Сүт және сүт қышқылды өнімдердің афлатоксиндермен ластануы
КІРІСПЕ 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 6
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 6
1.1 Қоршаған ортаның микотоксиндермен ластануы 6
1.2 Афлатоксиндердің тірі организмдерге әсері 10
1.3 Сүт және сүт қышқылды өнімдердің афлатоксиндермен ластануы 14
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ 16
2.1 Зерттеу объектісі 16
2.2 Сүт және сүт өнімдеріндегі М1 афлатоксинін анықтау әдісі 16
2.2.1 Сүт үлгілерінен М1 афлатоксинін экстракциялау 17
2.2.2 Экстракцияны Диапак С патронын пайдалана отырып қатты фазалық экстракция (ҚФЭ) әдісімен тазарту 18
2.2.3 Экстракцияны хроматографиялық анализге дайындау және жүргізу 18
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 20
3.1 Сиыр сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшері 20
3.2 Ешкі сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшері 24
3.3 Түйе сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшері 27
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР 33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 34
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 6
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 6
1.1 Қоршаған ортаның микотоксиндермен ластануы 6
1.2 Афлатоксиндердің тірі организмдерге әсері 10
1.3 Сүт және сүт қышқылды өнімдердің афлатоксиндермен ластануы 14
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ 16
2.1 Зерттеу объектісі 16
2.2 Сүт және сүт өнімдеріндегі М1 афлатоксинін анықтау әдісі 16
2.2.1 Сүт үлгілерінен М1 афлатоксинін экстракциялау 17
2.2.2 Экстракцияны Диапак С патронын пайдалана отырып қатты фазалық экстракция (ҚФЭ) әдісімен тазарту 18
2.2.3 Экстракцияны хроматографиялық анализге дайындау және жүргізу 18
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 20
3.1 Сиыр сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшері 20
3.2 Ешкі сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшері 24
3.3 Түйе сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшері 27
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР 33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 34
Қай заманда болмасын тағам өнімдері мен тағамдық қоспалардың сапасы мен қауіпсіздігіне аса көңіл бөлініп келеді, себебі адам өмірінің ұзақтығы мен денінің саулығы тұтынатын тағамының сапасына тікелей байланысты екені белгілі.
Кез келген тағамдық зат адам организмі үшін оптимальды мөлшерде және оптимальды қатынаста болғанда ғана пайдалы бола алады. Бірақ тағам құрамында салыстырмалы жоғары мөлшерде жағымсыз әсер ететін микрокомпоненттер болады. Оларға біріншіден, табиғи токсиканттар деп аталатын, яғни кей жағдайларда токсикалық әсер ететін тағамның өзіне тән биологиялық белсенді заттары жататын болса, ал екіншілеріне өсіру технологиясы бұзылғанда (жануарларды қоректендіруде), өңдеу, өндіру, сақтау, және тасымалдау кезінде тағамға сырттан келіп түсетін «ластағыш» - токсикалық заттар жатады. Осындай токсикалық затардың бірі – микотоксиндер [18].
Әдеби мәліметтер бойынша, мал жемінің микотоксиндермен контаминациялануы маңызды мәселеге айналып отыр. ФАО эксперттерінің мәліметтері бойынша сатылымдық және жемдік дақылдардың әлемдік жиынтығының 30% микотоксиндермен ластанған. Микотоксиндердің ішінде бүгінде жаһандық мәселеге айналып отырған түрі – афлатоксиндер.
Отандық және шет елдік әдебиеттерге жасалған анализ афлотоксиндердің адам өміріне аса қауіптілігін көрсетіп отыр [1].
Бүгінде афлатоксиндер мен олардың продуценттері осы умен ластанған жеммен қоректенген жануарлар өнімдерінде – сүтте, жұмыртқада, етінде және басқа да жануар ұлпаларында анықталған [2].
Зерттеу жұмысының мақсаты: Тағамдық қауіпсіздігіне баға беру мақсатында сүт өнімдерінде М1 афлатоксинін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Сиыр сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшерін анықтау арқылы тағамдық қауіпсіздігін бағалау;
2. Түйе сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшерін анықтау арқылы тағамдық қауіпсіздігін бағалау;
3. Ешкі сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшерін анықтау арқылы тағамдық қауіпсіздігін бағалау.
Жұмыстың өзектілігі: Микотоксиндер, соның ішінде афлатоксиндер мәселесі өзекті болып табылады. Сонымен қатар, азық¬-түліктер мен тағамдарды сақтау кезінде барлық талаптарды сақтап, орын¬дап, афлатоксиндердің кө¬беюіне жол бермеу керек. Себебі мұндай жағдай жануарлар өнімінің сапасын төмендетіп, оларды жарамсыз ете отырып экономикалық шығындарға әкеліп соқтыруы мүмкін.
Кез келген тағамдық зат адам организмі үшін оптимальды мөлшерде және оптимальды қатынаста болғанда ғана пайдалы бола алады. Бірақ тағам құрамында салыстырмалы жоғары мөлшерде жағымсыз әсер ететін микрокомпоненттер болады. Оларға біріншіден, табиғи токсиканттар деп аталатын, яғни кей жағдайларда токсикалық әсер ететін тағамның өзіне тән биологиялық белсенді заттары жататын болса, ал екіншілеріне өсіру технологиясы бұзылғанда (жануарларды қоректендіруде), өңдеу, өндіру, сақтау, және тасымалдау кезінде тағамға сырттан келіп түсетін «ластағыш» - токсикалық заттар жатады. Осындай токсикалық затардың бірі – микотоксиндер [18].
Әдеби мәліметтер бойынша, мал жемінің микотоксиндермен контаминациялануы маңызды мәселеге айналып отыр. ФАО эксперттерінің мәліметтері бойынша сатылымдық және жемдік дақылдардың әлемдік жиынтығының 30% микотоксиндермен ластанған. Микотоксиндердің ішінде бүгінде жаһандық мәселеге айналып отырған түрі – афлатоксиндер.
Отандық және шет елдік әдебиеттерге жасалған анализ афлотоксиндердің адам өміріне аса қауіптілігін көрсетіп отыр [1].
Бүгінде афлатоксиндер мен олардың продуценттері осы умен ластанған жеммен қоректенген жануарлар өнімдерінде – сүтте, жұмыртқада, етінде және басқа да жануар ұлпаларында анықталған [2].
Зерттеу жұмысының мақсаты: Тағамдық қауіпсіздігіне баға беру мақсатында сүт өнімдерінде М1 афлатоксинін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Сиыр сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшерін анықтау арқылы тағамдық қауіпсіздігін бағалау;
2. Түйе сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшерін анықтау арқылы тағамдық қауіпсіздігін бағалау;
3. Ешкі сүтіндегі М1 афлатоксинінің мөлшерін анықтау арқылы тағамдық қауіпсіздігін бағалау.
Жұмыстың өзектілігі: Микотоксиндер, соның ішінде афлатоксиндер мәселесі өзекті болып табылады. Сонымен қатар, азық¬-түліктер мен тағамдарды сақтау кезінде барлық талаптарды сақтап, орын¬дап, афлатоксиндердің кө¬беюіне жол бермеу керек. Себебі мұндай жағдай жануарлар өнімінің сапасын төмендетіп, оларды жарамсыз ете отырып экономикалық шығындарға әкеліп соқтыруы мүмкін.
1. Майканов Б. С. Ветеринарно-санитарная оценка продуктов животноводства при афлатоксикозах : Автореф. дисс... на д.б.н. – Казань, 2001.- 242 с.
2. Тутельян В.А., Кравченко Л.В., Сергеев А.Ю. Микотоксины // В кн.: Микология сегодня. Т.1. - М.: Национальная академия микологии, 2007. - С. 283-304.
3. Дьячковская Л.С. Экспертиза мяса якутских лошадей при афлатоксикозе В1 / Дьячковская Л.С, Малтугуева М.Х // Практик. – 2007. – №2. – С. 22-24.
4. Дьячковская Л.С., Малтугуева М.Х. Мясная продуктивность и аминокислотный состав мяса якутских лошадей при афлатоксикозе В1 // Ветеринария. Аграрный вестник Урала. - УГСА. - 2009. – №3(57). – С. 79-80.
5. Дьячковская Л.С. Ветеринарно-санитарная экспертиза и оценка продуктов убоя якутских лошадей при афлатоксикозе // Автореф. дисс... на соис. уч. степени канд. вет. наук. - Санкт-Петербург, 2010. - 18 c
6. Майқанов Б.С. Ауру – астан, абай болыңыз // Егемен Қазақстан. - № 90-93 (25939), 12 наурыз, 2010 жыл. – Б. 5.
7. Betina V. Mycotoxins – Production, Isolation, Separation and Purification. Ed. - Amsterdam: Elsevier, 1984. – 415 р.
8. Билай В.И., Пидопличко Н.М. Токсинобразующие микроскопичес-кие грибы. - Киев: Наук. думка, 1970. - 289 с.
9. Баранников В.Д., Кирилов Н.К. Экологическая безопасность сельскохозяйственной продукции. – М.: КолосС, 2006. – 352 с.
10. Смирнов У.С., Зайченко Ф.М., Рубежняк И.Г. Микотоксины: Фундаментальные и прикладные аспекты // Современные проблемы токсикологии. - 2000. - №1. - С. 2-12.
11. Тутельян В.А. Программа ООН по окруж. среде (ЮНЕП). Продов. и с-х. орг. ООН (ФАО), Комис. ООН по делам ЮНЕП. - М.: Центр междунар. проектов ГКНТ, 1985. - Т.3: Контроль за загрязнением продовольственного сырья и пищевых продуктов микотоксинами. - 1985. - 298 с.
12. Hussein S.H., Jeffrey M.B. Toxicity, metabolism and impact of mycotoxins on humans and animals // Toxicology. - 2001. - V. 167. - № 2. - Р. 101-134.
13. Тутельян В.А., Кравченко Л.В. Микотоксины (Медицинские и биологические аспекты). - М.: Медицина, 1985. - 320 с.
14. Fung F., Clark F.R. Health effects of mycotoxins: A toxicological overview // J.Toxicol. Clin. Toxicol. - 2004. -V. 42. - P. 217-234.
15. http://www.knowmycotoxins.com/ru/vequine2.htm (20.11.2011)
16. Ciegler A. Mycotoxins: occurrence, chemistry, biological activity // Lloydia. – 1975. -V. 38. -№1. - P. 21-35.
17. Саркисов А. Кормовые микотоксикозы у лошадей // Коневодство. – 1948. -№ 1. - С. 33-36.
18. Mehan V.K., Gowda C.L. Aflatoxin contamination Problem in Asia // Proceedings of the First Asia Working Group Meeting. 27-29 may, 1996. - Hanoi, Vietnam. –Р. 97-98.
19. Григорьева Р.З. Безопасность продовольственного сырья и продуктов питания. Уч. Пособие. - Кемерово, 2004. – С. 21-26.
20. Мейстеренко В.Н Хамитов Р.З. Будников Г.К. Эколого-аналитический мониторинг супертоксикантов. – М.: Химия, 1996. – 319 с.
21. Фадеева Л.М., Волков Д.Г. «Токсинообразующие грибы на пищевых продуктах в Казахстане» // Тезисы докладов симпозиума по микотоксинам. - Киев: Наукова думка, 1982. – С. 44-45.
22. Нечаев А.П. Пищевая химия. СПб.: ГИОРД, 2003. – 640 с.
23. Williams J.H., Phillips T.D. Jolly P.E., Stiles J.K., Jolly C.M., Aggarwall D. Human aflatoxicosis in developing countries: a review of toxicology, exposure, potential health consequences, and interventions // Am. J. Clin. Nutr. - 2004. –V. 80. –P. 1106-1122.
24. Артрюх В.П., Гойстер О.С., Хмельницький Г.О., Стародуб М.Ф. Трихотециновые микотоксины: природа, биотрансформация, биологические эффекты // Современные проблемы токсикологогии. – 2002. – №2. – С. 58-66.
25. Bennett W., Klich M. Mycotoxins // Clinical Microbiology Review. – 2003.– V. 16, № 3.– P.497-516.
26. Sun C.A., Chen C.J. Aflatoxin-induced hepatocarcinogenesis: epidemiological evidence and mechanistic considerations // J. Med. Sci. – 2003, –V. 23, –P. 311-318.
27. Lu F.C. Assessment of safety/risk vs. public health concerns: aflatoxins and hepatocarcinoma // Environ. Health Prev. Med. – 2003. –V. 7, –P. 235-238.
28. Magliulo M., Mirasoli M., Simoni P., Lelli R., Portanti, O., Roda A. Development and validation of an ultrasensitive chemiluminescent enzyme immunoassay for aflatoxin M1in milk // J. Agric. Food Chem. – 2005. –V. 53. –P. 3300-3305.
29. Benedetti S., Iametti S., Bonomi F., Mannino S. Head space sensor array for the detection of aflatoxin M1 in raw ewe’s milk // J. Food Prot. – 2005. –V. 68, –P. 1089-1092.
30. ГОСТ Р 53162-2008 Продукты пищевые. Определение афлатоксина B1 и общего содержания афлатоксинов B1, B2, G1 и G2 в зерновых культурах, орехах и продуктах их переработки. Метод ВЖЭХ
31. Супотницкий М.В. Микроорганизмы, токсины и эпидемии. - М., 2000. — 376 с.
32. Logrieco A., Mule G., Moretti A., Bottalico A. Toxigenic Fusarium species and mycotoxins associated with maize ear rot in Europe // European Journal of Plant Pathology.— 2002.— V. 108.— P. 597–609.
33. Гогин А. Микотоксины: эффективный контрольб эффективное производство // Комбикорма. – 2005. – №2. – С. 68-69.
34. Санцевич Б. Средства против плесени и микотоксинов // Комбикорма.— 2003.— № 4.— С. 55–56.
35. Тутельян В. Токсины природные страшнее антропогенных // Медицинский вестник.— 2002.— № 6.
2. Тутельян В.А., Кравченко Л.В., Сергеев А.Ю. Микотоксины // В кн.: Микология сегодня. Т.1. - М.: Национальная академия микологии, 2007. - С. 283-304.
3. Дьячковская Л.С. Экспертиза мяса якутских лошадей при афлатоксикозе В1 / Дьячковская Л.С, Малтугуева М.Х // Практик. – 2007. – №2. – С. 22-24.
4. Дьячковская Л.С., Малтугуева М.Х. Мясная продуктивность и аминокислотный состав мяса якутских лошадей при афлатоксикозе В1 // Ветеринария. Аграрный вестник Урала. - УГСА. - 2009. – №3(57). – С. 79-80.
5. Дьячковская Л.С. Ветеринарно-санитарная экспертиза и оценка продуктов убоя якутских лошадей при афлатоксикозе // Автореф. дисс... на соис. уч. степени канд. вет. наук. - Санкт-Петербург, 2010. - 18 c
6. Майқанов Б.С. Ауру – астан, абай болыңыз // Егемен Қазақстан. - № 90-93 (25939), 12 наурыз, 2010 жыл. – Б. 5.
7. Betina V. Mycotoxins – Production, Isolation, Separation and Purification. Ed. - Amsterdam: Elsevier, 1984. – 415 р.
8. Билай В.И., Пидопличко Н.М. Токсинобразующие микроскопичес-кие грибы. - Киев: Наук. думка, 1970. - 289 с.
9. Баранников В.Д., Кирилов Н.К. Экологическая безопасность сельскохозяйственной продукции. – М.: КолосС, 2006. – 352 с.
10. Смирнов У.С., Зайченко Ф.М., Рубежняк И.Г. Микотоксины: Фундаментальные и прикладные аспекты // Современные проблемы токсикологии. - 2000. - №1. - С. 2-12.
11. Тутельян В.А. Программа ООН по окруж. среде (ЮНЕП). Продов. и с-х. орг. ООН (ФАО), Комис. ООН по делам ЮНЕП. - М.: Центр междунар. проектов ГКНТ, 1985. - Т.3: Контроль за загрязнением продовольственного сырья и пищевых продуктов микотоксинами. - 1985. - 298 с.
12. Hussein S.H., Jeffrey M.B. Toxicity, metabolism and impact of mycotoxins on humans and animals // Toxicology. - 2001. - V. 167. - № 2. - Р. 101-134.
13. Тутельян В.А., Кравченко Л.В. Микотоксины (Медицинские и биологические аспекты). - М.: Медицина, 1985. - 320 с.
14. Fung F., Clark F.R. Health effects of mycotoxins: A toxicological overview // J.Toxicol. Clin. Toxicol. - 2004. -V. 42. - P. 217-234.
15. http://www.knowmycotoxins.com/ru/vequine2.htm (20.11.2011)
16. Ciegler A. Mycotoxins: occurrence, chemistry, biological activity // Lloydia. – 1975. -V. 38. -№1. - P. 21-35.
17. Саркисов А. Кормовые микотоксикозы у лошадей // Коневодство. – 1948. -№ 1. - С. 33-36.
18. Mehan V.K., Gowda C.L. Aflatoxin contamination Problem in Asia // Proceedings of the First Asia Working Group Meeting. 27-29 may, 1996. - Hanoi, Vietnam. –Р. 97-98.
19. Григорьева Р.З. Безопасность продовольственного сырья и продуктов питания. Уч. Пособие. - Кемерово, 2004. – С. 21-26.
20. Мейстеренко В.Н Хамитов Р.З. Будников Г.К. Эколого-аналитический мониторинг супертоксикантов. – М.: Химия, 1996. – 319 с.
21. Фадеева Л.М., Волков Д.Г. «Токсинообразующие грибы на пищевых продуктах в Казахстане» // Тезисы докладов симпозиума по микотоксинам. - Киев: Наукова думка, 1982. – С. 44-45.
22. Нечаев А.П. Пищевая химия. СПб.: ГИОРД, 2003. – 640 с.
23. Williams J.H., Phillips T.D. Jolly P.E., Stiles J.K., Jolly C.M., Aggarwall D. Human aflatoxicosis in developing countries: a review of toxicology, exposure, potential health consequences, and interventions // Am. J. Clin. Nutr. - 2004. –V. 80. –P. 1106-1122.
24. Артрюх В.П., Гойстер О.С., Хмельницький Г.О., Стародуб М.Ф. Трихотециновые микотоксины: природа, биотрансформация, биологические эффекты // Современные проблемы токсикологогии. – 2002. – №2. – С. 58-66.
25. Bennett W., Klich M. Mycotoxins // Clinical Microbiology Review. – 2003.– V. 16, № 3.– P.497-516.
26. Sun C.A., Chen C.J. Aflatoxin-induced hepatocarcinogenesis: epidemiological evidence and mechanistic considerations // J. Med. Sci. – 2003, –V. 23, –P. 311-318.
27. Lu F.C. Assessment of safety/risk vs. public health concerns: aflatoxins and hepatocarcinoma // Environ. Health Prev. Med. – 2003. –V. 7, –P. 235-238.
28. Magliulo M., Mirasoli M., Simoni P., Lelli R., Portanti, O., Roda A. Development and validation of an ultrasensitive chemiluminescent enzyme immunoassay for aflatoxin M1in milk // J. Agric. Food Chem. – 2005. –V. 53. –P. 3300-3305.
29. Benedetti S., Iametti S., Bonomi F., Mannino S. Head space sensor array for the detection of aflatoxin M1 in raw ewe’s milk // J. Food Prot. – 2005. –V. 68, –P. 1089-1092.
30. ГОСТ Р 53162-2008 Продукты пищевые. Определение афлатоксина B1 и общего содержания афлатоксинов B1, B2, G1 и G2 в зерновых культурах, орехах и продуктах их переработки. Метод ВЖЭХ
31. Супотницкий М.В. Микроорганизмы, токсины и эпидемии. - М., 2000. — 376 с.
32. Logrieco A., Mule G., Moretti A., Bottalico A. Toxigenic Fusarium species and mycotoxins associated with maize ear rot in Europe // European Journal of Plant Pathology.— 2002.— V. 108.— P. 597–609.
33. Гогин А. Микотоксины: эффективный контрольб эффективное производство // Комбикорма. – 2005. – №2. – С. 68-69.
34. Санцевич Б. Средства против плесени и микотоксинов // Комбикорма.— 2003.— № 4.— С. 55–56.
35. Тутельян В. Токсины природные страшнее антропогенных // Медицинский вестник.— 2002.— № 6.
Пән: Ет, сүт, шарап өнімдері
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
Қылмыс ұғымы және оның белгілері.
Қылмыс – бұл құқық бұзушылықтың бір түрі. Қылмыс басқа құқық
бұзушылықтардан, оның қылмыстық заңмен белгіленетіндігімен және оны
жасағанда қылмыстық жауапкершіліктің болуымен ерекшеленеді. Қылмыс ұғымы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 9 – бабында берілген: Осы
кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекет – қылмыс
деп танылады.
Қылмыстың төмендегідей белгілерін атап өтейік.
1. Қылмыс әрқашан іс – қимыл болып табылады, яғни, ол әрекетпен де,
әрекетсіздікпен де жасалуы мүмкін.
Әрекет – бұл қылмыс жасаудың белсенді нысаны. Әрекетсіздікте кінәлі
адам өзі жасай алатын әрекетті және жасалуы тиіс әрекетті жасамайды.
Адамның ойлау қызметі жазаланбайды, өйткені ол қоғамға қауіпті теріс
қылық жасауға алып келмейді.
2. Қылмыс – бұл қоғамға қауіпті әрекет, яғни ол қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіруге
нақты қауіп төндіреді.
3. Қылмыс - әрқашан құқыққа қайшы болады. Құқыққа қайшылық – бұл қылмыстық
заңның әрекетке тыйым салуы. Құқыққа қайшылық деп қылмыстық кдексте
бекітілген тыйымды қылмыс жасаған адамның бұзуын айтады.
4. Қылмыстың міндетті белгісінің бірі адамның кінәсінің болуы. Қасақана
немесе абайсызда жасалған әрекет қылмыс болуы мүмкін.
5. Жазалану. Егер әрекет жазаланбайтын болса, онда ол қылмыс ретінде
қарастырылмайды. Әрбір қылмыс үшін қылмыстық кодексте жаза
қарастырылған.
Қылмыстың жіктелуі.
Қылмыстарды жіктеу – бұл қоғамға жасалған қауіпті әрекетті ауырлық
дәрежесі мен сипатына байланысты топтарға бөлу болып табылады. Қылмыстық
кодексте барлық қылмыстар төрт топқа бөлінген: онша ауыр емес қылмыстар,
орташа ауыр қылмыстар, ауыр қылмыстар және ерекше ауыр қылмыстар.
➢ Жасалғаны үшін ең ауыр жаза екі жыл бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай – ақ жасалғаны үшін ең ауыр
жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсыза жасалған
әрекет – онша ауыр емес қылмыс деп танылады.
➢ Жасалғаны үшін ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай – ақ жасалғаны үшін бес
жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза абайсыза
жасалған әрекет – орташа ауыр қылмыс деп танылады.
➢ Жасалғаны үшін ең ауыр жаза он екі жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет – ауыр қылмыс деп танылады.
➢ Жасалғаны үшін ең ауыр жаза он екі жылдан астам мерзімге бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы қасақана
жасалған әрекет – аса ауыр қылмыс деп танылады.
Қылмыстық жауапкершілік туралы түсінік.
Қылмыстық жауапкершілік құқықтық жауапкершіліктің інішдегі ең қатаң түрі
болып есептеледі. Қылмыстық жауапкершілік қылмыс жасағаны үшін қылмыстық
заңмен белгіленеді.
Қылмыстық жауапкершіліктің мағынасы кінәлі адамның өзінің құқыққа қайшы
әрекеті үшін мемлекет атынан сотталатындығын білдіреді. Соған орай,
мемлекет құқық бұзушының еркінен тыс мәжбүрлеу тәртібінде қылмыстық
жауапкершілікті жүктейді.
Қылмыстық жауапкершілік – бұл адамның жасаған қылмысы үшін жазалануы
немесе қылмыстық – құқықтық сипаттағы басқа да шаралармен жазаланатын
қылмыстық заңмен бекітілген міндеті.
Қылмыстық жауапкершіліктің мынадай элементтері болады:
• жасаған қылмысы үшін адамның жауап беру міндеті;
• соттың адамның жасаған әрекетін теріс бағалаудан көрінетін соттау;
• кінәлі адамға қылмыстық – құқықтық сипаттағы шаралар қолдану;
• жаза тағайындаудың құқықтық салдары ретіндегі соттылық.
Қылмыстық жауапкершілік қылмыс жасаған сәтте пайда болады және адамға
қылмыстық мәжбүрлеу шарасын қолданған сәттен бастап жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауапкершілік соттылық мерзімі біткенде тоқтатылады.
Қылмыс құрамы турлы түсінік және оның түрлері.
Қандай қылмыс жасалғанын анықтау үшін қылмыс құрамы сияқты ерекше ұғым
бар, мысалы, ұрлық немесе бұзақылық, кісі өлтіру немесе қарақшылық.
Қылмыс құрамы деп қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын
объективті және субъективті белгілердің жиынтығын айтады.
Қылмыс құрамы элементтерден құралады. Егер осы элементтің біреуі болмаса
қылмыс жасалды деп айта алмаймыз. Қылмыс құрамының элементтері бұл – объект
және объективті жағы, субъект және субъективті жағы.
▪ Қылмыс субъектісі жай, белгілі бір жаса толған және есі дұрыс
боғандықтан өз әрекетін (немесе әрекетсіздігін) бағалай алатын қабіеті
бар адам болуы керек.
▪ Қылмыс объектісі – бұл қылмыстық іс – қимылға бағытталған және зиян
келтіруі мүмкін қоғамдық қатынастардың жиынтығы, мысалы, өмір, жеке
меншік, ар – ұят, абырой.
▪ Қылмыстың объективтік жағы - әрекет деген жалпы ұғымды беретін
адамның әрекет немесе әрекетсіздік нысанындағы сыртқы көрінісі.
▪ Қылмыстың субъективтік жағы – бұл адамның өз іс – қимылына
психикалық көзқарасы. Ол қасақаналық және абайсыз нысанында көрініс
табады.
Қылмыстың субъективтік жағы.
Қылмыстың субъективті жағы – бұл қылмыс жасаумен тікелей байланысты
адамның психикалық әрекеті. Қылмыстың субъективті жағының мазмұны кінә,
ниет және мақсат сияқты белгілердің көмегімен ашып көрсетіледі.
Кінә - бұл адамның қылмыстық заңмен қарастырылған қоғамға қауіпті іс –
қимылды жасауға деген психикалық көзқарасы. Кінә мынадай элементтерден
тұрады: сана (интеллектуалдық элементі) және ерік (ерік элементі).
Қылмыстың ниеті – қылмыс жсаған адамның жетекшілікке алатын саналы
ниеті, яғни пайдакүнемдік, қызғаныш, көре алмаушылық, қорқақтық және т.б.
болуы мүмкін.
Қылмыстың мақсаты – тілейтін нәтиже туралы ой, оған кінәлі қол жеткізуге
тырысады. Мысалы, оңай олжа табу мақсаты, трансплантациялау үшін органдарды
немесе тканьдарды пайдалану мақсаты, сату мақсаты, халықты қорқыту мақсаты
және т.б.
Қылмыс субъектісі.
Кез келген адам қылмыс субъектісі бола алмайды, тек қылмыстық заңға
сәйкес белгілі бір белгілерге ие адамдар ғана субъект болады. Олардың
қатарында қылмыстық заңмен бекітілген жас мөлшері мен есі дұрыстық жатады.
Қылмыстық кодексте қылмыстық жауапкершілік он төрт жастан бастап
туындайтын жеке қылмыстардың түрлері келтірілген. Ол тізім мынадай құрамнан
тұрады:
а) жеке адамға қарсы ауыр қылмыстар: қасақана адам өлтіру, денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру не денсаулыққа қасақана орташа ауырлықта зиян
келтіру, зорлау және нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану, адамды ұрау;
ә) мүліктік қылмыстардың кейбір түрлері: ұрлық, тонау, қарақшыық,
қорқытып алушылық, автокөлік немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау, бөтен
адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру жазаны ауырлататын мән – жайлар;
б) қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
кейбірі: терроризм, адамды кепілге алу, терроризм актісі туралы көрінеу
жалған хабарлау, қаруды, оқ – дәріні, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын
ұрлау не қорқытып алу, ауырлататын мән – жайлардағы бұзақылық, тағылық,
өлгендердің мәйіттерін жіне олар жерленген жерді қорлау, көлік құралдарын
немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа келтіру және т.б.
Қылмыс жасаған кезде 16 жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылады.
Ал 14 жасқа дейінгі жас балалар қ қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Қылмыс жасаған кезде өз әрекетінің (не әрекетсіздігінің) қоғамға
қауіптілігі мен нақты сипатын сезінген және әрекеттеріне басшылық етпеген
адам есі дұрыс деп танылады.
Қылмыс жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы жүйке
ауруы, жүйкесінің уақытша бұзылуы, ақылының кемдігі немесе өзге жүйке
дертіне ұшырауы салдарынан өзінің іс - әрекетінің (не әрекетсіздігінің) іс
жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие
бола алмаған адам есі дұрыс емес деп танылады. Есі дұрыс емес адам қылмыс
субъектісі бола алмайды, сондықтан қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Көптеген ғасырлар бойы ақы – есі дұрыс емес қылмыскерді қылмыстық
жауапкершіліктен босатпайтын. Ақыл – есі дұрыс емес адамға қатысты өлім
жазасын қоданбаудағы алғашқы жағдай Дэниел Мак – Нагтеннің жағдайы деуге
болады, ол 1843 жылы Ұлыбритания премьер – министірінің хатшысын атып
өлтірген. Мак – нагтен заңы дұрыс емес қылмыскерді сотқа емес,
психиатриялық ауруханаға жіберу туралы қаулы етті.
Қылмысқа қатысу туралы түсінік және оның белгілері.
Қылмысты көбіне бір адам емес бірнеше адам жасайды, өйткені біріккен
қылмыстық әрекет арқылы қылмыс жасау жеңілдейді. Сондықтан да заңда бірге
жасалған қылмыс үшін жауапкершілікке тартылатын адамдар шеңберін және
олардың жауапкершілік негіздері мен шектерін айқындаудың маңызы зор.
Екі немесе одан да көп адамның қылмыс жасауға қасақана бірлесіп
қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады. Қылмысқа қатысу барысында қымыс
жасауға бірнеше адамның қатысуы міндетті. Мұндай жағдайда бұл адамдар
қылмыс субъектісінің белгілеріне ие болуы керек. Есі дұрыс емес немесе
заңда белгіленген жасқа жетпеген адам ешқандай жағдайда да қылмысқа
қатысушы деп танылмайды және қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Бірігу
қылмысқа қатысудың объективтік белгісі ретінде бірнеше адамдардың өз
күштерімен бірлесіп әрекет жасауын білдіреді, оладың барлығы өз күштерін
біртұтас қылмыстық нәтижеге қол жеткізуге бағыттайды. Қымыстық нәтижеге қол
жеткізу үшін күштерін біріктіргенде, қатысушылардың бірі қылмыстың
объективтік жағын орындайды, ал басқалары қылмысты ойдығыдай жасауға
көмектеседі. Біріккен әрекеттер арқылы қол жеткізілген нәтиже барлық
қатысушылар үшін біртұтас, орта, бөлінбейді.
Тек қасақан жасалған қылмыстардың ғана қылмысқа қатысы болуы мүмкін, ал
қылмысқа қатысушы барлық адамдар қасақана түрде әрекет етеді.
Абайсыз қылмыстарда қылмысқа қатысу бомайды. Егер бірнеше адам абайсызда
қоғамға қауіпті жағдай туғызса, оның әрқайсысы жасаған әрекеті үшін жауап
беруге тиіс.
Қылмысқа қатысушылардың түрлері.
Қылмысқа қатысушылардың рөліне байланысты, оларды орындаушы, айдап
саушы және көмектесуші деп бөледі.
Орындаушы – бұл нақты қылмыс құрамының объективтік жағына кіретін
әрекеттерді толықтай немесе ішінара орындайтын адам. Қарақшылықта орындаушы
ретінде затты тартып алған ғана емес, сонымен бірге жәбірленушінің
қарсыласуын жеңу үшін күш қолданатын адам да қылмыстық орындаушы болып
табылады. Қылмыстың орындаушысы заңға сәйкес қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайтын, басқа адамдарды пайдалану арқылы қылмыс жасаған адам да
қылмыстың орындаушысы болып есептеледі. Қылмыстық құқықта мұндай жағдайлар
тікелей орындаушы деп аталады. Қылмыскер қылмыс жасау үшін жасөспірімді
немесе ақыл – есі кем адамды пайдаланатын жағдай сияқты. Ұйымдастырушы –
қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындауына басшылық еткен адам.
Ұйымдастырушы ретінде көбіне нақты қылмыстарды тікелей жасаудан қашатын ең
тәжірибелі, қауіпті қылмыскерлер болады. Көпшілік жағдайда ұйымдастырушы –
бас бастамашы, негізгі басқарушы және қылмыс жоспарының авторы болады.
Басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен
қылмыс жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады. Жоспарлы
орындаушының субъективтік қасиеттерін ескере отырып, айдап салушы
бопсалауды және мадақтауды, оның пайдакүгемдік ниетін пайдаланады, ал кейде
сөз арасында айтылған емеуріннің өзі де жетіп жатады.
Кеңестерімен, нұсқауларымен, ақпараттар жинауымен қымысты жасайтын қару
немесе құралдар берумен немесе қылмысты жасаудағы кедергілерді жоюымен
қылмыстың жасалуына жәрдемдескен адам көмектесуші деп танылады. Сондай – ақ
көмектесуші ретінде қылмыскерді, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге де
құралдарын, қылмыстың ізін және қылмыстық жолмен табылған заттарды
жасыруға, сол сияқты осындай заттарды сатып алуға немесе өткізуге күні
бұрын уде береді.
Қылмыс жасау сатылары.
Қылмыс жасау сатылары қасақана қылмыстың дамуының белгілі бір сатылары.
Заңда үш саты белгіленген: қылмысқа дайындалу; қылмыс жасауға оқталу;
аяталған қылмыс. Қылмысқа дайындалу – бұл адамның қылмыс жасау құралдары
мен қаруларын іздеу, дайындау немесе ыңғайлауы, бірге қылмыс жасаушыларды
іздеуі, қылмыс жасауға сөз байласу немесе қылмыс жасауға қасақана басқа да
қолайлы жағдайлар жасауы, егер қылмыс мұндай жағдайда адамның еркінен тыс
мән – жайларға байланысты аяғына дейін жеткізілмесе. Қылмыс құралдарын
сатып алу тәсілдері заңды болуы мүмкін: қаруды заңға сәйкес сатып алу,
сыйлық ретінде алу,немесе заңсыз да болуы мүмкін: қаруды, мөрлерді,
кілттерді және т.б. ұрлау. Дайындау – бұл
шикізаттардан қылмыс жасау үшін қарулар мен құралдардың жартылай
фабрикаттарын жасау. Бейімдеу – затарды өңдеу, сол арқылы олар қылмыс жасау
үшін жарамды болады (мысалы, кілттің түрін өзгерту). Қылмыс жасауға оқталу
деп – адамның еркінен тыс мән – жайларға байанысты, аяғына дейін
жеткізілмеген жағдайда адамның қылмыс жасауға тікелей бағытталған қасақана
әрекеті немесе әрекетсіздігі танылады. Аяталған қылмыс. Егер адам жасаған
әрекетте қылмыс құрамының барлық белгілері болса, онда қылмыс аяталған
болып есептеледі. Кейбір қылмыстар бегілі бір қоғамға қауіпті жағдай
туғызғанда ғана аяқталған болып есептеледі. Яғни, бұл қылмыстың материалдық
құрамы (мысалы, адам өлтіру өлім туындаған жағдайда аяқталған деп
есептеледі. Егер өлім болмаса, онда адам өлтіруге қастандық жасау болып
табылады).
Қылмыстық жаза тағайындау
Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты,маңызды
саты болып табылады.Өйткенi, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру сотталған
адамды түзеуге, əлеумет тiк əдiлеттiлiктi қалпына
келтiруге, қылмыстардың алдын алуға ықпал етедi. Жазаның осы мақсаттарына
қол жеткiзу көбiне қылмыстық жазаларды əдiл əрi негiздi тағайындаумен
анықталады.Қылмыс жасаған адамға белгiлi бiр жазаны жеке дара тағайындау
Жаза тағайындаудың жалпы негiздерiң деп аталатын арнайы ережелерге сəйкес
жүргiзiледi. Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi дегенiмiз -əрбiр нақты iс
бойынша жаза тағайындау кезiнде сот басшылыққа алуы тиiс заңмен бекiтiлген
белгiлер.Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негiздерi ретiнде:
жазаның əдiлеттiлiгi, мақсатқа лайықтылығы, тиiмдiлiгi айтылады. ҚК-тiң 52-
бабының 1-бөлiгiнде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында белгiленген шекте жəне ҚК-тiң Жалпы
бөлiмiнiң ережелерi ескерiле отырып, əдiл жаза тағайындалады ң - делiнген.
Жаза əдiлеттi деп танылады, егер ол жасалған қылмыстың ауырлығына,
қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiне, кiнəлiнiң жеке тұлғасына жəне
қылмысты жасау жағдайларына сəйкес тағайындалатын болса. Мұнда сəйкесң
терминi бiр ғана ұқсастықты емес, тепе-теңдiк деген мағынада қолданылады,
яғни жаза қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес əлеуметтiк жағынан жəне
арифметикалық жағынан емес заңдық жағынан тең болуы керек дегендi
бiлдiредi. Сонымен бiрге, жаза мəнi жағынан заңды жəне негiздi болуы керек.
Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелерi заңды,
негiздi жəне көз жетерлiк жаза ретiнде қабылдаса ғана əдiлеттi деп
танылады. Тағайындалатын жазаның заңға сəйкестiк
талаптары маңызды. Жасалған қылмыстың қауiптiлiгiн бағалай отырып сот ең
алдымен, аталған қылмыстың түрiне ҚК-тiң Ерекше бөлiмiн дегi заңшығарушының
берген бағасын ескеруi керек. Сондықтан əдiлеттi жаза тағайындаудың
мiндеттi алғышарты болып қылмыстың нақты заңдық саралануы табылады.
Қылмысты саралаудағы қате əдiлетсiз жаза тағайындауға əкеп соғады.
Жазаның мақсатқа лайықтылығы деген соттың тағайындаған мəжбүрлеу шарасының
сотталған адамға оң ықпал етуге сəйкес келу талабын бiлдiредi. Соттың
таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткiзудiң жеткiлiктi құралы
болуы керек. Осыған байланысты ҚК-тiң 52-бабының 2-бөлiгiнде Қылмыс
жасаған адамға оның түзелуi жəне жаңа қылмыстардың алдын алу үшiн қажеттi
жəне жеткiлiктi жаза тағайындалуы тиiс... ң - деп көрсетiлген. Заң сотты жаза
тағайындау кезiнде жаза мақсаттарының бiреуiне
қол жету болып саналатын – жазаның сотталған адамның түзелуiне əсер
ететiндiгiн көре бiлудi, жəне барлық мəн-жайларды ескере отырып, жазаның
мүмкiндiгiнше ең қатаң емес түрiн дұрыс тағайындай бiлудi, оның мөлшерiн
анықтауды мiндеттейдi. Сот жазаны ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң ережелерiн ескере
отырып тағайындайды.
Жаза тағайындау кезiнде сот мына жағдайларды мiндеттi түрде ескеруi тиiс:
1). Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi,
2). Кiнəлiнiң жеке басы;
3). Кiнəлiнiң қылмыс жасағанға дейiнгi жəне одан кейiнгi мiнез-құлқы;
4). Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар;
5). Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мəн-жайлар;
6). Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуiне жəне оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тiршiлiк жағдайына ықпалы.
1). Қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi – бұл Қылмыстық кодекспен қарастырылған
iс-əрекеттiң қылмыстық заңмен қорғалатын объектiлерге нақты зиян келтiру
немесе нақты зиян келтiру қаупiн тудыруының объективтi қасиетi. Əрбiр нақты
қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi қылмыстық құқық теориясында екi категория:
қоғамға қауiптiлiк сипаты (сапалық белгi) жəне қоғамға қауiптiлiк дəрежесi
(сандық белгi) арқылы ашылады.
Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты - қылмыстың сапалық категориясы, ол ең
алдымен, қол сұғушылық объектiсiнiң ерекшелiгiмен, яғни объектiнiң қоғам
мен мемлекет үшiн құнды лығымен, қылмыс нəтижесiнде келтiрiлген зиянның
мөлшерiмен жəне т.б. жағдайлармен анықталады. Барлық қылмыстар бiр- бiрiнен
осы қоғамға қауiптiлiк сипаты бойынша ерекшеленедi.
Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесi - қылмыстың сандық категориясы,
жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешiледi. Ол ең алдымен қылмыс
құрамының белгiлерiмен, объектiге келтiрiлген зардаптың мөлшерi мен сипаты;
кiнəнiң нысаны, мақсат пен ниет; қылмыстың жасалу тəсiлi; субъектiнiң
ерекшелiгi жəне т.б. жағдайлармен анықталады.
Көбiнесе, қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесi қылмыстың объективтiк
жағымен, ал қоғамға қауiптiлiк сипаты - қылмыстың объектiсiмен жəне
субъективтiк жағымен сипатталады. ҚР Жоғары Соты Пленумының 30.04.1999
жылғы Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы
туралың қаулысының 2-пунктiне сəйкес Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк
дəрежесiн анықтағанда,соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тəртiбiн реттейтiн
ҚК-тiң 10-бабының талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық əрекет (кiнəнiң
түрi, себебi, тəсiлi, жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңi, одан болған
ауыртпалық, сотталушылардың əрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дəрежесi
мен сипаты т.б.)
жағдайының барлығын ескеруi тиiсң. Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк
сипаты мен дəрежесiн анықтау кезiнде нақты iс бойынша жинақталған барлық
объективтiк жəне субъективтiк белгiлерiн есепке
алу қажет.
2). Соттар жазаның түрi мен мөлшерiн белгiлеу үшiн елеулi мəнi бар
сотталушының жеке басының мəлiметтерiн жан-жақты, толық жəне объективтi
түрде тексеруi қажет. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабiлеттiлiгi мен қатыстылығын, бiлiмiн, сотталғандығы туралы
мəлiметтердi,сонымен бiрге сотталушының отбасы анықталғаннан кейiн
тағайындалған жаза оның отбасы немесе оның
асырауындағы адамдардың жағдайына қандай əсер ететiнiн ескеруi тиiс.
Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жағдайлар
Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар деп – кiнəлiнiң жеке
басына жəне ол жасаған қылмысқа қатысты, қылмыс құрамынан тысқары тұратын
қылмыс пен қылмыскердiң қоғамға қауiптiлiгiн азайтатын жəне оның
жауаптылығы мен жазасының дəрежесiн төмендететiн түрлi факторларды түсiну
қажет. Жасалған қылмыста жеңiлдетiлген жағдайлардың бар болуы бап санкциясы
шегiндегi жазалардың жеңiлдеу түрiн тағай ындауға, сонымен бiрге қылмыстық
жауаптылықтан толықтай босатуды не шартты соттауды қолдануға мүмкiндiк
бередi.
ҚР Қылмыстық кодексiнiң 53-бабының 1-бөлiгiне сəйкес, қылмыстық жауаптылық
пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайларға мыналар жатқызылады:
1). Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емес
қылмыс жасау. Бұл жеңiлдететiн жағдай дың түрi бiр-бiрiмен байланысты үш
элемент жиынтықтарының бар болуын қарастырады:
а). қылмысты бiрiншi рет жасау – яғни, егер кiнəлi бұрын мүлдем қылмыс
жасамаған болса, немесе ол бұрын қылмыс жасағанымен жауаптылыққа тартудың
ескiру мерзiмi(ҚК-тiң 69-бабы), айыптау үкiмiн орындаудың ескiру мерзiмi
(ҚК-тiң 75-бабы) өтiп кетсе, бұрын жасаған қылмысы үшiн заңмен белгiленген
тəртiппен соттылығы алынған не өтелген болса (ҚК-тiң 77-бабы) ғана
танылады.
б). Онша ауыр емес қылмыс жасау – яғни, жасалғаны үшiн Қылмыстық кодексте
көзделген ең ауыр жаза 2 жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана
жасалған əрекет, ең ауыр жаза 5 жылға бас бостандығынан аспайтын абайсызда
жасалған əрекеттердi жасау.
в). Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау – бұл бағалаушы
категория болғандықтан iстiң нақты барлық жағдайларын зерттеу кезiнде
анықталады. Сонымен қатар, мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы ретiнде кiнəлiнi
қылмыс жасауға итермелейтiн объективтiк жəне субъективтiк факторларды да
түсiну қажет. Мысалы, кiнəлi үшiн кенеттен пайда болған, алдын ала
дайындықсыз, жеке бастың қайғы- қасiретi əсерiнен, қылмыс жасап жатқан
адамдар тобына кездейсоқ тап болуы жəне осы iс-əрекеттердi
жасауға ерiксiз қатысуы, қолайсыз дау-жанжал жағдайында пайда болған
қызбалық əсерiмен қылмыс жасау.
2). Айыпкердiң кəмелет жасқа толмауы - қылмыс жасау сəтiнде он төртке
толған бiрақ он сегiз жасқа толмаған тұлғаның қылмыс жасауы. Заңшығарушы
аталған жағдайды жеңiлдетушi мəн-жағдайлардың қатарына жатқызу себебiн
адамның санасы мұндай жаста қалыптасу сатысында болатындығымен жəне
кəмелетке толмағанның көзқарасы толық бекiмегендiктен өз əрекетiне дұрыс
баға бере алмайтындығымен түсiндiредi.
3). Жүктiлiк жағдайында қылмыс жасау – жүктiлiк мерзiмiне қарамастан кез
келген ауырлықтағы қылмысты жасау жеңiлдетушi мəн-жай болып табылады. Бұл
жағдай əйелдiң жүктiлiк жағдайын дағы ерекше психофизикалық, жоғары
сезiмталдық, тез ашулан шақ, ұстамсыздық жəне жүйке қозуы жағдайларында жиi
болатын дығын ескерiп жеңiлдетушi жағдайлар қатарына енгiзiлген.
4). Айыпкердiң жас балалары болуы – сотталған адамның (ер адамдарға да
қатысты) 14 жасқа толмаған балаларының болуы. Аталған жағдай егер кiнəлi
ата-аналық құқығынан айырылған немесе отбасымен ұзақ уақыт бiрге тұрмайтын
болса, балаларды тəрбиелеумен, оларға материалдық қолдау берумен
айналыспаса, оларға қатал қарайтын болса немесе балаларға қатысты қылмыс
жасаса ескерiлмейдi.
5). Қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық жəне өзге
де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен келтiрiлген зиянды
жоюға бағыттал ған өзге де iс-əрекеттер - қылмыстан келтiрiлген зиянның
орнын толтырумен байланысты жағдайлар.
6). Жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мəн-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебiмен қылмыс жасау – сыртқы факторлардың
əсер етуiнен (жеке, отбасылық, қызметтiк қатынастардан туындайтын қиыншылық
тар) кiнəлiнiң қарсы тұру мүмкiндiгiнiң болмауынан қылмыс жасауы. Ауыр мəн-
жайлардың тоғысуы ретiнде жұмысынан айырылуынан материалдық жағдайының
қиындауын, кiнəлiнiң мүгедектiгiне немесе ауруға шалдығуына байланысты
отбасын асырай алмауы жəне т.б. жағдайлар. Жаны ашығандық себебiмен қылмыс
жасаса, мысалы, ауыр халде жатқан туысына қымбат бағалы дəрi-дəрмектi алуға
мүмкiндiгi болмаған жағдайда, ұрлап алу əрекетi немесе үмiтсiз ауыр өлiм
халiндегi адамды оның сұрауы бойынша өлтiруi (эвтаназия) жəне
т.б.жағдайлар. Мұндай аталған жағдайларда жаны ашу себебiн тудырған фактi
мен жасалған қылмыс арасындағы себептi байланысты анықтау мiндеттi болып
табылады.
7). Күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу салдарынан немесе материалдық
қызметтiк немесе өзге де тəуелдiлiгi себептi қылмыс жасау – бұл қылмыс
жасайтын адамның өз iс-қимылын таңдауға оған зорлық- зомбылық көрсету
нəтижесiнен еркiнiң болмауы жəне оның қылмыс жасау туралы шешiм қабылдауына
материал дық, қызметтiк жəне өзге де тəуелдiлiгiн (туыстық, жеке, мұғалiм
мен оқушы арасындағы жəне т.б.) пайдаланып тiкелей қысым жасау арқылы
жасалатын жағдайлар. Аталған жағдайлар аса қажеттiлiк ретiнде бағаланбаған
жағдайда жауаптылықты жеңiлдетедi.
8). Қажеттi қорғану, аса қажеттiлiк, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды
тəуекел, бұйрықты немесе өкiмдi орындаудың құқықтық дұрыстығының шартын
бұзу жағдайларында қылмыс жасау – яғни ҚК-тiң 32- 37 баптарында
қарастырылған əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлардың заңға сəйкестiк
шарттарын сақтамау нəтижесiнде қылмыс жасауды түсiну қажет. Бұл мысалы, ҚК-
тiң 98,99,100-баптарындағы адам өлтiру қылмысының жеңiлдететiн түрлерi.
9). Қылмыс жасау үшiн түрткi болып табылатын жəбiрлену шiнiң заңға қайшы
немесе адамгершiлiкке
жатпайтын қылығы – кiнəлiнiң қылмысты жəбiрленушi тарапынан орын алған ұрып-
соғу, азаптау, жала жабу, қорлау жəне т.б. құқықбұзушылық сипатындағы
əрекеттер немесе моральға, адамгершiлiкке жат əрекеттер себебiмен қылмыс
жасау. Аталған əрекеттер бiр мəрте немесе жүйелi түрде де жасалуы мүмкiн.
Алайда, заңға қайшылық немесе адамгершiлiкке жатпайтын қылықтарды сот iстiң
мəн-жайларына сəйкес барлық уақытта анықтап отыруы қажет.
10). Шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау нəтижесiнде алынған
мүлiктi iздеуге белсендi жəрдемдесу – аталған əрекеттердiң əрбiрi не
олардың жиынтығы қылмыс жасаған адамның қауiптiлiгiн төмендетедi, оның өз
кiнəсiн түсiнгендiгiн жəне өкiнетiндiгiн дəлелдейдi. Бұл жағдайлар мазмұны
мен мағынасы жағынан бiр-бiрiне жақын болып табылады жəне қылмыскердiң тез
түзелу мүмкiндiгiн куəландырады.
Жоғарыда қарастырылған жауаптылық пен жазаны жеңiл дететiн жағдайлардың
тiзiмi соттар үшiн мiндеттi, бiрақ түпкiлiктi болып табылмайды, сот бұл
бапта қарастырылмаған басқа да жағдайларды үкiмде
көрсете отырып жеңiлдетушi мəн-жай ретiнде тануға құқылы. Тəжiрибеде мұндай
жеңiлдететiн жағдайлардың қатарына кiнəлiнiң денсаулық жағдайы, қоғамға
пайдалы қызметi, асырауында қарт жəне науқас ата-анасының болуы, Отан
алдындағы қызметi, жетiстiктерi үшiн алған награда ларының болуы,
тұрғылықты немесе жұмыс орнынан жағымды мiнездемесiнiң болуы жəне т.б.
жағдайлар жатқызылады.ҚК-тiң 53-бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлген жағдайлар
жазаны жеңiлдетушi жағдайлар ретiнде сотқа ҚК-
тiң Жалпы бөлiмiнiң барлық ережелерiн ескере отырып нақты қылмыс үшiн
қарастырылған баптың санкциясы шегiнде өз қарауы бойынша жаза тағайындау
құқығын бередi. Сонымен бiрге, заңшығарушы 53-баптың 4-бөлiгiнде осы 53-
баптың 1-бөлiгiнiң дң жəне кң тармақтарында көзделген жағдай ларды есепке
алу дəрежесiн ерекше бөлiп көрсеткен. Бұл бапқа сəйкес,егер жасалған нақты
бiр қылмыста шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты
ашуға,қылмысқа басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау
нəтижесiнде алынған мүлiктi iздеуге
белсендi жəрдемдесу; қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей
медициналық жəне өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген
мүлiктiк залал мен моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен
келтiрiлген зиянды жоюға бағытталған өзге де iс-əрекеттердiң бiрi орын
алған болса,бiрақ бұл қылмыста жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлар
болмаған жағдайда жазаның мерзiмi
мен мөлшерi сол нақты қылмыс үшiн көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң
ең жоғары мерзiмiнiң немесе мөлшерiнiң ауыр емес жəне орташа ауырлықтағы
қылмыс жасаған кезде жартысынан, ал ауыр қылмыс жасаған кезде үштен
екiсiнен (32), аса ауыр қылмыс жасаған кезде төрттен үшiнен (43) аспауы
тиiс. ҚК-тiң 53-бабының 3-бөлiгiне сəйкес, егер жеңiлдететiн жағдай ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында қылмыс белгiсi ретiнде көзделген болса,
жаза тағайындау кезiнде ол қайталап ескерiле алмайды.
Жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлар
ҚР ҚК-нiң 54-бабында көрсетiлген жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлар жасалған қылмыстың жəне кiнəлiнiң жеке басының жоғары қауiптi
екендiгiн дəлелдейтiндiктен соттарға тағайындалатын жазаларды күшейтуге
негiз бередi. Жазаның мөлшерiн көтеруге əсер ететiн ауырлататын жағдайлар
болған кезде соттар нақты қылмыс сараланып отырған бап санкциясы шегiндегi
ең қатал жазаны немесе жазаның жоғары мерзiмiн тағайындайды. Заңда
көрсетiлген бұл ауырлататын жағдайлар сотқа кiнəлiнiң жеке басы мен ол
жасаған қылмысты ескере отырып жазаны жеке даралауға мүмкiндiк туғызады.
Сонымен, ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгiнде жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлардың мынадай тiзiмi көрсетiлген:
1). Қылмыстарды бiрнеше рет жасау, қылмыстардың қайта лануы – бұл екi бiр-
бiрiне ұқсас ауырлататынжағдайлар бiр топқа бiрiктiрiлген, олардың екеуi де
кiнəлiнiң аса қауiптi екендiгiн, оның оған қолданылған қылмыстық-құқықтық
мəжбүрлеу сипатындағы шаралардан кейiн де заңтыңдаушылық өмiр кейпiне
оралғысы келмейтiндiгiн куəландырады. Солай бола тұра, заң сотқа оның
алғашқы жасаған қылмысының сипатына байланысты бұл жағдайды ауырлататын
жағдай ретiнде ескермеу құқығын бередi. Көбiне бұл
жағдай, егер кiнəлiнiң алғашқы жəне одан кейiнгi қылмыстары абайсыздықпен
жасалса, не қасақана жасалғанымен ауырлығы онша емес қылмыс қатарына
жатқызыл ған болса ауырлататын жағдай ретiнде
қолданылмауы мүмкiн. Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы жөнiндегi түсiнiктер
ҚК-тiң 11-бабында, ал қылмыстардың қайталануы 13-бабында берiлген. Егер
бұрынғы жасалған қылмысы үшiн кiнəлiнiң соттылығы өтелген не жойылған
болса, жаңа жасаған қылмысы үшiн жаза тағайындау кезiнде бiрнеше реттiк
немесе қайталану жауаптылықты ауырлататын жағдай ретiнде танылмайды.
2). Қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтiру - қылмыстан келтiрiлген зардаптың
ауыр не жеңiл екенiн сот нақты iстi қарау кезiнде келтiрiлген зардаптың
сипатын бағалай отырып анықтайды. Мұндай шешiмге қол
сұғушылық объектiсiнiң маңыздылығы, келтiрiлген зиянның мөлшерi сияқты
жағдайлар əсер етедi. Ауыр зардаптар келтiру тек қасақана қылмыстарда ғана
емес абайсыздықпен жасалған қылмыстарда да жазаны ауырлатады, сондықтан
кiнəнiң нысанына қарамастан бұл жағдай ауырлататын жағдай ретiнде танылуы
мүмкiн. Бұл үшiн сот жасалған əрекет пен келтiрiлген зардап арасындағы
себептi байланысты анықтауы мiндеттi. Сонымен қатар, ҚК-тiң Ерекше
бөлiмiнiң бiрқатар баптарында ауыр зардап келтiру қылмыстың белгiсi ретiнде
танылғандықтан жауаптылықты ауырлататын жағдай ретiнде қарастырылмайды. Ал
ҚК-тiң кейбiр баптарында ауыр зардаптар келтiру қылмыс белгiлерi болып
табылмайды, алайда бұл қылмыстарды жасау нəтижесiнде ауыр зардаптар
туындайды. Мұндай жағдайларда сот осы қылмысты жасау нəтижесiн де ауыр
зардап келтiргенi үшiн ауырлататын жағдай ретiнде тануға құқылы.
3). Адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауым дастықтың қылмыс жасауы - бұл жағдайлардың
ауырлататын жағдайлар қатарына жатқызылуы заңды болып табылады, өйткенi кез
келген топтық қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi барлық уақытта жоғары сипатты
иемденендi. Жоғарыда аталған қылмысқа қатысу нысандарының ұғымы мен
белгiлерi ҚК-тiң 31- бабында баяндалған. Бұл ұғымдар ең алдымен бiр-бiрiнен
өздерiнiң мазмұнымен, қауiптiлiк дəрежесiмен ерекшеленедi. Қылмысты осы
көрсетiлген қатысу нысанының кез келгенiмен жасау осы қылмысқа
қатысушылардың барлығы үшiн, олардың қылмыстағы нақты ролiне қарамастан
ауырлататын жағдай ретiнде танылады.
4). Қылмыс жасағанда айрықша белсендi роль атқару - қатысу шылықпен немесе
қатысып орындаушылықпен жасалған қылмыс тарда қылмысқа əрбiр қатысушы
тұлғаның рольдерi ашылып анықталуы тиiс. Қылмыс жасағанда аса белсендiлiк
танытқан тұлға қылмыстың басқа қатысушыларына қарағанда қауiптiлiгi мен
ерекшеленедi. Мұнда аса белсендi ролi ретiнде оның ұйымдастырушылық,
басқарушылық, басқа қатысушыларды жұмылдыру əрекеттерiн тануға болады.
Кiнəлiнiң аса белсендi ролi ауырлататын жағдай ретiнде оның белсендiлiгiн
сипаттайтын нақты əрекеттердi көрсете отырып соттың үкiмiнде негiзделуi
тиiс.
5). Кiнəлiге психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiнi белгiлi
адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға
тарту – кiнəлi адам өзiнiң қылмыстық мақсаттарына қол жеткiзу үшiн басқа
адамдарды, психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiн немесе мас
күйдегi, қылмыстық жауаптылық жасына жетпеген жасөспiрiмдiтарта отырып
қылмыс жасайды. Қылмыстық құқық теориясынада мұндай əрекеттер тiкелей
орындаушылықң деп аталады. Аталған категориядағы адамдарды қылмысқа тартқан
адам қылмыстың тiкелей орындаушысы ретiнде жауапқа тартылады. Қылмыс
жасауға тарту ң терминi жасөспiрiмдi немесе психикасы бұзылған адамды
қылмысқа айдап салу əрекеттерiн де қамтиды.
6). Ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi бойынша,
басқа адамдардың заңды iс- əрекетi үшiн кектенушiлiктен, басқа қылмысты
жасыру немесе оны жасауды жеңiлдету мақсатында қылмыс жасау – аталған
жағдайда ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi
жасалған қылмыс құрамның мiндеттi белгiсi болып табылмайтын жағдайлар
жөнiнде сөз болып отыр. Сонымен бiрге, басқа адам дардың заңға сəйкес
əрекеттерi үшiн кек алу мақсатында жасалған, мысалы бiр азамат бұзақылық
жасаған адамға ескерту жасаған жағдайда осы кiнəлi адамның оған кектенуiнен
қылмыс жасауы. Басқа қылмысты жасыру не жасауды оңайлату мақсатын да деген
, яғни кiнəлi бiр қылмысты жасырамын деп екiншi қылмысты жасайды. Мысалы П.
деген азамат А. деген азаматты өлтiрген соң , қылмысты жасыру мақсатында
оның үйiн өртеп жiбередi.
7). Жүктiлiк жағдайы кiнəлiге алдын ала белгiлi əйелге қатысты, жас балаға,
қорғансыз немесе дəрменсiз адамға не кiнəлiге тəуелдi адамға қатысты қылмыс
жасау - кiнəлiнiң өзiнiң қылмыстық мақсатына əйел адамның жүктiлiк
жағдайын, жəбiрленушiнiң қорғансыздығы мен дəрменсiздiгiн пайдалануы оның
қоғамға қауiптiлiгiн жəне қатыгездiгiн, онда жағымсыз моральдық
қасиеттердiң бар екендiгiн куəландырады. Жүктi əйелге қатысты қылмыс жасау
тек ғана қасақаналықпен сипатталады. Мұнда қылмыстық жауаптылық туындау
үшiн кiнəлiнiң əйелдiң жүктiлiк жағдайын алдын ала бiлгендiгiн анықтау
қажет.
Жасөспiрiмдер деп заң он төрт жасқа жетпеген адамдарды таниды. ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар баптарында жасөспiрiмдiк жас ауырлататын жағдай
ретiнде қарастырылған, бұл қылмыстарда аталған
ауырлататын жағдайды жаза тағайындау кезiнде қайтадан ескеруге
болмайтындығын айта кету қажет. Қорғансыз немесе дəрменсiз адамдарға ауыр
халде болуына, қарттығына, психикалық не физикалық
жағынан кемтар болуына, ұйқыда жатқандығына, есiнен тануына байланысты
қылмыскерге қарсы тұруға қабiлетсiз адамдарды жатқызуға болады. Кiнəлiге
тəуелдi адамдар деп – материалдық, қызметтiк, жұмысы
жағынан немесе отбасылық жəне т.б. жағынан кез келген тəуелдiлiктегi
адамдар. Бұл тəуелдiлiктердiң жəбiрленушi үшiн өмiрлiк маңыздылығын анықтау
маңызды болып табылады.
8). Белгiлi бiр адамның өзiнiң қызметтiк, кəсiби немесе қоғамдық борышын
өтеуiне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау –
аталған себептер бойынша қылмыс жасау қылмыстың жəне кiнəлiнiң аса
қауiптiлiгiн куəландырады. Мұнда қызметтiк, кəсiби борышын өтеу деп адамның
қызметтiк не кəсiби мiндеттерiне қатысты əрекеттерiн орындауды, ал қоғамдық
мiндеттердi орындау деп кез келген азаматтың өзiне арнайы жүктелген,
сонымен бiрге қоғамның немесе жеке адамдардың мүддесi
үшiн жасайтын əрекеттерiн (құқықбұзушылықтың алдын алу, жасалған не
дайындалып жатқан қылмыс туралы құқыққорғау органдарына хабарлау) түсiну
қажет. Заң бұл жағдайда жəбiрленушiлер ретiнде тек қызметтiк, кəсiби немесе
қоғамдық борышын өтеп жүрген адамдарды ғана емес, сонымен бiрге олардың
туыстарын да қарастырады. Аталған жағдайда жəбiрленушiлердiң жақын
туыстарымен бiрге алыс туыстарын, достарын, таныстарын жəне осы адамдар
үшiн қымбат адамдарды да жатқызуға болады.
9). Аса қатыгездiкпен, садизммен, қорлаумен, жəбiрленушiнi қинап қылмыс
жасау – кiнəлiнiң жəне жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiнiң аса жоғары
екендiгiн сипаттайтын бұл жағдайлар көбiне жеке
адамға қарсы жасалатын қылмыстарда кездеседi. Егер кiнəлi адам
жəбiрленушiге аса ауыр зардаптар келтiрiп, ұдайы азаптаса, сонымен бiрге
оны жақын туыстарының көзiнше қинап жапа шектiрсе немесе қорласа қылмыс аса
қатыгез дiкпен жасалған деп танылады. Саддизм - қатыгездiктiң шектен шыққан
көрiнiсi, бұл жағдайда жəбiрленушiнiң немесе басқа адамдардың азап шегуiнен
қылмыскер лаззат, қанағат алады.
10). Қару, оқ дəрi, жарылғыш заттар, техникалық құралдар, тез тұтанатын
жəне жанғыш сұйықтар, улы жəне радиоактивтi заттар, дəрi дəрмектердi
пайдаланып, күш көрсетiп немесе психикалық мəжбүрлеу не жалпыға қауiптi
əдiстi қолданып қылмыс жасау - қылмыс жасау кезiнде өзiне тəн қасиеттерiне
сай адамдардың өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiруге қабiлеттi қаруларды
қолданып, сонымен бiрге жəбiрленушiге күш қолдану немесе психикалық
мəжбүрлеу, яғни қорқыту арқылы қылмыс жасау жағдайлары қарастырылған.
Жалпыға қауiптi тəсiлмен қылмыс жасау – адамдарға, мүлiк объектiлерiне
едəуiр мөлшерде зиян келтiруге қабiлеттi əдiстермен қылмыс жасау (өрт қою,
жарылыс жасау, жаппай улау,қырып жою жəне т.б.).
11). Төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нəубет жағдайларды
пайдаланып, жаппай тəртiп бұзушылық кезiнде қылмыс жасау – адамдардың қаза
болуына əкелiп соғатын немесе əкеп соғуы мүмкiн, адамдардың денсаулығына,
қоршаған ортаға жəне шаруашылық жүргiзушi объектiлерге нұқсан келтiрген
немесе келтiруi мүмкiн, халықты едəуiр дəрежеде материалдық шығынға
ұшырататын авария, зiлзала немесе апат салдарынан белгiлi бiр аумақта
туындаған жағдайды пайдаланып қылмыс жасау.
12). Алкогольдiк, есiрткiлiк немесе уытқылық елiту жағдайында қылмыс жасау.
Бұл мəн-жайды сот қылмыстың сипатына қарай ауырлатушы деп танымауға құқылы
- қылмысты физиологиялық мас күйiнде,
есiрткiлiк не уытқылық елiту жағдай ында жасау кiнəлiнiң жасаған қылмысының
қоғамға қауiптiлiгiн жоғарлатады. Алайда, қылмыстық заң соттарға жасалған
қылмыс тық əрекетке кiнəлiнiң мастығының
қатысы бар-жоқтығын, оны осындай күйге жеткiзген жағдайларды ескере отырып
бұл жағдайды ауырлатушы мəн-жай ретiнде танымау құқығын берген.
13). Адамның өзi қабылдаған антын немесе кəсiби антын бұза отырып қылмыс
жасауы – кiнəлi адамның өзiнiң берген антын немесе кəсiби антының
талаптарын бұзып, қызметтiк немесе басқа да этика мəселелерiне нұқсан
келтiретiн қылмыс жасауы. Көбiнесе, бұл жағдайлар қылмыс жасаған
əскерилерге, дəрiгерлерге қатысты қолданылады.
14). Қылмыскердiң қызмет жағдайына немесе шартқа байланысты өзiне
көрсетiлген сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы – кiнəлiнiң өзiне қызметi
бойынша көрсетiлген сенiмге немқұрайлы қарауы немесе шартпен берiлген
сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы. Сот тəжiрибесi көрсетiп отырғандай, бұл
жағдай көбiнесе мемлекеттiк қызмет, жергiлiктi өзiн өзi басқару органдары,
экономикалық қызмет саласында орын алады.
15). Өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау-
өкiмет өкiлi болып табылмайтын адамның белгiлi бiр қылмыстық нəтижеге жету
үшiн өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын заңсыз пайдалану арқылы
жеке азаматтардың, қоғам мен мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiн
бұзуға бағытталған əрекеттерi.
Жоғарыда талданған жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайдың кез келгенi,
егер ол ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң белгiлi бiр бабында ауырлататын белгi
ретiнде көрсетiлген болса нақты қылмыс үшiн жаза тағайындау кезiнде
қайталап ауырлатушы жағдай ретiнде ескерiлмеуi тиiс. Жауаптылық пен жазаны
ауырлататын жағдайлардың жоғарыда аталған тiзiмi түпкiлiктi, яғни жаза
тағайындау кезiнде осы тiзiмде көрсетiлмеген қандай да бiр жағдайды
ауырлатушы жағдай ретiнде қайталап тануға жəне олардың қатарын кеңейтуге
болмайды деген сөз. Солай бола тұра, сот кiнəлiнi немесе
ол жасаған қылмысты жағымсыз жағынан сипаттайтын жоғарыдағы тiзiмге
кiрмейтiн жағдайларды анықтаған жағдайда жаза тағайындау кезiнде сот
үкiмiнде көрсетуге құқылы.
Заңда белгiленген жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау
Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi сот жаза тағайындау кезiнде
басшылыққа алуы тиiс бiрқатар ережелердi бекiтiп бердi. Онда қылмыс
сараланып отырған ҚК Ерекше бөлiмi бабының санкциясында
қарастырылған шекте жəне мөлшерде жазаны таңдау қажет екендiгi
қарастырылған. Сонымен бiрге осы жалпы ережеден шығатын бiр ерекше жағдай
бар, бұл ерекше жағдай сотқа заңда қарастырылған жазадан
гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау мүмкiндiгiн бередi. Аталған жағдай белгiлi
бiр санкцияда қарастырылған ең төменгi жазаның өзi жасалған қылмыстың
жағдайларын ескере отырып қатаң деп танылған жағдайлар үшiн
қарастырылған. ҚР ҚК-нiң 55-бабында аталған мəселе былайша көрсетiлген:
əрекеттiң мақсаттары мен себептерiне, айыпкердiң ролiне, оның қылмыс
жасау кезiндегi немесе одан кейiнгi мiнез-құлқына байланысты ерекше мəн-
жайлар жəне əрекеттiң қоғамдық қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр азайтатын басқа
да мəн-жайлар болған кезде, сондай-ақ топтық қылмысқа қатысушы топ жаса ған
қылмыстарды ашуға белсене жəрдемдескен кезде жаза ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң
тиiстi бабында көзделген ең төменгi шектен төмен тағайындалуы мүмкiн, не
сот жазаның осы бапта көзделгенiнен неғұрлым жеңiл
түрiн тағайындауы не мiндеттi жаза ретiнде көзделген қосымша жаза түрiн
қолданбауы мүмкiн ң .Аталған бапта көрсетiлген əрекеттiң қоғамдық
қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр азайтатын басқа да мəн-жайлар
ретiнде тəжiрибеде жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жағдайлардың заңдағы
тiзiмiне енген жағдайлармен қатар бұл тiзiмге енбеген жағдайларды да
таниды. ҚК-тiң 55-бабынан шығатын қорытынды, заң жазаны жеңiлдетудiң
мынадай үш түрiн қарастырады:
1). ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазаның
ең төменгi шегiнен де төмен жаза тағайындау;
2). ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазадан
гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау;
3). ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған мiндеттi
жаза ретiндегi қосымша жазаны тағайындамау;
Бiрiншi жағдайда, заңда қарастырылған жазаның ең төменгi шегiнен де төмен
жаза тағайындау деген сот тиiстi баптың санкциясында көрсетiлген жазаның
түрi сияқты жаза тағайындайды, бiрақ сот жазаның мөлшерiн, шегiн төменгiден
де қысқартады. Мысалы, ҚК-тiң 103 бабының 1 бөлiгi бойынша 3 жылдан 7 жылға
бас бостандығынан айыру жазасы қарастырыл ған. Егер сот осы қылмыс үшiн
төменгi шектен төменiрек жаза тағайындағысы келсе, 2 немесе 1 жыл бас
бостандығынан айыруды қолдануы мүмкiн,
бiрақ бұл жағдайда бас бостандығынан айыру 6 айдан төмен болмауы тиiс.
Өйткенi, соттың аталған
жаза үшiн белгiленген ең төменгi шектен төмен жеңiлдетуге құқығы жоқ.
Екiншi жағдай бойынша, заңда қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза
тағайындау кезiнде сот ҚК 39- бабындағы жеңiлiрек жазадан ауыр, қатаң
түрiне қарай тiзiлген жазалар жүйесiне сүйенедi. Бұл жағдайдасот қылмыс
сараланып отырған бап санкциясында қарастырылған жазадан гөрi жазаның
жеңiлiрек түрiн таңдауы мүмкiн. Мысалы, жоғарыдағы бас бостандығынан айыру
жазасының орнына одан жоғары орналасқан ҚК 39-бабындағы жазаның бiрiн
тағайындауы мүмкiн. Бұл тұста айта кету қажет, Қылмыстық
кодексте көптеген қылмыс тардың санкцияларында балама жаза түрлерi
қарастырылған. Мысалы, 98 баптың 1 бөлiгiнiң санкциясында 3 жылға дейiнгi
мерзiмге бас бостандығын шектеуге немесе 6 айға
қамауға немесе 3 жылға бас бостандығынан айыруға жазаланады деп
көрсетiлген. Мұндай кезде баптың санкциясындағы балама жаза түрлерiнiң
бiрiн жеңiлдеу жаза ретiнде тағайындауға болмайды. Үшiншi жағдай бойынша
мiндеттi жаза ретiнде баптың санкциясында қарастырылған қосымша жазаны
сотiстiң ерекше мəн-жайлары бар деп таныған жағдайда жəне тағайындалған
жазаны жеңiлдету үшiн қолданбауы мүмкiн. Мысалы, ҚК-тiң 179 бабының 2
бөлiгiнде 5 жылдан 12 жылға дейiнгi мерзiмге мүлкiн
тəркiлей отырып бас бостандығын айыруға жазаланады делiнген. Мұнде заң
қосымша жазаны қолдануды мiндеттеп отырғанымен, соттың жазаны жеңiлдете
отырып қосымша жаза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қылмыс – бұл құқық бұзушылықтың бір түрі. Қылмыс басқа құқық
бұзушылықтардан, оның қылмыстық заңмен белгіленетіндігімен және оны
жасағанда қылмыстық жауапкершіліктің болуымен ерекшеленеді. Қылмыс ұғымы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 9 – бабында берілген: Осы
кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекет – қылмыс
деп танылады.
Қылмыстың төмендегідей белгілерін атап өтейік.
1. Қылмыс әрқашан іс – қимыл болып табылады, яғни, ол әрекетпен де,
әрекетсіздікпен де жасалуы мүмкін.
Әрекет – бұл қылмыс жасаудың белсенді нысаны. Әрекетсіздікте кінәлі
адам өзі жасай алатын әрекетті және жасалуы тиіс әрекетті жасамайды.
Адамның ойлау қызметі жазаланбайды, өйткені ол қоғамға қауіпті теріс
қылық жасауға алып келмейді.
2. Қылмыс – бұл қоғамға қауіпті әрекет, яғни ол қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіруге
нақты қауіп төндіреді.
3. Қылмыс - әрқашан құқыққа қайшы болады. Құқыққа қайшылық – бұл қылмыстық
заңның әрекетке тыйым салуы. Құқыққа қайшылық деп қылмыстық кдексте
бекітілген тыйымды қылмыс жасаған адамның бұзуын айтады.
4. Қылмыстың міндетті белгісінің бірі адамның кінәсінің болуы. Қасақана
немесе абайсызда жасалған әрекет қылмыс болуы мүмкін.
5. Жазалану. Егер әрекет жазаланбайтын болса, онда ол қылмыс ретінде
қарастырылмайды. Әрбір қылмыс үшін қылмыстық кодексте жаза
қарастырылған.
Қылмыстың жіктелуі.
Қылмыстарды жіктеу – бұл қоғамға жасалған қауіпті әрекетті ауырлық
дәрежесі мен сипатына байланысты топтарға бөлу болып табылады. Қылмыстық
кодексте барлық қылмыстар төрт топқа бөлінген: онша ауыр емес қылмыстар,
орташа ауыр қылмыстар, ауыр қылмыстар және ерекше ауыр қылмыстар.
➢ Жасалғаны үшін ең ауыр жаза екі жыл бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай – ақ жасалғаны үшін ең ауыр
жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсыза жасалған
әрекет – онша ауыр емес қылмыс деп танылады.
➢ Жасалғаны үшін ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай – ақ жасалғаны үшін бес
жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза абайсыза
жасалған әрекет – орташа ауыр қылмыс деп танылады.
➢ Жасалғаны үшін ең ауыр жаза он екі жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет – ауыр қылмыс деп танылады.
➢ Жасалғаны үшін ең ауыр жаза он екі жылдан астам мерзімге бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы қасақана
жасалған әрекет – аса ауыр қылмыс деп танылады.
Қылмыстық жауапкершілік туралы түсінік.
Қылмыстық жауапкершілік құқықтық жауапкершіліктің інішдегі ең қатаң түрі
болып есептеледі. Қылмыстық жауапкершілік қылмыс жасағаны үшін қылмыстық
заңмен белгіленеді.
Қылмыстық жауапкершіліктің мағынасы кінәлі адамның өзінің құқыққа қайшы
әрекеті үшін мемлекет атынан сотталатындығын білдіреді. Соған орай,
мемлекет құқық бұзушының еркінен тыс мәжбүрлеу тәртібінде қылмыстық
жауапкершілікті жүктейді.
Қылмыстық жауапкершілік – бұл адамның жасаған қылмысы үшін жазалануы
немесе қылмыстық – құқықтық сипаттағы басқа да шаралармен жазаланатын
қылмыстық заңмен бекітілген міндеті.
Қылмыстық жауапкершіліктің мынадай элементтері болады:
• жасаған қылмысы үшін адамның жауап беру міндеті;
• соттың адамның жасаған әрекетін теріс бағалаудан көрінетін соттау;
• кінәлі адамға қылмыстық – құқықтық сипаттағы шаралар қолдану;
• жаза тағайындаудың құқықтық салдары ретіндегі соттылық.
Қылмыстық жауапкершілік қылмыс жасаған сәтте пайда болады және адамға
қылмыстық мәжбүрлеу шарасын қолданған сәттен бастап жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауапкершілік соттылық мерзімі біткенде тоқтатылады.
Қылмыс құрамы турлы түсінік және оның түрлері.
Қандай қылмыс жасалғанын анықтау үшін қылмыс құрамы сияқты ерекше ұғым
бар, мысалы, ұрлық немесе бұзақылық, кісі өлтіру немесе қарақшылық.
Қылмыс құрамы деп қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын
объективті және субъективті белгілердің жиынтығын айтады.
Қылмыс құрамы элементтерден құралады. Егер осы элементтің біреуі болмаса
қылмыс жасалды деп айта алмаймыз. Қылмыс құрамының элементтері бұл – объект
және объективті жағы, субъект және субъективті жағы.
▪ Қылмыс субъектісі жай, белгілі бір жаса толған және есі дұрыс
боғандықтан өз әрекетін (немесе әрекетсіздігін) бағалай алатын қабіеті
бар адам болуы керек.
▪ Қылмыс объектісі – бұл қылмыстық іс – қимылға бағытталған және зиян
келтіруі мүмкін қоғамдық қатынастардың жиынтығы, мысалы, өмір, жеке
меншік, ар – ұят, абырой.
▪ Қылмыстың объективтік жағы - әрекет деген жалпы ұғымды беретін
адамның әрекет немесе әрекетсіздік нысанындағы сыртқы көрінісі.
▪ Қылмыстың субъективтік жағы – бұл адамның өз іс – қимылына
психикалық көзқарасы. Ол қасақаналық және абайсыз нысанында көрініс
табады.
Қылмыстың субъективтік жағы.
Қылмыстың субъективті жағы – бұл қылмыс жасаумен тікелей байланысты
адамның психикалық әрекеті. Қылмыстың субъективті жағының мазмұны кінә,
ниет және мақсат сияқты белгілердің көмегімен ашып көрсетіледі.
Кінә - бұл адамның қылмыстық заңмен қарастырылған қоғамға қауіпті іс –
қимылды жасауға деген психикалық көзқарасы. Кінә мынадай элементтерден
тұрады: сана (интеллектуалдық элементі) және ерік (ерік элементі).
Қылмыстың ниеті – қылмыс жсаған адамның жетекшілікке алатын саналы
ниеті, яғни пайдакүнемдік, қызғаныш, көре алмаушылық, қорқақтық және т.б.
болуы мүмкін.
Қылмыстың мақсаты – тілейтін нәтиже туралы ой, оған кінәлі қол жеткізуге
тырысады. Мысалы, оңай олжа табу мақсаты, трансплантациялау үшін органдарды
немесе тканьдарды пайдалану мақсаты, сату мақсаты, халықты қорқыту мақсаты
және т.б.
Қылмыс субъектісі.
Кез келген адам қылмыс субъектісі бола алмайды, тек қылмыстық заңға
сәйкес белгілі бір белгілерге ие адамдар ғана субъект болады. Олардың
қатарында қылмыстық заңмен бекітілген жас мөлшері мен есі дұрыстық жатады.
Қылмыстық кодексте қылмыстық жауапкершілік он төрт жастан бастап
туындайтын жеке қылмыстардың түрлері келтірілген. Ол тізім мынадай құрамнан
тұрады:
а) жеке адамға қарсы ауыр қылмыстар: қасақана адам өлтіру, денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру не денсаулыққа қасақана орташа ауырлықта зиян
келтіру, зорлау және нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану, адамды ұрау;
ә) мүліктік қылмыстардың кейбір түрлері: ұрлық, тонау, қарақшыық,
қорқытып алушылық, автокөлік немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау, бөтен
адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру жазаны ауырлататын мән – жайлар;
б) қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
кейбірі: терроризм, адамды кепілге алу, терроризм актісі туралы көрінеу
жалған хабарлау, қаруды, оқ – дәріні, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын
ұрлау не қорқытып алу, ауырлататын мән – жайлардағы бұзақылық, тағылық,
өлгендердің мәйіттерін жіне олар жерленген жерді қорлау, көлік құралдарын
немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа келтіру және т.б.
Қылмыс жасаған кезде 16 жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылады.
Ал 14 жасқа дейінгі жас балалар қ қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Қылмыс жасаған кезде өз әрекетінің (не әрекетсіздігінің) қоғамға
қауіптілігі мен нақты сипатын сезінген және әрекеттеріне басшылық етпеген
адам есі дұрыс деп танылады.
Қылмыс жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы жүйке
ауруы, жүйкесінің уақытша бұзылуы, ақылының кемдігі немесе өзге жүйке
дертіне ұшырауы салдарынан өзінің іс - әрекетінің (не әрекетсіздігінің) іс
жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие
бола алмаған адам есі дұрыс емес деп танылады. Есі дұрыс емес адам қылмыс
субъектісі бола алмайды, сондықтан қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Көптеген ғасырлар бойы ақы – есі дұрыс емес қылмыскерді қылмыстық
жауапкершіліктен босатпайтын. Ақыл – есі дұрыс емес адамға қатысты өлім
жазасын қоданбаудағы алғашқы жағдай Дэниел Мак – Нагтеннің жағдайы деуге
болады, ол 1843 жылы Ұлыбритания премьер – министірінің хатшысын атып
өлтірген. Мак – нагтен заңы дұрыс емес қылмыскерді сотқа емес,
психиатриялық ауруханаға жіберу туралы қаулы етті.
Қылмысқа қатысу туралы түсінік және оның белгілері.
Қылмысты көбіне бір адам емес бірнеше адам жасайды, өйткені біріккен
қылмыстық әрекет арқылы қылмыс жасау жеңілдейді. Сондықтан да заңда бірге
жасалған қылмыс үшін жауапкершілікке тартылатын адамдар шеңберін және
олардың жауапкершілік негіздері мен шектерін айқындаудың маңызы зор.
Екі немесе одан да көп адамның қылмыс жасауға қасақана бірлесіп
қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады. Қылмысқа қатысу барысында қымыс
жасауға бірнеше адамның қатысуы міндетті. Мұндай жағдайда бұл адамдар
қылмыс субъектісінің белгілеріне ие болуы керек. Есі дұрыс емес немесе
заңда белгіленген жасқа жетпеген адам ешқандай жағдайда да қылмысқа
қатысушы деп танылмайды және қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Бірігу
қылмысқа қатысудың объективтік белгісі ретінде бірнеше адамдардың өз
күштерімен бірлесіп әрекет жасауын білдіреді, оладың барлығы өз күштерін
біртұтас қылмыстық нәтижеге қол жеткізуге бағыттайды. Қымыстық нәтижеге қол
жеткізу үшін күштерін біріктіргенде, қатысушылардың бірі қылмыстың
объективтік жағын орындайды, ал басқалары қылмысты ойдығыдай жасауға
көмектеседі. Біріккен әрекеттер арқылы қол жеткізілген нәтиже барлық
қатысушылар үшін біртұтас, орта, бөлінбейді.
Тек қасақан жасалған қылмыстардың ғана қылмысқа қатысы болуы мүмкін, ал
қылмысқа қатысушы барлық адамдар қасақана түрде әрекет етеді.
Абайсыз қылмыстарда қылмысқа қатысу бомайды. Егер бірнеше адам абайсызда
қоғамға қауіпті жағдай туғызса, оның әрқайсысы жасаған әрекеті үшін жауап
беруге тиіс.
Қылмысқа қатысушылардың түрлері.
Қылмысқа қатысушылардың рөліне байланысты, оларды орындаушы, айдап
саушы және көмектесуші деп бөледі.
Орындаушы – бұл нақты қылмыс құрамының объективтік жағына кіретін
әрекеттерді толықтай немесе ішінара орындайтын адам. Қарақшылықта орындаушы
ретінде затты тартып алған ғана емес, сонымен бірге жәбірленушінің
қарсыласуын жеңу үшін күш қолданатын адам да қылмыстық орындаушы болып
табылады. Қылмыстың орындаушысы заңға сәйкес қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайтын, басқа адамдарды пайдалану арқылы қылмыс жасаған адам да
қылмыстың орындаушысы болып есептеледі. Қылмыстық құқықта мұндай жағдайлар
тікелей орындаушы деп аталады. Қылмыскер қылмыс жасау үшін жасөспірімді
немесе ақыл – есі кем адамды пайдаланатын жағдай сияқты. Ұйымдастырушы –
қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындауына басшылық еткен адам.
Ұйымдастырушы ретінде көбіне нақты қылмыстарды тікелей жасаудан қашатын ең
тәжірибелі, қауіпті қылмыскерлер болады. Көпшілік жағдайда ұйымдастырушы –
бас бастамашы, негізгі басқарушы және қылмыс жоспарының авторы болады.
Басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен
қылмыс жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады. Жоспарлы
орындаушының субъективтік қасиеттерін ескере отырып, айдап салушы
бопсалауды және мадақтауды, оның пайдакүгемдік ниетін пайдаланады, ал кейде
сөз арасында айтылған емеуріннің өзі де жетіп жатады.
Кеңестерімен, нұсқауларымен, ақпараттар жинауымен қымысты жасайтын қару
немесе құралдар берумен немесе қылмысты жасаудағы кедергілерді жоюымен
қылмыстың жасалуына жәрдемдескен адам көмектесуші деп танылады. Сондай – ақ
көмектесуші ретінде қылмыскерді, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге де
құралдарын, қылмыстың ізін және қылмыстық жолмен табылған заттарды
жасыруға, сол сияқты осындай заттарды сатып алуға немесе өткізуге күні
бұрын уде береді.
Қылмыс жасау сатылары.
Қылмыс жасау сатылары қасақана қылмыстың дамуының белгілі бір сатылары.
Заңда үш саты белгіленген: қылмысқа дайындалу; қылмыс жасауға оқталу;
аяталған қылмыс. Қылмысқа дайындалу – бұл адамның қылмыс жасау құралдары
мен қаруларын іздеу, дайындау немесе ыңғайлауы, бірге қылмыс жасаушыларды
іздеуі, қылмыс жасауға сөз байласу немесе қылмыс жасауға қасақана басқа да
қолайлы жағдайлар жасауы, егер қылмыс мұндай жағдайда адамның еркінен тыс
мән – жайларға байланысты аяғына дейін жеткізілмесе. Қылмыс құралдарын
сатып алу тәсілдері заңды болуы мүмкін: қаруды заңға сәйкес сатып алу,
сыйлық ретінде алу,немесе заңсыз да болуы мүмкін: қаруды, мөрлерді,
кілттерді және т.б. ұрлау. Дайындау – бұл
шикізаттардан қылмыс жасау үшін қарулар мен құралдардың жартылай
фабрикаттарын жасау. Бейімдеу – затарды өңдеу, сол арқылы олар қылмыс жасау
үшін жарамды болады (мысалы, кілттің түрін өзгерту). Қылмыс жасауға оқталу
деп – адамның еркінен тыс мән – жайларға байанысты, аяғына дейін
жеткізілмеген жағдайда адамның қылмыс жасауға тікелей бағытталған қасақана
әрекеті немесе әрекетсіздігі танылады. Аяталған қылмыс. Егер адам жасаған
әрекетте қылмыс құрамының барлық белгілері болса, онда қылмыс аяталған
болып есептеледі. Кейбір қылмыстар бегілі бір қоғамға қауіпті жағдай
туғызғанда ғана аяқталған болып есептеледі. Яғни, бұл қылмыстың материалдық
құрамы (мысалы, адам өлтіру өлім туындаған жағдайда аяқталған деп
есептеледі. Егер өлім болмаса, онда адам өлтіруге қастандық жасау болып
табылады).
Қылмыстық жаза тағайындау
Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты,маңызды
саты болып табылады.Өйткенi, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру сотталған
адамды түзеуге, əлеумет тiк əдiлеттiлiктi қалпына
келтiруге, қылмыстардың алдын алуға ықпал етедi. Жазаның осы мақсаттарына
қол жеткiзу көбiне қылмыстық жазаларды əдiл əрi негiздi тағайындаумен
анықталады.Қылмыс жасаған адамға белгiлi бiр жазаны жеке дара тағайындау
Жаза тағайындаудың жалпы негiздерiң деп аталатын арнайы ережелерге сəйкес
жүргiзiледi. Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi дегенiмiз -əрбiр нақты iс
бойынша жаза тағайындау кезiнде сот басшылыққа алуы тиiс заңмен бекiтiлген
белгiлер.Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негiздерi ретiнде:
жазаның əдiлеттiлiгi, мақсатқа лайықтылығы, тиiмдiлiгi айтылады. ҚК-тiң 52-
бабының 1-бөлiгiнде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында белгiленген шекте жəне ҚК-тiң Жалпы
бөлiмiнiң ережелерi ескерiле отырып, əдiл жаза тағайындалады ң - делiнген.
Жаза əдiлеттi деп танылады, егер ол жасалған қылмыстың ауырлығына,
қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiне, кiнəлiнiң жеке тұлғасына жəне
қылмысты жасау жағдайларына сəйкес тағайындалатын болса. Мұнда сəйкесң
терминi бiр ғана ұқсастықты емес, тепе-теңдiк деген мағынада қолданылады,
яғни жаза қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес əлеуметтiк жағынан жəне
арифметикалық жағынан емес заңдық жағынан тең болуы керек дегендi
бiлдiредi. Сонымен бiрге, жаза мəнi жағынан заңды жəне негiздi болуы керек.
Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелерi заңды,
негiздi жəне көз жетерлiк жаза ретiнде қабылдаса ғана əдiлеттi деп
танылады. Тағайындалатын жазаның заңға сəйкестiк
талаптары маңызды. Жасалған қылмыстың қауiптiлiгiн бағалай отырып сот ең
алдымен, аталған қылмыстың түрiне ҚК-тiң Ерекше бөлiмiн дегi заңшығарушының
берген бағасын ескеруi керек. Сондықтан əдiлеттi жаза тағайындаудың
мiндеттi алғышарты болып қылмыстың нақты заңдық саралануы табылады.
Қылмысты саралаудағы қате əдiлетсiз жаза тағайындауға əкеп соғады.
Жазаның мақсатқа лайықтылығы деген соттың тағайындаған мəжбүрлеу шарасының
сотталған адамға оң ықпал етуге сəйкес келу талабын бiлдiредi. Соттың
таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткiзудiң жеткiлiктi құралы
болуы керек. Осыған байланысты ҚК-тiң 52-бабының 2-бөлiгiнде Қылмыс
жасаған адамға оның түзелуi жəне жаңа қылмыстардың алдын алу үшiн қажеттi
жəне жеткiлiктi жаза тағайындалуы тиiс... ң - деп көрсетiлген. Заң сотты жаза
тағайындау кезiнде жаза мақсаттарының бiреуiне
қол жету болып саналатын – жазаның сотталған адамның түзелуiне əсер
ететiндiгiн көре бiлудi, жəне барлық мəн-жайларды ескере отырып, жазаның
мүмкiндiгiнше ең қатаң емес түрiн дұрыс тағайындай бiлудi, оның мөлшерiн
анықтауды мiндеттейдi. Сот жазаны ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң ережелерiн ескере
отырып тағайындайды.
Жаза тағайындау кезiнде сот мына жағдайларды мiндеттi түрде ескеруi тиiс:
1). Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi,
2). Кiнəлiнiң жеке басы;
3). Кiнəлiнiң қылмыс жасағанға дейiнгi жəне одан кейiнгi мiнез-құлқы;
4). Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар;
5). Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мəн-жайлар;
6). Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуiне жəне оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тiршiлiк жағдайына ықпалы.
1). Қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi – бұл Қылмыстық кодекспен қарастырылған
iс-əрекеттiң қылмыстық заңмен қорғалатын объектiлерге нақты зиян келтiру
немесе нақты зиян келтiру қаупiн тудыруының объективтi қасиетi. Əрбiр нақты
қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi қылмыстық құқық теориясында екi категория:
қоғамға қауiптiлiк сипаты (сапалық белгi) жəне қоғамға қауiптiлiк дəрежесi
(сандық белгi) арқылы ашылады.
Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты - қылмыстың сапалық категориясы, ол ең
алдымен, қол сұғушылық объектiсiнiң ерекшелiгiмен, яғни объектiнiң қоғам
мен мемлекет үшiн құнды лығымен, қылмыс нəтижесiнде келтiрiлген зиянның
мөлшерiмен жəне т.б. жағдайлармен анықталады. Барлық қылмыстар бiр- бiрiнен
осы қоғамға қауiптiлiк сипаты бойынша ерекшеленедi.
Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесi - қылмыстың сандық категориясы,
жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешiледi. Ол ең алдымен қылмыс
құрамының белгiлерiмен, объектiге келтiрiлген зардаптың мөлшерi мен сипаты;
кiнəнiң нысаны, мақсат пен ниет; қылмыстың жасалу тəсiлi; субъектiнiң
ерекшелiгi жəне т.б. жағдайлармен анықталады.
Көбiнесе, қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесi қылмыстың объективтiк
жағымен, ал қоғамға қауiптiлiк сипаты - қылмыстың объектiсiмен жəне
субъективтiк жағымен сипатталады. ҚР Жоғары Соты Пленумының 30.04.1999
жылғы Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы
туралың қаулысының 2-пунктiне сəйкес Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк
дəрежесiн анықтағанда,соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тəртiбiн реттейтiн
ҚК-тiң 10-бабының талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық əрекет (кiнəнiң
түрi, себебi, тəсiлi, жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңi, одан болған
ауыртпалық, сотталушылардың əрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дəрежесi
мен сипаты т.б.)
жағдайының барлығын ескеруi тиiсң. Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк
сипаты мен дəрежесiн анықтау кезiнде нақты iс бойынша жинақталған барлық
объективтiк жəне субъективтiк белгiлерiн есепке
алу қажет.
2). Соттар жазаның түрi мен мөлшерiн белгiлеу үшiн елеулi мəнi бар
сотталушының жеке басының мəлiметтерiн жан-жақты, толық жəне объективтi
түрде тексеруi қажет. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабiлеттiлiгi мен қатыстылығын, бiлiмiн, сотталғандығы туралы
мəлiметтердi,сонымен бiрге сотталушының отбасы анықталғаннан кейiн
тағайындалған жаза оның отбасы немесе оның
асырауындағы адамдардың жағдайына қандай əсер ететiнiн ескеруi тиiс.
Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жағдайлар
Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар деп – кiнəлiнiң жеке
басына жəне ол жасаған қылмысқа қатысты, қылмыс құрамынан тысқары тұратын
қылмыс пен қылмыскердiң қоғамға қауiптiлiгiн азайтатын жəне оның
жауаптылығы мен жазасының дəрежесiн төмендететiн түрлi факторларды түсiну
қажет. Жасалған қылмыста жеңiлдетiлген жағдайлардың бар болуы бап санкциясы
шегiндегi жазалардың жеңiлдеу түрiн тағай ындауға, сонымен бiрге қылмыстық
жауаптылықтан толықтай босатуды не шартты соттауды қолдануға мүмкiндiк
бередi.
ҚР Қылмыстық кодексiнiң 53-бабының 1-бөлiгiне сəйкес, қылмыстық жауаптылық
пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайларға мыналар жатқызылады:
1). Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емес
қылмыс жасау. Бұл жеңiлдететiн жағдай дың түрi бiр-бiрiмен байланысты үш
элемент жиынтықтарының бар болуын қарастырады:
а). қылмысты бiрiншi рет жасау – яғни, егер кiнəлi бұрын мүлдем қылмыс
жасамаған болса, немесе ол бұрын қылмыс жасағанымен жауаптылыққа тартудың
ескiру мерзiмi(ҚК-тiң 69-бабы), айыптау үкiмiн орындаудың ескiру мерзiмi
(ҚК-тiң 75-бабы) өтiп кетсе, бұрын жасаған қылмысы үшiн заңмен белгiленген
тəртiппен соттылығы алынған не өтелген болса (ҚК-тiң 77-бабы) ғана
танылады.
б). Онша ауыр емес қылмыс жасау – яғни, жасалғаны үшiн Қылмыстық кодексте
көзделген ең ауыр жаза 2 жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана
жасалған əрекет, ең ауыр жаза 5 жылға бас бостандығынан аспайтын абайсызда
жасалған əрекеттердi жасау.
в). Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау – бұл бағалаушы
категория болғандықтан iстiң нақты барлық жағдайларын зерттеу кезiнде
анықталады. Сонымен қатар, мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы ретiнде кiнəлiнi
қылмыс жасауға итермелейтiн объективтiк жəне субъективтiк факторларды да
түсiну қажет. Мысалы, кiнəлi үшiн кенеттен пайда болған, алдын ала
дайындықсыз, жеке бастың қайғы- қасiретi əсерiнен, қылмыс жасап жатқан
адамдар тобына кездейсоқ тап болуы жəне осы iс-əрекеттердi
жасауға ерiксiз қатысуы, қолайсыз дау-жанжал жағдайында пайда болған
қызбалық əсерiмен қылмыс жасау.
2). Айыпкердiң кəмелет жасқа толмауы - қылмыс жасау сəтiнде он төртке
толған бiрақ он сегiз жасқа толмаған тұлғаның қылмыс жасауы. Заңшығарушы
аталған жағдайды жеңiлдетушi мəн-жағдайлардың қатарына жатқызу себебiн
адамның санасы мұндай жаста қалыптасу сатысында болатындығымен жəне
кəмелетке толмағанның көзқарасы толық бекiмегендiктен өз əрекетiне дұрыс
баға бере алмайтындығымен түсiндiредi.
3). Жүктiлiк жағдайында қылмыс жасау – жүктiлiк мерзiмiне қарамастан кез
келген ауырлықтағы қылмысты жасау жеңiлдетушi мəн-жай болып табылады. Бұл
жағдай əйелдiң жүктiлiк жағдайын дағы ерекше психофизикалық, жоғары
сезiмталдық, тез ашулан шақ, ұстамсыздық жəне жүйке қозуы жағдайларында жиi
болатын дығын ескерiп жеңiлдетушi жағдайлар қатарына енгiзiлген.
4). Айыпкердiң жас балалары болуы – сотталған адамның (ер адамдарға да
қатысты) 14 жасқа толмаған балаларының болуы. Аталған жағдай егер кiнəлi
ата-аналық құқығынан айырылған немесе отбасымен ұзақ уақыт бiрге тұрмайтын
болса, балаларды тəрбиелеумен, оларға материалдық қолдау берумен
айналыспаса, оларға қатал қарайтын болса немесе балаларға қатысты қылмыс
жасаса ескерiлмейдi.
5). Қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық жəне өзге
де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен келтiрiлген зиянды
жоюға бағыттал ған өзге де iс-əрекеттер - қылмыстан келтiрiлген зиянның
орнын толтырумен байланысты жағдайлар.
6). Жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мəн-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебiмен қылмыс жасау – сыртқы факторлардың
əсер етуiнен (жеке, отбасылық, қызметтiк қатынастардан туындайтын қиыншылық
тар) кiнəлiнiң қарсы тұру мүмкiндiгiнiң болмауынан қылмыс жасауы. Ауыр мəн-
жайлардың тоғысуы ретiнде жұмысынан айырылуынан материалдық жағдайының
қиындауын, кiнəлiнiң мүгедектiгiне немесе ауруға шалдығуына байланысты
отбасын асырай алмауы жəне т.б. жағдайлар. Жаны ашығандық себебiмен қылмыс
жасаса, мысалы, ауыр халде жатқан туысына қымбат бағалы дəрi-дəрмектi алуға
мүмкiндiгi болмаған жағдайда, ұрлап алу əрекетi немесе үмiтсiз ауыр өлiм
халiндегi адамды оның сұрауы бойынша өлтiруi (эвтаназия) жəне
т.б.жағдайлар. Мұндай аталған жағдайларда жаны ашу себебiн тудырған фактi
мен жасалған қылмыс арасындағы себептi байланысты анықтау мiндеттi болып
табылады.
7). Күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу салдарынан немесе материалдық
қызметтiк немесе өзге де тəуелдiлiгi себептi қылмыс жасау – бұл қылмыс
жасайтын адамның өз iс-қимылын таңдауға оған зорлық- зомбылық көрсету
нəтижесiнен еркiнiң болмауы жəне оның қылмыс жасау туралы шешiм қабылдауына
материал дық, қызметтiк жəне өзге де тəуелдiлiгiн (туыстық, жеке, мұғалiм
мен оқушы арасындағы жəне т.б.) пайдаланып тiкелей қысым жасау арқылы
жасалатын жағдайлар. Аталған жағдайлар аса қажеттiлiк ретiнде бағаланбаған
жағдайда жауаптылықты жеңiлдетедi.
8). Қажеттi қорғану, аса қажеттiлiк, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды
тəуекел, бұйрықты немесе өкiмдi орындаудың құқықтық дұрыстығының шартын
бұзу жағдайларында қылмыс жасау – яғни ҚК-тiң 32- 37 баптарында
қарастырылған əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлардың заңға сəйкестiк
шарттарын сақтамау нəтижесiнде қылмыс жасауды түсiну қажет. Бұл мысалы, ҚК-
тiң 98,99,100-баптарындағы адам өлтiру қылмысының жеңiлдететiн түрлерi.
9). Қылмыс жасау үшiн түрткi болып табылатын жəбiрлену шiнiң заңға қайшы
немесе адамгершiлiкке
жатпайтын қылығы – кiнəлiнiң қылмысты жəбiрленушi тарапынан орын алған ұрып-
соғу, азаптау, жала жабу, қорлау жəне т.б. құқықбұзушылық сипатындағы
əрекеттер немесе моральға, адамгершiлiкке жат əрекеттер себебiмен қылмыс
жасау. Аталған əрекеттер бiр мəрте немесе жүйелi түрде де жасалуы мүмкiн.
Алайда, заңға қайшылық немесе адамгершiлiкке жатпайтын қылықтарды сот iстiң
мəн-жайларына сəйкес барлық уақытта анықтап отыруы қажет.
10). Шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау нəтижесiнде алынған
мүлiктi iздеуге белсендi жəрдемдесу – аталған əрекеттердiң əрбiрi не
олардың жиынтығы қылмыс жасаған адамның қауiптiлiгiн төмендетедi, оның өз
кiнəсiн түсiнгендiгiн жəне өкiнетiндiгiн дəлелдейдi. Бұл жағдайлар мазмұны
мен мағынасы жағынан бiр-бiрiне жақын болып табылады жəне қылмыскердiң тез
түзелу мүмкiндiгiн куəландырады.
Жоғарыда қарастырылған жауаптылық пен жазаны жеңiл дететiн жағдайлардың
тiзiмi соттар үшiн мiндеттi, бiрақ түпкiлiктi болып табылмайды, сот бұл
бапта қарастырылмаған басқа да жағдайларды үкiмде
көрсете отырып жеңiлдетушi мəн-жай ретiнде тануға құқылы. Тəжiрибеде мұндай
жеңiлдететiн жағдайлардың қатарына кiнəлiнiң денсаулық жағдайы, қоғамға
пайдалы қызметi, асырауында қарт жəне науқас ата-анасының болуы, Отан
алдындағы қызметi, жетiстiктерi үшiн алған награда ларының болуы,
тұрғылықты немесе жұмыс орнынан жағымды мiнездемесiнiң болуы жəне т.б.
жағдайлар жатқызылады.ҚК-тiң 53-бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлген жағдайлар
жазаны жеңiлдетушi жағдайлар ретiнде сотқа ҚК-
тiң Жалпы бөлiмiнiң барлық ережелерiн ескере отырып нақты қылмыс үшiн
қарастырылған баптың санкциясы шегiнде өз қарауы бойынша жаза тағайындау
құқығын бередi. Сонымен бiрге, заңшығарушы 53-баптың 4-бөлiгiнде осы 53-
баптың 1-бөлiгiнiң дң жəне кң тармақтарында көзделген жағдай ларды есепке
алу дəрежесiн ерекше бөлiп көрсеткен. Бұл бапқа сəйкес,егер жасалған нақты
бiр қылмыста шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты
ашуға,қылмысқа басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау
нəтижесiнде алынған мүлiктi iздеуге
белсендi жəрдемдесу; қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей
медициналық жəне өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген
мүлiктiк залал мен моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен
келтiрiлген зиянды жоюға бағытталған өзге де iс-əрекеттердiң бiрi орын
алған болса,бiрақ бұл қылмыста жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлар
болмаған жағдайда жазаның мерзiмi
мен мөлшерi сол нақты қылмыс үшiн көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң
ең жоғары мерзiмiнiң немесе мөлшерiнiң ауыр емес жəне орташа ауырлықтағы
қылмыс жасаған кезде жартысынан, ал ауыр қылмыс жасаған кезде үштен
екiсiнен (32), аса ауыр қылмыс жасаған кезде төрттен үшiнен (43) аспауы
тиiс. ҚК-тiң 53-бабының 3-бөлiгiне сəйкес, егер жеңiлдететiн жағдай ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында қылмыс белгiсi ретiнде көзделген болса,
жаза тағайындау кезiнде ол қайталап ескерiле алмайды.
Жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлар
ҚР ҚК-нiң 54-бабында көрсетiлген жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлар жасалған қылмыстың жəне кiнəлiнiң жеке басының жоғары қауiптi
екендiгiн дəлелдейтiндiктен соттарға тағайындалатын жазаларды күшейтуге
негiз бередi. Жазаның мөлшерiн көтеруге əсер ететiн ауырлататын жағдайлар
болған кезде соттар нақты қылмыс сараланып отырған бап санкциясы шегiндегi
ең қатал жазаны немесе жазаның жоғары мерзiмiн тағайындайды. Заңда
көрсетiлген бұл ауырлататын жағдайлар сотқа кiнəлiнiң жеке басы мен ол
жасаған қылмысты ескере отырып жазаны жеке даралауға мүмкiндiк туғызады.
Сонымен, ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгiнде жауаптылық пен жазаны ауырлататын
жағдайлардың мынадай тiзiмi көрсетiлген:
1). Қылмыстарды бiрнеше рет жасау, қылмыстардың қайта лануы – бұл екi бiр-
бiрiне ұқсас ауырлататынжағдайлар бiр топқа бiрiктiрiлген, олардың екеуi де
кiнəлiнiң аса қауiптi екендiгiн, оның оған қолданылған қылмыстық-құқықтық
мəжбүрлеу сипатындағы шаралардан кейiн де заңтыңдаушылық өмiр кейпiне
оралғысы келмейтiндiгiн куəландырады. Солай бола тұра, заң сотқа оның
алғашқы жасаған қылмысының сипатына байланысты бұл жағдайды ауырлататын
жағдай ретiнде ескермеу құқығын бередi. Көбiне бұл
жағдай, егер кiнəлiнiң алғашқы жəне одан кейiнгi қылмыстары абайсыздықпен
жасалса, не қасақана жасалғанымен ауырлығы онша емес қылмыс қатарына
жатқызыл ған болса ауырлататын жағдай ретiнде
қолданылмауы мүмкiн. Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы жөнiндегi түсiнiктер
ҚК-тiң 11-бабында, ал қылмыстардың қайталануы 13-бабында берiлген. Егер
бұрынғы жасалған қылмысы үшiн кiнəлiнiң соттылығы өтелген не жойылған
болса, жаңа жасаған қылмысы үшiн жаза тағайындау кезiнде бiрнеше реттiк
немесе қайталану жауаптылықты ауырлататын жағдай ретiнде танылмайды.
2). Қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтiру - қылмыстан келтiрiлген зардаптың
ауыр не жеңiл екенiн сот нақты iстi қарау кезiнде келтiрiлген зардаптың
сипатын бағалай отырып анықтайды. Мұндай шешiмге қол
сұғушылық объектiсiнiң маңыздылығы, келтiрiлген зиянның мөлшерi сияқты
жағдайлар əсер етедi. Ауыр зардаптар келтiру тек қасақана қылмыстарда ғана
емес абайсыздықпен жасалған қылмыстарда да жазаны ауырлатады, сондықтан
кiнəнiң нысанына қарамастан бұл жағдай ауырлататын жағдай ретiнде танылуы
мүмкiн. Бұл үшiн сот жасалған əрекет пен келтiрiлген зардап арасындағы
себептi байланысты анықтауы мiндеттi. Сонымен қатар, ҚК-тiң Ерекше
бөлiмiнiң бiрқатар баптарында ауыр зардап келтiру қылмыстың белгiсi ретiнде
танылғандықтан жауаптылықты ауырлататын жағдай ретiнде қарастырылмайды. Ал
ҚК-тiң кейбiр баптарында ауыр зардаптар келтiру қылмыс белгiлерi болып
табылмайды, алайда бұл қылмыстарды жасау нəтижесiнде ауыр зардаптар
туындайды. Мұндай жағдайларда сот осы қылмысты жасау нəтижесiн де ауыр
зардап келтiргенi үшiн ауырлататын жағдай ретiнде тануға құқылы.
3). Адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауым дастықтың қылмыс жасауы - бұл жағдайлардың
ауырлататын жағдайлар қатарына жатқызылуы заңды болып табылады, өйткенi кез
келген топтық қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi барлық уақытта жоғары сипатты
иемденендi. Жоғарыда аталған қылмысқа қатысу нысандарының ұғымы мен
белгiлерi ҚК-тiң 31- бабында баяндалған. Бұл ұғымдар ең алдымен бiр-бiрiнен
өздерiнiң мазмұнымен, қауiптiлiк дəрежесiмен ерекшеленедi. Қылмысты осы
көрсетiлген қатысу нысанының кез келгенiмен жасау осы қылмысқа
қатысушылардың барлығы үшiн, олардың қылмыстағы нақты ролiне қарамастан
ауырлататын жағдай ретiнде танылады.
4). Қылмыс жасағанда айрықша белсендi роль атқару - қатысу шылықпен немесе
қатысып орындаушылықпен жасалған қылмыс тарда қылмысқа əрбiр қатысушы
тұлғаның рольдерi ашылып анықталуы тиiс. Қылмыс жасағанда аса белсендiлiк
танытқан тұлға қылмыстың басқа қатысушыларына қарағанда қауiптiлiгi мен
ерекшеленедi. Мұнда аса белсендi ролi ретiнде оның ұйымдастырушылық,
басқарушылық, басқа қатысушыларды жұмылдыру əрекеттерiн тануға болады.
Кiнəлiнiң аса белсендi ролi ауырлататын жағдай ретiнде оның белсендiлiгiн
сипаттайтын нақты əрекеттердi көрсете отырып соттың үкiмiнде негiзделуi
тиiс.
5). Кiнəлiге психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiнi белгiлi
адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға
тарту – кiнəлi адам өзiнiң қылмыстық мақсаттарына қол жеткiзу үшiн басқа
адамдарды, психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiн немесе мас
күйдегi, қылмыстық жауаптылық жасына жетпеген жасөспiрiмдiтарта отырып
қылмыс жасайды. Қылмыстық құқық теориясынада мұндай əрекеттер тiкелей
орындаушылықң деп аталады. Аталған категориядағы адамдарды қылмысқа тартқан
адам қылмыстың тiкелей орындаушысы ретiнде жауапқа тартылады. Қылмыс
жасауға тарту ң терминi жасөспiрiмдi немесе психикасы бұзылған адамды
қылмысқа айдап салу əрекеттерiн де қамтиды.
6). Ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi бойынша,
басқа адамдардың заңды iс- əрекетi үшiн кектенушiлiктен, басқа қылмысты
жасыру немесе оны жасауды жеңiлдету мақсатында қылмыс жасау – аталған
жағдайда ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi
жасалған қылмыс құрамның мiндеттi белгiсi болып табылмайтын жағдайлар
жөнiнде сөз болып отыр. Сонымен бiрге, басқа адам дардың заңға сəйкес
əрекеттерi үшiн кек алу мақсатында жасалған, мысалы бiр азамат бұзақылық
жасаған адамға ескерту жасаған жағдайда осы кiнəлi адамның оған кектенуiнен
қылмыс жасауы. Басқа қылмысты жасыру не жасауды оңайлату мақсатын да деген
, яғни кiнəлi бiр қылмысты жасырамын деп екiншi қылмысты жасайды. Мысалы П.
деген азамат А. деген азаматты өлтiрген соң , қылмысты жасыру мақсатында
оның үйiн өртеп жiбередi.
7). Жүктiлiк жағдайы кiнəлiге алдын ала белгiлi əйелге қатысты, жас балаға,
қорғансыз немесе дəрменсiз адамға не кiнəлiге тəуелдi адамға қатысты қылмыс
жасау - кiнəлiнiң өзiнiң қылмыстық мақсатына əйел адамның жүктiлiк
жағдайын, жəбiрленушiнiң қорғансыздығы мен дəрменсiздiгiн пайдалануы оның
қоғамға қауiптiлiгiн жəне қатыгездiгiн, онда жағымсыз моральдық
қасиеттердiң бар екендiгiн куəландырады. Жүктi əйелге қатысты қылмыс жасау
тек ғана қасақаналықпен сипатталады. Мұнда қылмыстық жауаптылық туындау
үшiн кiнəлiнiң əйелдiң жүктiлiк жағдайын алдын ала бiлгендiгiн анықтау
қажет.
Жасөспiрiмдер деп заң он төрт жасқа жетпеген адамдарды таниды. ҚК-тiң
Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар баптарында жасөспiрiмдiк жас ауырлататын жағдай
ретiнде қарастырылған, бұл қылмыстарда аталған
ауырлататын жағдайды жаза тағайындау кезiнде қайтадан ескеруге
болмайтындығын айта кету қажет. Қорғансыз немесе дəрменсiз адамдарға ауыр
халде болуына, қарттығына, психикалық не физикалық
жағынан кемтар болуына, ұйқыда жатқандығына, есiнен тануына байланысты
қылмыскерге қарсы тұруға қабiлетсiз адамдарды жатқызуға болады. Кiнəлiге
тəуелдi адамдар деп – материалдық, қызметтiк, жұмысы
жағынан немесе отбасылық жəне т.б. жағынан кез келген тəуелдiлiктегi
адамдар. Бұл тəуелдiлiктердiң жəбiрленушi үшiн өмiрлiк маңыздылығын анықтау
маңызды болып табылады.
8). Белгiлi бiр адамның өзiнiң қызметтiк, кəсiби немесе қоғамдық борышын
өтеуiне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау –
аталған себептер бойынша қылмыс жасау қылмыстың жəне кiнəлiнiң аса
қауiптiлiгiн куəландырады. Мұнда қызметтiк, кəсiби борышын өтеу деп адамның
қызметтiк не кəсiби мiндеттерiне қатысты əрекеттерiн орындауды, ал қоғамдық
мiндеттердi орындау деп кез келген азаматтың өзiне арнайы жүктелген,
сонымен бiрге қоғамның немесе жеке адамдардың мүддесi
үшiн жасайтын əрекеттерiн (құқықбұзушылықтың алдын алу, жасалған не
дайындалып жатқан қылмыс туралы құқыққорғау органдарына хабарлау) түсiну
қажет. Заң бұл жағдайда жəбiрленушiлер ретiнде тек қызметтiк, кəсiби немесе
қоғамдық борышын өтеп жүрген адамдарды ғана емес, сонымен бiрге олардың
туыстарын да қарастырады. Аталған жағдайда жəбiрленушiлердiң жақын
туыстарымен бiрге алыс туыстарын, достарын, таныстарын жəне осы адамдар
үшiн қымбат адамдарды да жатқызуға болады.
9). Аса қатыгездiкпен, садизммен, қорлаумен, жəбiрленушiнi қинап қылмыс
жасау – кiнəлiнiң жəне жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiнiң аса жоғары
екендiгiн сипаттайтын бұл жағдайлар көбiне жеке
адамға қарсы жасалатын қылмыстарда кездеседi. Егер кiнəлi адам
жəбiрленушiге аса ауыр зардаптар келтiрiп, ұдайы азаптаса, сонымен бiрге
оны жақын туыстарының көзiнше қинап жапа шектiрсе немесе қорласа қылмыс аса
қатыгез дiкпен жасалған деп танылады. Саддизм - қатыгездiктiң шектен шыққан
көрiнiсi, бұл жағдайда жəбiрленушiнiң немесе басқа адамдардың азап шегуiнен
қылмыскер лаззат, қанағат алады.
10). Қару, оқ дəрi, жарылғыш заттар, техникалық құралдар, тез тұтанатын
жəне жанғыш сұйықтар, улы жəне радиоактивтi заттар, дəрi дəрмектердi
пайдаланып, күш көрсетiп немесе психикалық мəжбүрлеу не жалпыға қауiптi
əдiстi қолданып қылмыс жасау - қылмыс жасау кезiнде өзiне тəн қасиеттерiне
сай адамдардың өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiруге қабiлеттi қаруларды
қолданып, сонымен бiрге жəбiрленушiге күш қолдану немесе психикалық
мəжбүрлеу, яғни қорқыту арқылы қылмыс жасау жағдайлары қарастырылған.
Жалпыға қауiптi тəсiлмен қылмыс жасау – адамдарға, мүлiк объектiлерiне
едəуiр мөлшерде зиян келтiруге қабiлеттi əдiстермен қылмыс жасау (өрт қою,
жарылыс жасау, жаппай улау,қырып жою жəне т.б.).
11). Төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нəубет жағдайларды
пайдаланып, жаппай тəртiп бұзушылық кезiнде қылмыс жасау – адамдардың қаза
болуына əкелiп соғатын немесе əкеп соғуы мүмкiн, адамдардың денсаулығына,
қоршаған ортаға жəне шаруашылық жүргiзушi объектiлерге нұқсан келтiрген
немесе келтiруi мүмкiн, халықты едəуiр дəрежеде материалдық шығынға
ұшырататын авария, зiлзала немесе апат салдарынан белгiлi бiр аумақта
туындаған жағдайды пайдаланып қылмыс жасау.
12). Алкогольдiк, есiрткiлiк немесе уытқылық елiту жағдайында қылмыс жасау.
Бұл мəн-жайды сот қылмыстың сипатына қарай ауырлатушы деп танымауға құқылы
- қылмысты физиологиялық мас күйiнде,
есiрткiлiк не уытқылық елiту жағдай ында жасау кiнəлiнiң жасаған қылмысының
қоғамға қауiптiлiгiн жоғарлатады. Алайда, қылмыстық заң соттарға жасалған
қылмыс тық əрекетке кiнəлiнiң мастығының
қатысы бар-жоқтығын, оны осындай күйге жеткiзген жағдайларды ескере отырып
бұл жағдайды ауырлатушы мəн-жай ретiнде танымау құқығын берген.
13). Адамның өзi қабылдаған антын немесе кəсiби антын бұза отырып қылмыс
жасауы – кiнəлi адамның өзiнiң берген антын немесе кəсiби антының
талаптарын бұзып, қызметтiк немесе басқа да этика мəселелерiне нұқсан
келтiретiн қылмыс жасауы. Көбiнесе, бұл жағдайлар қылмыс жасаған
əскерилерге, дəрiгерлерге қатысты қолданылады.
14). Қылмыскердiң қызмет жағдайына немесе шартқа байланысты өзiне
көрсетiлген сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы – кiнəлiнiң өзiне қызметi
бойынша көрсетiлген сенiмге немқұрайлы қарауы немесе шартпен берiлген
сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы. Сот тəжiрибесi көрсетiп отырғандай, бұл
жағдай көбiнесе мемлекеттiк қызмет, жергiлiктi өзiн өзi басқару органдары,
экономикалық қызмет саласында орын алады.
15). Өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау-
өкiмет өкiлi болып табылмайтын адамның белгiлi бiр қылмыстық нəтижеге жету
үшiн өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын заңсыз пайдалану арқылы
жеке азаматтардың, қоғам мен мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiн
бұзуға бағытталған əрекеттерi.
Жоғарыда талданған жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайдың кез келгенi,
егер ол ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң белгiлi бiр бабында ауырлататын белгi
ретiнде көрсетiлген болса нақты қылмыс үшiн жаза тағайындау кезiнде
қайталап ауырлатушы жағдай ретiнде ескерiлмеуi тиiс. Жауаптылық пен жазаны
ауырлататын жағдайлардың жоғарыда аталған тiзiмi түпкiлiктi, яғни жаза
тағайындау кезiнде осы тiзiмде көрсетiлмеген қандай да бiр жағдайды
ауырлатушы жағдай ретiнде қайталап тануға жəне олардың қатарын кеңейтуге
болмайды деген сөз. Солай бола тұра, сот кiнəлiнi немесе
ол жасаған қылмысты жағымсыз жағынан сипаттайтын жоғарыдағы тiзiмге
кiрмейтiн жағдайларды анықтаған жағдайда жаза тағайындау кезiнде сот
үкiмiнде көрсетуге құқылы.
Заңда белгiленген жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау
Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi сот жаза тағайындау кезiнде
басшылыққа алуы тиiс бiрқатар ережелердi бекiтiп бердi. Онда қылмыс
сараланып отырған ҚК Ерекше бөлiмi бабының санкциясында
қарастырылған шекте жəне мөлшерде жазаны таңдау қажет екендiгi
қарастырылған. Сонымен бiрге осы жалпы ережеден шығатын бiр ерекше жағдай
бар, бұл ерекше жағдай сотқа заңда қарастырылған жазадан
гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау мүмкiндiгiн бередi. Аталған жағдай белгiлi
бiр санкцияда қарастырылған ең төменгi жазаның өзi жасалған қылмыстың
жағдайларын ескере отырып қатаң деп танылған жағдайлар үшiн
қарастырылған. ҚР ҚК-нiң 55-бабында аталған мəселе былайша көрсетiлген:
əрекеттiң мақсаттары мен себептерiне, айыпкердiң ролiне, оның қылмыс
жасау кезiндегi немесе одан кейiнгi мiнез-құлқына байланысты ерекше мəн-
жайлар жəне əрекеттiң қоғамдық қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр азайтатын басқа
да мəн-жайлар болған кезде, сондай-ақ топтық қылмысқа қатысушы топ жаса ған
қылмыстарды ашуға белсене жəрдемдескен кезде жаза ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң
тиiстi бабында көзделген ең төменгi шектен төмен тағайындалуы мүмкiн, не
сот жазаның осы бапта көзделгенiнен неғұрлым жеңiл
түрiн тағайындауы не мiндеттi жаза ретiнде көзделген қосымша жаза түрiн
қолданбауы мүмкiн ң .Аталған бапта көрсетiлген əрекеттiң қоғамдық
қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр азайтатын басқа да мəн-жайлар
ретiнде тəжiрибеде жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жағдайлардың заңдағы
тiзiмiне енген жағдайлармен қатар бұл тiзiмге енбеген жағдайларды да
таниды. ҚК-тiң 55-бабынан шығатын қорытынды, заң жазаны жеңiлдетудiң
мынадай үш түрiн қарастырады:
1). ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазаның
ең төменгi шегiнен де төмен жаза тағайындау;
2). ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазадан
гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау;
3). ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған мiндеттi
жаза ретiндегi қосымша жазаны тағайындамау;
Бiрiншi жағдайда, заңда қарастырылған жазаның ең төменгi шегiнен де төмен
жаза тағайындау деген сот тиiстi баптың санкциясында көрсетiлген жазаның
түрi сияқты жаза тағайындайды, бiрақ сот жазаның мөлшерiн, шегiн төменгiден
де қысқартады. Мысалы, ҚК-тiң 103 бабының 1 бөлiгi бойынша 3 жылдан 7 жылға
бас бостандығынан айыру жазасы қарастырыл ған. Егер сот осы қылмыс үшiн
төменгi шектен төменiрек жаза тағайындағысы келсе, 2 немесе 1 жыл бас
бостандығынан айыруды қолдануы мүмкiн,
бiрақ бұл жағдайда бас бостандығынан айыру 6 айдан төмен болмауы тиiс.
Өйткенi, соттың аталған
жаза үшiн белгiленген ең төменгi шектен төмен жеңiлдетуге құқығы жоқ.
Екiншi жағдай бойынша, заңда қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза
тағайындау кезiнде сот ҚК 39- бабындағы жеңiлiрек жазадан ауыр, қатаң
түрiне қарай тiзiлген жазалар жүйесiне сүйенедi. Бұл жағдайдасот қылмыс
сараланып отырған бап санкциясында қарастырылған жазадан гөрi жазаның
жеңiлiрек түрiн таңдауы мүмкiн. Мысалы, жоғарыдағы бас бостандығынан айыру
жазасының орнына одан жоғары орналасқан ҚК 39-бабындағы жазаның бiрiн
тағайындауы мүмкiн. Бұл тұста айта кету қажет, Қылмыстық
кодексте көптеген қылмыс тардың санкцияларында балама жаза түрлерi
қарастырылған. Мысалы, 98 баптың 1 бөлiгiнiң санкциясында 3 жылға дейiнгi
мерзiмге бас бостандығын шектеуге немесе 6 айға
қамауға немесе 3 жылға бас бостандығынан айыруға жазаланады деп
көрсетiлген. Мұндай кезде баптың санкциясындағы балама жаза түрлерiнiң
бiрiн жеңiлдеу жаза ретiнде тағайындауға болмайды. Үшiншi жағдай бойынша
мiндеттi жаза ретiнде баптың санкциясында қарастырылған қосымша жазаны
сотiстiң ерекше мəн-жайлары бар деп таныған жағдайда жəне тағайындалған
жазаны жеңiлдету үшiн қолданбауы мүмкiн. Мысалы, ҚК-тiң 179 бабының 2
бөлiгiнде 5 жылдан 12 жылға дейiнгi мерзiмге мүлкiн
тəркiлей отырып бас бостандығын айыруға жазаланады делiнген. Мұнде заң
қосымша жазаны қолдануды мiндеттеп отырғанымен, соттың жазаны жеңiлдете
отырып қосымша жаза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz