Қазақстан Республикасының коммерциялық банктердің валюталық операциялары және олардың дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР: ҰҒЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ
1.1 Валюта қатынастарының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Валюта операцияларының мәні мен олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Валюта қатынастарын реттеу және валюталық операцияларды
құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4 Валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі тәуекелдердің түрі ... ... .28
2 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ.ның ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАР ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ филиалының
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ валюталық қатынастарды ұйымдастыру және оларды құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ филиалының валюталық операцияларының құрылымы мен динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Валюталық тәуекелдерді басқару жғне оларды сақтандыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Коммерциялық банктердің валюта нарығында бәсекеге қабілеттілігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.3 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ клиенттері үшін шетелдік валютада банк қызметтерінің даму перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОСЫМША
1 ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР: ҰҒЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ
1.1 Валюта қатынастарының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Валюта операцияларының мәні мен олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Валюта қатынастарын реттеу және валюталық операцияларды
құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4 Валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі тәуекелдердің түрі ... ... .28
2 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ.ның ВАЛЮТАЛЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАР ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ филиалының
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ валюталық қатынастарды ұйымдастыру және оларды құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ филиалының валюталық операцияларының құрылымы мен динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Валюталық тәуекелдерді басқару жғне оларды сақтандыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Коммерциялық банктердің валюта нарығында бәсекеге қабілеттілігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.3 «Альфа.банк» Еншілес Банк» АҚ клиенттері үшін шетелдік валютада банк қызметтерінің даму перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОСЫМША
Еліміз Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: "Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саясаи және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізді. /1/
2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы – қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады: "Қазақстан өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық сеніммен қадам басты!"
Өткен жылы біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл – біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Президентіміздің өткен жылғы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: "Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз бар деп пайымдаған еді. /2/
Елдің сыртқы экономикалық қызметін қайта құру комерциялық банктердің жұмыстарында, олардың сыртқы және ішкі байланыстарының барлық қырларында тиісті өзгерістерді талап етеді. Халықаралық мәмілелерді жүзеге асырған кезде оған банктік қатысу түрі ретінде валюталық операциялар туралы мәселе тұрады. Халықаралық сауда және халықаралық масштабтағы ақшалар мен капитал қозғалысы шетел валютасындағы мәмілелердің негізі болып табылады.
2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы – қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады: "Қазақстан өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық сеніммен қадам басты!"
Өткен жылы біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл – біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Президентіміздің өткен жылғы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: "Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз бар деп пайымдаған еді. /2/
Елдің сыртқы экономикалық қызметін қайта құру комерциялық банктердің жұмыстарында, олардың сыртқы және ішкі байланыстарының барлық қырларында тиісті өзгерістерді талап етеді. Халықаралық мәмілелерді жүзеге асырған кезде оған банктік қатысу түрі ретінде валюталық операциялар туралы мәселе тұрады. Халықаралық сауда және халықаралық масштабтағы ақшалар мен капитал қозғалысы шетел валютасындағы мәмілелердің негізі болып табылады.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Преидентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 2007ж. 28 ақпан //Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007ж.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Преидентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғыру жолында». 18.02.2005 ж.
3. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030 стратегиясы
4. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона «О Национальном Банке». Алматы, 30 марта 1995 года.
5. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона « О банках и банковской деятельности», Алматы, 31 августа 1995 года
6. Алибекова Ф.Р. О понятии "банк" и "банковская услуга" // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N10. - С. 28-30
7. А.Д. Шеремет, Г.Н.Щербакова. Финансовый анализ в коммерческом банке – М.: Финанасы и статистика, 2000. – 256 с.
8. Банковское дело: учебник/ под ред. Тавасиева: М: Юнити – Бана, 2004 – 527с.
9. Лим А. Депозит - капитал, приносящий доход // Финансы Казахстана= Каржы Каражат. -Алматы, 2000. -N 11-12. - С. 69-70
10. Лисак Б. Межбанковские заимствования - как инструмент финансовой политики коммерческих банков // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N 5. - С. 21-24
11. Лисак Б.И. Оценка эффективности банковских услуг по инкассации (методический аспект) // Банки Казахстана. -Алматы, 2001. - № 6. - С. 18-20.
12. Лисак Б.И. Об оценке эффективности операций банков по предоставлению гарантий // Банки Казахстана. -Алматы, 2001. - № 7. - С.4-6
13. Маркова О. М. Коммерческие банки и их операции. -М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1995.
14. Жунусова Г. Некоторые особенности банковской конкуренции// АльПари. -Алматы, 2000. -N3-4. - С.100-103. -Библиогр.: 8назв.
15. Коробов Ю. И. Практика банковской конкуренции. Саратов: Издат. центр Сарат. экон. академии, 1996г.
16. Куанова Г. Теоретические основы развития депозитного рынка// Евразийское сообщество. -Алматы, 2001. -№3. - С. 72-83. -Библиогр.: 11 назв.
17. Е.Ф. Жуков. Банковское дело. 2-ое издание. – М: 2006.
18. Полушкин В.Ю. Анализ стабильности управления активными и пассивными операциями в коммерческом банке// Бухгалтерия и банки. -2000. -N1. - С. 40-48
19. Виноградова Т. Н. Банковские операции: Учеб.для сред. проф. образования. - Ростов н/Д: Феникс, 2001. -378 с.
20. Гарантирование банковских депозитов : Мировая практика и российские проблемы/ Э. Перотти, С. Фриз, К. Эггенбергер, М. Малютина // Деньги и кредит. -2000. -N 6. - С. 47-53.
21. Давлетова М.Т. Современное состояние банковской системы и перспективы развития рынка банковских услуг в Казахстане// Финансы Казахстана= Каржы Каражат. -Алматы, 2000. -№ 9-10. - С.37-50
22. В.Е. Черкасов. Финансовый анализ в коммерческом банке. Москва: Инфра-М. 1995г.
23. С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктер операциялары: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 229 бет.
24. Деньги,кредит,банки /Под ред Г.С.Сейткасимова. -Алматы: Экономика, 1996. -363 с.
25. Джозлин Р.В. Банковский маркетинг. М.: Финансы и статистика, 1998г.
26. Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции: Учеб. для ВУЗов. - М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1997. -471 с.
27. Марченко Г. Доклад на Международном экономическом саммите "Евразия 2000" // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N5. - С.2-6
28. Марченко Г. А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития // Банки Казахстана. -Алматы, 2001. -№ 10. - С. 2-11.
29. Марченко Г. Современное состояние и перспективы развития финансового рынка и банковской системы Казахстана // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N3. - С.2-5
30. Махмутова М. Эволюция банковской системы // Банки Казахстана. -Алматы, 2005. -N 5. - С. 16-20
31. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. Управление и операции. Б.М., 1994.
32. Утеулин Е. Основные операции банков// Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -№ 3. - С.60-61
33. Черкасов В.Е. Банковские операции: маркетинг,анализ,расчеты: Учеб.-практ.пособие. -М.: Метаинформ, 1995. - 208 с..
34. Эмери И. Дела банковские // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N5.
С. 9- 11
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Преидентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғыру жолында». 18.02.2005 ж.
3. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030 стратегиясы
4. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона «О Национальном Банке». Алматы, 30 марта 1995 года.
5. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона « О банках и банковской деятельности», Алматы, 31 августа 1995 года
6. Алибекова Ф.Р. О понятии "банк" и "банковская услуга" // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N10. - С. 28-30
7. А.Д. Шеремет, Г.Н.Щербакова. Финансовый анализ в коммерческом банке – М.: Финанасы и статистика, 2000. – 256 с.
8. Банковское дело: учебник/ под ред. Тавасиева: М: Юнити – Бана, 2004 – 527с.
9. Лим А. Депозит - капитал, приносящий доход // Финансы Казахстана= Каржы Каражат. -Алматы, 2000. -N 11-12. - С. 69-70
10. Лисак Б. Межбанковские заимствования - как инструмент финансовой политики коммерческих банков // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N 5. - С. 21-24
11. Лисак Б.И. Оценка эффективности банковских услуг по инкассации (методический аспект) // Банки Казахстана. -Алматы, 2001. - № 6. - С. 18-20.
12. Лисак Б.И. Об оценке эффективности операций банков по предоставлению гарантий // Банки Казахстана. -Алматы, 2001. - № 7. - С.4-6
13. Маркова О. М. Коммерческие банки и их операции. -М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1995.
14. Жунусова Г. Некоторые особенности банковской конкуренции// АльПари. -Алматы, 2000. -N3-4. - С.100-103. -Библиогр.: 8назв.
15. Коробов Ю. И. Практика банковской конкуренции. Саратов: Издат. центр Сарат. экон. академии, 1996г.
16. Куанова Г. Теоретические основы развития депозитного рынка// Евразийское сообщество. -Алматы, 2001. -№3. - С. 72-83. -Библиогр.: 11 назв.
17. Е.Ф. Жуков. Банковское дело. 2-ое издание. – М: 2006.
18. Полушкин В.Ю. Анализ стабильности управления активными и пассивными операциями в коммерческом банке// Бухгалтерия и банки. -2000. -N1. - С. 40-48
19. Виноградова Т. Н. Банковские операции: Учеб.для сред. проф. образования. - Ростов н/Д: Феникс, 2001. -378 с.
20. Гарантирование банковских депозитов : Мировая практика и российские проблемы/ Э. Перотти, С. Фриз, К. Эггенбергер, М. Малютина // Деньги и кредит. -2000. -N 6. - С. 47-53.
21. Давлетова М.Т. Современное состояние банковской системы и перспективы развития рынка банковских услуг в Казахстане// Финансы Казахстана= Каржы Каражат. -Алматы, 2000. -№ 9-10. - С.37-50
22. В.Е. Черкасов. Финансовый анализ в коммерческом банке. Москва: Инфра-М. 1995г.
23. С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктер операциялары: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 229 бет.
24. Деньги,кредит,банки /Под ред Г.С.Сейткасимова. -Алматы: Экономика, 1996. -363 с.
25. Джозлин Р.В. Банковский маркетинг. М.: Финансы и статистика, 1998г.
26. Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции: Учеб. для ВУЗов. - М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1997. -471 с.
27. Марченко Г. Доклад на Международном экономическом саммите "Евразия 2000" // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N5. - С.2-6
28. Марченко Г. А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития // Банки Казахстана. -Алматы, 2001. -№ 10. - С. 2-11.
29. Марченко Г. Современное состояние и перспективы развития финансового рынка и банковской системы Казахстана // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N3. - С.2-5
30. Махмутова М. Эволюция банковской системы // Банки Казахстана. -Алматы, 2005. -N 5. - С. 16-20
31. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. Управление и операции. Б.М., 1994.
32. Утеулин Е. Основные операции банков// Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -№ 3. - С.60-61
33. Черкасов В.Е. Банковские операции: маркетинг,анализ,расчеты: Учеб.-практ.пособие. -М.: Метаинформ, 1995. - 208 с..
34. Эмери И. Дела банковские // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N5.
С. 9- 11
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Ибатаев Елдос Куандыкович
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктердің валюталық операциялары
және олардың дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 522530 – Қаржы
Астана 2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Қаржы кафедрасының меңгерушісі
С.Е. Керімқұловпен
қорғауға жіберілді
___________________2007ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстан Республикасының коммерциялық банктердің
валюталық операциялары және олардың дамуы
Мамандық: 522530 – Қаржы
4 курс студенті:
Ибатаев Е.К.
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к., доцент
Мерғалиев Б.Қ.
Астана 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Валюта қатынастары және валюталық операциялар: ұғымы, түрлері және
құқықтық реттелуі
1.1 Валюта қатынастарының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Валюта операцияларының мәні мен олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Валюта қатынастарын реттеу және валюталық операцияларды
құқықтық қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...17
1.4 Валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі тәуекелдердің
түрі ... ... .28
2 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ-ның валюталық
операциялар қызметін ұйымдастыру жолдары
2.1 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ филиалының
жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ валюталық қатынастарды ұйымдастыру
және оларды құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ филиалының валюталық операцияларының
құрылымы мен динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..39
3 Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялардың дамуының
проблемалары мен болашағы
3.1 Валюталық тәуекелдерді басқару жғне оларды сақтандыру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.2 Коммерциялық банктердің валюта нарығында бәсекеге қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.3 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ клиенттері үшін шетелдік валютада
банк қызметтерінің даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
Қосымша
КІРІСПЕ
Еліміз Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
2007 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен
отырысындағы Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі
Жолдауында: "Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен
біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан
барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына
түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саясаи және әкімшілік тұрғыда жан-жақты
сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз
Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да
көзімізді жеткізді. 1
2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы – қоғамымыздың келешектегі
келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады:
"Қазақстан өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа
кезеңіне нық сеніммен қадам басты!"
Өткен жылы біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске
асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл – біздің әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті 50 елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты
мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Президентіміздің өткен жылғы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: "Біз қатаң бәсекеге әзір
тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты
халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те.
Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық,
әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік
капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге
міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз
бар деп пайымдаған еді. 2
Елдің сыртқы экономикалық қызметін қайта құру комерциялық банктердің
жұмыстарында, олардың сыртқы және ішкі байланыстарының барлық қырларында
тиісті өзгерістерді талап етеді. Халықаралық мәмілелерді жүзеге асырған
кезде оған банктік қатысу түрі ретінде валюталық операциялар туралы мәселе
тұрады. Халықаралық сауда және халықаралық масштабтағы ақшалар мен капитал
қозғалысы шетел валютасындағы мәмілелердің негізі болып табылады.
Банктер шетел валютасының сұранысы мен ұсынысы арасындағы шынайы делдалы
болып табылады. Банктің валюта білімінің негізгі міндеті оның клиенттерін
бір валютадағы активтер мен капиталдарды басқа валютаға конверттеу
мүмкіндігімен қамтамасыз ету болып табылады. Банктер өз қызметтерін валюта
рыногында валюта операцияларын жүргізу арқылы жүзеге асырады.
Валюта операциялары мерзімдеріне байланысты шетел валютасымен қолма-қол
және шұғыл операциялар болып бөлінеді, шұғыл операцияларды конверсиялық,
сақтандыру және алып-сатарлық деп бөлу де қабылданған, дегенмен мұндай бөлу
шартты түрде ғана. Қолма-қол операцияларының ішінде спот (spot)
операциясын, сондай-ақ банктер ағымдағы валюталық ұстанымдарды басқару үшін
қолданатын овернайт (overnight), туморроу нексті ( tomorrow next )
және дэй – то - дэй своп ( day - to - day swap ) сияқты операциялары
ерекшеленеді. Шұғыл операцияларға форвард (forward), опцион ( option ),
своп (swap) жатады.
Халықаралық сауда коммерциялық операция жасаған кезде валюталық
тәуекелден (валюта курсының өзгеру тәуекелінен) сақтандыру қажеттілігі
туындайтындықтан шетел валютасымен шұғыл мәмілелердің пайда болуын және
дамуын қажет етеді. Сондықтан форвард, опцион, своп сияқты валюта
операциялары хеджирлеу (валюталық тәуекелден сақтандыру) мақсатында кеңінен
пайдаланылады. Пайдаланылатын валюталық операциялардың түрлеріне байланысты
шұғыл валюта мәмілесін жүргізу нәтижесінде валюталық тәуекелден сақтандыру
құны мен оны жабу толықтығы ерекшеленеді. Тиесінше, сақтандыру құны мен
тиімділігін есептеу, сондай-ақ валюталық тәуекелді жабуын бағалау
қажеттілігі туындайды. Шұғыл мәмілелер алып-сатарлық операцияларды жүргізу
үшін ыңғайлы құрал болып табылады, мұндай операциялар қандай да бір өтімді
құралдардың болуын қажет етпейді, және шебер қолданылған жағдайда олар
банкке елеулі пайда әкелуі мүмкін.
Алайда валюта рыногы капиталдарының рыногы, бағалы қағаздар рыногы мен
тауарлар мен қызметтердің әлемдік рыноктары сияқты басқа да рыноктармен
тығыз байланыста өмір сүреді және дамиды. Осылайша, валюта рыногының
қатысушылары валюталық тәуекелге ғана емес, ішінде несиелік тәуекел және
проценттік ставкасының өзгеруі тәуекелі немесе проценттік тәуекел сияқты
басқа да тәуекел түрлеріне ұшырайды.
Бұл салада банк қызметі барлық әлемдік қаржы орталықтарында валюта
бәсекелестігіне біркелкі диапазонда баға белгілеу үрдісінен құтыла алмайды.
Егер қандай да сәтте бір қаржы орталығында нарықтық ставка орташадан тым
қатты ауытқитын болса, тепе-теңдік әр жердегі баға айырмашылықтарынан пайда
түсіру процесін білдіретін төрелік арқылы қалпына келтіріледі. Осылайша
валюталық бизнес ақша жүйесінде аса маңызды реттеуші ретінде әрекет етеді.
Әдетте жалпы ұлттық маңызы бар ірі банктердің, сондай-ақ жергілікті
бизнестің халықаралық есеп айырысу қызметтерін көрсететін жергілікті
банктердің бір қатарының білікті дилерлер жұмыс істейтін валюта бөлімдері
болады. Өз клиенттерінің нұсқаулықтарын ғана орындайтын және өзінің жеке
шоты үшін бизнеспен айналыспайтын банктер валюта маманының қызметін қажет
етпейді. Бұл жағдайда оның рөлі клиенттер мен басқа банктердің арасындағы
делдалдыққа жғне клиенттің нұсқаулығын кәсіби деңгейде орындауға
келетіндіктен оларға осы істе жалпы білімі бар қызметкері болса жеткілікті.
Халықаралық сауданың өсуімен және алпысыншы және жетпісінші жылдың
басындағы капиталды көшіруді ырықтандыру шараларымен валюта бизнесі
анағұрлым дамыды. Ставкалардың күрт флуктациялары кезінде бағамдардың еркін
тербелісі жағдайларында шетел валютасымен мәміле жасау көлемі анағұрлым
өсті, бірақ рынокта алып-сатарлықта шектен тыс қаптап кетті, ол жетпісінші
жылдарда бірнеше банктің құрып кетуіне әкеп соқтырды. Сол уақыттан бастап
қаржы органдарының бірқатар елдерге шектеу қоюының арқасында, сондай-ақ
банк ішілік ережелердің қатаңдығын күшейту арқасында валютаның халықаралық
саудасы анағұрлым реттелді. Алайда ол үшін халықаралық валюта жүйесін
қалыптастыру бойынша ауқымды жұмыстар талап етілді (бүгінде талап етілуде).
Біздің елімізде валюта операцияларын және оның жүргізілу техникаларын
үйренуге байланысты мәселелердің теориялық және практикалық маңызы зор. Бұл
еліміздің сыртқы экономикалық қызметін одан әрі дамыту қажеттілігіне,
теңгенің конверттелуіне, еліміздегі банктік жүйелердің күрт дамуына және
валюталық операцияларды жүзеге асыруға лицензия алған және еліміздің
ішінде құрылып жатқан валюта рыногын және халықаралық валюта рыногын
игеруге алғаш қадам жасаған жаңа банктердің пайда болуына байланысты,
сондай-ақ елімізде жүргізіліп жатқан реформалардың барлық бағамдарына
байланысты. Рынокта валюта операцияларын жүргізу техникасын білу банктерге
және сыртқы сауда мәмілелеріне қатысушыларға валюталық тәуекелдерден
сақтануға, шетел валютасының негізсіз шығынын болдырмауға, алып-сатарлық
ойын мен бағамдар айырмашылықтарында қосымша пайда табуға мүмкіндік береді.
Бұл барлығы Қазақстан Республикасының банктеріне халықаралық валюта рыногын
игеруге көмек ретінде алынды.
Осы диплом жұмысының мақсаты валюта операцияларын талдау және олардың
дамуы. Алға қойылған мақсатқа байланысты мынадай міндеттерді атап өту
қажет:
* валюта қатынастары және валюталық операциялар: ұғымы, түрлері және
құқықтық реттелуі
- Альфа-банк ЕБ ААҚ валюталық операцияларын талдау 2004-2006 жж. үшін
банктің қаржы крсеткіштерін талдау;
- Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялардың дамуының
проблемалары мен болашағы
Осы диплом жұмысының зерттеу объектісі “Альфа-банк” ДБ ААҚ, оның
валюталық операцияларды қаржылық-экономикалық талдауға құрылған қаржылық
есептілігінің негізінде болатын.
1 ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР: ҰҒЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
Бұл бөлімде валюта қатынастарының ұғымы, валюта операцияларының мәні мен
олардың түрлері, валюта қатынастарын реттеу жғне валюталық операцияларды
құқықтық қамтамасыз ету, валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі
тәуекелдердің түрі қарастырылады.
1.1 Валюта қатынастарының ұғымы
Валюта қатынастары – бұл экономикалық қатынастардың құрамдық элементі,
демек, олардың дамуы соңғысының ерекшелігін ескеруі тиіс. Бұл дегеніміз,
валюта қатынастарына қолданылатын экономикалық құбылыстар арасындағы елеулі
себеп-салдарлық байланыстарды көрсететін экономикалық заңдардың қолданысы
туралы айтуымыз қажет. Кез келген экономиканы, оның ішінде Қазақстан
экономикасын қарастырған кезде валюта қатынастарын ақша айналымына,
тауарлардың сұранысы мен ұсынысына байланыстыру қажет. Валюта қатынастарын
дамыту үшін неғұрлым қолайлы жағдайлар жасау орынды. Мемлекет ол үшін
барлық қажеттіліктермен қамтамасыз етуі тиіс. Экономикалық, оның ішінде
валюта қатынастары неғұрлым сәтті, тимді дамитын болса, соғұрлым
экономикалық өсім мен халықтың әл-ауқатының деңгейі жоғары болады.
Валюта қатынастары – бұл валютаның халықаралық айналымда жұмыс істеуі
кезінде туындайтын қатынастар.
Валюта қатынастарының қажеттілігі еңбектің халықаралық бөлінуімен, оның
әлемдік сауда арқылы мамандандырылуымен және одан кейінгі кооперациясымен
негізделген.
Мемлекеттің ішіндегі валюта қатынастарының субъектілеріне мыналарды
жатқызу қабылданған:
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі.
2. Қазақстан Республикасының үкіметі.
3. Уәкілетті банктер – банктер мен валюталық операцияларды жүргізуге
Ұлттық банктен лицензия алған өзге де кредиттік ұйымдар.
4.Экспорттық-импорттық операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар.
5. Валюта биржалары.
6. Инвестициялық және зейнетақы қорлары.
7. Валюталық және брокерлік фирмалар.
8. Жеке тұлғалар.
Валюта қатынастарының объектісіне валютамен жасалған операциялар жатады.
Валюта қатынастары субъектілерінің санының көптігі олардың экономикалық
мүдделерін есепке алу қажеттілігін негіздейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі мен Қазақстан Республикасының
өкіметінің экономикалық мүдделері мемлекет мүддесіне бағынысты болуы тиіс,
атап айтқанда экономикалық өсім мен жоғары өмірлік станддарттарға жету.
Алайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі валюта қатынастарының
негізгі реттеуші рөлін атқарып келеді. Бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі тұрақты сыртқы тепе-теңдікті қолдау, еліміздің алтын-валюта
резервтерін және шетел валютасында номиналданған мемлекеттік борышты реттеу
қажеттілігін негіздейді. Уәкілетті коммерциялық банктердің экономикалық
мүдделері валюталық операцияларын жүргізуден түскен түсімді арттырумен
байланысты. Уәкілетті коммерциялық банктер өздері қызмет көрсететін
экспорттық-импорттық операциялардан, айырбас орындарынан және әр түрлі
басқа валюта операцияларынан түскен кірісті алады. Сайып келгенде,
коммерциялық банктер сыртқы сауда операциялары көлемінің ұлғаюына мүдделі
болады.
Ұлттық валюта бағамының тұрақсыздығы коммерциялық банктің валюта
бөлімінің пайдасын арттырады, алайда банктің қалған бөлімдерінің
жұмыстарына жағымсыз ықпал етеді. Коммерциялық банктер тұрақты үдемелі
дамып келе жатқан экономикаға ынталы.
Валюта қатынастары халықаралық тауарлармен сауда жасаумен және капитал
қозғалыстарымен байланысты. Валюта рыноктарында бір жағынан ішкі
субъектілердің мүдделері, екінші жағынан олардың сыртқы әріптестерінің
мүдделерімен қақтығысады. Валюта қатынастарының сыртқы субъектілеріне:
1. Шетел мемлекеттерінің үкіметтері ;
2. Халықаралық валюталық-қаржы ұйымдары (ХВҚ, Әлемдік банк);
3. Шетелдік зады және жеке тұлғалар жатады.
Валюта қатынастарының сыртқы субъектілерінің өздерінің жеке мүдделері
бар: экономикалық, саяси және т.б. Валюта қатынастарының арқылы
субъектілерінің экономикалық күресі туындайды. Мемлекет экономикалық өсуге
жеткізуге бағытталған әрекетті қолдай отырып, елдің көпшілік тұрғындарының
мүддесін қорғауы тиіс. Қазақстан Республикасының өкіметі мен Ұлттық банкі
валюта қатынастарын дамытуға көмектесетін осындай валюталық жүйенің
қалыптасуын қамтамасыз етуі тиіс.
Валюталық жүйе – валюта қатынастары ұйымдасқан нысан.
Валюталық жүйе экономика жүйесінің түрімен тікелей байланысты. Валюталық
жүйе валюта қатынастарының дамуына көмектесуі тиіс. Осы оның негізгі
мақсаты болып табылады.
Валюталық жүйе өндіріске қатысты екінші болып табылады, бірақ ол сонымен
қатар салыстырмалы дербестікке ие және оған кері ықпал көрсетеді.
Ұлттық, аймақтық және әлемдік валюталық жүйелері ерекшеленеді. Ұлттық
валюталық жүйе бір жағынан, ұлттық ақша жүйесінің ажырамас бөлігі болып
табылады, басқа жағынан, ол басқа ұлттық валюталық жүйелермен өзара
әрекетте болады.
Ұлттық валюталық жүйеге мыналарды жатқызады:
• Валюта қатынастарының субъектілері – валюта қатынастарының қатысушылары;
• Валюта қатынастарының объектісі – валюта және валюталық операциялар;
• Валюта қатынастары – халықаралық айналымда валюталардың жұмыс істеуі
кезінде туындайтын қатынастар;
• Валютамен операциялар жүргізілуін талқылайтын институттар - валюталық
рыноктар мен алтын рыноктары;
• Ұлттық реттеуші органдар – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі,
Қазақстан Республикасының өкіметі;
• Ұлттық валюта бағамының режимі: тіркелген валюта бағамының режимі,
шектеулі-солқылдақ валюта бағамының режимі, қалқымалы валюта бағамының
режимі.
• Валюталық шектеулер мен бақылаудың болуы немесе жоқтығы – ұлттық
валютаның конверттелуінің шарттары.
• Елдің халықаралық есеп-қисаптарының регламентациясы – сол немесе басқа
халықаралық есептерді заңнамалық бекіту.
Елдің халықаралық өтімділігін, яғни жеке бір елдің өз міндеттемелерін
уақтылы өтеу қабілеттілігін реттеу; елдің ресми алтын-валюталық резервтері,
ҰВҚ-да елдің резервтік ұстанымы (мүше елдің оның квотасынан 25% шегінде
шетел валютасында автоматты түрде несие алуға құқығы) және елдің
халықаралық валютадағы шоты халықаралық валютаның өтімділік компоненттері
болып табылады.
Аймақтық валюталық жүйе аймақтық жұйелердің кіші жүйелері ретінде
көрінетін ұлттық жүйелер қатарының тұтас бірлігінің жиынтығын білдіреді.
Аймақтық валюталық жүйенің қалыптасып келе жатқан айқын үлгісі ретінде
Европалық валюта жүйесін айтуға болады. Ұлттық және аймақтық валюталық
жүйелердің байланысы мен айырмашылықтары олардың элементтерінде көрінеді.
Аймақтық валюталық жүйе ұлттық валюталық жүйеге қарағанда анағұрлым
тұрақты болып келеді. Валюта қатынастарын зерттеу белгілі бір тұжырымға
келуге мүмкіндік береді:
• Валюта қатынастары – бұл экономикалық қатынастардың құрамдық элементі.
• Валюта қатынастарының ерекшелігі - олар халықаралық айналымда
валюталардың жұмыс істеуі кезінде туындайды.
• Мемлекет валюта қатынастарын дамыту үшін барлық қажетті жағдайларды
жасауы тиіс.
• Валюта қатынастарын дамыту қажеттілігі халықаралық еңбек бөлісімен, оның
әлемдік сауда арқылы мамандандырылуы мен кейінгі кооперациялануымен
негізделген.
• ҚР өкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі міндеті валюта
қатынастарының субъектілерінің әр түрлі бағыттағы экономикалық мүдделерін
келісу болып табылады.
• Ұлттық валюталық жүйе валюта қатынастарының тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етуі тиіс.
• Аймақтық валюталық жүйе ұлттық валюталық жүйеге қарағанда анағұрлым
тұрақты, сыртқы факторларға тәуелділік азырақ, ал тұрақтылығы жоғарырақ.
• Халықаралық валюталық жүйе қатаң мағынада қазір жоқ.
• Әлемде валюта қатынастарының дамуы толассыз жүруде. Дүниежүзілік
қауымдастық неғұрлым оңтайлы әлемдік валюталық жүйені үздіксіз іздеу
үстінде.
Ұзақ мерзімді макроэканомикалық бағдарламаға сәйкес валюта қатынастарының
даму стратегиясы мынадай мақсаттардың арасындағы дұрыс теңгермесін табу
болуға тиіс: алдын ала болжанатындығын қамтамасыз етеін инфляцияның тұрақты
төмендету, экономикалық белсенділікті арттыру, өсудің алғышарттарын жасау;
айырбас бағамының қалқымалы және алдын ала болжанатын үдемелілігімен
қамтамасыз ету, төмен айырбас бағамының есебінен тауарлардың бағалық
бәсекеге қабілеттілігін сақтап қалу, сыртқы теріс шоктарға қарсы әрекет ету
үшін валюталық резервтерді жинау; шынайы проценттік ставкаларды төмендету,
ол қаражаттардың жиналуы мен инветициялау үшін қолайлы жағдайлар жасауға
себеп болады.
1.2 Валюта операцияларының мәні мен олардың түрлері
Валюталық реттеу саласындағы заңнамалық және нормативтік құжаттар
қазақстандық заңды тұлғалар (резиденттер) мен шетел фирмаларының (резидент
еместердің), сол сияқты Қазақстан Республикасы аумағындағы қазақстандық
кәсіпорындардың арасында шетел валютасында операциялардың жасалу ережелерін
белгілейді, сыртқы экономикалық қызметті бақылау нысандары мен әдістерін,
сондай-ақ валюта заңнамаларын бұзғаны үшін жауаптылық шараларын айқындайды.
“Валюталық реттеу туралы” Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес кез
келген валюталық құндылықтармен жасалған операциялар валюталық болып
табылатындығын ескеру керек, атап айтқанда:
меншік құқықтарының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға
көшуіне байланысты операциялар, оның ішінде төлем қаражаты ретінде шетел
валютасы және шетел валютасындағы төлем құжаттары пайдаланылған
операциялар;
кез келген тәсілмен валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу
және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту;
- халықаралық ақша аударуларды жүзеге асыру.
“Валюталық операциялар” ұғымының мәні мен мазмұнын ашу үшін осы
тақырыптың негігі дәйекті терминдеріне анықтама беру қажет. Ең алдымен, бұл
- шетел валютасы .
Шетел валютасына:
- айналыстағы және заңды төлем құралы болып табылатын, сондай-ақ
айналыстан алып қойылған немесе алынатын, бірақ ақша белгілеріне
айырбасталуы тиіс банкнот түріндегі ақша белгілері, қазынашылық билеттері,
монеталар;
ақша немесе есеп айырысу бірліктердегі шоттардағы қаражаттар жатады. .
Валюталық құндылықтарға жататындар:
Шетел валютасы;
- шетел валютасындағы құнды қағаздар – төлем құжаттары (чектер,
векселдер, аккредетивтер және т.б.), қорлық құндылықтар (акциялар,
облигациялар) және шетел валютасындағы басқа да борыштық бағалы
міндеттемелер;
- бағалы металдар – зергерлік және басқа да тұрмыстық бұйымдарды
қоспағанда, қандай түрде және күйде болсын алтын, күміс, платина және
платина тобына жататын металдар;
Табиғи бағалы тастар [1].
Валюта - бұл айналыстағы, сондай-ақ айналыстан алып тасталған және алып
қойылатын, бірақ айырбасталуға жататын Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің банкноты түріндегі теңге және монета;
Қазақстан Республикасының банктеріндегі және өзге де кредиттік
мекемелердегі шоттардағы теңгедегі қаражаттар;
Қазақстан Республикасының өкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі шетел мемлекетінің тиісті органымен жасасқан сол мемелекеттің
аумағында Қазақстан Республикасының валютасын заңды төлем қаражаты ретінде
пайдалану туралы келісімнің, келісім-шарттың негізінде Қазақстан
Республикасынан тыс банктердегі және өзге де кредиттік мекемелердегі
шоттардағы теңгедегі қаражаттар; Қазақстан Республикасының валютасындағы
құнды қағаздар – төлем құжаттары (чектер, векселдер және т.б.), қорлық
құндылықтар (акциялар, облигациялар) және басқа да теңгедегі борыштық
міндеттемелер [2].
“Валюталық реттеу туралы” Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шетел
валютасымен және шетел валютасындағы құнды қағаздармен операциялар ағымдағы
валюталық операциялар және капитал қозғалысына байланысты валюталық
операциялар болып бөлінеді.
Ағымдағы валюталық операцияларға мыналар жатады:
- тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің экспорты мен импорты бойынша
төлемдердің мерзімін өткізбей есеп айырысуды жүзеге асыру, сондай-ақ 180
күннен аспайтын мерзiмге экспорттық-импорттық несиелеумен байланысты есеп-
қисапты жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасына және одан шетел
валютасындағы ақша аударымдары;
180 күннен аспайтын мерзiмге қаржы несиелерін алу және беру;
Қазақстан Республикасына және елімізден проценттердің, дивидендтердің және
салымдар, инвестициялар, несиелер және капитал қозғалысына байланысты өзге
де операциялар бойынша өзге де кірістердің аударымдары;
Қазақстан Республикасына және елімізден сауда сипатындағы емес аударымдар
(жалақы, зейнетақы, алимент және т.б.).
Капитал қозғалысына байланысты валюталық операциялар мыналарды қамтиды:
- тікелей инвестициялар, яғни кіріс алу және кәсіпорынды басқаруға қатысу
құқығына ие болу мақсатында кәсіпорынның жарғылық капиталына салымдар;
портфельдік инвестициялар, яғни құнды қағаздарды сатып алу;
- ғимаратқа, құрылысқа және өзге мүлікке меншік құқығын төлеуге
аударымдар;
тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің экспорты мен импорты бойынша төлемді
беру және 180 күннен артық мерзімге кейінге қалдыруды алу;
180 күннен артық мерзімге қаржы несиелерін беру және алу;
ағымдағы болып саналмайтын өзге де валюталық операциялар [10,12].
Банктік валюталық операциялар сыныптамасы барлық банк операциялары (пассив,
актив операциялар) үшін жалпы өлшемдер бойынша, сол сияқты тек валюталық
операцияларына тән ерекше жіктеу белгілері бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.
Қазіргі уақытта ағымдағы валюталық операциялар кең мағынаға ие болған.
Бұл ретте төлем мерзімін кейінге қалдыру ең аз мерзімге беріледі. Капитал
қозғалысымен байланысты валюталық операциялардың шектеулі ортасы олардың
жүзеге асырылуы кезінде үлкен тәуекелмен, сондай-ақ анағұрлым күрделі
ресімделуімен негізделеді. Барлық валюталық операциялар өзара тығыз
байланысты екенін анықтап алу қажет, сондықтан барлық шетел валютасымен
операцияларды нақты сыныптау өте қиын. Әсіресе, операциялар валюталық
операциялардың бірнеше негізгі түрлеріне жатқызылуы мүмкін.
1. Клиентуралардың валюталық шоттарын ашу және жүргізу.
Бұл операция мынадай түрлерді қамтиды:
заңды және жеке тұлғаларға валюталық шоттар ашу;
шоттардағы қалдықтар бойынша проценттер есептеу;
овердрафттарды беру (банк басшылығының шешімі бойынша айырықша
клиенттерге);
операцияларды жүзеге асыру шарасы бойынша көшірме жазба беру;
кез келген уақыт аралығы үшін шот мұрағатын ресімдеу;
клиенттердің валюталық шоттарындағы қаражаттарға қатысты өкімі бойынша
операциялардың орындалуы;
экспорттық-импорттық операцияларды бақылау.
2. Коммерциялық банктің саудалық емес операциялары.
Саудасыз операцияларға тауарлар экспорты мен импорты бойынша есеп айырысу
мен капитал қозғалысымен банк клиенттеріне қызмет көрсетулер жүргізумен
байланысты емес клиенттерге қызмет көрсету бойынша операциялар жатады.
Банкке уәкілетттендірілгендер саудасыз сипаттағы мынадай операцияларды
жүзеге асыруы мүмкін:
қолма-қол шетел валютасы мен шетел валютасындағы құжаттарды сатып алу және
сату;
шетел валютасы мен валютадағы құжаттардың инкассасы;
банк клиенттерінің пластикалық карттарын шығару және оларға қызмет көрсету;
шетел банктерінің жол чектерін сатып алу (төлеу);
ақшалы аккредитивтерді төлеу және ұқсас аккредитивтерді ұсыну [18,123б].
Саудасыз операциялар, жекелеген түрлерінің қимасында клиенттерге банк
қызметтерінің анағұрлым кең спектрін ұсыну үшін кеңінен таралған, олар
клиентураларды тарту үшін коммерциялық банктермен бәсекелестік күресінде
маңызды рөл атқарады. Операциясыз, атап айтқанда шетелге аударымдарды,
аккредетивтерді төлеу мен шығарып беруді, жол чектерін сатып алуды жүзеге
асырмай күнделікті клиенттермен жұмыс істеу мүмкін емес.
Қолма-қол валютаны сатып алу және сату операциялары саудасыз
операциялардың негізгілерінің бірі болып табылады. Коммерциялық банктердің
айырбастау бөлімдерінің қызметі клиенттерді банкке тарту арқылы банк
жарнамасы қызметін атқарады, және, ең бастысы коммерциялық банкке нақты
табыс әкеледі.
3. Шетел банктерімен хат-хабарлық қатынастарын анықтау. Бұл операция
банктің халықаралық есеп-қисаптарды жүргізуге қажетті шарты болып табылады.
Белгілі бір шетел банкімен хат-хабарлық қатынастарды белгілеу туралы шешім
қабылдау клиентураның экспорттық-импорттық операцияларының үнемі сұранысына
негізделуі тиіс. Халықаралық есептерді жүзеге асыру үшін банк шетел
банктерінде және өзінде “Ностро” және “Лоро” хат-хабарлық шоттарын ашады.
“Ностро” шоты – ол хат-хабаршы банкте коммерциялық банктің атына ашылған
хат-хабарлық шот. “Лоро” шоты - ол коммерциялық банкте хат-хабаршы банктің
атына ашылған хат-хабарлық шот [22,120б].
4. Конверсиондық операциялар.Конверсиондық операциялар қолма-қол және
қолма-қол ақшасыз шетел валютасын (оның ішінде шектеулі конверсиялармен)
қолма-қол және қолма-қол ақшасыз Қазақстан Республикасының теңгесіне қарсы
сатып алу және сату мәмілелерін білдіреді. Оларға:
-спот мәмілесі – бұл мәміле жасасқан күнді есепке алмай, екінші жұмыс
күніне соңғы есеп мерзімімен бір валютаны екінші валютаны сатып алуға
пайдаланған кезде келісілген бүгінгі бағам бойынша жүзеге асырылатын
операция.
форвард операциясы (шұғыл мәмілелер) – бұл болашақта белгілі бір күні
мәміле жасаумен негізделген бағам бойынша бір валютаны басқа валютаға
айырбас ретінде сатып алу жөнінде осы сәтте жасалатын келісім-шарт. Өз
кезегінде “форворд” операциясы былайша бөлінеді:
аутрайдермен мәміле – белгілі күнге валютаны жеткізу шартымен;
опционмен мәміле – валютаны жеткізу күні тіркелмеген шартымен.
своп мәмілесі “форворд” бағамы бойынша мерзімге сол валютаны сату және
сатып алумен бірдей уақытта “спот” қолма-қол мәмілесі шартытарында валютаны
сатып алу мен сатуды есепке алатын валюталық операцияларды білдіреді.
“Своп” мәмілесі бінеше түрлерді қамтиды:
репорт мәмілесі – “форворд” шарттарында шетел валютасын сатып алумен
бірдей уақытта “спот” шарттарында оны сату;
дерепорт мәмілесі - “форворд” шарттарында шетел валютасын сатумен
бірдей уақытта “спот” шарттарында оны сатып алу. Қазіргі уақытта “форворд”
шарттарында сатып алу-сату, сондай-ақ фьючерстік келісім-шарттарда сатып
алу-сату жүзеге асырылуда [36,124б].
Валюталық төрелік – валюта бағамдарының айырмасынан пайда табу мақсатында
шетел валютасын сатумен бірдей уақытта оны сату бойынша операцияларды
жүзеге асыру.
5. Тауарлар мен қызметтердің экспорты мен импортымен байланысты
халықаралық есеп айырысу бойынша операциялар.
Сыртқы саудада құжаттық аккредетив, құжаттық инкассо, банктік аударымдары
сияқты есеп айырысулардыњ түрлері қолданылады.
Құжаттық аккредитив – бұйрық беруші клиентінің (имтортердің) өтініші
бойынша аккредетив ашқан банктің (эмитент банктің) аккредетивте көрсетілген
құжаттарға қарсы экспортердің (бенефициардың) пайдасына төлем жүргізу
міндеттемесі. Құжаттаық аккредетив түрінде экспорт бойынша есеп айырысулар
кезінде шеледік банк экспортер фирмалардың тапсырмасы бойынша оны өзінде
ашады және ол туралы банкке аккредетив түрі мен ол бойынша төлем тәртібі
көрсетілетін аккредетивтік хат жолдайды. Әрбір аккредетивке іс қағаздар
папкасы ашылады.
Құжаттық инкассо түрі бойынша есеп айырысулар кезінде - эмитент банк
өзіне сенім білдіруші берген құжаттарды төлеушіге (импортерға) акцепт және
ақшаларды алу үшін көрсету міндеттемесін қабылдайды.
Есеп айырысуларда банктік аударуларды қолданған кезде барлық валюталық
табыс уәкілетті банктерде транзиттік шоттарға есепке жатқызылады. Ол
Транзитттік валюталық шотқа келіп түскеннен кейін келіп түскен соманы
аудару туралы тапсырмада немесе оның бөлігінің ағымдағы шотқа және міндетті
сату тәртібінде ішкі валюталық рынокта экспорттық табыстың бөлігін сату
көрсетіледі.
6. Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыру бойынша операциялар.Бұл
операциялар мынадай түрлерді қамтиды:
1) депозиттерді тарту:
жеке тұлғалардың;
заңды тұлғалардың, оның ішінде банк аралық депозиттер;
2) несиелерді беру:
жеке тұлғаларға;
заңды тұлғаларға;
Банкаралық рынокқа несиелерді орналастыру.
Осы операциялар ҚР коммерциялық банктері үшін табыстылығы бойынша және
банктің өз клиенттерін қызмет көрсетуде мәнділігі бойынша да негізгі болып
табылады.
Клиенттердің валюталық шоттары бойынша табыстарының құрамына мәмілелер
паспорттарын ресімдеу үшін комиссиялары, сондай-ақ шетел валютасын қолма-
қол ақшаға айналдырғаны үшін комиссиясы кіреді (өйткені клиенттердің
валюталық шоттары валюталық операциялардың әр түріне жататын әрбір мәміле
бойынша комиссиялардан құрылады). Қаражаттарды орналастыру табыстарына:
берілген несиелер үшін проценттер (қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді),
орналастырылған депозиттер; валюталық құнды қағаздарда қаражаттарды
орналастыру және олар бойынша табыс жатады. Халықаралық есеп айырысулар
бойынша табыстарға: аударулар үшін, шетел валютасында төлем құжаттарының
инкассасы үшін, аккредетивтерді ашуға және шығарып беруге комиссиялар
жатады.
Валюталық операцияларды жүргізу кезінде “валюталарды котировкалау”, және
“валюталық ұстаным” ұғымдары бастапқы сәті болып табылады.
Валютаны котировкалау – оның бағамын анықтау. Толық котировкалау оған
сәйкес банк шетел валютасын ұлттық валютамен сатып алатын немесе сататын
сатып алушының және сатушының бағамын қамтиды.
Сатушы мен сатып алушы арасындағы бағамдардың айырмасы маржа болып
табылады. Маржа банк үшін оның есебінен мәмілелерді жүзеге асыру бойынша
шығыстарын жабатын және валюталық тәуекелден сақтандыру үшін қызмет
көрсететін табыс көзі болып табылады.
Котировканың екі түрі бар: тікелей және жанама. Көпшілік елдер шетел
валютасы бірлігінің құны ұлттық ақша бірлігінде көрсетілетін тікелей
котировканы пайдаланады. Жанама котировкада – бірлікке бағамы шетел
валютасының белгілі санында көрінетін ұлттық валюта бірлігі қабылданған.
Әрбір валюта бойынша сұраныстар мен ұсыныстарды салыстыру арқылы банк
аралық бағамды анықтаудан және тіркеуден құралатын котировкалау рәсімі
“фискинг” деп аталады. Олардың негізінде ресми бюллетендерде сатушы мен
сатып алушының бағамы белгіленеді.
Ұлттық валютаға қатысты шетел валютасын котировалау қызықтыратын сауда-
өнеркәсіптік клиентура үшін валюталарды котировкалау кросс-бағамда
тіркеледі – екі валютаның қатынасы үшінші валютаға қатысы бойынша шығады
(әдетте АҚШ долларына).
Валютамен мәмілені жүзеге асыру процесінде бір валютаға басқа валюта
алады. Банктің талаптары мен шетел валютасындағы міндеттемелерінің ара
қатынасы оның валюталық ұстанымын айқындайды. Егер талаптары мен міндеттері
сәйкес келсе, валюталық ұстаным жабық деп есептеледі. Сәйкес келмеген
жағдайда – ашық деп есептеледі. Ашық валюталық ұстанымның екі түрі болуы
мүмкін: қысқа және ұзын. Сатылған валюта бойынша міндеттеме талаптардан
асып түссе, қысқа, ал егер талаптар міндеттемелерден асып түссе, ұзын деп
аталады.
Өз кезегінде, кейде тәуекелдерімен қолайсыз жағдай тудыратын валюталық
операциялардың негізгі ұғымдары осындай. Банктер валюталық тәуекелді жоюға
тырысады. Оның екі тәсілі бар – техникалық және әкімшілік. Банк алғашқы
әдіспен валюталық тәуекелден сақтандыру үшін қолма-қол мәміле шарттарында
валюта алады және сонымен қатар оны мерзімінде сатады. Екінші, әкімшілік
тәсілінде ашық валюталық ұстанымына лимиттер енгізіледі. Ашық валюталық
ұстанымына бір кұн ішінде лимиттерді белгілеген кезде соңғы бірнеше айда
валюталар бағамының орташа күндік ауытқуы ескеріледі. Осыған сүйене отырып,
ашық лимиттің, мүмкін болатын залалдар мен пайданы шектеудің бір күндік
сомасы айқындалады. Валюталық ұстанымның жағдайы мен өзгеруін бақылау
барлық жүзеге асырылуы мүмкін операцияларды әр валютада ұзын және қысқа
валюта операциялары бойынша үнемі ақпарат беріп тұратын компьютерге ақырын
енгізу арқылы жүзеге асырылады. Егер елеулі ұзын позиция туындаса, банк осы
валютаның кодталатын бағамын төмендете алады және қысқа позицияда көтере
алады. Позицияны жабылу нәтижесіне олар бойынша шұғыл операциялар бойынша
валюталарды жеткізу мерзімдерін ескере отырып, мәмілелердің жабу мүмкін
болатын ағымдағы рыноктік бағам бойынша ұлттық валютада барлық ұзын және
қысқа позициялардың сомаларын қайта есептеумен қол жеткізіледі.Кейде барлық
позициялар бір валютада қайта есептеледі (АҚШ доллар), сонан соң нәтижелері
– ұлттық валютада есептеледі.
Осылайша, валюталық операциялар қазіргі коммерциялық банктің негізгі
табыс көздерінің бірі болып табылады, валюталық операциялардың жаңа
түрлерін дамыту, оларды құқықтық қамтамасыз етуді жетілдіру проблемалары
бүгінгі таңда валюта қатынастары саласындағы аса маңызды бағыттарының бірі
болып табылады.
1.3 Валюта қатынастарын реттеу және валюталық операциялардың құқықтық
қамтамасыз ету
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканы дамыту және екі деңгейлі
банктік жүйені белгілеу еліміздің валюта рыногы проблемаларының алғашқы
міндеттерінің шешімін, жаңа валюталық саясаттың қалыптасуын талап етті. Осы
қатынастарды реттеу нарықтық механизм арқылы, сондай-ақ мемлекеттің
валюталық қатынастарға араласуы арқылы жүзеге асырылады. Валюта
қатынастарын мемлекеттік реттеу валюта операциялары мен халықаралық есеп
айырысуларды жүргізу тәртібін регламенттеу арқылы жүзеге асырылады Осы
мақсатта мемлекет заң актілерін шығару сияқты реттеудің тікелей әдістерін,
сондай-ақ жанама әдістерін пайдаланады, мысалы валюта рыногының
субъектілеріне экономикалық ықпал ету.
Валюталық реттеу – валюталық құндылықтармен мәміле жасау тәртібі мен есеп
айырысуды регламенттеуге бағытталған мемлекеттің қызметі. Елдер валюталық
реттеудің көмегімен валюталық операцияларды, шетелдік заңды және жеке
тұлғаларға несиелер мене заемдар беруді, валютаны шетелге әкетуді, одан
әкелуді және аударуды мемлекет бақылауына алуға, және сонымен қатар төлем
балансының тепе-теңдігі мен валютаның тұрақтылығын ұстап тұруға тырысады.
Дағдарысты құбылыстардың тереңдеу деңгейі бойынша валюталық реттеу
аясының кеңеюі байқалады. Көпшілік елдерде валютаны шетелге әкету лимиті
бекітілген, шетелдік заңды тұлғаларға несие беруге рұқсаттың арнайы
жүйелері енгізілген және т.б.
Валюталық реттеу айрықша нормативті болып табылады, яғни халықаралық
валюталық келісімдер жасасу мен нормативтік актілер шығару арқылы жүзеге
асырылады. Көпшілік елдер өздерінің экспортерларына оларға берілген
сомаларды шетел валютасымен тапсыруды немесе белгілі бір банктерге
депозитке салуға міндет қояды. Батыс европаның көптеген мемлекеттерінің
валюталық заңнамасы ұлттық валюта рыноктарын регламенттеуді белгілейді. Бұл
мемлекеттердің банктері шетелдік қарыз алушыларға ұлттық валютада ұзақ
мерзімді және орташа мерзімді валюта қаражатын беруге арнайы рұқсат сұрауға
міндетті. Көптеген елдерде валюталық заңнама кезең-кезеңмен валюта
шоттарының режимін, валютаны сыртқа әкету лимитін белгілеуді қарастырып
отырады. Валюталық реттеу қажеттігі елдер мен банктердің валюталық
тәуекелді азайтуға тырысатынын білдіреді. Осылайша 1996 жылдың қаңтарында
Банктік қадағалау жөніндегі Базель комитеті әрбір валюта бойынша жеке
валюта тәуекелінің және валюта мен алтын бойынша аралас портфельдегі валюта
тәуекелінің есеп-қисап әдісін жасады.
Валюталықтар шектеулер - бұл резиденттер мен резидент еместердің
валютамен және басқа да құндылықтармен операцияларына заң шығарушы және
әкімшілік тыйым салу, лимиттеу және регламенттеу. Валюталықтар шектеулер –
валюталық саясат түрлерінің бірі. Олар елдің валюталық заңнамасымен
бекітіледі, мемлекетаралық реттеу, ең бастысы, ХВҚ объектісі болып
табылады.
Валюталық шектеулердің мақсаттары әртүрлі болады: төлем баланстарын
теңестіру, валюта бағамын ұстап тұру, мемлекеттік ағымдағы және
стратегиялық міндеттерді шешу үшін валюталық құндылықтарды шоғырландыру.
Валюталық шектеулердің мазмұны олардың негізгі принциптерімен анықталады:
орталық және уәкілетті банктерде валюталық операцияларды орталықтандыру;
валюталық операцияларды лицензиялау, шетел валютасын сатып алуға валюталық
бақылау органының алдын ала рұқсатын талап ету; әр түрлі санаттағы –
оқшауланған, ішкі (ұллтық валютадағы), клирингтік, еркін конверттелетін
және т.б. валюталық шоттарды оқшаулау және жүргізу; валютаның конверттелуін
шектеу.
Қазақстан Республикасында валюталық қатынастарды реттейтін негізгі
нормотивтік құжат валюталық реттеудің негізгі ұғымын, Қазақстан
Республикасының аумағында валюталық операцияларды жүзеге асыру принциптері
мен тәртіптерін, валюталық бақылау органдары мен агенттерінің лауазымды
тұлғаларының құқықтары мен міндеттерін, жауапкершіліктерін айқындайтын
Валюталық реттеу туралы Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 24
желтоқсандағы № 54-I Заңы (11.07.97 ж. № 154-1; 09.07.98 ж. № 277-1;
16.07.99 ж. № 431-1; 30.01.01 ж. № 154-II; 08.05.03 ж. № 411-II; 16.05.03
ж. № 416-II; 10.07.03 ж. № 483-II Заңдарымен енгізілген өзгерістерімен)
болып табылады.
Қазақстан Республикасының әлемдік экономикаға кіруі қазақстандық валюта
рыногының қалыптасуына ықпал еткен валюта қатынастары кешенінің дамуына
себеп болды. Бұл саладағы мемлекеттік реттеу еліміздің экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, сыртқы экономикалық байланыстарды кеңейту
есебінен оның экономикасын анағұрлым жылдам көтеруге көмектеседі, әлемдік
қауымдастықта Қазақстанның сыртқы сауда интеграциясы үшін жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік валюталық реттеу экономикалық,
солнымен қатар әкімшілік те әдістерімен жүзеге асырылады.
Валюта құндылықтарына мемлекеттік монополиядан реттелетін валюталық рынок
құруға өтпелі кезең Қазақстанда кереғар процестермен жалғасты. Кәсіпорындар
айқындайтын негізсіз жеңілдіктер берумен сыртқы сауданы ырықтандыру,
әсіресе роформалаудың бастапқы кезеңінде сыртқы сауда операцияларына
қатысушылар санының ұлғаюына әкеп соқты, соның салдарынан экспорт-импорт
операциялары бойынша ережелер мен нормалар сақталмады.
Нәтижесінде – капиталдың шетелге бір қалыпты кету тенденциясы,
экспорттық пайданың жабылуы және кейіннен тауарды жеткізусіз немесе бұрын
аударылған қайтарылмай импорттық келісм-шарттар шотына аванстық төлемдердің
аударылуы. Осындай жағдайларда мемлекет аталған жеңілдіктерді толық жойып,
валюталық реттеуге белсенді түрде араласа бастады. Валюталық бақылауды
енгізу көкейкесті мәселесеге айналды. Валюталық бақылау капиталдың сыртқа
кетуінің алдын алуға бағытталды, бірақ сонымен бірге ол республиканың
сыртқы экономикалық қызметінің дамуына кедергі болды. Сондықтан оны
экономикалық дамудың қандай кезеңдеріне қолдану керек деген көкейтесті
сұрақ туындайды. Бұл сұраққа валюталық рыноктарды реттеудің әкімшілік және
экономикалық әдістерін пайдаланудың әлемдік тәжірибесі жауап береді.
Өнеркәсіптік дамыған елдер Халықаралық валюта қорының принциптеріне қайшы
келетіндіктен әкімшілік әдістерді қолданбайды, дегенмен бұл әдістердің
енгізілгеннен бастап күшін жойғанға дейін әр экономикалық даму кезеңдерінде
пайдалану тәжірибелері Қазақстан үшін көрнекі үлгі бола алады. Валюталық
бақылау экономикалық дағдарыстан шығу кезеңдерінде, соғыстан кейінгі
жылдары шаруашылықты қалпына келтіру үшін немесе ырықтандыру кезеңінде
экономикалық қатынастарда, қаржылық дербестікті, ақша жүйесінің
тұрақтылығын қорғау, ұлттық валюта бағамын нығайту, валюталық ресурстарды
жұмылдыру мақсатында кеңінен пайдаланылды.
Валюталық бақылау түрлері мен әдістерін айқындауда әр елдің экономикалық
даму ерекшеліктеріне сәйкес айтарлықтай айырмашылықтар болды. Бақылау
жүйелерінің мерзімдерінде, валюталық шектеулерден бас тарту тактикасында
анағұрлым айырмашылықтар байқалды. Бұл елдердің барлығын біріктірген
валюталық бақылауды орынды пайдаланған кезде нарықтық реформалардың
тұрақтылығы мен бірізділігін, өтпелі кезең стадиясында мемлекеттің
валюталық ресурстарын сақтауды қамтамасыз ететін мемлекеттің экономикалық
саясатының маңызды элементтерінің бірі ретінде қызмет ете алады деген
түсінік.
Қазіргі уақытта барлық елдерде валюталық бақылау алып тасталған, өйткені
ол өз функциясын атқарды. Көпшілік дамыған мемлекеттерде, экономикасы
өтпелі елдерде оның мүмкіндіктерін пайдалануда. Халықаралық валюталық
қордың деректеріне сәйкес, тек валюталық табыстың репатриацияланған
міндетті шартында ғана қазіргі сәтте 50 шақты мемлекеттің құқықтық актілері
тіркелді. Венгрия мен Чехияда әкімшілік шаралар арқылы валюталық
операцияларды шектейтін валюталық бақылау жүйелері жұмыс істейді. Греция
мен Португалияда капиталдардың қозғалысына байланысты операцияларға
шектеулер бар. Польшада валюталық табыстың толық репатриациялануын
шетелдерде резиденттердің шот ашу либералды жариялы жүйесі бар болған кезде
уәкілетті банктермен бақыланады.
Валюталық бақылаудың ресми күші жойылған жағдайда капиталдар қозғалысы
кезінде болатын процестерге статистикалық қадағалау жүзеге асырылады. Бүл
ретте, көбінесе валюталық бақылауда бұрын қолданылған механизмдер іске
асырылады. (Германия , Жапония).
Валюта операцияларының жүзеге асырылуы тәртібі олардың түріне және осы
құқық қатынастарының субъектісінің (резидент немесе резидент емес)
мәртебесіне байланысты. Ағымдағы операциялар шектелмейді, ал капитал
қозғалысына байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің лицензиясы қажет. Валюталық реттеу Ұлттық
валютаны қорғауға бағытталған, яғни ол елдің ішкі экономиканы маңызды әсер
етуі мүмкін сыртқы және ішкі факторлардың ықпалынан қорғау үшін қажетті
шара болып табылады. Ол Қазақстан Республикасында шектеусіз қолданылатын
бірден бір төлем құралы ретінде Қазақстан Республикасының валютасын бекіту
арқылы іске асады. Ол ішкі рынокта шетел валютасына сұранысты қысқартады,
валюта рыногында ұлттық валютаны ұсынуға мүмкіндік беретін резидент
еместердің Қазақстанда Қазақстан Республикасының валютасын сатып алуы мен
пайдалану тәртібін регламентациялауды қажет етпейді.
Резидент жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген
шекте қолма-қол валютаны сыртқа әкете алады және әкеле алады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының 2001 жылғы 20 сәуірдегі
қаулысымен бекітілген “Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды
жүргізу ережелеріне” сәйкес Резидент жеке тұлғалар ешқандай растаусыз
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге он мың АҚШ долларынан аспайтын
эквивалентте әкете алады. Қазақстан Республикасынан он мың АҚШ долларынан
асатын эквивалент мөлшерінде шетел валютасын әкететін жағдайда, Қазақстан
Республикасының кеден органына барлық әкетілетін соманың құжатын беруі
тиіс. Мұндай құжаттар:
Белгіленген тәртіпте уәкілетті банктер мен уәкілетті ұйымдар берген қолма-
қол шетел валютасын сатып алу туралы анықтама-сертификаттар;
Банк шоттарынан шетел валютасымен ақша алуды, сонымен қатар уәкілетті
банктер берген карт-шоттарынан ақша алуды растайтын құжаттар;
Бұрын Қазақстан Республикасына әкелген шетел валютасының сомасы туралы
кеден декларациясы [6].
Резидент емес жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасын және номиналы
жәненемесе құны шетел валютасында көрсетілген төлем құжаттарын әкетуі
әкелген кезде толтырған декларацияға сәйкес жүргізіледі. Әкелген кезде
толтырған декларацияда көрсетілген сомадан асып түскен жағдайда, резидент
емес жоғарыда аталған құжаттарды көрсетуге міндетті.
Ішкі валюталық рынокты реттеудің негізгі міндеті валюталық рынокке
қатысушылардың тәртібін, валюталық операцияларды, әсіресе сыртқы
экономикалық қызметті жүзеге асыру бойынша, және т.б. реттейді, ол
валюталық рынокте шетел валютасының сұранысы мен ұсынысының ара қатынасын
бақылауға және валюта рыногын тұрақсыздандыратын теріс факторлардың
(мысалы, алып-сатарлық операциялар) ықпалын шектеуге мүмкіндік береді.
Ел ішінде шетел валютасына сұранысты шектеу үшін және экономиканы
долларланудан қорғау мақсатында Қазақстан Республикасы аумаңында Ұлттық
Банктің нормативтік құқықтық актілерінде, сондай-ақ салық және кеден
заңнамаларында көзделген жағдайларды қоспағанда, шетел валютасына тауар
сатуға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасы аумағында Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы
өкіметінің ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасы өкіметінің шешіміне сәйке
100 млн. АҚШ долларынан кей еиес клемдегі аса маңызды инвестициялық
жобаларды іске асыру үшін шетел инвесторы мен уәкілетті органның қатысуымен
құрылған резидент заңды тұлғаларға Қазақстан Республикасының
резиденттерімен шетел валютасынджа жекелеген операция түрлерін жүргізуге
рұқсат беруге құқығы бар. Резидент заңды тұлғалар мен резидент еместердің
арасындағы операциялар бойынша шетел валютасындағы төлемдер қолма-қол
ақшасыз жүзеге асырылады.
Валюталық реттеудің келесі бабы – шетел валютасындағы шот. Оларды
резиденттер сияқты резидент еместер де аша алады. Жұмыс істеу режимдерін
реттеу мемлекетке әкімшілік тәртіпте ішкі валюта рыногында шетел
валютасының сұранысы мен ұсынысына ықпал етуге және шетел валютасының
шетелге жылыстауын болдырмауға көмектеседі. Бұл шаралар осындай шоттардың
жұмыс істеуіне мемлекеттік бақылауды жеңілдететіндіктен уәкілетті банктерде
шоттарды ашу талабы арқылы іске асады: олардың ашылуы мен жүргізілуін
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілейді.
Мемлекет резиденттердің Қазақстан Республикасынан тыс валюта шоттарын
еркін ашу мүмкіндігін шектейді, өйткені елден валютаның ығысуына және төлем
баланстарының бұзылуына әкеп соқтырады. Шетелде валюта шоты Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі беретін лицензия негізінде ашылуы мүмкін. Бұл
ретте, лицензия алу үшін Ұлттық Банкке мынадай құжаттар тапсырылады: жеке
және заңды тұлғаның және есепшот ашатын шетел банкінің деректемелерімен
қоса, шетелде валюта есепшотын ашу қажеттілігінің экономикалық негіздемесі;
заңды тұлғаның құрылтай құжаттарының кшірмесі; шетелде шот ашуға Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігінің жазбаша келісімі; салық қызметі
органдарының салықтарды төлеу бойынша берешектерінің жоқ екендігі туралы
құжаттары; шетел банкінің шот ашуға және жүргізуге келісімі туралы хаты,
Ұлттық Банктің сұрау салуы бойынша ақпараттарды беруі, сондай-ақ клиент
шоты бойынша көшірме жазбаны уақтылы беруі; лицензиялық алым төлегенін
растайтын құжаттар.
Қазақстанда сыртқы экономикалық қызметті валюталық реттеудің маңызды
принципі шетелдегі кәсіпорындардың қызметінен түскен барлық валюталық
түсімдерін республикаға аударуды, және оны Қазақстан Республикасының
аумағында уәкілетті банктердегі транзиттік шоттарға міндетті аударуды талап
ету болып табылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі басқармасының 1999
жылғы 28 наурыздағы №54 қаулысымен бекітілген Нұсқаулыққа сәйкес өнімдердің
экспорты үшін төлемі ретінде алынған шетел валютасының, сондай-ақ Ұлттық
Банктің лицензиясына сәйкес бөлшек сауданы жүзеге асыратын ұйымдардың
валюталық түімдері және қолма-қол шетел валютасына қызмет көрсетудің,
сондай-ақ банктердің банктік қызмет көрсетулері үшін шетел валютасында
алған комиссиясының 50% міндеттеі түрде сатылуы тиіс болатын. Бірақ, ішкі
валюта рыногіндегі тұрақтану жағдайларын назарға ала отырып, сондай-ақ
елдің төлем баланстарының жақсаруын ескере отырып, Тауар (жұмыс, қызмет)
экспортынан шетел валютасымен түскен түсiмдi мiндеттi түрде сатудың күшін
жою туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі басқармасының 1999 жылғы 15
қарашадағы № 346 қаулысымен бұрынғы қаулының 1999 жылы 16 қарашадан бастап
күші жойылды.
Экономикалық қатынастар субъектілерінің түрлеріне байланысты олардың
арасында валюталық операцияларды реттеудің әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Ибатаев Елдос Куандыкович
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктердің валюталық операциялары
және олардың дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 522530 – Қаржы
Астана 2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Қаржы кафедрасының меңгерушісі
С.Е. Керімқұловпен
қорғауға жіберілді
___________________2007ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстан Республикасының коммерциялық банктердің
валюталық операциялары және олардың дамуы
Мамандық: 522530 – Қаржы
4 курс студенті:
Ибатаев Е.К.
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к., доцент
Мерғалиев Б.Қ.
Астана 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Валюта қатынастары және валюталық операциялар: ұғымы, түрлері және
құқықтық реттелуі
1.1 Валюта қатынастарының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Валюта операцияларының мәні мен олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Валюта қатынастарын реттеу және валюталық операцияларды
құқықтық қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...17
1.4 Валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі тәуекелдердің
түрі ... ... .28
2 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ-ның валюталық
операциялар қызметін ұйымдастыру жолдары
2.1 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ филиалының
жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ валюталық қатынастарды ұйымдастыру
және оларды құқықтық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ филиалының валюталық операцияларының
құрылымы мен динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..39
3 Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялардың дамуының
проблемалары мен болашағы
3.1 Валюталық тәуекелдерді басқару жғне оларды сақтандыру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.2 Коммерциялық банктердің валюта нарығында бәсекеге қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.3 Альфа-банк Еншілес Банк АҚ клиенттері үшін шетелдік валютада
банк қызметтерінің даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
Қосымша
КІРІСПЕ
Еліміз Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
2007 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен
отырысындағы Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі
Жолдауында: "Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен
біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан
барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына
түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саясаи және әкімшілік тұрғыда жан-жақты
сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз
Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да
көзімізді жеткізді. 1
2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы – қоғамымыздың келешектегі
келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады:
"Қазақстан өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа
кезеңіне нық сеніммен қадам басты!"
Өткен жылы біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске
асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл – біздің әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті 50 елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты
мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Президентіміздің өткен жылғы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: "Біз қатаң бәсекеге әзір
тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты
халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те.
Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық,
әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік
капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге
міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз
бар деп пайымдаған еді. 2
Елдің сыртқы экономикалық қызметін қайта құру комерциялық банктердің
жұмыстарында, олардың сыртқы және ішкі байланыстарының барлық қырларында
тиісті өзгерістерді талап етеді. Халықаралық мәмілелерді жүзеге асырған
кезде оған банктік қатысу түрі ретінде валюталық операциялар туралы мәселе
тұрады. Халықаралық сауда және халықаралық масштабтағы ақшалар мен капитал
қозғалысы шетел валютасындағы мәмілелердің негізі болып табылады.
Банктер шетел валютасының сұранысы мен ұсынысы арасындағы шынайы делдалы
болып табылады. Банктің валюта білімінің негізгі міндеті оның клиенттерін
бір валютадағы активтер мен капиталдарды басқа валютаға конверттеу
мүмкіндігімен қамтамасыз ету болып табылады. Банктер өз қызметтерін валюта
рыногында валюта операцияларын жүргізу арқылы жүзеге асырады.
Валюта операциялары мерзімдеріне байланысты шетел валютасымен қолма-қол
және шұғыл операциялар болып бөлінеді, шұғыл операцияларды конверсиялық,
сақтандыру және алып-сатарлық деп бөлу де қабылданған, дегенмен мұндай бөлу
шартты түрде ғана. Қолма-қол операцияларының ішінде спот (spot)
операциясын, сондай-ақ банктер ағымдағы валюталық ұстанымдарды басқару үшін
қолданатын овернайт (overnight), туморроу нексті ( tomorrow next )
және дэй – то - дэй своп ( day - to - day swap ) сияқты операциялары
ерекшеленеді. Шұғыл операцияларға форвард (forward), опцион ( option ),
своп (swap) жатады.
Халықаралық сауда коммерциялық операция жасаған кезде валюталық
тәуекелден (валюта курсының өзгеру тәуекелінен) сақтандыру қажеттілігі
туындайтындықтан шетел валютасымен шұғыл мәмілелердің пайда болуын және
дамуын қажет етеді. Сондықтан форвард, опцион, своп сияқты валюта
операциялары хеджирлеу (валюталық тәуекелден сақтандыру) мақсатында кеңінен
пайдаланылады. Пайдаланылатын валюталық операциялардың түрлеріне байланысты
шұғыл валюта мәмілесін жүргізу нәтижесінде валюталық тәуекелден сақтандыру
құны мен оны жабу толықтығы ерекшеленеді. Тиесінше, сақтандыру құны мен
тиімділігін есептеу, сондай-ақ валюталық тәуекелді жабуын бағалау
қажеттілігі туындайды. Шұғыл мәмілелер алып-сатарлық операцияларды жүргізу
үшін ыңғайлы құрал болып табылады, мұндай операциялар қандай да бір өтімді
құралдардың болуын қажет етпейді, және шебер қолданылған жағдайда олар
банкке елеулі пайда әкелуі мүмкін.
Алайда валюта рыногы капиталдарының рыногы, бағалы қағаздар рыногы мен
тауарлар мен қызметтердің әлемдік рыноктары сияқты басқа да рыноктармен
тығыз байланыста өмір сүреді және дамиды. Осылайша, валюта рыногының
қатысушылары валюталық тәуекелге ғана емес, ішінде несиелік тәуекел және
проценттік ставкасының өзгеруі тәуекелі немесе проценттік тәуекел сияқты
басқа да тәуекел түрлеріне ұшырайды.
Бұл салада банк қызметі барлық әлемдік қаржы орталықтарында валюта
бәсекелестігіне біркелкі диапазонда баға белгілеу үрдісінен құтыла алмайды.
Егер қандай да сәтте бір қаржы орталығында нарықтық ставка орташадан тым
қатты ауытқитын болса, тепе-теңдік әр жердегі баға айырмашылықтарынан пайда
түсіру процесін білдіретін төрелік арқылы қалпына келтіріледі. Осылайша
валюталық бизнес ақша жүйесінде аса маңызды реттеуші ретінде әрекет етеді.
Әдетте жалпы ұлттық маңызы бар ірі банктердің, сондай-ақ жергілікті
бизнестің халықаралық есеп айырысу қызметтерін көрсететін жергілікті
банктердің бір қатарының білікті дилерлер жұмыс істейтін валюта бөлімдері
болады. Өз клиенттерінің нұсқаулықтарын ғана орындайтын және өзінің жеке
шоты үшін бизнеспен айналыспайтын банктер валюта маманының қызметін қажет
етпейді. Бұл жағдайда оның рөлі клиенттер мен басқа банктердің арасындағы
делдалдыққа жғне клиенттің нұсқаулығын кәсіби деңгейде орындауға
келетіндіктен оларға осы істе жалпы білімі бар қызметкері болса жеткілікті.
Халықаралық сауданың өсуімен және алпысыншы және жетпісінші жылдың
басындағы капиталды көшіруді ырықтандыру шараларымен валюта бизнесі
анағұрлым дамыды. Ставкалардың күрт флуктациялары кезінде бағамдардың еркін
тербелісі жағдайларында шетел валютасымен мәміле жасау көлемі анағұрлым
өсті, бірақ рынокта алып-сатарлықта шектен тыс қаптап кетті, ол жетпісінші
жылдарда бірнеше банктің құрып кетуіне әкеп соқтырды. Сол уақыттан бастап
қаржы органдарының бірқатар елдерге шектеу қоюының арқасында, сондай-ақ
банк ішілік ережелердің қатаңдығын күшейту арқасында валютаның халықаралық
саудасы анағұрлым реттелді. Алайда ол үшін халықаралық валюта жүйесін
қалыптастыру бойынша ауқымды жұмыстар талап етілді (бүгінде талап етілуде).
Біздің елімізде валюта операцияларын және оның жүргізілу техникаларын
үйренуге байланысты мәселелердің теориялық және практикалық маңызы зор. Бұл
еліміздің сыртқы экономикалық қызметін одан әрі дамыту қажеттілігіне,
теңгенің конверттелуіне, еліміздегі банктік жүйелердің күрт дамуына және
валюталық операцияларды жүзеге асыруға лицензия алған және еліміздің
ішінде құрылып жатқан валюта рыногын және халықаралық валюта рыногын
игеруге алғаш қадам жасаған жаңа банктердің пайда болуына байланысты,
сондай-ақ елімізде жүргізіліп жатқан реформалардың барлық бағамдарына
байланысты. Рынокта валюта операцияларын жүргізу техникасын білу банктерге
және сыртқы сауда мәмілелеріне қатысушыларға валюталық тәуекелдерден
сақтануға, шетел валютасының негізсіз шығынын болдырмауға, алып-сатарлық
ойын мен бағамдар айырмашылықтарында қосымша пайда табуға мүмкіндік береді.
Бұл барлығы Қазақстан Республикасының банктеріне халықаралық валюта рыногын
игеруге көмек ретінде алынды.
Осы диплом жұмысының мақсаты валюта операцияларын талдау және олардың
дамуы. Алға қойылған мақсатқа байланысты мынадай міндеттерді атап өту
қажет:
* валюта қатынастары және валюталық операциялар: ұғымы, түрлері және
құқықтық реттелуі
- Альфа-банк ЕБ ААҚ валюталық операцияларын талдау 2004-2006 жж. үшін
банктің қаржы крсеткіштерін талдау;
- Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялардың дамуының
проблемалары мен болашағы
Осы диплом жұмысының зерттеу объектісі “Альфа-банк” ДБ ААҚ, оның
валюталық операцияларды қаржылық-экономикалық талдауға құрылған қаржылық
есептілігінің негізінде болатын.
1 ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР: ҰҒЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
Бұл бөлімде валюта қатынастарының ұғымы, валюта операцияларының мәні мен
олардың түрлері, валюта қатынастарын реттеу жғне валюталық операцияларды
құқықтық қамтамасыз ету, валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі
тәуекелдердің түрі қарастырылады.
1.1 Валюта қатынастарының ұғымы
Валюта қатынастары – бұл экономикалық қатынастардың құрамдық элементі,
демек, олардың дамуы соңғысының ерекшелігін ескеруі тиіс. Бұл дегеніміз,
валюта қатынастарына қолданылатын экономикалық құбылыстар арасындағы елеулі
себеп-салдарлық байланыстарды көрсететін экономикалық заңдардың қолданысы
туралы айтуымыз қажет. Кез келген экономиканы, оның ішінде Қазақстан
экономикасын қарастырған кезде валюта қатынастарын ақша айналымына,
тауарлардың сұранысы мен ұсынысына байланыстыру қажет. Валюта қатынастарын
дамыту үшін неғұрлым қолайлы жағдайлар жасау орынды. Мемлекет ол үшін
барлық қажеттіліктермен қамтамасыз етуі тиіс. Экономикалық, оның ішінде
валюта қатынастары неғұрлым сәтті, тимді дамитын болса, соғұрлым
экономикалық өсім мен халықтың әл-ауқатының деңгейі жоғары болады.
Валюта қатынастары – бұл валютаның халықаралық айналымда жұмыс істеуі
кезінде туындайтын қатынастар.
Валюта қатынастарының қажеттілігі еңбектің халықаралық бөлінуімен, оның
әлемдік сауда арқылы мамандандырылуымен және одан кейінгі кооперациясымен
негізделген.
Мемлекеттің ішіндегі валюта қатынастарының субъектілеріне мыналарды
жатқызу қабылданған:
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі.
2. Қазақстан Республикасының үкіметі.
3. Уәкілетті банктер – банктер мен валюталық операцияларды жүргізуге
Ұлттық банктен лицензия алған өзге де кредиттік ұйымдар.
4.Экспорттық-импорттық операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар.
5. Валюта биржалары.
6. Инвестициялық және зейнетақы қорлары.
7. Валюталық және брокерлік фирмалар.
8. Жеке тұлғалар.
Валюта қатынастарының объектісіне валютамен жасалған операциялар жатады.
Валюта қатынастары субъектілерінің санының көптігі олардың экономикалық
мүдделерін есепке алу қажеттілігін негіздейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі мен Қазақстан Республикасының
өкіметінің экономикалық мүдделері мемлекет мүддесіне бағынысты болуы тиіс,
атап айтқанда экономикалық өсім мен жоғары өмірлік станддарттарға жету.
Алайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі валюта қатынастарының
негізгі реттеуші рөлін атқарып келеді. Бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі тұрақты сыртқы тепе-теңдікті қолдау, еліміздің алтын-валюта
резервтерін және шетел валютасында номиналданған мемлекеттік борышты реттеу
қажеттілігін негіздейді. Уәкілетті коммерциялық банктердің экономикалық
мүдделері валюталық операцияларын жүргізуден түскен түсімді арттырумен
байланысты. Уәкілетті коммерциялық банктер өздері қызмет көрсететін
экспорттық-импорттық операциялардан, айырбас орындарынан және әр түрлі
басқа валюта операцияларынан түскен кірісті алады. Сайып келгенде,
коммерциялық банктер сыртқы сауда операциялары көлемінің ұлғаюына мүдделі
болады.
Ұлттық валюта бағамының тұрақсыздығы коммерциялық банктің валюта
бөлімінің пайдасын арттырады, алайда банктің қалған бөлімдерінің
жұмыстарына жағымсыз ықпал етеді. Коммерциялық банктер тұрақты үдемелі
дамып келе жатқан экономикаға ынталы.
Валюта қатынастары халықаралық тауарлармен сауда жасаумен және капитал
қозғалыстарымен байланысты. Валюта рыноктарында бір жағынан ішкі
субъектілердің мүдделері, екінші жағынан олардың сыртқы әріптестерінің
мүдделерімен қақтығысады. Валюта қатынастарының сыртқы субъектілеріне:
1. Шетел мемлекеттерінің үкіметтері ;
2. Халықаралық валюталық-қаржы ұйымдары (ХВҚ, Әлемдік банк);
3. Шетелдік зады және жеке тұлғалар жатады.
Валюта қатынастарының сыртқы субъектілерінің өздерінің жеке мүдделері
бар: экономикалық, саяси және т.б. Валюта қатынастарының арқылы
субъектілерінің экономикалық күресі туындайды. Мемлекет экономикалық өсуге
жеткізуге бағытталған әрекетті қолдай отырып, елдің көпшілік тұрғындарының
мүддесін қорғауы тиіс. Қазақстан Республикасының өкіметі мен Ұлттық банкі
валюта қатынастарын дамытуға көмектесетін осындай валюталық жүйенің
қалыптасуын қамтамасыз етуі тиіс.
Валюталық жүйе – валюта қатынастары ұйымдасқан нысан.
Валюталық жүйе экономика жүйесінің түрімен тікелей байланысты. Валюталық
жүйе валюта қатынастарының дамуына көмектесуі тиіс. Осы оның негізгі
мақсаты болып табылады.
Валюталық жүйе өндіріске қатысты екінші болып табылады, бірақ ол сонымен
қатар салыстырмалы дербестікке ие және оған кері ықпал көрсетеді.
Ұлттық, аймақтық және әлемдік валюталық жүйелері ерекшеленеді. Ұлттық
валюталық жүйе бір жағынан, ұлттық ақша жүйесінің ажырамас бөлігі болып
табылады, басқа жағынан, ол басқа ұлттық валюталық жүйелермен өзара
әрекетте болады.
Ұлттық валюталық жүйеге мыналарды жатқызады:
• Валюта қатынастарының субъектілері – валюта қатынастарының қатысушылары;
• Валюта қатынастарының объектісі – валюта және валюталық операциялар;
• Валюта қатынастары – халықаралық айналымда валюталардың жұмыс істеуі
кезінде туындайтын қатынастар;
• Валютамен операциялар жүргізілуін талқылайтын институттар - валюталық
рыноктар мен алтын рыноктары;
• Ұлттық реттеуші органдар – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі,
Қазақстан Республикасының өкіметі;
• Ұлттық валюта бағамының режимі: тіркелген валюта бағамының режимі,
шектеулі-солқылдақ валюта бағамының режимі, қалқымалы валюта бағамының
режимі.
• Валюталық шектеулер мен бақылаудың болуы немесе жоқтығы – ұлттық
валютаның конверттелуінің шарттары.
• Елдің халықаралық есеп-қисаптарының регламентациясы – сол немесе басқа
халықаралық есептерді заңнамалық бекіту.
Елдің халықаралық өтімділігін, яғни жеке бір елдің өз міндеттемелерін
уақтылы өтеу қабілеттілігін реттеу; елдің ресми алтын-валюталық резервтері,
ҰВҚ-да елдің резервтік ұстанымы (мүше елдің оның квотасынан 25% шегінде
шетел валютасында автоматты түрде несие алуға құқығы) және елдің
халықаралық валютадағы шоты халықаралық валютаның өтімділік компоненттері
болып табылады.
Аймақтық валюталық жүйе аймақтық жұйелердің кіші жүйелері ретінде
көрінетін ұлттық жүйелер қатарының тұтас бірлігінің жиынтығын білдіреді.
Аймақтық валюталық жүйенің қалыптасып келе жатқан айқын үлгісі ретінде
Европалық валюта жүйесін айтуға болады. Ұлттық және аймақтық валюталық
жүйелердің байланысы мен айырмашылықтары олардың элементтерінде көрінеді.
Аймақтық валюталық жүйе ұлттық валюталық жүйеге қарағанда анағұрлым
тұрақты болып келеді. Валюта қатынастарын зерттеу белгілі бір тұжырымға
келуге мүмкіндік береді:
• Валюта қатынастары – бұл экономикалық қатынастардың құрамдық элементі.
• Валюта қатынастарының ерекшелігі - олар халықаралық айналымда
валюталардың жұмыс істеуі кезінде туындайды.
• Мемлекет валюта қатынастарын дамыту үшін барлық қажетті жағдайларды
жасауы тиіс.
• Валюта қатынастарын дамыту қажеттілігі халықаралық еңбек бөлісімен, оның
әлемдік сауда арқылы мамандандырылуы мен кейінгі кооперациялануымен
негізделген.
• ҚР өкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі міндеті валюта
қатынастарының субъектілерінің әр түрлі бағыттағы экономикалық мүдделерін
келісу болып табылады.
• Ұлттық валюталық жүйе валюта қатынастарының тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етуі тиіс.
• Аймақтық валюталық жүйе ұлттық валюталық жүйеге қарағанда анағұрлым
тұрақты, сыртқы факторларға тәуелділік азырақ, ал тұрақтылығы жоғарырақ.
• Халықаралық валюталық жүйе қатаң мағынада қазір жоқ.
• Әлемде валюта қатынастарының дамуы толассыз жүруде. Дүниежүзілік
қауымдастық неғұрлым оңтайлы әлемдік валюталық жүйені үздіксіз іздеу
үстінде.
Ұзақ мерзімді макроэканомикалық бағдарламаға сәйкес валюта қатынастарының
даму стратегиясы мынадай мақсаттардың арасындағы дұрыс теңгермесін табу
болуға тиіс: алдын ала болжанатындығын қамтамасыз етеін инфляцияның тұрақты
төмендету, экономикалық белсенділікті арттыру, өсудің алғышарттарын жасау;
айырбас бағамының қалқымалы және алдын ала болжанатын үдемелілігімен
қамтамасыз ету, төмен айырбас бағамының есебінен тауарлардың бағалық
бәсекеге қабілеттілігін сақтап қалу, сыртқы теріс шоктарға қарсы әрекет ету
үшін валюталық резервтерді жинау; шынайы проценттік ставкаларды төмендету,
ол қаражаттардың жиналуы мен инветициялау үшін қолайлы жағдайлар жасауға
себеп болады.
1.2 Валюта операцияларының мәні мен олардың түрлері
Валюталық реттеу саласындағы заңнамалық және нормативтік құжаттар
қазақстандық заңды тұлғалар (резиденттер) мен шетел фирмаларының (резидент
еместердің), сол сияқты Қазақстан Республикасы аумағындағы қазақстандық
кәсіпорындардың арасында шетел валютасында операциялардың жасалу ережелерін
белгілейді, сыртқы экономикалық қызметті бақылау нысандары мен әдістерін,
сондай-ақ валюта заңнамаларын бұзғаны үшін жауаптылық шараларын айқындайды.
“Валюталық реттеу туралы” Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес кез
келген валюталық құндылықтармен жасалған операциялар валюталық болып
табылатындығын ескеру керек, атап айтқанда:
меншік құқықтарының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға
көшуіне байланысты операциялар, оның ішінде төлем қаражаты ретінде шетел
валютасы және шетел валютасындағы төлем құжаттары пайдаланылған
операциялар;
кез келген тәсілмен валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу
және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту;
- халықаралық ақша аударуларды жүзеге асыру.
“Валюталық операциялар” ұғымының мәні мен мазмұнын ашу үшін осы
тақырыптың негігі дәйекті терминдеріне анықтама беру қажет. Ең алдымен, бұл
- шетел валютасы .
Шетел валютасына:
- айналыстағы және заңды төлем құралы болып табылатын, сондай-ақ
айналыстан алып қойылған немесе алынатын, бірақ ақша белгілеріне
айырбасталуы тиіс банкнот түріндегі ақша белгілері, қазынашылық билеттері,
монеталар;
ақша немесе есеп айырысу бірліктердегі шоттардағы қаражаттар жатады. .
Валюталық құндылықтарға жататындар:
Шетел валютасы;
- шетел валютасындағы құнды қағаздар – төлем құжаттары (чектер,
векселдер, аккредетивтер және т.б.), қорлық құндылықтар (акциялар,
облигациялар) және шетел валютасындағы басқа да борыштық бағалы
міндеттемелер;
- бағалы металдар – зергерлік және басқа да тұрмыстық бұйымдарды
қоспағанда, қандай түрде және күйде болсын алтын, күміс, платина және
платина тобына жататын металдар;
Табиғи бағалы тастар [1].
Валюта - бұл айналыстағы, сондай-ақ айналыстан алып тасталған және алып
қойылатын, бірақ айырбасталуға жататын Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің банкноты түріндегі теңге және монета;
Қазақстан Республикасының банктеріндегі және өзге де кредиттік
мекемелердегі шоттардағы теңгедегі қаражаттар;
Қазақстан Республикасының өкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі шетел мемлекетінің тиісті органымен жасасқан сол мемелекеттің
аумағында Қазақстан Республикасының валютасын заңды төлем қаражаты ретінде
пайдалану туралы келісімнің, келісім-шарттың негізінде Қазақстан
Республикасынан тыс банктердегі және өзге де кредиттік мекемелердегі
шоттардағы теңгедегі қаражаттар; Қазақстан Республикасының валютасындағы
құнды қағаздар – төлем құжаттары (чектер, векселдер және т.б.), қорлық
құндылықтар (акциялар, облигациялар) және басқа да теңгедегі борыштық
міндеттемелер [2].
“Валюталық реттеу туралы” Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шетел
валютасымен және шетел валютасындағы құнды қағаздармен операциялар ағымдағы
валюталық операциялар және капитал қозғалысына байланысты валюталық
операциялар болып бөлінеді.
Ағымдағы валюталық операцияларға мыналар жатады:
- тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің экспорты мен импорты бойынша
төлемдердің мерзімін өткізбей есеп айырысуды жүзеге асыру, сондай-ақ 180
күннен аспайтын мерзiмге экспорттық-импорттық несиелеумен байланысты есеп-
қисапты жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасына және одан шетел
валютасындағы ақша аударымдары;
180 күннен аспайтын мерзiмге қаржы несиелерін алу және беру;
Қазақстан Республикасына және елімізден проценттердің, дивидендтердің және
салымдар, инвестициялар, несиелер және капитал қозғалысына байланысты өзге
де операциялар бойынша өзге де кірістердің аударымдары;
Қазақстан Республикасына және елімізден сауда сипатындағы емес аударымдар
(жалақы, зейнетақы, алимент және т.б.).
Капитал қозғалысына байланысты валюталық операциялар мыналарды қамтиды:
- тікелей инвестициялар, яғни кіріс алу және кәсіпорынды басқаруға қатысу
құқығына ие болу мақсатында кәсіпорынның жарғылық капиталына салымдар;
портфельдік инвестициялар, яғни құнды қағаздарды сатып алу;
- ғимаратқа, құрылысқа және өзге мүлікке меншік құқығын төлеуге
аударымдар;
тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің экспорты мен импорты бойынша төлемді
беру және 180 күннен артық мерзімге кейінге қалдыруды алу;
180 күннен артық мерзімге қаржы несиелерін беру және алу;
ағымдағы болып саналмайтын өзге де валюталық операциялар [10,12].
Банктік валюталық операциялар сыныптамасы барлық банк операциялары (пассив,
актив операциялар) үшін жалпы өлшемдер бойынша, сол сияқты тек валюталық
операцияларына тән ерекше жіктеу белгілері бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.
Қазіргі уақытта ағымдағы валюталық операциялар кең мағынаға ие болған.
Бұл ретте төлем мерзімін кейінге қалдыру ең аз мерзімге беріледі. Капитал
қозғалысымен байланысты валюталық операциялардың шектеулі ортасы олардың
жүзеге асырылуы кезінде үлкен тәуекелмен, сондай-ақ анағұрлым күрделі
ресімделуімен негізделеді. Барлық валюталық операциялар өзара тығыз
байланысты екенін анықтап алу қажет, сондықтан барлық шетел валютасымен
операцияларды нақты сыныптау өте қиын. Әсіресе, операциялар валюталық
операциялардың бірнеше негізгі түрлеріне жатқызылуы мүмкін.
1. Клиентуралардың валюталық шоттарын ашу және жүргізу.
Бұл операция мынадай түрлерді қамтиды:
заңды және жеке тұлғаларға валюталық шоттар ашу;
шоттардағы қалдықтар бойынша проценттер есептеу;
овердрафттарды беру (банк басшылығының шешімі бойынша айырықша
клиенттерге);
операцияларды жүзеге асыру шарасы бойынша көшірме жазба беру;
кез келген уақыт аралығы үшін шот мұрағатын ресімдеу;
клиенттердің валюталық шоттарындағы қаражаттарға қатысты өкімі бойынша
операциялардың орындалуы;
экспорттық-импорттық операцияларды бақылау.
2. Коммерциялық банктің саудалық емес операциялары.
Саудасыз операцияларға тауарлар экспорты мен импорты бойынша есеп айырысу
мен капитал қозғалысымен банк клиенттеріне қызмет көрсетулер жүргізумен
байланысты емес клиенттерге қызмет көрсету бойынша операциялар жатады.
Банкке уәкілетттендірілгендер саудасыз сипаттағы мынадай операцияларды
жүзеге асыруы мүмкін:
қолма-қол шетел валютасы мен шетел валютасындағы құжаттарды сатып алу және
сату;
шетел валютасы мен валютадағы құжаттардың инкассасы;
банк клиенттерінің пластикалық карттарын шығару және оларға қызмет көрсету;
шетел банктерінің жол чектерін сатып алу (төлеу);
ақшалы аккредитивтерді төлеу және ұқсас аккредитивтерді ұсыну [18,123б].
Саудасыз операциялар, жекелеген түрлерінің қимасында клиенттерге банк
қызметтерінің анағұрлым кең спектрін ұсыну үшін кеңінен таралған, олар
клиентураларды тарту үшін коммерциялық банктермен бәсекелестік күресінде
маңызды рөл атқарады. Операциясыз, атап айтқанда шетелге аударымдарды,
аккредетивтерді төлеу мен шығарып беруді, жол чектерін сатып алуды жүзеге
асырмай күнделікті клиенттермен жұмыс істеу мүмкін емес.
Қолма-қол валютаны сатып алу және сату операциялары саудасыз
операциялардың негізгілерінің бірі болып табылады. Коммерциялық банктердің
айырбастау бөлімдерінің қызметі клиенттерді банкке тарту арқылы банк
жарнамасы қызметін атқарады, және, ең бастысы коммерциялық банкке нақты
табыс әкеледі.
3. Шетел банктерімен хат-хабарлық қатынастарын анықтау. Бұл операция
банктің халықаралық есеп-қисаптарды жүргізуге қажетті шарты болып табылады.
Белгілі бір шетел банкімен хат-хабарлық қатынастарды белгілеу туралы шешім
қабылдау клиентураның экспорттық-импорттық операцияларының үнемі сұранысына
негізделуі тиіс. Халықаралық есептерді жүзеге асыру үшін банк шетел
банктерінде және өзінде “Ностро” және “Лоро” хат-хабарлық шоттарын ашады.
“Ностро” шоты – ол хат-хабаршы банкте коммерциялық банктің атына ашылған
хат-хабарлық шот. “Лоро” шоты - ол коммерциялық банкте хат-хабаршы банктің
атына ашылған хат-хабарлық шот [22,120б].
4. Конверсиондық операциялар.Конверсиондық операциялар қолма-қол және
қолма-қол ақшасыз шетел валютасын (оның ішінде шектеулі конверсиялармен)
қолма-қол және қолма-қол ақшасыз Қазақстан Республикасының теңгесіне қарсы
сатып алу және сату мәмілелерін білдіреді. Оларға:
-спот мәмілесі – бұл мәміле жасасқан күнді есепке алмай, екінші жұмыс
күніне соңғы есеп мерзімімен бір валютаны екінші валютаны сатып алуға
пайдаланған кезде келісілген бүгінгі бағам бойынша жүзеге асырылатын
операция.
форвард операциясы (шұғыл мәмілелер) – бұл болашақта белгілі бір күні
мәміле жасаумен негізделген бағам бойынша бір валютаны басқа валютаға
айырбас ретінде сатып алу жөнінде осы сәтте жасалатын келісім-шарт. Өз
кезегінде “форворд” операциясы былайша бөлінеді:
аутрайдермен мәміле – белгілі күнге валютаны жеткізу шартымен;
опционмен мәміле – валютаны жеткізу күні тіркелмеген шартымен.
своп мәмілесі “форворд” бағамы бойынша мерзімге сол валютаны сату және
сатып алумен бірдей уақытта “спот” қолма-қол мәмілесі шартытарында валютаны
сатып алу мен сатуды есепке алатын валюталық операцияларды білдіреді.
“Своп” мәмілесі бінеше түрлерді қамтиды:
репорт мәмілесі – “форворд” шарттарында шетел валютасын сатып алумен
бірдей уақытта “спот” шарттарында оны сату;
дерепорт мәмілесі - “форворд” шарттарында шетел валютасын сатумен
бірдей уақытта “спот” шарттарында оны сатып алу. Қазіргі уақытта “форворд”
шарттарында сатып алу-сату, сондай-ақ фьючерстік келісім-шарттарда сатып
алу-сату жүзеге асырылуда [36,124б].
Валюталық төрелік – валюта бағамдарының айырмасынан пайда табу мақсатында
шетел валютасын сатумен бірдей уақытта оны сату бойынша операцияларды
жүзеге асыру.
5. Тауарлар мен қызметтердің экспорты мен импортымен байланысты
халықаралық есеп айырысу бойынша операциялар.
Сыртқы саудада құжаттық аккредетив, құжаттық инкассо, банктік аударымдары
сияқты есеп айырысулардыњ түрлері қолданылады.
Құжаттық аккредитив – бұйрық беруші клиентінің (имтортердің) өтініші
бойынша аккредетив ашқан банктің (эмитент банктің) аккредетивте көрсетілген
құжаттарға қарсы экспортердің (бенефициардың) пайдасына төлем жүргізу
міндеттемесі. Құжаттаық аккредетив түрінде экспорт бойынша есеп айырысулар
кезінде шеледік банк экспортер фирмалардың тапсырмасы бойынша оны өзінде
ашады және ол туралы банкке аккредетив түрі мен ол бойынша төлем тәртібі
көрсетілетін аккредетивтік хат жолдайды. Әрбір аккредетивке іс қағаздар
папкасы ашылады.
Құжаттық инкассо түрі бойынша есеп айырысулар кезінде - эмитент банк
өзіне сенім білдіруші берген құжаттарды төлеушіге (импортерға) акцепт және
ақшаларды алу үшін көрсету міндеттемесін қабылдайды.
Есеп айырысуларда банктік аударуларды қолданған кезде барлық валюталық
табыс уәкілетті банктерде транзиттік шоттарға есепке жатқызылады. Ол
Транзитттік валюталық шотқа келіп түскеннен кейін келіп түскен соманы
аудару туралы тапсырмада немесе оның бөлігінің ағымдағы шотқа және міндетті
сату тәртібінде ішкі валюталық рынокта экспорттық табыстың бөлігін сату
көрсетіледі.
6. Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыру бойынша операциялар.Бұл
операциялар мынадай түрлерді қамтиды:
1) депозиттерді тарту:
жеке тұлғалардың;
заңды тұлғалардың, оның ішінде банк аралық депозиттер;
2) несиелерді беру:
жеке тұлғаларға;
заңды тұлғаларға;
Банкаралық рынокқа несиелерді орналастыру.
Осы операциялар ҚР коммерциялық банктері үшін табыстылығы бойынша және
банктің өз клиенттерін қызмет көрсетуде мәнділігі бойынша да негізгі болып
табылады.
Клиенттердің валюталық шоттары бойынша табыстарының құрамына мәмілелер
паспорттарын ресімдеу үшін комиссиялары, сондай-ақ шетел валютасын қолма-
қол ақшаға айналдырғаны үшін комиссиясы кіреді (өйткені клиенттердің
валюталық шоттары валюталық операциялардың әр түріне жататын әрбір мәміле
бойынша комиссиялардан құрылады). Қаражаттарды орналастыру табыстарына:
берілген несиелер үшін проценттер (қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді),
орналастырылған депозиттер; валюталық құнды қағаздарда қаражаттарды
орналастыру және олар бойынша табыс жатады. Халықаралық есеп айырысулар
бойынша табыстарға: аударулар үшін, шетел валютасында төлем құжаттарының
инкассасы үшін, аккредетивтерді ашуға және шығарып беруге комиссиялар
жатады.
Валюталық операцияларды жүргізу кезінде “валюталарды котировкалау”, және
“валюталық ұстаным” ұғымдары бастапқы сәті болып табылады.
Валютаны котировкалау – оның бағамын анықтау. Толық котировкалау оған
сәйкес банк шетел валютасын ұлттық валютамен сатып алатын немесе сататын
сатып алушының және сатушының бағамын қамтиды.
Сатушы мен сатып алушы арасындағы бағамдардың айырмасы маржа болып
табылады. Маржа банк үшін оның есебінен мәмілелерді жүзеге асыру бойынша
шығыстарын жабатын және валюталық тәуекелден сақтандыру үшін қызмет
көрсететін табыс көзі болып табылады.
Котировканың екі түрі бар: тікелей және жанама. Көпшілік елдер шетел
валютасы бірлігінің құны ұлттық ақша бірлігінде көрсетілетін тікелей
котировканы пайдаланады. Жанама котировкада – бірлікке бағамы шетел
валютасының белгілі санында көрінетін ұлттық валюта бірлігі қабылданған.
Әрбір валюта бойынша сұраныстар мен ұсыныстарды салыстыру арқылы банк
аралық бағамды анықтаудан және тіркеуден құралатын котировкалау рәсімі
“фискинг” деп аталады. Олардың негізінде ресми бюллетендерде сатушы мен
сатып алушының бағамы белгіленеді.
Ұлттық валютаға қатысты шетел валютасын котировалау қызықтыратын сауда-
өнеркәсіптік клиентура үшін валюталарды котировкалау кросс-бағамда
тіркеледі – екі валютаның қатынасы үшінші валютаға қатысы бойынша шығады
(әдетте АҚШ долларына).
Валютамен мәмілені жүзеге асыру процесінде бір валютаға басқа валюта
алады. Банктің талаптары мен шетел валютасындағы міндеттемелерінің ара
қатынасы оның валюталық ұстанымын айқындайды. Егер талаптары мен міндеттері
сәйкес келсе, валюталық ұстаным жабық деп есептеледі. Сәйкес келмеген
жағдайда – ашық деп есептеледі. Ашық валюталық ұстанымның екі түрі болуы
мүмкін: қысқа және ұзын. Сатылған валюта бойынша міндеттеме талаптардан
асып түссе, қысқа, ал егер талаптар міндеттемелерден асып түссе, ұзын деп
аталады.
Өз кезегінде, кейде тәуекелдерімен қолайсыз жағдай тудыратын валюталық
операциялардың негізгі ұғымдары осындай. Банктер валюталық тәуекелді жоюға
тырысады. Оның екі тәсілі бар – техникалық және әкімшілік. Банк алғашқы
әдіспен валюталық тәуекелден сақтандыру үшін қолма-қол мәміле шарттарында
валюта алады және сонымен қатар оны мерзімінде сатады. Екінші, әкімшілік
тәсілінде ашық валюталық ұстанымына лимиттер енгізіледі. Ашық валюталық
ұстанымына бір кұн ішінде лимиттерді белгілеген кезде соңғы бірнеше айда
валюталар бағамының орташа күндік ауытқуы ескеріледі. Осыған сүйене отырып,
ашық лимиттің, мүмкін болатын залалдар мен пайданы шектеудің бір күндік
сомасы айқындалады. Валюталық ұстанымның жағдайы мен өзгеруін бақылау
барлық жүзеге асырылуы мүмкін операцияларды әр валютада ұзын және қысқа
валюта операциялары бойынша үнемі ақпарат беріп тұратын компьютерге ақырын
енгізу арқылы жүзеге асырылады. Егер елеулі ұзын позиция туындаса, банк осы
валютаның кодталатын бағамын төмендете алады және қысқа позицияда көтере
алады. Позицияны жабылу нәтижесіне олар бойынша шұғыл операциялар бойынша
валюталарды жеткізу мерзімдерін ескере отырып, мәмілелердің жабу мүмкін
болатын ағымдағы рыноктік бағам бойынша ұлттық валютада барлық ұзын және
қысқа позициялардың сомаларын қайта есептеумен қол жеткізіледі.Кейде барлық
позициялар бір валютада қайта есептеледі (АҚШ доллар), сонан соң нәтижелері
– ұлттық валютада есептеледі.
Осылайша, валюталық операциялар қазіргі коммерциялық банктің негізгі
табыс көздерінің бірі болып табылады, валюталық операциялардың жаңа
түрлерін дамыту, оларды құқықтық қамтамасыз етуді жетілдіру проблемалары
бүгінгі таңда валюта қатынастары саласындағы аса маңызды бағыттарының бірі
болып табылады.
1.3 Валюта қатынастарын реттеу және валюталық операциялардың құқықтық
қамтамасыз ету
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканы дамыту және екі деңгейлі
банктік жүйені белгілеу еліміздің валюта рыногы проблемаларының алғашқы
міндеттерінің шешімін, жаңа валюталық саясаттың қалыптасуын талап етті. Осы
қатынастарды реттеу нарықтық механизм арқылы, сондай-ақ мемлекеттің
валюталық қатынастарға араласуы арқылы жүзеге асырылады. Валюта
қатынастарын мемлекеттік реттеу валюта операциялары мен халықаралық есеп
айырысуларды жүргізу тәртібін регламенттеу арқылы жүзеге асырылады Осы
мақсатта мемлекет заң актілерін шығару сияқты реттеудің тікелей әдістерін,
сондай-ақ жанама әдістерін пайдаланады, мысалы валюта рыногының
субъектілеріне экономикалық ықпал ету.
Валюталық реттеу – валюталық құндылықтармен мәміле жасау тәртібі мен есеп
айырысуды регламенттеуге бағытталған мемлекеттің қызметі. Елдер валюталық
реттеудің көмегімен валюталық операцияларды, шетелдік заңды және жеке
тұлғаларға несиелер мене заемдар беруді, валютаны шетелге әкетуді, одан
әкелуді және аударуды мемлекет бақылауына алуға, және сонымен қатар төлем
балансының тепе-теңдігі мен валютаның тұрақтылығын ұстап тұруға тырысады.
Дағдарысты құбылыстардың тереңдеу деңгейі бойынша валюталық реттеу
аясының кеңеюі байқалады. Көпшілік елдерде валютаны шетелге әкету лимиті
бекітілген, шетелдік заңды тұлғаларға несие беруге рұқсаттың арнайы
жүйелері енгізілген және т.б.
Валюталық реттеу айрықша нормативті болып табылады, яғни халықаралық
валюталық келісімдер жасасу мен нормативтік актілер шығару арқылы жүзеге
асырылады. Көпшілік елдер өздерінің экспортерларына оларға берілген
сомаларды шетел валютасымен тапсыруды немесе белгілі бір банктерге
депозитке салуға міндет қояды. Батыс европаның көптеген мемлекеттерінің
валюталық заңнамасы ұлттық валюта рыноктарын регламенттеуді белгілейді. Бұл
мемлекеттердің банктері шетелдік қарыз алушыларға ұлттық валютада ұзақ
мерзімді және орташа мерзімді валюта қаражатын беруге арнайы рұқсат сұрауға
міндетті. Көптеген елдерде валюталық заңнама кезең-кезеңмен валюта
шоттарының режимін, валютаны сыртқа әкету лимитін белгілеуді қарастырып
отырады. Валюталық реттеу қажеттігі елдер мен банктердің валюталық
тәуекелді азайтуға тырысатынын білдіреді. Осылайша 1996 жылдың қаңтарында
Банктік қадағалау жөніндегі Базель комитеті әрбір валюта бойынша жеке
валюта тәуекелінің және валюта мен алтын бойынша аралас портфельдегі валюта
тәуекелінің есеп-қисап әдісін жасады.
Валюталықтар шектеулер - бұл резиденттер мен резидент еместердің
валютамен және басқа да құндылықтармен операцияларына заң шығарушы және
әкімшілік тыйым салу, лимиттеу және регламенттеу. Валюталықтар шектеулер –
валюталық саясат түрлерінің бірі. Олар елдің валюталық заңнамасымен
бекітіледі, мемлекетаралық реттеу, ең бастысы, ХВҚ объектісі болып
табылады.
Валюталық шектеулердің мақсаттары әртүрлі болады: төлем баланстарын
теңестіру, валюта бағамын ұстап тұру, мемлекеттік ағымдағы және
стратегиялық міндеттерді шешу үшін валюталық құндылықтарды шоғырландыру.
Валюталық шектеулердің мазмұны олардың негізгі принциптерімен анықталады:
орталық және уәкілетті банктерде валюталық операцияларды орталықтандыру;
валюталық операцияларды лицензиялау, шетел валютасын сатып алуға валюталық
бақылау органының алдын ала рұқсатын талап ету; әр түрлі санаттағы –
оқшауланған, ішкі (ұллтық валютадағы), клирингтік, еркін конверттелетін
және т.б. валюталық шоттарды оқшаулау және жүргізу; валютаның конверттелуін
шектеу.
Қазақстан Республикасында валюталық қатынастарды реттейтін негізгі
нормотивтік құжат валюталық реттеудің негізгі ұғымын, Қазақстан
Республикасының аумағында валюталық операцияларды жүзеге асыру принциптері
мен тәртіптерін, валюталық бақылау органдары мен агенттерінің лауазымды
тұлғаларының құқықтары мен міндеттерін, жауапкершіліктерін айқындайтын
Валюталық реттеу туралы Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 24
желтоқсандағы № 54-I Заңы (11.07.97 ж. № 154-1; 09.07.98 ж. № 277-1;
16.07.99 ж. № 431-1; 30.01.01 ж. № 154-II; 08.05.03 ж. № 411-II; 16.05.03
ж. № 416-II; 10.07.03 ж. № 483-II Заңдарымен енгізілген өзгерістерімен)
болып табылады.
Қазақстан Республикасының әлемдік экономикаға кіруі қазақстандық валюта
рыногының қалыптасуына ықпал еткен валюта қатынастары кешенінің дамуына
себеп болды. Бұл саладағы мемлекеттік реттеу еліміздің экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, сыртқы экономикалық байланыстарды кеңейту
есебінен оның экономикасын анағұрлым жылдам көтеруге көмектеседі, әлемдік
қауымдастықта Қазақстанның сыртқы сауда интеграциясы үшін жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік валюталық реттеу экономикалық,
солнымен қатар әкімшілік те әдістерімен жүзеге асырылады.
Валюта құндылықтарына мемлекеттік монополиядан реттелетін валюталық рынок
құруға өтпелі кезең Қазақстанда кереғар процестермен жалғасты. Кәсіпорындар
айқындайтын негізсіз жеңілдіктер берумен сыртқы сауданы ырықтандыру,
әсіресе роформалаудың бастапқы кезеңінде сыртқы сауда операцияларына
қатысушылар санының ұлғаюына әкеп соқты, соның салдарынан экспорт-импорт
операциялары бойынша ережелер мен нормалар сақталмады.
Нәтижесінде – капиталдың шетелге бір қалыпты кету тенденциясы,
экспорттық пайданың жабылуы және кейіннен тауарды жеткізусіз немесе бұрын
аударылған қайтарылмай импорттық келісм-шарттар шотына аванстық төлемдердің
аударылуы. Осындай жағдайларда мемлекет аталған жеңілдіктерді толық жойып,
валюталық реттеуге белсенді түрде араласа бастады. Валюталық бақылауды
енгізу көкейкесті мәселесеге айналды. Валюталық бақылау капиталдың сыртқа
кетуінің алдын алуға бағытталды, бірақ сонымен бірге ол республиканың
сыртқы экономикалық қызметінің дамуына кедергі болды. Сондықтан оны
экономикалық дамудың қандай кезеңдеріне қолдану керек деген көкейтесті
сұрақ туындайды. Бұл сұраққа валюталық рыноктарды реттеудің әкімшілік және
экономикалық әдістерін пайдаланудың әлемдік тәжірибесі жауап береді.
Өнеркәсіптік дамыған елдер Халықаралық валюта қорының принциптеріне қайшы
келетіндіктен әкімшілік әдістерді қолданбайды, дегенмен бұл әдістердің
енгізілгеннен бастап күшін жойғанға дейін әр экономикалық даму кезеңдерінде
пайдалану тәжірибелері Қазақстан үшін көрнекі үлгі бола алады. Валюталық
бақылау экономикалық дағдарыстан шығу кезеңдерінде, соғыстан кейінгі
жылдары шаруашылықты қалпына келтіру үшін немесе ырықтандыру кезеңінде
экономикалық қатынастарда, қаржылық дербестікті, ақша жүйесінің
тұрақтылығын қорғау, ұлттық валюта бағамын нығайту, валюталық ресурстарды
жұмылдыру мақсатында кеңінен пайдаланылды.
Валюталық бақылау түрлері мен әдістерін айқындауда әр елдің экономикалық
даму ерекшеліктеріне сәйкес айтарлықтай айырмашылықтар болды. Бақылау
жүйелерінің мерзімдерінде, валюталық шектеулерден бас тарту тактикасында
анағұрлым айырмашылықтар байқалды. Бұл елдердің барлығын біріктірген
валюталық бақылауды орынды пайдаланған кезде нарықтық реформалардың
тұрақтылығы мен бірізділігін, өтпелі кезең стадиясында мемлекеттің
валюталық ресурстарын сақтауды қамтамасыз ететін мемлекеттің экономикалық
саясатының маңызды элементтерінің бірі ретінде қызмет ете алады деген
түсінік.
Қазіргі уақытта барлық елдерде валюталық бақылау алып тасталған, өйткені
ол өз функциясын атқарды. Көпшілік дамыған мемлекеттерде, экономикасы
өтпелі елдерде оның мүмкіндіктерін пайдалануда. Халықаралық валюталық
қордың деректеріне сәйкес, тек валюталық табыстың репатриацияланған
міндетті шартында ғана қазіргі сәтте 50 шақты мемлекеттің құқықтық актілері
тіркелді. Венгрия мен Чехияда әкімшілік шаралар арқылы валюталық
операцияларды шектейтін валюталық бақылау жүйелері жұмыс істейді. Греция
мен Португалияда капиталдардың қозғалысына байланысты операцияларға
шектеулер бар. Польшада валюталық табыстың толық репатриациялануын
шетелдерде резиденттердің шот ашу либералды жариялы жүйесі бар болған кезде
уәкілетті банктермен бақыланады.
Валюталық бақылаудың ресми күші жойылған жағдайда капиталдар қозғалысы
кезінде болатын процестерге статистикалық қадағалау жүзеге асырылады. Бүл
ретте, көбінесе валюталық бақылауда бұрын қолданылған механизмдер іске
асырылады. (Германия , Жапония).
Валюта операцияларының жүзеге асырылуы тәртібі олардың түріне және осы
құқық қатынастарының субъектісінің (резидент немесе резидент емес)
мәртебесіне байланысты. Ағымдағы операциялар шектелмейді, ал капитал
қозғалысына байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің лицензиясы қажет. Валюталық реттеу Ұлттық
валютаны қорғауға бағытталған, яғни ол елдің ішкі экономиканы маңызды әсер
етуі мүмкін сыртқы және ішкі факторлардың ықпалынан қорғау үшін қажетті
шара болып табылады. Ол Қазақстан Республикасында шектеусіз қолданылатын
бірден бір төлем құралы ретінде Қазақстан Республикасының валютасын бекіту
арқылы іске асады. Ол ішкі рынокта шетел валютасына сұранысты қысқартады,
валюта рыногында ұлттық валютаны ұсынуға мүмкіндік беретін резидент
еместердің Қазақстанда Қазақстан Республикасының валютасын сатып алуы мен
пайдалану тәртібін регламентациялауды қажет етпейді.
Резидент жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген
шекте қолма-қол валютаны сыртқа әкете алады және әкеле алады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының 2001 жылғы 20 сәуірдегі
қаулысымен бекітілген “Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды
жүргізу ережелеріне” сәйкес Резидент жеке тұлғалар ешқандай растаусыз
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге он мың АҚШ долларынан аспайтын
эквивалентте әкете алады. Қазақстан Республикасынан он мың АҚШ долларынан
асатын эквивалент мөлшерінде шетел валютасын әкететін жағдайда, Қазақстан
Республикасының кеден органына барлық әкетілетін соманың құжатын беруі
тиіс. Мұндай құжаттар:
Белгіленген тәртіпте уәкілетті банктер мен уәкілетті ұйымдар берген қолма-
қол шетел валютасын сатып алу туралы анықтама-сертификаттар;
Банк шоттарынан шетел валютасымен ақша алуды, сонымен қатар уәкілетті
банктер берген карт-шоттарынан ақша алуды растайтын құжаттар;
Бұрын Қазақстан Республикасына әкелген шетел валютасының сомасы туралы
кеден декларациясы [6].
Резидент емес жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасын және номиналы
жәненемесе құны шетел валютасында көрсетілген төлем құжаттарын әкетуі
әкелген кезде толтырған декларацияға сәйкес жүргізіледі. Әкелген кезде
толтырған декларацияда көрсетілген сомадан асып түскен жағдайда, резидент
емес жоғарыда аталған құжаттарды көрсетуге міндетті.
Ішкі валюталық рынокты реттеудің негізгі міндеті валюталық рынокке
қатысушылардың тәртібін, валюталық операцияларды, әсіресе сыртқы
экономикалық қызметті жүзеге асыру бойынша, және т.б. реттейді, ол
валюталық рынокте шетел валютасының сұранысы мен ұсынысының ара қатынасын
бақылауға және валюта рыногын тұрақсыздандыратын теріс факторлардың
(мысалы, алып-сатарлық операциялар) ықпалын шектеуге мүмкіндік береді.
Ел ішінде шетел валютасына сұранысты шектеу үшін және экономиканы
долларланудан қорғау мақсатында Қазақстан Республикасы аумаңында Ұлттық
Банктің нормативтік құқықтық актілерінде, сондай-ақ салық және кеден
заңнамаларында көзделген жағдайларды қоспағанда, шетел валютасына тауар
сатуға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасы аумағында Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы
өкіметінің ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасы өкіметінің шешіміне сәйке
100 млн. АҚШ долларынан кей еиес клемдегі аса маңызды инвестициялық
жобаларды іске асыру үшін шетел инвесторы мен уәкілетті органның қатысуымен
құрылған резидент заңды тұлғаларға Қазақстан Республикасының
резиденттерімен шетел валютасынджа жекелеген операция түрлерін жүргізуге
рұқсат беруге құқығы бар. Резидент заңды тұлғалар мен резидент еместердің
арасындағы операциялар бойынша шетел валютасындағы төлемдер қолма-қол
ақшасыз жүзеге асырылады.
Валюталық реттеудің келесі бабы – шетел валютасындағы шот. Оларды
резиденттер сияқты резидент еместер де аша алады. Жұмыс істеу режимдерін
реттеу мемлекетке әкімшілік тәртіпте ішкі валюта рыногында шетел
валютасының сұранысы мен ұсынысына ықпал етуге және шетел валютасының
шетелге жылыстауын болдырмауға көмектеседі. Бұл шаралар осындай шоттардың
жұмыс істеуіне мемлекеттік бақылауды жеңілдететіндіктен уәкілетті банктерде
шоттарды ашу талабы арқылы іске асады: олардың ашылуы мен жүргізілуін
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілейді.
Мемлекет резиденттердің Қазақстан Республикасынан тыс валюта шоттарын
еркін ашу мүмкіндігін шектейді, өйткені елден валютаның ығысуына және төлем
баланстарының бұзылуына әкеп соқтырады. Шетелде валюта шоты Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі беретін лицензия негізінде ашылуы мүмкін. Бұл
ретте, лицензия алу үшін Ұлттық Банкке мынадай құжаттар тапсырылады: жеке
және заңды тұлғаның және есепшот ашатын шетел банкінің деректемелерімен
қоса, шетелде валюта есепшотын ашу қажеттілігінің экономикалық негіздемесі;
заңды тұлғаның құрылтай құжаттарының кшірмесі; шетелде шот ашуға Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігінің жазбаша келісімі; салық қызметі
органдарының салықтарды төлеу бойынша берешектерінің жоқ екендігі туралы
құжаттары; шетел банкінің шот ашуға және жүргізуге келісімі туралы хаты,
Ұлттық Банктің сұрау салуы бойынша ақпараттарды беруі, сондай-ақ клиент
шоты бойынша көшірме жазбаны уақтылы беруі; лицензиялық алым төлегенін
растайтын құжаттар.
Қазақстанда сыртқы экономикалық қызметті валюталық реттеудің маңызды
принципі шетелдегі кәсіпорындардың қызметінен түскен барлық валюталық
түсімдерін республикаға аударуды, және оны Қазақстан Республикасының
аумағында уәкілетті банктердегі транзиттік шоттарға міндетті аударуды талап
ету болып табылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі басқармасының 1999
жылғы 28 наурыздағы №54 қаулысымен бекітілген Нұсқаулыққа сәйкес өнімдердің
экспорты үшін төлемі ретінде алынған шетел валютасының, сондай-ақ Ұлттық
Банктің лицензиясына сәйкес бөлшек сауданы жүзеге асыратын ұйымдардың
валюталық түімдері және қолма-қол шетел валютасына қызмет көрсетудің,
сондай-ақ банктердің банктік қызмет көрсетулері үшін шетел валютасында
алған комиссиясының 50% міндеттеі түрде сатылуы тиіс болатын. Бірақ, ішкі
валюта рыногіндегі тұрақтану жағдайларын назарға ала отырып, сондай-ақ
елдің төлем баланстарының жақсаруын ескере отырып, Тауар (жұмыс, қызмет)
экспортынан шетел валютасымен түскен түсiмдi мiндеттi түрде сатудың күшін
жою туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі басқармасының 1999 жылғы 15
қарашадағы № 346 қаулысымен бұрынғы қаулының 1999 жылы 16 қарашадан бастап
күші жойылды.
Экономикалық қатынастар субъектілерінің түрлеріне байланысты олардың
арасында валюталық операцияларды реттеудің әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz