқушы – бұл ыдыс емес толтыратын, олар – алау,
жандыр отын!''
Баспаның мақсаты – әріптестермен бірге алға даму және шынайы кәсіби абырой-
беделге ие сенімді компания болу.
Үш қиянның іс-қызметінің басты түрлері:
• Баспалық;
• Баспаханалық орындау;
• Баспаханалық орындауға байланысты қызметтер;
Үш қиян баспасы мынадай қызметтер көрсетеді:
• Авторлық түпнұсқаны стильдік редакторлау;
• Басылымның түпнұсқа-үлгісін редакциялық-техникалық дайындау және әзірлеп
шығару;
• техникалық редакторлау;
• терім;
• қалыптау;
• түзету;
• безендірулерді көркемдеп өңдеу;
• суретші-кескіндемеші қызметтері;
• Басылымдарды Қазақстанның баспаханаларына және одан тыс жерлерге
орналастыру;
Баспа мынадай кез-келген қалыптағы баспа өнімдерін әзірлеп бере алады:
• Кітаптарды;
• Брошюраларды;
• Буклеттерді;
Үш қиян мынадай әдебиеттерді ұсынады:
• Оқу-әдістемелік;
• Көркем әдебиет;
• Танымал;
• Заңнамалық;
• Техникалық;
• Көрнекі қосымша оқу құралдары;
• Кеңсе тауарлары;
• Сынып журналдары және т.б.
I тарау ҮШ ҚИЯН БАСПАСЫНАН АТАҚТЫ АДАМДАР ЖАЙЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН
КІТАПТАР
1.1. Үш қиян баспасынан шыққан прозалық кітаптар
2006 жылы Үш қиян баспасынан Ілияс Жансүгіровтың бұрын еш жерде
жарияланбаған Құжаттар, хат, қүнделіқтер тұындысы жарық қөрді. Бұл
құжаттар арнайы мұрағаттан алыныпты.
1Ілияс Жансүгіров – қазақ даласында, оның Жетісұ сеқілді ғажайып
өлқесінде тұған теңдесі жоқ дүлдүл ақын. Оны әр оқыған сайын жаңа қырынан
танисыз. Тереңдігіне, қөқжиегінің қіндігіне қөз жетқізе түсесіз. Қырықтың
қырқасынан аса бере, сталиндіқ зұлмат құрбаны болған құлагер ақынның
артында қалған мұралары – бүгінгі қүннің, болашақтың баға жетпес қымбат
қазынасы. Оны зерттеұ, зерделеұ, қейінгі ұрпақ игілігіне жаратұ – қасиетті
борыш.
Ілияс ақынның поәзия саласындағы шығармашылығы қөпшіліқ оқырманға
айтарлықтай таныс. Әйтсе де, оның прозасына, әcipece дереқті және шытырман
оқиғалы шығармаларына, драмасына, әдеби сынына, аұдармасына, аұыз әдебиетін
жинаұына, өміні мен қызметіне қатысты дүниелері жетқіліқті зерттелген
жоқ.
Бұл саладағы дереқтер мен мәліметтер негізінен орталық мұрағатта,
соның ішінде ақын мұралары сақталған жеқе қорда (ҚРОММ - 1368-қор).
Олардың қөпшілігі қезінде цензұраға байланысты, ал бертінде араб
әліпбиіндегі жазбаларды оқитын зерттеұшілердің сиреұіне сәйқес қозғаұсыз
қалып ь Ақынньщ орыс отаршылдыгы мен 16-жылгы қелді. Ақынның орыс
отаршылдығы мен 16 жылғы қөтерілісқе қатысты осындай дереқті дүниелері
("Жетісұ өлқесін алұы", "Ұзынағаш соғысы", "Жаркент оязында", "1916 жыл
дереқтері, Лeпci оязында" т.б.) 2001 жылы "Жетісұ. 1730-1916" деген атпен
жарық қөрді. Таралымы мың дана ғана болғандықтан және демеұшіліқ жасаған
Нидерландия Қорольдігі елшілігінің қітапты сатұға рұқсат бермегендігі
себепті бұл шығарма қөпшіліққе қең тарай алған жоқ. Ол негізінен Жетісу
жеріне ғана тегін таратылды. Ақын қорында бұрын-соңды жарық қөрмеген
мұндай дүниелер зерттеұ үшін жетқіліқті. Мәселен, "Әдебиет құрағы" деп
аталатын ақын қолымен құрастырылған қолжазба әдеби альманах өз қезіндегі ең
таңдаұлы өлең шығармаларынан, ән мәтіндерінен тұрады. Осының ішіндегі
"Дударай" әні мәтінінде қазіргі Орнына орыс, қазақ таласып жүр деген жол
Орнына қазақ-орыс таласып жұр" болып жазылған. Дұрысы да осы. Өйтқені, ол
қезде қазақ-орыстарды қазақтар "қазақ-орыс" деп атаған. Яғни Егордың қызы
Мәриямға ғашық Дудараймен бәсеқелес тағы бip қазақ-орыс бар. Мұны тарихи
дереқтер де құаттайды.
Ақынның Мәскеуде студент қезінде жазған "Конспект" атты қалың
дәптерінен әртүрлі леқциялық балармен бірге Күй поэмасының алғашқы
нұсқасы, Том ағайдың лашығы" атты аудармасының бір бөлімі, тағы басқа да
әдеби дүниелер ұшырасады. Енді бір мұрағаттық істеріндегі газет
қиындыларынан қезінде "Еңбекші қазақта" т.б. басылымдарда жарияланған
шығармаларының, әдебиет төңірегіндегі айтыстардың, сын-піқірлердің
шоғырларын қөреміз. Және бip мұрағаттық істерінде "Жанқа", "Малта",
"Сағанақ" сеқілді алғашқы өлең, жыр жинақтары қоса берілген. Балаларға
арналған танымдық шығармалары бүлдіршіндер үшін қазір де қөқейқесті
мәселелерге арналған. Жеңілл де, ойнақы жазылған дүниелер.
Өздеріңізге ұсынылып отырған бұл жинаққа негізінен ақынның өмірі мен
қызметіне қатысты дереқті құжаттар, дос, жора-жолдастарының тұған-
тұыстарының жазған хаттары, әдебиет жөнінде жасаған баяндамалары енгізіліп
отыр. Хаттардың арасында ақынның әқесі Жансүгірдің өз қолымен жазған қысқа
ғана хаты бар. Ол ақын Мәсқеұде оқұда жүргенде жазылған. Әқе балаға "мен
қартайдым", аұылға қеліп, шарұаға өзің ие бол. Оқұ деп қиянда жата
берме. Ажырасқан жарың Аманшаның хабарын білдіқ. Түқтіде еқен, қайтып
үйіріне қосыл, құдаларға өзім барғалы отырмын дегенді айтады. Баласының
үйлі-баранды болып, қара шаңыраққа ие болұын қалайтындығын білдіреді.
Әрине, бала әқе сөзін қимайды, әйтсе де оның ой-арманы, дүниеге қөзқарасы
тіпті бөлеқ. Ол Жетісұдың бір түқпіріндегі қішқене аұылға сиятын жан емес.
Ол бүқіл қазақ сахарасын ақындық құшағына сыйдыра алмай шарқ ұрып жүрген
жан. Ақын. Ақын болғанда да құлагер ақын. Қазақ халқының қейдесінен шыққан
жалын. Ол қайтып шарұаға айналсын.
Хаттарды айтқанда, досы, құрдасы Бейімбеттің жазғандары бip бөлеқ
дүние. Құрдастық әзілге оралған хаттар оқыған қісіні ереқше бір сезімге
бөлейді. Бейімбет жол жүріп қеле жатқан бетінде Ташқенттің воқзалынан,
бұфетте сыра ішіп отырып Ілиясқа хат жазады. Хатының соңында былай дейді:
"Сен ренжімесең осы хатты аяқтасам деймін. Бұған қарсылығың жоқ па? Қарсы
болмасаң қолыңды қөтер! (Единогласно!)"... Тағы бip жерінде "Шөлдеп отырған
шығарсың, қел бір қөтеріп жіберейіқ! дейді. Енді бір аттары "Аманбысың? –
Аманмын" ("Ыбыраймысың? – Ыбыраймын" дегендей – Құраст.), "Аман шығарсың"
деп басталады. Әзілдері жарасқан әдебиеті алыптарының қалжың қағыстары
бүгінгі ұрпақтарға қызық қөрінетіні анық. Жетқіншеқті ақыны Ғали (Орманов)
Ілеқен ағасына ерқелей хат жазады. Соңында бip шұмақ мынадай өлең бар:
"Дұрыс бағыт берер деп, Білім гүлін себер деп. Жетқіншегін талпынған
Қолтықтан сүйеп демер деп, шын жүреқтен сендім. Сендім, аға, сендім!".
Хаттар осымен қатар сол қездердегі ел өмірінен, аұыл тұрмысынан,
стұденттер тірлігінен ап-айқын мәлімет, дереқтер береді. Жиен інісі
Болатқан (Тәшенов) 1929 жылдың қүзінде Қостанайдан жазған хатында былай
дейді: "Қостанай жайына қелсеқ қазіргі ұақытта қатты ашаршылық. Қырдағы
шарұалар басқа жаққа қаңғып шұбап жатыр. Нан жоқ. Қооперативте қара нанның
қадағы 20 тиын. Жай адамнан тұасы астық шықпайды...".
Болатқанның өзге хаттарынан да жиырмасыншы жылдардың бас қезінен
отызыншы жылдар ортасын дейінгі ел өмірі, әлеұметтіқ хал-ахұал,
интеллигенция мен стұдент жастардың тіршілігі, қөрініс тапқан.
Хаттар шертетін сыр қөп-ақ. Оны оқырман өздері оқып, түйсіне жатар.
Ақынның жазұшылар съезінде әдебиет жанрлары бойынша жасаған баяндамасы нақ
қазіргі ұақытта да қаламгерлердің үлқен мінберлерінен айтылұға тиісті
сөздер. Сыны нақты да, айқын. Сын шын болсын, шын сын болсын дейтіннің
нақ өзі. Қілең қөқейтесті мәселелерді қамтиды. Ал қабырға газетін (ол
қездегі аты қереге газет – құрастырған) шығарұдың қыр-сырын қозғаған
әдістемеліқ құрал ретіндегі тұтас дүниесі бүгінгі жұрналистиқа мамандығына
машықтанұшы жастар үшін таптырмайтын қосымша оқұлық. Ол және барша ұйым,
меқемелерде, завод, фабриқаларда, ұжымдық орындарда қабырға газетін
шығарұшылар үшін қажетті нұсқаұлық.
Бұл қітаптан оқырмандар ақынның әр қезеңдегі атқарған қызметтеріне,
жүргізген жұмыстарына байланысты ресми құжаттармен де танысады. Олардың
ақын өмірі мен қызметін зерттеұшілер үшін құнды дереқ болары анық...
Бұрын жарияланбаған шығармалары арасынан "Сатан" және, "Мардан" атты
дүниелері ереқше орын алады. Олар – Ілияс ақынның жас шағында жазған
балаұса қалам табы бар езеқтес шығармалары. Заман еөзгерістеріне
байланысты цензұрадан етпейтін болған соң ақын бұлардың қейбір тараұларын
алып "Жолдастар" атты романына енгізген. Бірақ ол тараұлардың өзін
түгелдей қайта жазған. Шамасы, жиырмасыншы жылдардың бас қездерінде дүниеге
қелген бұл тұындылар бастапқы қаз-қалпында жарыққа енді шығып отыр.
"Сатан" мен "Марданның" қай жанрға жататынын біз дәл анықтай
алғанымыз жоқ. Әйтсе де, шытырман оқиғалы шығармалар қатарынан ееқендігі
даұсыз. Олай десеқ, қазақ әдебиетінде қенже қалып қеле жатқан "детеқтив"
жанрының қеш басында Ілияс ақын тұр. Бұл шығармаларды бастап оқыған адам
аяғына қалай жетқенінбілмей қалады. Оқиғалардың тосындығы, қүтпеген жерден
жаңа арнаға түсіп жүре беретін әңгімелер "Мың бip түндегі" Шәһаризаданың
ертегілеріндей еліқтіріп, қызықтырып ала жөнеледі. Бұларға "Дала
хиқаялары" деген шартты қосымша атаұ беріп отырұымыздың да мәнісі осында.
Дәліреқ айтқанда, олардың "дала детеқтив!" деұге қелетін қасиеттеріне
байланысты. Ақын тілінің ереқшелігі қара сөзде де айқын білініп тұр. Небір
ғажайып орамдар, теңеұлер, тың сөздер арнасынан асып, төгіліп жатыр. Біp
ғажабы, солардың бәрі де өмірдегі болмыс, тіршіліқ әреқет сипатын асырмай
да, төмендетпей дже дәл береді. Бәрі де қинодағыдай қөз алдымызға қеледі.
Бұл жағынан шығарманы қиносценарий десе де болғандай. Әрине, бұл 6ip қиноға
сиятын дүние емес. Бұлардың әр тараұы бір-бір қино немесе драмалық шығарма
десе болады. Жалпы, Ілияс ақынның қара сөздері қиноға, драмалық
қойылымдарға сұранып тұрады.
Бұл шығармалардың оқиғалары қөбіне төңқеріс алдындағы дүрмеқ пен
дүрбелендерге байланысты болып қелед1. Бәрi де аұыл жігіттері Сатан мен
Марданның басынан өтіп жатады. Бұл орайда мұны "Сатан мен Марданның
басынан қешқендері десе де болатын ceкілді. Бірашығарма жұп бұл
тарқырыптан әлдеқайда аұыр, әлдеқайда салмақты.
Төңқеріс алдындағы қазақ өмірін eшбip боямасыз, қаз-қалпында қөз
алдыңа алып қелетін мұндай шығармалар неқен-саяқ. Тіпті жоқтың қасы деұге
болады. Ал шытырман оқиғалы шығармалар арасында мұндай дүниелер атымен
жоқ. Жалпы, бұл жинақ Ілияс Жансүгіровтың қөпшіліққе беймәлім жаңа қырларын
ашады.
Оқыңыз, сұсындаңыз! Өзгелерден сүйінші сұраңыз! Бұл бүгін бір өзіндіқ
рұхани әлем (Әбілхан Әбіласан, Қазақстан Жұрналистер одағының мүшесі).
2005 жылы Үш қиян баспасынан Қазақстан Респұблиқасы Парламент
Сенатының бұрынғы депұтаты Машани Абылханның Мандат және міндет деп
аталатын қітабы жарық қөрді.
Бұл жинақта автор Қазақстанның қәсіби қос Палаталы Парламентін
қалыптастырұда өз тәжірибесі арқылы депұтаттың рөлін қалың оқырманға
қөрсетұге ұмтылады. Заң жобаларының Сенатта қаралұ, талқыланұ, піқір
алмасұ, піқірталас сеқілді әртүрлі сатылардан өтұ арқылы шыңдалатындығын
дәлелдеұді мақсат тұтқан. Депұтаттық мандаттың иесие мемлеқет пен қоғам
тарапынан үлқен міндет жүқтелетіндігін нақты құжаттар арқылы қөрсетқен.
Қітап депұтат қызметімен танысқысы қелетін қөпшіліқ оқырманға әр
деңгейдегі халық қалаұлыларына, жас саясаттанұшылар мен заңгерлерге
арналған.
2Әрбір Сенат депұтатының өзіндіқ ұстанымы, тұғыр-тұлғасы, төңіреқте
және мемлеқетте, бүқіл қоғамда болып жататын құбылыстарға өз қөзқарасы,
болжамы, пайымдаұы бар еқені ешқімнің шүбәсін қелтірмесе қереқ. Олардың қай-
қайсысы болса да сол құбылыстарға жай сырттан бақылаұшы емес, өзі тіқелей
араласып, піқірін ашық, айтып, қолғабысын тигізіп отырұға ұмтылұы да
занды құбылыс. Әcipece заң жобаларын талқылаұ, оларға ұсыныс, піқір енгізұ
және олардың әділдігін, қажеттілігін, өміршеңдігін дәлелдеұ қезіндегі
піқірталастың мазмұны мен еқпіні ереқше. Бұл – өзінше бір білім, парасат,
саяси сайысқер меқтебі десеқ артық айтқандық болмас. Сенат депұтаттарының
қөпшілігі заң жобаларын талқылайтын жұмысшы топтары мен қомитет
мәжілістерінде өз ұсыныстарын дәлелдеп енгізұге тырысады. Қүнделіқті жұмыс
қозғалысы, бағыты осылай. Ол жағдайлар тұралы қөпшіліқ, қоғам біле бермесі
де мүмқін. Өйтқені, бұқаралық ақпарат құралдары теқ палаталар немесе
бірлесқен отырыстарды ғана маңызды санайды, олар жұмыс процестеріне ден қоя
бермейді. Нағыз піқірталас додалары осы жұмыс барысында еқені ақиқат.
Сондай пікірталастың қайнаған ортасында жүретін белсенді
әріптестеріміздің бipi – сенатор Абылхан Машани. Ол ешқандай да заң
жобасының талқыланып, сарапталұынан тыс қалып қөрген емес. Жоба әзірлеұші
шығармашылық топтар мен оны ұсынып отырған Үқімет өқілдеріне қоятын
сұрақтары да жетқіліқті. Қез қелген заң жобасының қазақ тіліндегі мәтінін
жіті қадағалап отыратын да осы Абылханның Машаниі. Бірақ, ол әншейін даұға
әұес емес. Ол шүйліққен жерде шынында да не бip дүдәмал, бопса ой, не
сәтсіз аұдарма, не еқіұшты проблема жатады. Бұл – Машанидың қөзге қөрінұ
үшін жасамайтындығын байқатады. Қөп жағдайда қандай мәселеге де жанашырлығы
сезініп тұрады. Жалпы заң шығарұшы биліқ тармағында қызмет істейтін
қәсіптіқ Парламенттің негізгі сипаты да осылай болса қереқ. Оны айғақтайтын
– сөз жоқ, әpбip Парламент мүшесінің қоғамдық, қайратқерліқ қызмет.
Абылхан Машани заң жобаларына сырттан үңілмейді, оның ішқі мазмұнын,
заңның шыға қалған қүнде қоғамға қаншалықты пайдалы, тиімділігі тұрғысынан
байқап білұге тырысады. Сондықтан да болар өзінің жазған, сызған, сөйлеген
сәттеріне мұқият, әр қездегі құжаттарды да жүйелеп, жинақтап жүрұлі әдетше
айналдырған. Парламент мәжілістерінде сөйлеген сездерін, әртүрлі
піқірталас, қонференция, дөңгелеқ үстелдер отырысындағы ойларын, баспасөзге
жариялаған сұхбаттарын, мақалаларын жинақтап, жарыққа шығарұ ниеті де оның
шығармашылыққа, ізденгіштіққе бейімдігін қөрсетеді деп ойлаймын.
Дүниеден парламентаризм тарихы қәнігі, әpi ертеден басталғанымен,
біздің мемлеқетіміз үшін әсipece қәсіптіқ парламент дәрежесіндегі
қадамдарымыз әлі жас-ақ. Бірақ ол да қазақ қоғамының дамұ тарихымен
тереңнен астасып жатары хақ. Сол сияқты біздің мемлеқеттіқ тарихымызда
өрқениетті елдер тәжірибесіне сүйене отырып, біз қазір Қазақстандағы
парламентаризм меқтебін, әрі оның тарихын қалыптастырұ жолындамыз. Біздің
мемлеқетіміздің тарихында парламенттің қос палаталығы да тұңғыш рет 1995
жылдан жол алды. Сенаттың жұмыс істей бастағанына да 10 жыл. Осындай
алғашқы қадамдардың қай-қайсысына да әpбip Парламент мүшесінің қосар үлесі
болса, солардың ішінде Сенатор Машани Абылханның Сенаттағы қызметіне
байланысты сөздері мен ойлары да әpi Сенаттың алғашқы қезеңдерінің
сипатынан мағлұмат берер, әpi үлқен парламент шежіресін қестелейтін дереқті
құжат. Түйін айтсақ – ұлттық парламентаризм тарихы арнасы қең дария болса,
әріптесіміз Абылхан Машанидің бұл жинағы сол арнаға құяр бip мөлдір бұлақ
болғай (Құаныш Сұлтанов, Қазақстан Респұблиқасы Парламенті Сенатының
әлеұметтіқ-мәдени дамұ қомитетінің төрағасы).
2008 жылы Үш қиян баспасынан С.Асылбеқұлының Қазақ повесі (Генезис,
әволюция, поәтиқа): Монография атты еңбегі жарық қөрді. Бұл еңбеқте өзінің
бастаұларын сонаұ есте жоқ есқі замандардағы мифтерден, аңыздардан,
ертегілерден, аұызеқі әңгімелерден, бәр сөзбен айтқанда, халық прозасынан
аталатын қазақ повесінің қейін бірте-бірте ұлттық жазба прозамыздың жетеқші
бір түріне айналып, ХХ ғасырдың еқінші жартысынан былай қарай сапасы
жағынан дүниежүзіліқ қөрқемсөздің ең үздіқ үлгілерінің деңгейіне дейін
қалай қөтерілгені нақты қөрқем шығармаларды талдаұ, ғылыми зереден өтқізұ
арқылы сараланған.
Қітап ғалымдарға ізденұшілерге, сұденттерге, сонымен қатар қөрқем
әдебиетті қадір тұтатын қөпшіліқ оқырман қаұымға арналған.
3Осынау қүндері адамзат өміріндегі ғылым мен өнердің атқаратын
міндеті, рөлі өлшеұсіз өсіп отыр. Әлемдегі ең бай, бақұатты елдер болып
саналатын АҚШ, Жапония, Германия, Швеция, Финляндия, т.б. елдер нақ осы
ғылым мен өнерге арқа сүйеп, соларды барынша дамытып, соның арқасында
өнімділігін еселеп арттыратын жаңа технологияларға иеліқ етұде. Және сол
өнер мен ғылым теқ өндірісті дамытып қана қойған жоқ, сол өндірісті ісқе
қосатын, басқаратын саналы тіршіліқ иесі – адамдардың сезімі мен ақылын да
өлшеұсіз өсірді, оны үлқен жасампаз қүшқе айналдырды. Осылайша ұлттық
данышпанымыз Абайдың бұдан бip ғасыр бұрын айтқан: "Қашан бip бала ғылым-
білімді махаббатпенен қөқсерліқ болса, сонда ғана оның аты адам болады,
- деген сөзі бүгінгі өміріміздің шындығы бұлтартпастай етіп дәлелдеп
берұде.
Адам баласы болмыстың ақиқатын еқі жолмен таниды: ғылым және өнер
арқылы. Егер ғылым болмыстың шындығын логиқалық пайымдаұлар арқылы
түсіндірсе, өнер оны образдар арқылы бейнелейді. Бұл еқеұі бірінсіз біріжоқ
құстың қос қанаты сеқілді. Ғылым адамзаттың ақыл-ойын шындап, жетілдірсе,
өнер оған қоса оның сезімін, танымын, интұициясын, яғни түйсігін байытып,
қерқейтеді. Сөйтіп қарапайым еқі аяқты пендені Абай айтқан толық адамға,
яғни нағыз адамға айналдырады.
Қөрқем әдебиеті арқылы біз ұлтты танимыз. Айталық, теқ қазақ
әдебиетінің шығармалары арқылы ғана біз тұған халқымыздың жан дүниесін,
психологиясын, харақтерін, яғни бүқіл рұхын танып біле аламыз. Ендеше біз
қөрқем әдебиетші арқылы ғана ұлы Отанымызды түсініп, оның қадір-қасиетін
зерделей алмақпыз, өйтқені, Отан деген ең алдымен ана тілі мен тұған жер,
онда өмір сүріп қетқен және қазір жер басып, тіршіліқ етіп жатқан адамдар.
Қөрқем әдебиеттің өмірден осындай ұлы миссиясын бізден бұрын өмір
сүріп қетқен ойшылдарымыз да ерте аңғарыпты. Солардың бірі және бірегейі
Ахмет Байтұрсынов былай дейді: "Өнердің ең алды сөз өнері деп саналады.
"Өнер алды – қызыл тіл" деген қазақ мақалы бар. Мұны қазақ сөз баққан сөз
қүйттеген халық болып, сөз қадірін білгендіқтен айтқан. Алдыңғы өнердің
бәрінің де қызметін шама қадірінше сөз өнері атқара алады.
2007 жылы Үш қиян баспасынан Рахмет Аяпбергенұлының қазақтың белгілі
ақыны Төлеген Айбергенов тұралы Алдаспан ақын атты қітабы жарық қөрді.
Қітапта ақынның шығармашылығы талданып, өміріне шолу жасалынған.
4Төлеген Айбергенов – қазақ әдебиеті тарихындағы қадірлі де қастерлі
eciм. Ол қысқа ғұмыр қешсе де соңына ұшан теңіз мұра қалдырып кетқен
қайталанбас дара тұлға, бipтyap ақыннын қазақ поэзиясындағы орны ерекше.
Ол — поэзияға алғаш басқан қадамынан бастап, қазақтың бай ұлттық
поэзия әлемінен epкін сусындап, өзіндік бояуы бар ерен еңбек қалдырды. Ол
ақындық асқақ та дарынды жырларымен оқырманды өзіне еліте білді. Әлбетте,
бұл құбылыстың тамыры теренде – халықпен сабақтас.
2005 жылы Үш қиян баспасынан А.Е. Ментебаева, Е.О. Батырбековтардың
құрастыруымен Асыл бейне (Ш.Қ. Сәтбаева туралы естеліктер мен
зерттеулер) кітабы жарық көрді. Бұл естеліктер кітабында қазақ әдебиеттану
ғылымының көрнекті өкілі, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының
корреспондент-мүшесі, филология ғылымының докторы, профессор, республикаға
еңбек сіңген ғылым қайраткері, Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты
Ш.Қ.Сәтбаева жайлы оның замандастары, қаламдастары, туған-туыс, дос-
жарандары, сондай-ақ, кейінгі ізбасар ғалымдар мен шәкірттерінің
естеліктері мен ғылыми мақалалары топтастырылған.
Жинақ жоғары оқу орындарының филология факультеті магистранттары
мен студенттеріне, әдебиеттанушы-ғалымдарға және жалпы оқырман қауымға
арналған.
5Өткенді еске алып, Қазақстан ғылымына өлшеусіз үлес қосқан аға
ұрпақ өкілдері – осы бip тамаша адамдар туралы ойға берілген шақта ұлттық
ғылым академиясының тұңғыш президенті Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың қызы, жан-
тәнімен ғылымға берілген ғалым-педагог Шәмшия Қанышқызы Сәтбаева тұлғасына
epіксіз назар аударасың.
Шәмшия апайды мен сонау 1960 жылдардан білемін. КазПИ-дің орыс
және шетел әдебиеті кафедрасында доцент болатын. Өте биязы, жұмсақ үнді
апай кафедраның мәжілістерінде менің студенттік ғылыми баяндамаларым мен
талдауға түскен алғашқы еңбектерімді өте жоғары бағалап, мені үнемі қолдап
жүрді. Кейін мен аспирантурада жүргенде ол кісі Академияның Мұхтар Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институтына аға ғылыми қызметкер болып
орналасты. Әдебиеттер байланысы бөлімінде істеді, мен де сол бөлімнің
аспиранты болатынмын. Тағы да апайымның қамқорлығын көріп жүрдім. Бұрын
мені талантты шәкірт ретінде көрсе, енді әріптесі інісі ретінде қабылдады.
Әңгімеміздің тақыры– ғылым болушы еді. Ара-арасында үй-жайымды сұрап, анам
мен жұбайым туралы да сұрап қоятын. Онысын мен өзіне жақын тартқаны ғой деп
ойлап жүрдім. Расында да солай болды.
1979 жылы Шәмшия апай Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент-
мүшесі болып сайланды. Бip топ адамды үйіне шақырды. Маған: Келінді
қардырма! – деді. Шағын ғана залдың төрінде Мұқаң (Қаратаев), Мырзабек
Дүйсенов, тағы біраз ғалымдар отыр. Мырзекең әңгіме айтып, әзіл
араластырып, елді күлдіріп отырды, кеш өте көңілді өтіп жатты. Үзіліс
болды. Сол кезде Мырзекең маған өлең айт деп қолқа салды. Мұқаң да: Иә,
айт! – деп қалды. Сол сәтте Шәмшия апайдың анасы қолыма қалақтай ғана қара
домбыраны ұстатып: Айта ғой, шырағым. Бұл – Қаныш ағаларыңның домбырасы,
– деді. Мен толқып кеттім. Ұлы Қаныш ағаның домбырасы қолымда. Өмірі
ойламаған нәрсе. Біраз ойланып қалдым. Сонсоң домбыраның бұрауын келтірдім
де, Қаныш аға сүйіп айтатын дейтін "Бүркітбай" әнін бастап кеттім. Жұрт
тына қалды. Басында кысылыңқырап едім, елдің аусары маған ауған соң, бip
түрлі қанаттанып, өлеңннің екі шумағын қайырмасымен түгел айтып шықтым.
Бәрекелді, өзің тәп-тәуір айтады екенсің ғой, – деді Мұқаң. Мен тегін
қолқалады дейсіз бе?, – деп Мырзабек күлдіріп қойды. Осы кезде Шәмшия
апайдың анасы келіп: Айналайын, Қаныштың жақсы көретін әнін айттың ғой!
Көп жаса! – деп қолымның сыртын сүйді. "Шәмшия апайдың анасы – қандай
ғажап адам! – деп ойладым мен. Сол жолы Шәмшия апайдың жолдасын бірінші
рет көріп, ол кісімен дастарқандас болдым. Оразай ағай жоғары лауазымды
болса да, кішіпейіл ақжарқын, әзілқой адам екен.
Қайран, Шәмшия апай! Міне, арамыздан кеткелі де 3 жыл боп
қалыпты. Бірақ ол кісінің еңбектері ғылымға, қазақ халқына пайдасын тигізіп
жатыр.
Есімі өз Отанында ғана емес, алыс-жақын шетелдерде де кеңінен
танымал болған Шәмшия Қанышқызы өткенге құрметпен қарайтын. Ол ата-анасын
пір тұтты да, әр басқан қадамын олардың пікірімен санасып өлшеді. Ең қымбат
та жақын жандарға арналған соңғы кітаптары осы сөзіміздің жарқын мысалы
бола алады.
Шәмшия Қанышқызы "кабинеттік ғалым" емес болатын. Туа біткен
биязылық, сыпайылық пен зиялылыққа қоса оған басшылық қасиеттер де тән еді.
Олай болмағанда ғалым өзінің ғылыми мектебін құрмас еді, қайта құрудың
қиын кезінде М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қазақ
әдебиет тарихы бөлімінің басқармас еді. Дәл сол уақытта Шәкәрім, Ахмет,
Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан eciмдері қайта жаңғырып, туындылары халқына
қайтарылды. Бұл игі істің бел ортасында Шәмшия Қанышқызы жүріп, сүбелі
үлес қоса білді. Алайда, ол өзінің отандық сөз өнері алдындағы еңбегін
ешқашан жарнамалаған емес.
Әдебиеттанушы-ғалымның қайталанбас зерттеушілік қолтаңбасы мен
өзіндік стилі оның кітаптары мен монографияларының, мақалаларының басты
ерекшелігі болатын. Әр еңбегі қажырлы еңбек арқасында туатын. Жұмысқа деген
ғажап қабілеттілік ғалымның соңғы сәтіне дейін жойылған жоқ. Өкінішке
қарай, ол көптеген іс-жоспарын жүзеге асыра алмай кетті.
Республика ғылымының ахуалы ғалымды көп толғантты. Оны, әcipece,
Ұлттық ғылым академиясының тағдыры қатты алаңдатты. Ceбeбi, ол
интеллектуалдық байлықтың қалай құрылғанына куә болды. Қаныш Имантайұлы
сүйікті қызына өз жоспарларын үнемі айтып отырады екен.
Шәмшия Қанышқызы әріптестері мен шәкірттерінің кәсібилігін әркез
биік талап тұрғысынан бағалады. Ол өзіне де, өзін қоршаған адамдарға да
талап қоя білді. Өз кезегінде олар да ол кісіні ренжітпей, сенімін ақтауға
тырысты. Ол шәкірттері мен балаларын өзінің жеке өнегесімен, білімімен
тәрбиеледі.
Оқырмандар назарына ұсынылып отырған бұл кітаптың әр авторының
жүрегінде халқымыздың аяулы қызының жарқын бейнесі сақталған. Ол туралы
әріптестері, дос-құрбылары, туыстары, шәкірттері еске алып, жылы лебізбен,
аса бір сүйіспеншілікпен жазыпты. Бірін бірі қайталамай, үлкен ғалымның
жаңа бір қырын ашып, шын жүректен тебіреніп толғаныпты. Кітаптың құндылығы
да осында деп ойлаймыз (Сейіт Қасқабасов, Қазақстан Республикасы Ұлттық
ғылым академиясының академигі, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты),
2004 жылы белгілі қаламгер Лайық Тоқайұлының Тау қыраны атты кітабы
Үш қиян баспасынан жарық көрді. Бұл жинаққа қаламгер Лайық Тоқайұлының
Моңғол халық республикасында қызмет істеген жылдарында ой толғаулары,
жырлары, топтастырылып берілген. Оның шығармалары ел мен жерді, жалпы
адамзатты сүюге үндейтін туындылар. Ойы орамды, тілі жеңіл бұл кітап өз
оқырмандарын табады деген сенімдеміз.
6Шалдыбаев Лайық Тоқайұлы 1939 жылы Қостанай облысының Жітіқара
қаласында қатардағы жұмысшы отбасында дүниеге келген. 1957 жылы
Жітіқарадағы қазақ, орта мектебін үздік бітіргеннен кейін 1963 жылға дейін
Жітіқара ауданының Милютин кеншарында трактордың тіркеушісі болып еңбек
жолын бастап, одан кейін есепші-бухгалтер болып істеген. 1963-1969 жылдары
Қамысты ауданының Алтынсарин атындағы кеншарында ecепші, бас есепшінің
орынбасары, бөлімше агрономы, одан соң осы ауданның Орқаш кеншарында
партия комитетінің хатшысы, ал 1975 жылдан бастап Арқалық аудандық ауыл
шаруашылық бірлестігінің бас агрономы, шаруашылық басшысы, ал 1979 жылдан
бастап Казакстанның ауыл шаруашылығы министрлігінің бас агрономы,
егіншілік бөлімінің бастығы болып істеді. 1971 жылы Ақмола
агроуниверситетін, ал 1977 жылы осы институттың аспираптурасын ойдағыдай
бітірген.
Лайық Тоқайұлы өзінің зор енбекқұмарлығының арқасында республикамыздың
солтүстік аймақтарында егіншілік мәдениетін арттыруға, егістіктен аз
шығынмен мол өнім алуға өзінің зор үлесін қосты, ол кездерде өзін үлкен
білгір маман, іскер-ұйымдастырушы, ғалым-агроном ретінде көпшілікке
танытты, бұқара халқының сүйіспеншілігіне бөленді.
Аспирантурада оқып жүрген кезінде ол солтүстік облыстардың егістік
топырақтарының құнарлығын арттыруға, егістен мол өнім алуға бағытталған
үлкен ғылыми-тәжірибелер жасап, оны өндіріске кеңінен енгізді.
2004 жылы Үш қиян баспасынан Лайық Тоқайұлы Шалдыбаевтың Тау
қыраны атты кітабы жарық көрді. Бұл жинаққа қаламгер Лайық Тоқайұлының
Моңғол халық республикасында қызмет істеген жылдарында жазылған ой
толғаулары, жыр-әндері топтастырылып берілген. Оның шығармалары ел мен
жерді, жалпы адамзатты сүюге үндейтін туындылар. Ойы орамды, тілі жеңіл бұл
кітап өз оқырмандарын табады деген сенімдеміз.
Лайық Тоқайұлы жүргізген ғылыми-практикалық жұмыстардың оң нәтижесі
кейіннен республиканың Солтүстік аймақтардағы егіншілік алқабында кеңінен
пайдаланылды және үлкен нәтижелерге қол жеткізді. Ол ұсынған жаналықтар
СССР Министрлер кабинетінің өнертапқыштар комитетінде талқыланып, қызу
қолдау тауып, оған арнайы патент берілді. Оның ғалыми-практикалық
жұмыстарының нәтижесі кең көлемде баспасөзде, оқулықтар мен брошюлар
түрінде жарық көріп, барлық ауыл шаруашылығы саласы мамандары мен жоғарғы
оқу орындарының студенттеріне күнделікті пайдалану құралы болды.
Лайық Тоқайұлы білгір маман, іскер ұйымдастырушы ретінде танылып, 1986-
1989 жылдарда Моңғол Халық Республикасына жіберіліп, онда ауыл шаруашылығы
жөнінен кеңесші болып істеді, сол республиканың Баян-Өлгий аймағында
егіншілік мәдениетін арттырып, одан мол өнім алуға өзінің ғылыми-
практикалық мол тәжірибесін енгізді. Оның Моңғолиядағы зор еңбегі сол
республиканың бірнеше мақтау грамотасымен және ескерткіш медалімен
марапаттады.
Лайық Тоқайұлы үлкен icкep маман болумен қатар әдеби шығармашылықпен
де көп айналысты, оның өлеңге деген құмарлығы бала жасынан, мектеп
қабырғасында жүргенде де байқалды, кейін еңбек етіп жүрген кездерінде-ақ
оның мақалалары, өлең шумақтары аудандық, облыстық газет-журнал беттерінде
жарық көрді, ол әртүрлі дәрежедегі ақындар айтысына да қатысып жүлделі
орындар да алды. Оның "Қоңыр әулие" (1984 ж), "Жүрек дүрілі (2004 ж),
"Сырғалы сыры" (1988 ж), "Айгүл койшының қызы" (1988 ж) моңғол тілінде
шыққан
"Жітіқарам, жырымсың" (2004 ж) атты өлең-поэма жинақтары жарық көрді,
оның өлеңдерінің бірқатарына белгілі сазгерлер әндер де жазды, сөйтіп Лайық
Тоқайұлы халыққа басқа қырынан да кең танымал болды, бұқараның сүйікті
ақынына айналды.
"Жігітке сегіз қырлы, бip сырлы болу да аз" дегендей Лайық Тоқайұлы
өмірінің қай қырында болмасын, халық шаруашылығының қай саласында болмасын
өз замандастарының алдыңғы қатарында болды деп айтуға толық негіз бар. Ол
бұқаралық ақпарат құралдарымен де қоян-қолтық жұмыс атқарды, ұзақ жылдар
бойы ауыл шаруашылығы министрлігінің егіншілік жөніндегі тілші-
комментаторы болды.
Лайық Тоқайұлы үлгілі әке, әpi ұстаз, білікті агроном-диқан, ғалым-
журналист, ақын, ол Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі, ғылым кандидаты,
қазірде зейнеткерлікке шықса да, көптеген қоғамдық ұйымдармен араласып қоян-
қолтық жұмыс істеп келеді. Бүгінде ол Ауыл шаруашылығы министрлігінің
Ардагерлер кеңесі Президиумның мүшесі.
Сіздердің назарларыңызға ұсынылып отырылған Лайық Тоқайұлының осы жаңа
ой толғамдары халыққа кең тарап, көпшілік көңілінен шығарына мол негіз
бар (Мәдікен Құспанұлы, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы).
1.2. Үш қиян баспасынан жарық көрген поэзиялық кітаптар
2007 жылы Үш Қиян баспасынан қазақ поэзиясында өз бет-бейнесін,
қолтаңбасын қалыптастырып үлгерген жас ақын Алмас Темірбайдың Автопортрет
жыр-жинағы шықты. Қазақ поэзиясына жаңа леп әкелген Алмас Темірбайдың
Автопортретіне 1996-2006 жылдары жазылған, республикалық мүшәйраларда
жүлде алған, газет-журналдарда жарияланып, Аллажар, Жұмақ жұрт жыр
жинақтарында жарық көрген, сондай-ақ жаңа жырлары енген.
Ақын тың ізденістерге барып, өлең өнерінің соны қырларын аша түскен.
Кітапта оқырманның ойы мен сезіміне қозғау салар әсерлі, өзекті өлеңдер
жеткілікті.
7Алмас кітабының атын Автопортрет деп қойыпты. Және бір мұқабаның
астына соңғы он жылда жазған дүниелерін топтастыруға тырысыпты. Яғни, бұл
кітапты ақынның өз шығармашылығының жүріп өткен бір үзік белесіне есеп беру
ұмтылысы деуге болады. Біздің білуімізде кітаптың атының өзі, егер ол
шынымен кітап болса, автордың оқырманға бірден айқара құшағын аша салмайтын
әлдебір беймәлім мақсатынан сыр тартып, оқырман санасына сигнал-ой салып
тұруға тиіс. Демек, Алмастың бұл кітабының атын Автопортрет деп атауының
өзі де, ал біз Алмасты сөз жоқ айтары бар ақын деп білеміз, тегін болмағаны
ғой...
Аңғаруымызда автопортрет ұғымы әдебиетке сурет өнерінен ауысқан
ұғымдардың қатарына жатады. Аудармасы өз бейнеңді өзің салу дегенге келеді.
Олай дейтініміз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz