Қазақ хандығы (хү-хүііі)
Қазақ хандығы (ХҮ-ХҮІІІ) Алтын Орданың озық дәстүрлерін ұстанған мемлекет болды. Халықтың қоғамдық саяси өмірі, рухани мәдениеті, тұрмысы шариғат негіздерінде қалыптасты деп Нұртазин Н.Д. өте дұрыс атап өткендей , қазақ хандығы Алтын Орданың тікелей мұрагері болып діни саясатын жалғастырды. /1/ Бірақ бұл жолдың қазақ хандары енгізген өзіндік бұраландары болды.
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан тарихында қазақ хандарының іс-әрекеттерін зерттеуде, олардың жеке бастарының дипломатиялық және әскери саясатына көп көңіл бөлініп, олардың діни саясаты көзге ілінбей қалып жүр. Ал негізіне келсек, қазақ хандарының діни саясатының маңызы зор.
Ал осы мәселені зерттеу Қазақстан тарихында кенжелеу қалып жүр. Негізінен қазақ хандығының діни саясаты туралы деректерді ортағысырлық тарихи еңбектерден алуға болады. олардың ішіндегі ,ең маңыздылары: М.Х.Дулатидің « Тарихи Рашиди», Шах Махмұт Шорастың « хроника», Фазаллах ибн Рузбихан исфахани Михманнаме йи Бухара» т.б. осы еңбектердің негізінде азғантай болса да қазақ хандарының діни көзқарастары туралы мәлімет алуға болады. Бұл еңбектердің құндылығы, авторлардың сол уақытта өмір сүріп қазақ хандары жүргізген діни саясаттан хабардар болуларында.
Сонымен қатар, қазақ хандарының ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы діни саясаты және қазақ халқының наным-сенімдері туралы мәлметтерді орыс зерттеушілерінің еңбектерінен алуға болады: Левшин А.И. «Описание киргиз-казачьих или киргиз –кайцацких орд и степей», И.Г. Андреев «Описние Средней орды кригиз-кайсаков» , Вельяминов-Зернов В.В. «Исследование о Касимских цариях и царевичах» т.б. Ал қазақ зерттеушілерінің ішінен Ш.Ш.Уәлихановтың «Тәңір», «Қазақ даласындағы мұсылман діні», «Қазақтар арасындағы шамандық сенімдер халықтары» мақалыларын атап өтеу қажет.
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан тарихында қазақ хандарының іс-әрекеттерін зерттеуде, олардың жеке бастарының дипломатиялық және әскери саясатына көп көңіл бөлініп, олардың діни саясаты көзге ілінбей қалып жүр. Ал негізіне келсек, қазақ хандарының діни саясатының маңызы зор.
Ал осы мәселені зерттеу Қазақстан тарихында кенжелеу қалып жүр. Негізінен қазақ хандығының діни саясаты туралы деректерді ортағысырлық тарихи еңбектерден алуға болады. олардың ішіндегі ,ең маңыздылары: М.Х.Дулатидің « Тарихи Рашиди», Шах Махмұт Шорастың « хроника», Фазаллах ибн Рузбихан исфахани Михманнаме йи Бухара» т.б. осы еңбектердің негізінде азғантай болса да қазақ хандарының діни көзқарастары туралы мәлімет алуға болады. Бұл еңбектердің құндылығы, авторлардың сол уақытта өмір сүріп қазақ хандары жүргізген діни саясаттан хабардар болуларында.
Сонымен қатар, қазақ хандарының ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы діни саясаты және қазақ халқының наным-сенімдері туралы мәлметтерді орыс зерттеушілерінің еңбектерінен алуға болады: Левшин А.И. «Описание киргиз-казачьих или киргиз –кайцацких орд и степей», И.Г. Андреев «Описние Средней орды кригиз-кайсаков» , Вельяминов-Зернов В.В. «Исследование о Касимских цариях и царевичах» т.б. Ал қазақ зерттеушілерінің ішінен Ш.Ш.Уәлихановтың «Тәңір», «Қазақ даласындағы мұсылман діні», «Қазақтар арасындағы шамандық сенімдер халықтары» мақалыларын атап өтеу қажет.
1. Нұртазина Н.Д. Ислам дінінің қазақ тарихымен мәдениетіне тигізген әсері. //Хабаршы. 2001.№4.130 бет
2. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5 –ти томах. Т1.Алма-Ата.1984 с 303.
3. Нуртазина Н.Д. Ислам в историй средневекового Казахстана. Алматы. 2000. С15,202,210,217
4. Қазақстан тарихы 2 том. Алматы. 1998. 336,599 бб.
5. Құдайбердіұлы Ш. Родословная тюрков, киргизов и ханских династий. Алматы. 1990. С44-46.
6. Кәрібаев Б.Б. Кереймен Жәнібектің көшу себептері туралы. //Хабаршы. 2001. №4. 43-44бб.
7. Фазлаллах Ибн Рузбихан Исфахани. Михман наме ий Бухара. Москва.1976 С63.
8. Абусейтова М.Х. К проблеме источниковведения средневекового Казахстана// Отан тарихы. 1998 №1. С45
9. Қазақ бақсы-балгерлері: Құрастырған Ж.Дәуренбеков, Е. Тұрсынов. Алматы, 1993. 224б.
10. Гумилев Л.Н. Көне түркілер. Алматы.1994. 73бет
11. Снесарев Г.П. Реликты домусльманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. Москва. 1969. С 266.
12. М.Х.Дулати Тарихи Рашиди . Алматы. 1999. 324б.
13. Тынышпаев М. История казахского народа. Алма-Ата. 1993. С 133
14. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайцаских орд и степей. Алматы, 1996 С 369, 314-315.
15. Зиманов С. Россия и Букевское ханство. Алматы, 1982 с137, 147
2. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5 –ти томах. Т1.Алма-Ата.1984 с 303.
3. Нуртазина Н.Д. Ислам в историй средневекового Казахстана. Алматы. 2000. С15,202,210,217
4. Қазақстан тарихы 2 том. Алматы. 1998. 336,599 бб.
5. Құдайбердіұлы Ш. Родословная тюрков, киргизов и ханских династий. Алматы. 1990. С44-46.
6. Кәрібаев Б.Б. Кереймен Жәнібектің көшу себептері туралы. //Хабаршы. 2001. №4. 43-44бб.
7. Фазлаллах Ибн Рузбихан Исфахани. Михман наме ий Бухара. Москва.1976 С63.
8. Абусейтова М.Х. К проблеме источниковведения средневекового Казахстана// Отан тарихы. 1998 №1. С45
9. Қазақ бақсы-балгерлері: Құрастырған Ж.Дәуренбеков, Е. Тұрсынов. Алматы, 1993. 224б.
10. Гумилев Л.Н. Көне түркілер. Алматы.1994. 73бет
11. Снесарев Г.П. Реликты домусльманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. Москва. 1969. С 266.
12. М.Х.Дулати Тарихи Рашиди . Алматы. 1999. 324б.
13. Тынышпаев М. История казахского народа. Алма-Ата. 1993. С 133
14. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайцаских орд и степей. Алматы, 1996 С 369, 314-315.
15. Зиманов С. Россия и Букевское ханство. Алматы, 1982 с137, 147
Сарсенббек
Қазақ хандығы (ХҮ-ХҮІІІ) Алтын Орданың озық дәстүрлерін ұстанған
мемлекет болды. Халықтың қоғамдық саяси өмірі, рухани мәдениеті, тұрмысы
шариғат негіздерінде қалыптасты деп Нұртазин Н.Д. өте дұрыс атап өткендей
, қазақ хандығы Алтын Орданың тікелей мұрагері болып діни саясатын
жалғастырды. 1 Бірақ бұл жолдың қазақ хандары енгізген өзіндік
бұраландары болды.
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан тарихында қазақ хандарының іс-әрекеттерін
зерттеуде, олардың жеке бастарының дипломатиялық және әскери саясатына көп
көңіл бөлініп, олардың діни саясаты көзге ілінбей қалып жүр. Ал негізіне
келсек, қазақ хандарының діни саясатының маңызы зор.
Ал осы мәселені зерттеу Қазақстан тарихында кенжелеу қалып жүр.
Негізінен қазақ хандығының діни саясаты туралы деректерді ортағысырлық
тарихи еңбектерден алуға болады. олардың ішіндегі ,ең маңыздылары:
М.Х.Дулатидің Тарихи Рашиди, Шах Махмұт Шорастың хроника, Фазаллах
ибн Рузбихан исфахани Михманнаме йи Бухара т.б. осы еңбектердің негізінде
азғантай болса да қазақ хандарының діни көзқарастары туралы мәлімет алуға
болады. Бұл еңбектердің құндылығы, авторлардың сол уақытта өмір сүріп
қазақ хандары жүргізген діни саясаттан хабардар болуларында.
Сонымен қатар, қазақ хандарының ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы діни саясаты
және қазақ халқының наным-сенімдері туралы мәлметтерді орыс
зерттеушілерінің еңбектерінен алуға болады: Левшин А.И. Описание киргиз-
казачьих или киргиз –кайцацких орд и степей, И.Г. Андреев Описние Средней
орды кригиз-кайсаков , Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимских
цариях и царевичах т.б. Ал қазақ зерттеушілерінің ішінен Ш.Ш.Уәлихановтың
Тәңір, Қазақ даласындағы мұсылман діні, Қазақтар арасындағы шамандық
сенімдер халықтары мақалыларын атап өтеу қажет.
Ш.Уәлихановтың қазақтардың мұсылмандығына сенімсіздікпен қарағанын :
Қазақтар діндар болса да, жазға
Осылайша Шоқан уәлиханов қазақтардың дінінің синкретті екенін
ғылыми тұрғыдан дәлелдеп береді. Ал қазіргі ғалымдар еңбектеріне тоқталсақ,
Қазақ хандарының ислам дініне көзқарасы туралы құнды деректер Нұртазина
Н.Д. Ислам в истоий среднего векого Казахстана еңбегінде жинақталған. Бірақ
бұл еңбектің бір кемшілігі ислам дінінің және мұсылмандық дәстүрдің шектен
тыс мақталып ұлттық дәстүрдің маңызыдылығының толық көрсетілмеуі. Осыған
қарамастан бұл еңбек қазақ хандарының діни саясаты туралы жазылған
азғантиай туындаларының бірі. 3
Қазіргі қазақ тарихшыларыныан дңн туралы жазып жүрген Мұртаза Бұлтаев
, Мырзахметов М., Жақыпбек С, Мәшінбеков С. т.б. атауға болады.
Ал бұл мақала өте аз зерттелген тақырыптардың бірі қазақ хандарының
діни саясатына арналады. Қазақ хандары қазақ хандығын күшейту үшін барлық
әдіс тәсілдерді қолданған. Солардың бірі дінді және дін басыларды өз
саясатына пайдалану. Бүгінгі мақаламда 4 атақты қазақ хандарының жүргізген
діни саясатына талдау жасап олардың қазақ халқына тигізген пайдасына
тоқталамын. Бұлардың ең алғашқысы қазақ хандығының негізін қалаушылардың
бірі әз-Жәнібек хан. Ол өзінің туысы кереймен бірге қоластындағы 200
мыңдай көшпелі тайпалармен 1458-1459жылдары Моғолстанға Батыс Жетісу
жерлеріне қоныс аударған. Әбілхайыр хандығынан бөлінген Керей мен жәнібек
Моғолстан ханы Есен-Бұға берген Шу мен Қозыбас аймағын мекендейді. Осылайша
Шығыс Дешті Қыпшақтағы қазақтардың Жетісуға көшіп келуі Орта жүзбен Ұлы Жүз
тайпаларының бірігіп, Қазақ халқының аяқталып қалған шоғырлауны процессін
жеделдетті. 4 жәнібек хан 1468 жылы Әбілхайвр хан өлген соң жеке
тәуелсіз қазақ хандығын құруды көздейді. Жаңа мемлекеттің идеологиялық
тірегі етіп, Жәнібек хан ислам дінін қолдайды. 3 себебі Қазақ хандығының
қоластына біріккен тайпалар негізінен мұсылмандар еді. Жәнібек ханның
мұсылмандарды қатты қолдағанын оның Әбілхайвыр ханнан бөлініп көшуіне
рухани көсем діндар Ақжол бидің өлтірілуі болғанынан көреміз. Бұл туралы
біз Ш.Құдайберді ұлы Айналымға енгізген қарақыпшақ Қобыланды батырдың
арғын биі Ақжол биді өлтіруіне байланысты , Әбілхайыр ханмен Жәнібек
сұлтанның арасында даудамай болуынан көреміз.5. Бұл жерде Жәнібек
сұлтанның Ақжол бидің жақтастарын қолдап, Әбілхайыр ханмен күреске шығуы
діни-рухани көсемді қатты құрметтегенін көрсетеді 6. Жәнібек ханның
ислам дінін мемлекеттік идеология ретнде таңдауына оның кеңесшісі асан
қайғының ықпалы болған.кейбір ғалымдар Асан Қайғыны Суфи деп
есептеп,Жәнібек ханның нағыз мұсылман болуына әсер етті деп есептейді.
Асан Қайғы өз жырларында Жәнібектің батыс саясатындағы қателіктерін
ескертіп, Жәнібекке алысты болжай алмайсың деп реніш білдіреді. Бірақ қазақ
хандығы құырылғаннан кейін жәнібек хан алдында көптеген кедергілер пайда
болады. 1462 жылы есен-Бұға өлген соң, Моғолстандағы тайпалардың бір бөлігі
жәнібекке қосылып, оларға қарсы Ахмет ханның әскерімен қақтығысқа түседі.
Керей мен Жәнібек осылай Жетісуда қазақ хандығы құрылғаннан кейін шығыс
Дешті Қыпшақтағы этникалық аумағын біріктіру үшін күрес бастап шайбанилер
ұрпағымен ұзаққа созылған қақтығыстар басталады. Осы жерде қазақ халқының
шайбанилермен шайқасқа рухтанып шығуна исламның рухани күші әсер етті деуге
болады. Себебі ҮІІ ғасырдағы араб еліндегі Мұхаммед пайғамбардың күрейшіт
тайпаасының шонжарларынан қысым көріп, Меккеден Мәдинаға қашып, кейін
жеңістерге жетіп Меккеге жеңімпаз болып кіру оқиғасымен, ХҮ ғасырдағы
қазақтардың Әбілхайыр хандығынан қоныс аударып , Моғолстанға барып күшейген
соң қайтта атамекенге - Шығыс Дешті Қыпшаққа оралу ойы ұқсастығы халықты
қанаттандырса керек. Сол кездегі Жәнібек ханның, мұсылманша аты Әбу Сайдтың
ислам ережелерін білетін араб парсы тілдерін оқыған шығыс поэзиясымен
сусындаған адам екенін ескерсек осы ойдың Жәнібектің өз басынан тууы мүмкін
екені айқындалады. Осылайша Жәнібек ханның Сырдария бойындағы қалаларды
иелену үшін жанталаса күрес жүргізу, иеленген қалаларды қалпына келтіріп,
оларды қолөнер кәсіпшілілігін сауда ісін жандандыру, Түркістан
жазираларында қала мәдениетін жедлдете дамытуы исламның қала мәдениетімен
тығыз байланысты екенін түсініп, қазақ хандығындағы ислам орынын көтеру
үшін бағытталған әрекет деп есептеу қажет.
Аленді Асан Қайғы ескерткен батыс саясатына келсек, бұл жерде
Жәнібек ханның көрегендік танытып маңғыт сұлтандарымен одақ құрып, батыс
шекерасын уақытша бекітуі, Жәнібек ханның осы кезде күшейіп келе жатқан
орыс мемлектіне қарсы шықпай өзінің негізгі жаулары Шайбани ұрпағына қарсы
шығуы, Алтын Орданың құлауы жақындап, орыс мемлекетінің тәуелсіздігін
алатындығын сезуінен деп ойлау керек. Ал Жәнібек ханның орыстарға қарсы
шықпауынның бір себебі мұсылмандардың өз ішіндегі қырқысы таусылмай жатып
кәпірлерге джихад жариялаудың мүмкін еместігін сезуінде.
Осылайша өз елінің тәуелсіздігі үшін күрес қазақ хандығынның негізін
қалап, крегесін бекітуге ат салысқан жәнібек ханның дипломатиялық та,
әскери діни саясатыда ел бірлігі үшінбағытталды. Жәнібек хан 1480 жылы
қайтыс болып, ел үшін істеген ерлігін ұмытпаған қазақ халқы оған Әз-Жәнібек
деген ат қойды. Әз-Жәнібек хан осылайша өз ұрпақтарының санасында қазақтың
ұлы тұлғаларының бірі ретінде сақталды.
Діни саясатының тереңдігімен көзге түскен келесі атақты қазақ ханы әз-
Жәнібек ханның ұлы, Қасым хан болды. Қасым хан қазақ хандығын үлкен
биіктерге жеткізген қайраткер ретінде белгілі. Оның тұсында елде тыныштық
орнап, халық саны миллионға жеткен. Оның осындай үлкен биіктерге жетуіне
діни саясатының маңызы зор болды. Оның дәлелін ХҮІ ғасырда қазақ халқын
–ислам елі болды деген Ибн Рузбиханның өзінен көреміз. 7
Қасым хан сопы мұсылман болып, Бұхар шейхы Әбу Бәкір Саданың мүрейді
болған. 8 ол сопыларға олдау көрсетіп Орта Азия дінбасыларымен тығыз
байланыс ұстаған. Оның мысалы ретінде Қасым ханның 1512 жылы джубар шейхы
Исламды паналатуын келтіруге болады. ол көптеген діни саяси беделді адамдар
мен кездесіп өзінің шешендігімен даналығымен көзге түскен. Мен өзім Қасым
ханның діни саясатының басты жемісі деп- қазіргі синкретті қазақы діннің
пайда болуын санаймын.
Қасым ханның билік басына келгеннен кейін істеген алғашқы
әрекеттернің бірі, Өзбек хан тұсында басталып, Ақсақ Темір заманында
күшейген бақсыларпды қуғындауды тоқтатуы болды 9. Ол осы әрекеті арқылы
мұсылмандық мәдениеттің ұлттық дәстүрді ассемилияциялауына жол бермеді.
Қасым хан ұлттық дәстүрмен мұсылмандық дәстүрдің жақсы жаөқтарын
байланыстырып, жаңаша діни сенім жасағысы келді. Қасым хан ислам дінінің
келелі жақтарын алып, оның ішінде қала мәдениетіне үлкен көңіл бөледі. Ол
әсем сарайшық қаласын гүлдентіп, өзінің астанасы етті және ол Ресей жақтан
келетін діни және саяси экспанцияға сына ретінде қағылды. Бұл қаланы
зерттеу әлі жалғасып, ондағы мұсылмандық стильдегі архитектуралық
құрылыстардың құнды діни кітаптардың табылуы осының дәлелі. Ол орта
Азиялық қалалар мен сауда және оқу –ағартулық байланыстар ұстап, діни
джейхат ұранын соғыста әскерлер рухын көтеруге пайдаланды.
Қасым хан өзінің даналығымен елді тыныштандырып, терең болашақты
болжайтын саясатты жүргізді. Оның діни саясатын талдап көрсек, ол басқарған
уақытта ислам діні Қазақстанның Оңтүстік аудандарында кең тарады. Басқа
аймақтарда ислам жеткілікті дәрежеде дамымады. Себебі көшпелі тұрмыс салты
Аллаға сиынатын мінәжат орындарын, тұрақты дінбасыларды қалыптастыруды
қиындатты. Қасым хан осыған байланысты намаздың әр жерде оқылуын дінді
қаралау емес, керісінше діни қажеттілікті түсінді. Дін басылардың
функциясын көшпелілерде аралайтын арнайы нахшамбандийа, йасауийа
ордендерінің сопылары орындады. Қасым ханның Орта Азщиялық нахшанбадийа
сопылармен одақтас болғанын мына мысал көрсетеді: Бабырды жеңгеннен кейін
(1512ж) Ұбайдолла ханнан Қасымның қызына құда түсіп елшілер келеді. Дәл осы
уақытта хан ордасына аттанып бара жатқан Қожа Исламға Қасым хан былай
деген: Мен қызымды сіздің елге жіберіп жатырмын. Сіз біздің пірлердің
баласы едіңіз. Қызыма бас көз бола жүріңіз3. Осы сөздерден Қасым ханның
ұлттық дәстүрді және оның өкілдері бақсы –балгерлерді қамқорлап жүрседе
мұсылман дінбасылармен тығыз байланыста болғанын көреміз. Жоғарыда атап
өткендей Қасым ханның діни саясатының мәні ұлттық дәстүрді , мұсылмандық
дәстүрге қарама-қайшы келмейтіндей етіп, икемдеп, екі дәстүрдіңғ де жақсы
жақтарын қазақ хандығын күшейтуге бағыттау. Бұл саясатта ислам діні басты
орын алып, ұлттық дәстүрді оған сіңістіру қажет болды. Осы мақсатта Қасым
хан сопылық ілімді және сопылық одақтарды пайдаланды. Ол қожа Ислам, Қожа
Нәсирәддин Ұбайдолла (Қожо Ахрам) т.б. атақты сопылардың уағызын тыңдаған.
Осы Қасым ханның тұсында Мұхаммед пайғамбардың ең жақын серіктері --
Әбу Бәкір, Омар, Осман, Әли есімдері кең таралып, олардың қазақ даласына
қатысы туралы аңыздар шығарыла бастады. Оның көрінісі Халиф Әли и Хауланның
ұлы Мұхаммед әл Ханафийа жерленген мыс делінетін созақ маңындағы қабір.
Баба –Ата (Ысқақ Баба) әулие туралы аңыз т.б. ұлттық дәстүрді ислам дініне
кіргізу барысында жергілікті қамқоршы құдайларды жаңа атқа ауыстырып,
мұсылмандық дәстүрге жақындата бастады. Сопылық ілімдер нәтижесінде қой
малының пірі Шопан –Ата Қожа Ахмет Йассауи шәкіртіне айналып шыға келді.
Сиыр малының пірі Зеңгі Баба Хәкім атаның шәкірті, әйгілі түрік шейхы деген
лақап ат алды. түйе малының пірі Ойсыл қара - әйгілі ислам қайраткері Уайс
әл- Карани болып мұсылман елдеріне аңыз болып тарады. Мұхаммедтің қызы
Фатима Ұмай ананың орнын басып, әйелдер мен балалар қамқорына айналды.4
Әулиелерге сыйыну бұлақ, шың, ағаш, т.б. табиғат аясына табыну
мұсылмандық дәстүрмен сіңісіп кетті. Атақты түркітанушы Л.Н. Гумелевтің
еңбектерінде көрсетілген түркілердің тауға табынуымен10, мұсылмандықтың
байланысын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ хандығы (ХҮ-ХҮІІІ) Алтын Орданың озық дәстүрлерін ұстанған
мемлекет болды. Халықтың қоғамдық саяси өмірі, рухани мәдениеті, тұрмысы
шариғат негіздерінде қалыптасты деп Нұртазин Н.Д. өте дұрыс атап өткендей
, қазақ хандығы Алтын Орданың тікелей мұрагері болып діни саясатын
жалғастырды. 1 Бірақ бұл жолдың қазақ хандары енгізген өзіндік
бұраландары болды.
Қазіргі кезеңдегі Қазақстан тарихында қазақ хандарының іс-әрекеттерін
зерттеуде, олардың жеке бастарының дипломатиялық және әскери саясатына көп
көңіл бөлініп, олардың діни саясаты көзге ілінбей қалып жүр. Ал негізіне
келсек, қазақ хандарының діни саясатының маңызы зор.
Ал осы мәселені зерттеу Қазақстан тарихында кенжелеу қалып жүр.
Негізінен қазақ хандығының діни саясаты туралы деректерді ортағысырлық
тарихи еңбектерден алуға болады. олардың ішіндегі ,ең маңыздылары:
М.Х.Дулатидің Тарихи Рашиди, Шах Махмұт Шорастың хроника, Фазаллах
ибн Рузбихан исфахани Михманнаме йи Бухара т.б. осы еңбектердің негізінде
азғантай болса да қазақ хандарының діни көзқарастары туралы мәлімет алуға
болады. Бұл еңбектердің құндылығы, авторлардың сол уақытта өмір сүріп
қазақ хандары жүргізген діни саясаттан хабардар болуларында.
Сонымен қатар, қазақ хандарының ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы діни саясаты
және қазақ халқының наным-сенімдері туралы мәлметтерді орыс
зерттеушілерінің еңбектерінен алуға болады: Левшин А.И. Описание киргиз-
казачьих или киргиз –кайцацких орд и степей, И.Г. Андреев Описние Средней
орды кригиз-кайсаков , Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимских
цариях и царевичах т.б. Ал қазақ зерттеушілерінің ішінен Ш.Ш.Уәлихановтың
Тәңір, Қазақ даласындағы мұсылман діні, Қазақтар арасындағы шамандық
сенімдер халықтары мақалыларын атап өтеу қажет.
Ш.Уәлихановтың қазақтардың мұсылмандығына сенімсіздікпен қарағанын :
Қазақтар діндар болса да, жазға
Осылайша Шоқан уәлиханов қазақтардың дінінің синкретті екенін
ғылыми тұрғыдан дәлелдеп береді. Ал қазіргі ғалымдар еңбектеріне тоқталсақ,
Қазақ хандарының ислам дініне көзқарасы туралы құнды деректер Нұртазина
Н.Д. Ислам в истоий среднего векого Казахстана еңбегінде жинақталған. Бірақ
бұл еңбектің бір кемшілігі ислам дінінің және мұсылмандық дәстүрдің шектен
тыс мақталып ұлттық дәстүрдің маңызыдылығының толық көрсетілмеуі. Осыған
қарамастан бұл еңбек қазақ хандарының діни саясаты туралы жазылған
азғантиай туындаларының бірі. 3
Қазіргі қазақ тарихшыларыныан дңн туралы жазып жүрген Мұртаза Бұлтаев
, Мырзахметов М., Жақыпбек С, Мәшінбеков С. т.б. атауға болады.
Ал бұл мақала өте аз зерттелген тақырыптардың бірі қазақ хандарының
діни саясатына арналады. Қазақ хандары қазақ хандығын күшейту үшін барлық
әдіс тәсілдерді қолданған. Солардың бірі дінді және дін басыларды өз
саясатына пайдалану. Бүгінгі мақаламда 4 атақты қазақ хандарының жүргізген
діни саясатына талдау жасап олардың қазақ халқына тигізген пайдасына
тоқталамын. Бұлардың ең алғашқысы қазақ хандығының негізін қалаушылардың
бірі әз-Жәнібек хан. Ол өзінің туысы кереймен бірге қоластындағы 200
мыңдай көшпелі тайпалармен 1458-1459жылдары Моғолстанға Батыс Жетісу
жерлеріне қоныс аударған. Әбілхайыр хандығынан бөлінген Керей мен жәнібек
Моғолстан ханы Есен-Бұға берген Шу мен Қозыбас аймағын мекендейді. Осылайша
Шығыс Дешті Қыпшақтағы қазақтардың Жетісуға көшіп келуі Орта жүзбен Ұлы Жүз
тайпаларының бірігіп, Қазақ халқының аяқталып қалған шоғырлауны процессін
жеделдетті. 4 жәнібек хан 1468 жылы Әбілхайвр хан өлген соң жеке
тәуелсіз қазақ хандығын құруды көздейді. Жаңа мемлекеттің идеологиялық
тірегі етіп, Жәнібек хан ислам дінін қолдайды. 3 себебі Қазақ хандығының
қоластына біріккен тайпалар негізінен мұсылмандар еді. Жәнібек ханның
мұсылмандарды қатты қолдағанын оның Әбілхайвыр ханнан бөлініп көшуіне
рухани көсем діндар Ақжол бидің өлтірілуі болғанынан көреміз. Бұл туралы
біз Ш.Құдайберді ұлы Айналымға енгізген қарақыпшақ Қобыланды батырдың
арғын биі Ақжол биді өлтіруіне байланысты , Әбілхайыр ханмен Жәнібек
сұлтанның арасында даудамай болуынан көреміз.5. Бұл жерде Жәнібек
сұлтанның Ақжол бидің жақтастарын қолдап, Әбілхайыр ханмен күреске шығуы
діни-рухани көсемді қатты құрметтегенін көрсетеді 6. Жәнібек ханның
ислам дінін мемлекеттік идеология ретнде таңдауына оның кеңесшісі асан
қайғының ықпалы болған.кейбір ғалымдар Асан Қайғыны Суфи деп
есептеп,Жәнібек ханның нағыз мұсылман болуына әсер етті деп есептейді.
Асан Қайғы өз жырларында Жәнібектің батыс саясатындағы қателіктерін
ескертіп, Жәнібекке алысты болжай алмайсың деп реніш білдіреді. Бірақ қазақ
хандығы құырылғаннан кейін жәнібек хан алдында көптеген кедергілер пайда
болады. 1462 жылы есен-Бұға өлген соң, Моғолстандағы тайпалардың бір бөлігі
жәнібекке қосылып, оларға қарсы Ахмет ханның әскерімен қақтығысқа түседі.
Керей мен Жәнібек осылай Жетісуда қазақ хандығы құрылғаннан кейін шығыс
Дешті Қыпшақтағы этникалық аумағын біріктіру үшін күрес бастап шайбанилер
ұрпағымен ұзаққа созылған қақтығыстар басталады. Осы жерде қазақ халқының
шайбанилермен шайқасқа рухтанып шығуна исламның рухани күші әсер етті деуге
болады. Себебі ҮІІ ғасырдағы араб еліндегі Мұхаммед пайғамбардың күрейшіт
тайпаасының шонжарларынан қысым көріп, Меккеден Мәдинаға қашып, кейін
жеңістерге жетіп Меккеге жеңімпаз болып кіру оқиғасымен, ХҮ ғасырдағы
қазақтардың Әбілхайыр хандығынан қоныс аударып , Моғолстанға барып күшейген
соң қайтта атамекенге - Шығыс Дешті Қыпшаққа оралу ойы ұқсастығы халықты
қанаттандырса керек. Сол кездегі Жәнібек ханның, мұсылманша аты Әбу Сайдтың
ислам ережелерін білетін араб парсы тілдерін оқыған шығыс поэзиясымен
сусындаған адам екенін ескерсек осы ойдың Жәнібектің өз басынан тууы мүмкін
екені айқындалады. Осылайша Жәнібек ханның Сырдария бойындағы қалаларды
иелену үшін жанталаса күрес жүргізу, иеленген қалаларды қалпына келтіріп,
оларды қолөнер кәсіпшілілігін сауда ісін жандандыру, Түркістан
жазираларында қала мәдениетін жедлдете дамытуы исламның қала мәдениетімен
тығыз байланысты екенін түсініп, қазақ хандығындағы ислам орынын көтеру
үшін бағытталған әрекет деп есептеу қажет.
Аленді Асан Қайғы ескерткен батыс саясатына келсек, бұл жерде
Жәнібек ханның көрегендік танытып маңғыт сұлтандарымен одақ құрып, батыс
шекерасын уақытша бекітуі, Жәнібек ханның осы кезде күшейіп келе жатқан
орыс мемлектіне қарсы шықпай өзінің негізгі жаулары Шайбани ұрпағына қарсы
шығуы, Алтын Орданың құлауы жақындап, орыс мемлекетінің тәуелсіздігін
алатындығын сезуінен деп ойлау керек. Ал Жәнібек ханның орыстарға қарсы
шықпауынның бір себебі мұсылмандардың өз ішіндегі қырқысы таусылмай жатып
кәпірлерге джихад жариялаудың мүмкін еместігін сезуінде.
Осылайша өз елінің тәуелсіздігі үшін күрес қазақ хандығынның негізін
қалап, крегесін бекітуге ат салысқан жәнібек ханның дипломатиялық та,
әскери діни саясатыда ел бірлігі үшінбағытталды. Жәнібек хан 1480 жылы
қайтыс болып, ел үшін істеген ерлігін ұмытпаған қазақ халқы оған Әз-Жәнібек
деген ат қойды. Әз-Жәнібек хан осылайша өз ұрпақтарының санасында қазақтың
ұлы тұлғаларының бірі ретінде сақталды.
Діни саясатының тереңдігімен көзге түскен келесі атақты қазақ ханы әз-
Жәнібек ханның ұлы, Қасым хан болды. Қасым хан қазақ хандығын үлкен
биіктерге жеткізген қайраткер ретінде белгілі. Оның тұсында елде тыныштық
орнап, халық саны миллионға жеткен. Оның осындай үлкен биіктерге жетуіне
діни саясатының маңызы зор болды. Оның дәлелін ХҮІ ғасырда қазақ халқын
–ислам елі болды деген Ибн Рузбиханның өзінен көреміз. 7
Қасым хан сопы мұсылман болып, Бұхар шейхы Әбу Бәкір Саданың мүрейді
болған. 8 ол сопыларға олдау көрсетіп Орта Азия дінбасыларымен тығыз
байланыс ұстаған. Оның мысалы ретінде Қасым ханның 1512 жылы джубар шейхы
Исламды паналатуын келтіруге болады. ол көптеген діни саяси беделді адамдар
мен кездесіп өзінің шешендігімен даналығымен көзге түскен. Мен өзім Қасым
ханның діни саясатының басты жемісі деп- қазіргі синкретті қазақы діннің
пайда болуын санаймын.
Қасым ханның билік басына келгеннен кейін істеген алғашқы
әрекеттернің бірі, Өзбек хан тұсында басталып, Ақсақ Темір заманында
күшейген бақсыларпды қуғындауды тоқтатуы болды 9. Ол осы әрекеті арқылы
мұсылмандық мәдениеттің ұлттық дәстүрді ассемилияциялауына жол бермеді.
Қасым хан ұлттық дәстүрмен мұсылмандық дәстүрдің жақсы жаөқтарын
байланыстырып, жаңаша діни сенім жасағысы келді. Қасым хан ислам дінінің
келелі жақтарын алып, оның ішінде қала мәдениетіне үлкен көңіл бөледі. Ол
әсем сарайшық қаласын гүлдентіп, өзінің астанасы етті және ол Ресей жақтан
келетін діни және саяси экспанцияға сына ретінде қағылды. Бұл қаланы
зерттеу әлі жалғасып, ондағы мұсылмандық стильдегі архитектуралық
құрылыстардың құнды діни кітаптардың табылуы осының дәлелі. Ол орта
Азиялық қалалар мен сауда және оқу –ағартулық байланыстар ұстап, діни
джейхат ұранын соғыста әскерлер рухын көтеруге пайдаланды.
Қасым хан өзінің даналығымен елді тыныштандырып, терең болашақты
болжайтын саясатты жүргізді. Оның діни саясатын талдап көрсек, ол басқарған
уақытта ислам діні Қазақстанның Оңтүстік аудандарында кең тарады. Басқа
аймақтарда ислам жеткілікті дәрежеде дамымады. Себебі көшпелі тұрмыс салты
Аллаға сиынатын мінәжат орындарын, тұрақты дінбасыларды қалыптастыруды
қиындатты. Қасым хан осыған байланысты намаздың әр жерде оқылуын дінді
қаралау емес, керісінше діни қажеттілікті түсінді. Дін басылардың
функциясын көшпелілерде аралайтын арнайы нахшамбандийа, йасауийа
ордендерінің сопылары орындады. Қасым ханның Орта Азщиялық нахшанбадийа
сопылармен одақтас болғанын мына мысал көрсетеді: Бабырды жеңгеннен кейін
(1512ж) Ұбайдолла ханнан Қасымның қызына құда түсіп елшілер келеді. Дәл осы
уақытта хан ордасына аттанып бара жатқан Қожа Исламға Қасым хан былай
деген: Мен қызымды сіздің елге жіберіп жатырмын. Сіз біздің пірлердің
баласы едіңіз. Қызыма бас көз бола жүріңіз3. Осы сөздерден Қасым ханның
ұлттық дәстүрді және оның өкілдері бақсы –балгерлерді қамқорлап жүрседе
мұсылман дінбасылармен тығыз байланыста болғанын көреміз. Жоғарыда атап
өткендей Қасым ханның діни саясатының мәні ұлттық дәстүрді , мұсылмандық
дәстүрге қарама-қайшы келмейтіндей етіп, икемдеп, екі дәстүрдіңғ де жақсы
жақтарын қазақ хандығын күшейтуге бағыттау. Бұл саясатта ислам діні басты
орын алып, ұлттық дәстүрді оған сіңістіру қажет болды. Осы мақсатта Қасым
хан сопылық ілімді және сопылық одақтарды пайдаланды. Ол қожа Ислам, Қожа
Нәсирәддин Ұбайдолла (Қожо Ахрам) т.б. атақты сопылардың уағызын тыңдаған.
Осы Қасым ханның тұсында Мұхаммед пайғамбардың ең жақын серіктері --
Әбу Бәкір, Омар, Осман, Әли есімдері кең таралып, олардың қазақ даласына
қатысы туралы аңыздар шығарыла бастады. Оның көрінісі Халиф Әли и Хауланның
ұлы Мұхаммед әл Ханафийа жерленген мыс делінетін созақ маңындағы қабір.
Баба –Ата (Ысқақ Баба) әулие туралы аңыз т.б. ұлттық дәстүрді ислам дініне
кіргізу барысында жергілікті қамқоршы құдайларды жаңа атқа ауыстырып,
мұсылмандық дәстүрге жақындата бастады. Сопылық ілімдер нәтижесінде қой
малының пірі Шопан –Ата Қожа Ахмет Йассауи шәкіртіне айналып шыға келді.
Сиыр малының пірі Зеңгі Баба Хәкім атаның шәкірті, әйгілі түрік шейхы деген
лақап ат алды. түйе малының пірі Ойсыл қара - әйгілі ислам қайраткері Уайс
әл- Карани болып мұсылман елдеріне аңыз болып тарады. Мұхаммедтің қызы
Фатима Ұмай ананың орнын басып, әйелдер мен балалар қамқорына айналды.4
Әулиелерге сыйыну бұлақ, шың, ағаш, т.б. табиғат аясына табыну
мұсылмандық дәстүрмен сіңісіп кетті. Атақты түркітанушы Л.Н. Гумелевтің
еңбектерінде көрсетілген түркілердің тауға табынуымен10, мұсылмандықтың
байланысын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz