Қазақстан Республикасындағы еңбек миграциясының динамикасы мен себептері және оның елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
І ЕҢБЕК МИГРАЦИЯСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.1 Миграциялық процестерді зерттеудің негізгі бағыттары ... ... ... 14
1.2 Батыс ғалымдарының зерттеулеріндегі еңбек миграциясын реттеу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3 Еңбек миграциясы халық қозғалысының негізін құраушы бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
ІІ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ МИГРАЦИЯСЫН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ РЕТТЕУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ...
36
2.1 Аймақтағы еңбек миграциясының ерекшеліктері және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.2 Еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
2.3 Қазақстандағы еңбек миграциясын реттеудің механизмдері және оларды жетілдіру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. 82
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
ҚОСЫМША Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 87
І ЕҢБЕК МИГРАЦИЯСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.1 Миграциялық процестерді зерттеудің негізгі бағыттары ... ... ... 14
1.2 Батыс ғалымдарының зерттеулеріндегі еңбек миграциясын реттеу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3 Еңбек миграциясы халық қозғалысының негізін құраушы бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
ІІ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ МИГРАЦИЯСЫН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ РЕТТЕУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ...
36
2.1 Аймақтағы еңбек миграциясының ерекшеліктері және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.2 Еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
2.3 Қазақстандағы еңбек миграциясын реттеудің механизмдері және оларды жетілдіру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. 82
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
ҚОСЫМША Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 87
Жұмыстың жалпы сипаты. Магистрлік диссертация Қазақстандағы еңбек миграциясын және оны бақылау мен реттеудің маңыздылығына, сонымен қатар, оның еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі мен еңбек мигранттарының қоғамға тигізетін тиімділігі мен кері әсерінзерттеуге арналған.
Ғылыми әдебиеттерді, алдыңғы қатарлы тәжірибелерді талдау, сондай-ақ проблеманың іс-жүзіндегі жағдайын зерттеу бізге Қазақстандағы миграциялық процестердің жай-күйінің нақты бейнесін, оның еңбек нарығында алатын орны, жұмыссыздыққа, қоғам тәртібі мен мемлекеттің әлеуметтік проблемаларын шешудегі рөлін көрсетуге мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Мыңдаған жылдардан астам бізге белгiлi құбылыс бұл еңбек миграциясы. Демек, ол қоғамдық құрылымның өзгеруіне байланысты тоқтаусыз жүріп отырады және де бақылау мен басқаруды қажет ететін процесс.Қазіргі күні бұл - iс жүзiнде әрбiр елдiң өмiрiндегi маңызды орын алып отырған маңызды әрі өзекті мәселелердің бірі.
Миграцияға деген қызығушылық тек жиырмасыншы ғасырда ғылыми түрде зерттеле бастағанымен, миграцияның тарихы адамзаттың пайда болуымен басталады. Миграцияның негізгі себептері ретінде табиғи апаттардан қашу, өмір сүруге ыңғайсыз климаттық жағдайлардың болуы, өмір сүру территориясына өзге қарсы топтардың қысымынан болатын көшулер, жауланған құлдарды еріксіз өзге жерге эксплуатациялау секілді миграцияға түрткі факторларды атауға болады. Әлем тарихындағы миграция басым жағдайда мәжбүрлі түрде немесе империялардың «саяси амбициясы» әсерінен жүрген. Оның дәлелі, ХІХ-XX ғасырлардағы Еуропалық империялардың колониялды саясатын айтуға болады. Соның ішінде қазақтардың арғы тегі Ғұндардың (Қыпшақтардың) Еуропаға қоныс аударғандығы, Аттиланың Еуропаны жаулаған сәтте өзге еуропалық халықтардың қазіргі Ресей мен Шығыс Еуропа жеріне миграция жасағандығы тарих беттерінде жазылған. Бұл көш – «Ұлы көш» деген атпен белгілі [1, 14б.].
Миграциялық үдерістердің даму динамикасында бірнеше кезеңдерді көрсетуге болады: алғашқы қоғамдық дәуірдегі миграция, жаңа мыңжылдықтағы миграция, орта ғасырлардағы миграция, жаңа заманғы миграция, бірінші дүниежүзілік соғыстан бұрын және кейін болған миграциялар, екінші дүниежүзілік соғыс кезіңдегі және соғыстан кейінгі миграциялар және қазіргі заманғы миграция. Қарап тұрсақ, әр заманның миграциялық үдерістерінде өзіңдік ерекшеліктері болған. Сондықтан, әлеуметтік жағынан қарағанда миграцияның типтері қалыптасты деуге толық негіз бар. Миграцияның типологиясын социологиялық тұрғыдан Т.Н.Юдиннің «Миграция социологиясы» кітабында толықтай көрсетілген.
Ғылыми әдебиеттерді, алдыңғы қатарлы тәжірибелерді талдау, сондай-ақ проблеманың іс-жүзіндегі жағдайын зерттеу бізге Қазақстандағы миграциялық процестердің жай-күйінің нақты бейнесін, оның еңбек нарығында алатын орны, жұмыссыздыққа, қоғам тәртібі мен мемлекеттің әлеуметтік проблемаларын шешудегі рөлін көрсетуге мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Мыңдаған жылдардан астам бізге белгiлi құбылыс бұл еңбек миграциясы. Демек, ол қоғамдық құрылымның өзгеруіне байланысты тоқтаусыз жүріп отырады және де бақылау мен басқаруды қажет ететін процесс.Қазіргі күні бұл - iс жүзiнде әрбiр елдiң өмiрiндегi маңызды орын алып отырған маңызды әрі өзекті мәселелердің бірі.
Миграцияға деген қызығушылық тек жиырмасыншы ғасырда ғылыми түрде зерттеле бастағанымен, миграцияның тарихы адамзаттың пайда болуымен басталады. Миграцияның негізгі себептері ретінде табиғи апаттардан қашу, өмір сүруге ыңғайсыз климаттық жағдайлардың болуы, өмір сүру территориясына өзге қарсы топтардың қысымынан болатын көшулер, жауланған құлдарды еріксіз өзге жерге эксплуатациялау секілді миграцияға түрткі факторларды атауға болады. Әлем тарихындағы миграция басым жағдайда мәжбүрлі түрде немесе империялардың «саяси амбициясы» әсерінен жүрген. Оның дәлелі, ХІХ-XX ғасырлардағы Еуропалық империялардың колониялды саясатын айтуға болады. Соның ішінде қазақтардың арғы тегі Ғұндардың (Қыпшақтардың) Еуропаға қоныс аударғандығы, Аттиланың Еуропаны жаулаған сәтте өзге еуропалық халықтардың қазіргі Ресей мен Шығыс Еуропа жеріне миграция жасағандығы тарих беттерінде жазылған. Бұл көш – «Ұлы көш» деген атпен белгілі [1, 14б.].
Миграциялық үдерістердің даму динамикасында бірнеше кезеңдерді көрсетуге болады: алғашқы қоғамдық дәуірдегі миграция, жаңа мыңжылдықтағы миграция, орта ғасырлардағы миграция, жаңа заманғы миграция, бірінші дүниежүзілік соғыстан бұрын және кейін болған миграциялар, екінші дүниежүзілік соғыс кезіңдегі және соғыстан кейінгі миграциялар және қазіргі заманғы миграция. Қарап тұрсақ, әр заманның миграциялық үдерістерінде өзіңдік ерекшеліктері болған. Сондықтан, әлеуметтік жағынан қарағанда миграцияның типтері қалыптасты деуге толық негіз бар. Миграцияның типологиясын социологиялық тұрғыдан Т.Н.Юдиннің «Миграция социологиясы» кітабында толықтай көрсетілген.
1 Белкин Е.В., Шереги Ф.Э. Формирование населения в зоне БАМ. М.: «Мысль», 1985.- 14стр.
2 Метелев C.Е., Международная трудовая миграция и нелегальная миграция в России. Москва.:«ЮНИТИ-ДАНА», 2006. - 18-22стр.
3 Ravenstein E. G. The Laws of Migration\\ Journal of the Royal Statistical Society. Цитата по: «Migration Decision Making», New - York: Pergamon Press, 1981
4 КастелсС. Информационная эпоха: экономика, общества и культура. Перевод. с англ. Под.научной ред. О.И. Шкратана. — М.: ГУ ВШЭ, 2000. — 608 с.
5 Stark O. A Theory of Migration as a Response to relative Deprivation. The German Ecnomic Review, 2000. - Vol.1: 131-143
6 Boyd M."Gender Issues in Immigration and Language Fluency." In Immigration, Language, and Ethnicity, ed. B. Chiswick. Washington, D.C.: AEI Press. - 1992.
7 Tomas W., Znaniecki F. Chlop polski w Europie inAmeryce. Ludowa Spoldzielia Wydawnicza. Warszawa, 1973, T. 1-5
8 Znaniecki F. Comment by J.L.Thomas Marriage Prediction in The Polish Peasant //The American Journal of Sociology. 1950. V. 55. №5. Pp. 577578.
9 Park R., Burgess E., McKenzie R. The City. Chicago, - 1926.
10 BurgessE.The growth of the city: on introduction to a research project. Chic., 1925.
11 МаккензиР. Человеческая миграция и маргинальный человек // Социальные и гуманитарные науки. Сер.11. Социология. 1998.-№3. 167-176 стр.
12 ЗомбартВ.Социология / Пер. с нем. И. Д. Маркусона. - М.: УРСС, 2003.
13 Юдин Т.Н. социология миграции. Учебное пособие для вузов. М.: Академический проект, 2006. – 272с.
14 Рыбаковский Л.Л. Миграционный потенциал. Понятие и критерии оценки. // Социологические исследования. 2009. - № 2. - С. 29-36.
15 Молодикова И.Н. Транзитная миграция и транзитные страны: теория, практика и политика регулирования. М., 2009
16 Бойков В.Э. Бойков В.Э. Социальные аспекты миграции населения // Социологические исследования. 2007. № 12.
17 БлиноваМ.С. Социология миграции: история становления и перспективы развития. Учебное пособие- Лит.-Им.указ.:с.189-190
18 ИонцевВ.А.Социологические подходы к изучению миграции населения // Российское общество и социология в XXI веке: социальные вызовы и альтернативы: 2 Всерос. социол. конгресс: тез. докл. и выступлений. М., 2003. - Т. 3. - С. 442-443.
19 Климова Т.В. Социология мигарции: этапы становления и развития. Алматы, 2001.
20 Струмилин С.Г. Проблемы экономики труда: Очерки и этюды. М.: Вопросы труда, 1925. - 224 с.
21 Заславская Т.И.Социетальная трансформация российского общества: деятельностно-структурная концепция. М.:Акад. народного х-ва, 2002. - 568 с.
22 РябушкинТ.В.Исследование пространственных закономерностей миграции населения. // Статистика миграции населения. "Статистика".- 1973, стр. 35-48
23 Морозова Г.Ф. Влияние миграции на формирование рынка труда // Социологические исследования. 1993.- № 5.
24 Дорин А.В. Экономическая социология. Минск, 1997. С. 104
25 Меликьян Г.Г., Колосова Р.П. Экономика труда и социально-трудовые отношения. М., - 1996. С.322
26 ЧерноваЕ.П.Тенденции интеграции рынков труда. // Проблемы рыночных отношений в Кыргызстане. Бишкек: КРСУ, 2000. - С. 272-277.
27 СадыроваМ.С.Социально-профессиональная мобильность интеллигенции Казахстана. Алматы, 1999.
28 Садовская Е. Ю. Миграция в Казахстане на рубеже ХХ1 века: новые тенденции и перспективы. Алматы, 2001.
29 Забирова А.Т. Теории и концепции процессов миграции в зарубежной социальной науке // Евразийское сообщество, 2003. - №2
30 Байкенова М. М., Королькова Н. Н., Садовская Е. Ю. Социально-экономические факторы миграции. // Мысль. 1999. № 4.
31 Елмырзаева Р. Заңсыз еңбек миграциясының алдын алудағы Еуропалық тәжірибе. // Ақиқат, 2009. - №7, 36-39бб.
32 Татимов М. Б., Акшалов М. А. Формирование самостоятельной демографической и миграционной политики Республики Казахстан. Алматы, 1997.
33 Мурад Аджи, Полынь половецкого поля, 92-133-бет. «ТОО ПИК-КОНТЕКСТ» баспасы, Мәскеу. 1994 ж.
34 http://www.memo.ru/prawo/ref/671214.htm //Декларация о территориальном убежище (1967)
35 www.kazsocium.kz // Алтынбеков А.Б.«Миграциялық процестерді теориялық зерттеу»
36 Айдосов С.Б. Әлеуметтік салаға көшіп-қонудың әсері. // Ізденіс, 2007. - №1, 202 б.
37 Асылбеков М.Х. Иммиграцияның еңбек нарығына әсері. // Аграрлық нарық проблемалары, 2006. - №2, 100 б.
38 Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 2008 ж.
39 Галиев Д.А. Развитие рынка труда в сельхозпроизводстве и его значение для стабилизации миграционных процессов Казахстана. // Экономика и статистика, 2006. - №1, 41 стр.
40 Садырова М.С. Әлеуметтану: өзекті мәселелері. – Алматы: Эверо, 2011. – 284б.
41 «Халық миграциясы» ҚР Заңы 13 желтоқсан 1997 жыл
42 Сыртқы көшіп – қонуды мемлекеттік реттеу. Алматы: Халықаралық Бизнес Университеті, Хабаршы, 2007. -№ (4), 16 б.
43 Козина В.В. Некоторые аспекты социально-демографические развитие Казахстана. // Вестник НАН РК, 1993. - №5, 78 стр.
44 Мамашев Т. Шетел қазақтарының Қазақстанға көшіп келуінің бүгіні мен болашағы. // Ақиқат, 2007. - №3, 19-23 бб.
45 Керімқұлов Т.І. Оралмандар ордасы. / Қазақ елі газеті, 18 қараша2007ж.
46 ҚР Жер Кодексі 20 маусым 2003 ж. № 442-ІІ
47 ҚР «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңы 26 маусым 1998 жыл
48 Кәпқызы Е. Оралмандар тағдыры – қазақ тағдыры. / Жас Алаш,2006. №37 (89)
49 www.Stat.kz./img/docs/625
50 Ербеке Д. Заңсыз көші-қон алаңдатады. // Ақиқат, 2005. - №3, 27-33 бб.
51 Алматы қаласы әкімінің аппараты. Алматы қаласының ресми интернет-ресурсы
52 Дәнеш Байболат, Қырғыздың басындағы хал қазақтың қабырғасына батады. / «Алаш айнасы» Республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет, 27 қаңтар 2012 жыл
53 www.enbek.gov.kz// Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жанындағы «Ақпараттық сараптау орталығы»
54 www.kazsocium.kz // Алтынбеков А.Б. Қазақстандағы көші-қон саясаты мен қалыптасқан жағдайға социологиялық талдау, - 29.04.2011.
55 Асанбаев М.Б. Анализ внутренних миграционных процессов: выводы, меры, реализации. Алматы, 2010. - С.234.
56 www.kazinform.kzОспаналиев А. «Дипломмен ауылға» жобасынан мемлекеттің де, ұлттың да ұтары көп. - 6 қараша 2009 жыл.
57 Қазақстан Республикасы статистика Агенттігінің Статистикалық жинағы. - Астана, 2009. - 16 бет.
58 www.egov.kz Мухит Асанбаев, вице-президент Казахстанского центра гуманитарно-политической конъюнктуры, кандидат политических наук, 07.2009
59 www.thenews.kz Қанат Мәметқазыұлы, Еліміздегі еңбек миграциясын басқаруда жаңа әдістер жүзеге асатын болады.
60 Мұхаммедов А.Б. Халықтың көшіп-қонуын мемлекеттік реттеудің экономикалық мәселелері //Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы – 2007. -11-13 бб.
61 Отраслевая программа миграционной политики Республики Казахстан на 2001–2010 годы. г.Астана
62 «Халықтың көші қоны туралы» ҚР Заңы25 Шілде 2011 жыл
2 Метелев C.Е., Международная трудовая миграция и нелегальная миграция в России. Москва.:«ЮНИТИ-ДАНА», 2006. - 18-22стр.
3 Ravenstein E. G. The Laws of Migration\\ Journal of the Royal Statistical Society. Цитата по: «Migration Decision Making», New - York: Pergamon Press, 1981
4 КастелсС. Информационная эпоха: экономика, общества и культура. Перевод. с англ. Под.научной ред. О.И. Шкратана. — М.: ГУ ВШЭ, 2000. — 608 с.
5 Stark O. A Theory of Migration as a Response to relative Deprivation. The German Ecnomic Review, 2000. - Vol.1: 131-143
6 Boyd M."Gender Issues in Immigration and Language Fluency." In Immigration, Language, and Ethnicity, ed. B. Chiswick. Washington, D.C.: AEI Press. - 1992.
7 Tomas W., Znaniecki F. Chlop polski w Europie inAmeryce. Ludowa Spoldzielia Wydawnicza. Warszawa, 1973, T. 1-5
8 Znaniecki F. Comment by J.L.Thomas Marriage Prediction in The Polish Peasant //The American Journal of Sociology. 1950. V. 55. №5. Pp. 577578.
9 Park R., Burgess E., McKenzie R. The City. Chicago, - 1926.
10 BurgessE.The growth of the city: on introduction to a research project. Chic., 1925.
11 МаккензиР. Человеческая миграция и маргинальный человек // Социальные и гуманитарные науки. Сер.11. Социология. 1998.-№3. 167-176 стр.
12 ЗомбартВ.Социология / Пер. с нем. И. Д. Маркусона. - М.: УРСС, 2003.
13 Юдин Т.Н. социология миграции. Учебное пособие для вузов. М.: Академический проект, 2006. – 272с.
14 Рыбаковский Л.Л. Миграционный потенциал. Понятие и критерии оценки. // Социологические исследования. 2009. - № 2. - С. 29-36.
15 Молодикова И.Н. Транзитная миграция и транзитные страны: теория, практика и политика регулирования. М., 2009
16 Бойков В.Э. Бойков В.Э. Социальные аспекты миграции населения // Социологические исследования. 2007. № 12.
17 БлиноваМ.С. Социология миграции: история становления и перспективы развития. Учебное пособие- Лит.-Им.указ.:с.189-190
18 ИонцевВ.А.Социологические подходы к изучению миграции населения // Российское общество и социология в XXI веке: социальные вызовы и альтернативы: 2 Всерос. социол. конгресс: тез. докл. и выступлений. М., 2003. - Т. 3. - С. 442-443.
19 Климова Т.В. Социология мигарции: этапы становления и развития. Алматы, 2001.
20 Струмилин С.Г. Проблемы экономики труда: Очерки и этюды. М.: Вопросы труда, 1925. - 224 с.
21 Заславская Т.И.Социетальная трансформация российского общества: деятельностно-структурная концепция. М.:Акад. народного х-ва, 2002. - 568 с.
22 РябушкинТ.В.Исследование пространственных закономерностей миграции населения. // Статистика миграции населения. "Статистика".- 1973, стр. 35-48
23 Морозова Г.Ф. Влияние миграции на формирование рынка труда // Социологические исследования. 1993.- № 5.
24 Дорин А.В. Экономическая социология. Минск, 1997. С. 104
25 Меликьян Г.Г., Колосова Р.П. Экономика труда и социально-трудовые отношения. М., - 1996. С.322
26 ЧерноваЕ.П.Тенденции интеграции рынков труда. // Проблемы рыночных отношений в Кыргызстане. Бишкек: КРСУ, 2000. - С. 272-277.
27 СадыроваМ.С.Социально-профессиональная мобильность интеллигенции Казахстана. Алматы, 1999.
28 Садовская Е. Ю. Миграция в Казахстане на рубеже ХХ1 века: новые тенденции и перспективы. Алматы, 2001.
29 Забирова А.Т. Теории и концепции процессов миграции в зарубежной социальной науке // Евразийское сообщество, 2003. - №2
30 Байкенова М. М., Королькова Н. Н., Садовская Е. Ю. Социально-экономические факторы миграции. // Мысль. 1999. № 4.
31 Елмырзаева Р. Заңсыз еңбек миграциясының алдын алудағы Еуропалық тәжірибе. // Ақиқат, 2009. - №7, 36-39бб.
32 Татимов М. Б., Акшалов М. А. Формирование самостоятельной демографической и миграционной политики Республики Казахстан. Алматы, 1997.
33 Мурад Аджи, Полынь половецкого поля, 92-133-бет. «ТОО ПИК-КОНТЕКСТ» баспасы, Мәскеу. 1994 ж.
34 http://www.memo.ru/prawo/ref/671214.htm //Декларация о территориальном убежище (1967)
35 www.kazsocium.kz // Алтынбеков А.Б.«Миграциялық процестерді теориялық зерттеу»
36 Айдосов С.Б. Әлеуметтік салаға көшіп-қонудың әсері. // Ізденіс, 2007. - №1, 202 б.
37 Асылбеков М.Х. Иммиграцияның еңбек нарығына әсері. // Аграрлық нарық проблемалары, 2006. - №2, 100 б.
38 Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 2008 ж.
39 Галиев Д.А. Развитие рынка труда в сельхозпроизводстве и его значение для стабилизации миграционных процессов Казахстана. // Экономика и статистика, 2006. - №1, 41 стр.
40 Садырова М.С. Әлеуметтану: өзекті мәселелері. – Алматы: Эверо, 2011. – 284б.
41 «Халық миграциясы» ҚР Заңы 13 желтоқсан 1997 жыл
42 Сыртқы көшіп – қонуды мемлекеттік реттеу. Алматы: Халықаралық Бизнес Университеті, Хабаршы, 2007. -№ (4), 16 б.
43 Козина В.В. Некоторые аспекты социально-демографические развитие Казахстана. // Вестник НАН РК, 1993. - №5, 78 стр.
44 Мамашев Т. Шетел қазақтарының Қазақстанға көшіп келуінің бүгіні мен болашағы. // Ақиқат, 2007. - №3, 19-23 бб.
45 Керімқұлов Т.І. Оралмандар ордасы. / Қазақ елі газеті, 18 қараша2007ж.
46 ҚР Жер Кодексі 20 маусым 2003 ж. № 442-ІІ
47 ҚР «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңы 26 маусым 1998 жыл
48 Кәпқызы Е. Оралмандар тағдыры – қазақ тағдыры. / Жас Алаш,2006. №37 (89)
49 www.Stat.kz./img/docs/625
50 Ербеке Д. Заңсыз көші-қон алаңдатады. // Ақиқат, 2005. - №3, 27-33 бб.
51 Алматы қаласы әкімінің аппараты. Алматы қаласының ресми интернет-ресурсы
52 Дәнеш Байболат, Қырғыздың басындағы хал қазақтың қабырғасына батады. / «Алаш айнасы» Республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет, 27 қаңтар 2012 жыл
53 www.enbek.gov.kz// Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жанындағы «Ақпараттық сараптау орталығы»
54 www.kazsocium.kz // Алтынбеков А.Б. Қазақстандағы көші-қон саясаты мен қалыптасқан жағдайға социологиялық талдау, - 29.04.2011.
55 Асанбаев М.Б. Анализ внутренних миграционных процессов: выводы, меры, реализации. Алматы, 2010. - С.234.
56 www.kazinform.kzОспаналиев А. «Дипломмен ауылға» жобасынан мемлекеттің де, ұлттың да ұтары көп. - 6 қараша 2009 жыл.
57 Қазақстан Республикасы статистика Агенттігінің Статистикалық жинағы. - Астана, 2009. - 16 бет.
58 www.egov.kz Мухит Асанбаев, вице-президент Казахстанского центра гуманитарно-политической конъюнктуры, кандидат политических наук, 07.2009
59 www.thenews.kz Қанат Мәметқазыұлы, Еліміздегі еңбек миграциясын басқаруда жаңа әдістер жүзеге асатын болады.
60 Мұхаммедов А.Б. Халықтың көшіп-қонуын мемлекеттік реттеудің экономикалық мәселелері //Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы – 2007. -11-13 бб.
61 Отраслевая программа миграционной политики Республики Казахстан на 2001–2010 годы. г.Астана
62 «Халықтың көші қоны туралы» ҚР Заңы25 Шілде 2011 жыл
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 95 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 95 бет
Таңдаулыға:
АННОТАЦИЯ
Жұмыстың жалпы сипаты. Магистрлік диссертация Қазақстандағы еңбек миграциясын және оны бақылау мен реттеудің маңыздылығына, сонымен қатар, оның еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі мен еңбек мигранттарының қоғамға тигізетін тиімділігі мен кері әсерін зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде елдегі еңбек миграциясының сипаты мен бағыты, пәні - оған әсер етіп отырған саяси, әлеуметтік-экономикалық факторлар және еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі олардың әлеуметтік жағдайы қарастырылып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы еңбек миграциясыныңдинамикасы мен себептерін анықтаужәне оның елдің әлеуметтік-экономикалықжағдайына әсерін әлеуметтанулық тұрғыдан талдау мақсаты қойылды.
Алға қойылған мақсаттарды орындау үшін мынандай міндеттер атқарылуы қажет:
- еңбек миграциясының себептерін анықтау;
- еңбек миграциясының еліміздің ішкі және сыртқы саясатына әсерін анықтау;
- миграция деңгейін зерттеу және бағалау;
- қазіргі жүргізілген зерттеу қорытындыларына салыстырмалы түрде сараптама жүргізу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. Ғылыми жұмыста еңбек миграциясы процесінің сипаты мен бағыты, оған әсер етіп отырған факторлар, миграцияның елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсерімәселесі жан-жақты социологиялық тұрғыдан талданып, зерттеу жұмысы бойынша төмендегі негізгі жаңалықтар ұсынылады:
- жалпы еңбек миграциясына ықпал ететін себептерін анықталды;
- еңбек миграциясының еліміздің ішкі және сыртқы саясатына әсері анықталды (жағымды және жағымсыз);
- еңбек миграциясының қазіргі кездегі деңгейі зерттелді және бағаланды;
- ғылыми жұмыс барысында жүргізілген зерттеу қорытындыларына бұрынғы жүргізілген зерттеу нәтижелерімен салыстырмалы түрде сараптама жасалып, жаңа қорытындылар дәлелденді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, (әрбір тарау тараушаларға бөлінген), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Жалпы көлемі 89 бет құралған
АННОТАЦИЯ
Актуальность темы исследования. В магистерской диссертации рассматривается трудовая миграция в РК и значимость ее регулирования и контроля, а также ее роль в формировании рынка труда, позитивное и негативное влияние трудовых мигрантов на структуру казахстанского общества.
Объект и предмет исследования. Объектом исследования является характер и направление трудовых мигрантов в стране, а также влияния политических, социально-экономических факторов и ее роль в формировании рынка труда.
Предметом исследования выступают специфические особенности миграционной политики, осуществляемой РК, а также закономерности формирования миграционной политики страны, направленной на социальную стабилизацию общества и создание предпосылок для его устойчивого развития.
Цель и задачи исследования. Целью исследования является динамика и определение причины трудовой миграции в РК и социологический анализ влияния на социально-экономическое состояние общества.
Для достижения данной цели установлены следующие задачи:
-рассмотреть теоретико-методологические особенности миграционной политики и определить причины трудовой миграции;
- охарактеризовать влияние трудовой миграции на внутреннею и внешнею политику государства иособенности формирования и развития миграционной политики;
- описать структуру современных миграционных потоков и их место в структуре казахстанского общества;
- на основе эмпирических данных проделать сравнительный анализ.
Научная новизна исследования. В магистерской диссертации проделан факторный анализ миграционных процессов и влияния на социально-экономическое состояние общества.Научная новизнаработы определяется следующими основными моментами:
- проделан теоретико-методологический анализ миграционной политики;
- определены направления влияния различных групп мигрантов на социально-экономические процессы казахстанского общества;
- выявлены внутренние и внешние условия, способствующие и препятствующие трудовой миграции в современном обществе;
- на основе социологических методов исследования, эмпирических данных реализован комплексный подход к анализу трудовой миграции, проделан сравнительный анализ;
Структура работы. Представленная магистерскаядиссертация состоит из введения, двух глав,объединяющих три параграфа, заключения, списка использованной литературы и приложений. Общийобъем - 89 страниц
THE ANNOTATION
The relevance of the research theme. The thesis deals with the labour migration in the Republic of Kazakhstan and the significance of its regulation and supervision, as well as its role in the formation of the labour market, the positive and the negative effects of labour migrants to the structure of the Kazakhstan society.
The object and purpose of the study. The object of study is the nature and direction of the labour migrants in the country, as well as the influence of political, socio-economic factors and its role in the formation of the labour market.
Under study are special characteristics of the migration policy of the Republic of Kazakhstan, as well as the rales of migration policy, the social stabilization of society and creating conditions for sustainable development.
The goal and objectives of the study.
To achieve this goal, the following objectives: to examine theoretical and methodological features of migration policies and determine the causes of migration;
-describe the impact of labour migration on a core and vnešneû policies of the State and characteristics of formation and development of migration policies;
-describe the structure of current flows of migrants and of their place in the structure of the Kazakhstan society;
-on the basis of empirical data do comparative analysis.
Scientific newness of the research. The master thesis done by factor analysis of migration and its impact on the socio-economic condition of society.
Scientific novelty of work is determined by the following main points:-carried out a theoretical-methodological analysis of migration policies;
-the way the impact of different groups of migrants to the social and economic developments of the Kazakhstani society;
-on the basis of sociological research methods, empirical data implemented an integrated approach to the analysis of the labour migration, carried out a comparative analysis;
-suggested methodological approaches to the study of the processes of labour migration in modern Kazakhstan society.
Structure of the work. The thesis consists of introduction, two chapters with three paragraphs, sentences, a list of references and applications.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
І
Еңбек миграциясын зерттеудің теориялық-методологиялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.1
Миграциялық процестерді зерттеудің негізгі бағыттары ... ... ...
14
1.2
Батыс ғалымдарының зерттеулеріндегі еңбек миграциясын реттеу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3
Еңбек миграциясы халық қозғалысының негізін құраушы бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
26
ІІ
Еңбек ресурстарының миграциясын бақылау және реттеудің маңыздылығы ... ... ...
36
2.1
Аймақтағы еңбек миграциясының ерекшеліктері және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.2
Еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
2.3
Қазақстандағы еңбек миграциясын реттеудің механизмдері және оларды жетілдіру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ..
82
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
ҚОСЫМША Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
87
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасы Халықтың көші қоны туралы ҚР Заңы 25 Шілде, 2011 жыл
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы 28 қаңтар 2012 жыл
3. Халықты жұмыспен қамту туралы ҚР Заңына сәйкес 2005-2007 арналған Қазақстан Республикасы халқын жұмыспен қамту бағдарламасы
4. Халық миграциясы ҚР Заңы 13 желтоқсан 1997 жыл
5. ҚР Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңы 26 маусым 1998 жыл
6. 2004-2010 жж. ҚР ауылдық аймақтарын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы
7. 2009-2011 жж. ҚР ауылшаруашылық Министрлігінің Стратегиялық жоспары
8. Дипломмен ауылға ҚР Мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Миграция - халықтың көшіп-қонуы, ір елден келесі елге немесе бір елдің ішінде көшіп қонуы.
Еңбек миграциясы - адамдардың жұмыс жасау мақсатында мемлекет ішілік, мемлекет аралық көшіп-қонуға қатысуы.
Иммиграция - адамдардың жұмысқа немесе басқа да себептермен ұзақ уақытқа басқа елге келуі, яғни жұмысшыларды импорттау.
Эмиграция - жұмысшы күші экспорты, яғни басқа елдерден жұмыс орнын табу мақсатында елден кетуі.
Реэмиграция - эмигранттардың өз отанына, тұрғылықты мекеніне қайтып келуі.
Ақыл-ойдың сытылуы- жоғарғы білікті мамандардың халықаралық миграциясы.
Миграциялық сальдо - елге келген және елден кеткен мигранттардың ара қатынасы.
Заңсыз миграция - белгілі бір мемлекетке азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдіктердің қоныстанушы мемлекеттің заңнамаларын бұза отырып шекараны кесіп өтуі.
Сыртқы миграция:
қайтарымсыз - тұрғылықты мекен етуге бағытталған миграция;
мерзімдік - уақытша немесе мерзімдік мигранттар елге ақылы жұмыс орнын табуға бір жылдан кем мерзімге келетін адамдар;
маятниктік миграция. Мұндай мигранттарды фронтальерлер деп те атайды. Жұмысшы-фронтальерлер көрші мемлекетке жұмыс істеу үшін шекарадан күнде өтетін мигранттар;
мәжбүрлі миграция - экономикалық емес себептерге байланысты болады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Магистрлік диссертация Қазақстандағы еңбек миграциясын және оны бақылау мен реттеудің маңыздылығына, сонымен қатар, оның еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі мен еңбек мигранттарының қоғамға тигізетін тиімділігі мен кері әсерінзерттеуге арналған.
Ғылыми әдебиеттерді, алдыңғы қатарлы тәжірибелерді талдау, сондай-ақ проблеманың іс-жүзіндегі жағдайын зерттеу бізге Қазақстандағы миграциялық процестердің жай-күйінің нақты бейнесін, оның еңбек нарығында алатын орны, жұмыссыздыққа, қоғам тәртібі мен мемлекеттің әлеуметтік проблемаларын шешудегі рөлін көрсетуге мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Мыңдаған жылдардан астам бізге белгiлi құбылыс бұл еңбек миграциясы. Демек, ол қоғамдық құрылымның өзгеруіне байланысты тоқтаусыз жүріп отырады және де бақылау мен басқаруды қажет ететін процесс.Қазіргі күні бұл - iс жүзiнде әрбiр елдiң өмiрiндегi маңызды орын алып отырған маңызды әрі өзекті мәселелердің бірі.
Миграцияға деген қызығушылық тек жиырмасыншы ғасырда ғылыми түрде зерттеле бастағанымен, миграцияның тарихы адамзаттың пайда болуымен басталады. Миграцияның негізгі себептері ретінде табиғи апаттардан қашу, өмір сүруге ыңғайсыз климаттық жағдайлардың болуы, өмір сүру территориясына өзге қарсы топтардың қысымынан болатын көшулер, жауланған құлдарды еріксіз өзге жерге эксплуатациялау секілді миграцияға түрткі факторларды атауға болады. Әлем тарихындағы миграция басым жағдайда мәжбүрлі түрде немесе империялардың саяси амбициясы әсерінен жүрген. Оның дәлелі, ХІХ-XX ғасырлардағы Еуропалық империялардың колониялды саясатын айтуға болады. Соның ішінде қазақтардың арғы тегі Ғұндардың (Қыпшақтардың) Еуропаға қоныс аударғандығы, Аттиланың Еуропаны жаулаған сәтте өзге еуропалық халықтардың қазіргі Ресей мен Шығыс Еуропа жеріне миграция жасағандығы тарих беттерінде жазылған. Бұл көш - Ұлы көш деген атпен белгілі [1, 14б.].
Миграциялық үдерістердің даму динамикасында бірнеше кезеңдерді көрсетуге болады: алғашқы қоғамдық дәуірдегі миграция, жаңа мыңжылдықтағы миграция, орта ғасырлардағы миграция, жаңа заманғы миграция, бірінші дүниежүзілік соғыстан бұрын және кейін болған миграциялар, екінші дүниежүзілік соғыс кезіңдегі және соғыстан кейінгі миграциялар және қазіргі заманғы миграция. Қарап тұрсақ, әр заманның миграциялық үдерістерінде өзіңдік ерекшеліктері болған. Сондықтан, әлеуметтік жағынан қарағанда миграцияның типтері қалыптасты деуге толық негіз бар. Миграцияның типологиясын социологиялық тұрғыдан Т.Н.Юдиннің Миграция социологиясы кітабында толықтай көрсетілген.
Миграция - қазіргі жаһандану процесі мен әлемдік саясаттың өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Миграциялық процесс кеңістіктен кейінгі кезеңде бұрынғы социалистік жүйедегі елдерде аса қарқын алғаны белгілі. Сонау тарихи кезеңдердегі Жібек жолы салған сара жолмен тараптанған қазақ жерінің геосаяси орналасуы да, жалпы миграциялық үрдістен бұл аумақтың ешқашан тыс қалмайтынына тағы бір дәлел болады. Үкімет жанынан жұмыс істейтін миграциялық комитеті және миграциялық полиция қызметі де бүгінгі күні ішкі және сыртқы миграция процестерін реттеуге міндеттелген, соған сәйкес олардың жұмыстары да солай үйлестірілу жұмыстары жүргізілуде. Алайда, соңғы кезеңде қоғамда миграциялық ауытқулар айқын көрініс беруде. Әсіресе, оралмандардың тарихи отанға келгеннен кейінгі елді мекендерге орналасуына, Орталық Азия елдерінен келетін заңсыз еңбек мигранттарының елде жүріп-тұруына қатысты қарама-қайшылықтар олардың тікелей міндеттеріне айтылар сын болып табылады. Оралмандардың елге орналасуы мен олардың жақындық-жершілдік мүддесіне сай тұрақтануы және мамандығына сай жұмысқа орналасуына қатысты кедергілер ішкі миграцияның кейбір мәселелерін тудыруда.
Гастарбайтерлер деп аталатын (немісшеден аударғанда Gastarbeiter-қонақтаушы жұмысшы), Орталық Азия елдерінен жұмысшыларсыз біздің қазақстандық экономиканы да, қоғамды да елестету қиын болып бара жатыр. Еңбек мигранттары қатарындағы гастарбайтерлер елдегі ірі құрылыстармен қатар, тұрғын үйлерді жөндеу және базарларда сауда жасау секілді салаларда еңбек етіп жатыр. Қазақстандағы еңбек миграциясы аса күрделіпатқа ие. Мұндай еңбек мигранттары елдегі заңды және заңсыз миграцияның орын алуына да жол ашты. Атап айтар болса, заңсыз миграцияның салдары өте көп. Олардың еңбегінің белгілі елдегі салық заңдарымен реттеуге бейімсіздігі де, ел бюджетіне түсуі тиісті қаржының сыртқа кетуіне де жол ашады. Орталық Азия елдеріндегі саяси-экономикалық даму үрдісі демографиялық, экологиялық, әлеуметтік дағдарыстар жағдайына мәжбүрлеуде. Батыс сарапшыларының пікірінше, оның ішінде канадалық Хоумер-Диксон, болашақтағы соғыстар мен азаматтық қақтығыстар судың жетіспеушілігінен, егіндік жерлердің тозуынан, орман, балық қорларының азаюынан болатынын айтады. Өкінішке қарай, бұл шынайы қауіп бүгінгі уақытта көлемді резонанс ала алмай отыр. Бұл жағдайда Орталық Азия аймағы да бөлініп қалмайды. Қазіргі уақытта орын алып отырған этно-территориялық дау-дамайы бар, тұрғындардың өте тығыз орналасуы мен туу жоғары болашақта салмақты мәселелер тудыруы мүмкін Ферғана жазығы жағдайын айтқанның өзі жеткілікті. Өзбекстан, Тәжікстан және Қырғызстанды қамтитын Ферғана жазығының тұрғындары үшін, қоршаған орта жағдайы бүгіндері бос сөз емес. Осы жоспарда Орталық азия аймақтың бұл бөлігінде мүмкін болуы ғажайып емес қақтығыстардың алдын-алу амалдарын күшейтіп, нақты шараларды жүзеге асыру қажеттілігі туып отыр. Осы тұрғыда қазақстандықтар үшін де аса қиындық тудыратын сырттан келетіндер еңбегі мен олардың қоғамда жүріп-тұруының өзі үлкен мәселеге айналып отыр. Ол мәселе, ұлтшылдық отын тұтандырып жіберуі де мүмкін. Жалпы, Қазақстандағы миграциялық үрдістің кезек күттірмейтін мәселе екендігі, оның үкімет саясатын үйлестіруде үнемі назарда болуын ескеру қажет.
Қазақстанға заңсыз келген шетел азаматтарын шығару мен оларға қатысты қатаң шара қолданудың тетігі жасалуы тиіс. Біздің азаматтарымыздың мүдделері алғашқы орында тұрады. Әлемнің көптеген елдері заңсыз көші-қонға қатысты қатаң шараларды қолға алуда, солардан үйрену керек, - деген қағиданы ұстанғанымыз абзал болар еді. Сонымен қатар, ҚР Президенті миграция полициясының алдында үлкен міндеттер тұрғанын, әсіресе ішкі миграция мәселесін де естен шығармауды еске салды. Бұл мәселе өзінен-өзі туындап отырған жоқ. Бүгінде Қазақстанға сырттан жұмыс істеуге келетін көрші елдердің азаматтары көбейіп кеткені салдарынан орын алып отыр. Сонымен бірге, ауылдан қалаға ағылып көшіп келіп жатқан ағайынның саны артты. Олардың жұмыс табу, баспаналы болуы өз алдына тез арада шешімді қажет ететін күрделі мәселе.
Миграция ерекше әлеуметтік феномен ретінде әлеуметтік ғылымдардың зерттеу объектісіне айналып отыр. Ендігі кезекте миграция теорияларының негізгі көзқарастарына, миграцияның екершеліктеріне қысқаша тоқтала өтсе.
Экономиканың неокласикалық теориясына сәйкес халықаралық миграция мемлекеттер арасындағы экономикалық теңсіздік пен дамудың және жалақының әртүрлі болуымен бағалайды. Еңбек нарығы дегенімізжалақысы аз мемлекеттен жалақысы жоғары мемлекетке еңбек күші ағылып келе бастауын білдіреді. Еңбек күшін шығарушы мемлекеттің экономикасының өсуі жалақының диференциясының айырмасының төмендеуіне алып келеді. Яғни, экспортер мемлекет ендігі кезде импортер мемлекетке айналуы мүмкіндігі де жоққа шығарылмайтын факт. Неокласикалық теорияның тұжырымдауы бойынша еңбек күшін шығарушы мемлекетпен еңбек күшін қабылдаушы мемлекеттің де жағдайы бір-бірімен тығыз байланысты екендігін айқындап көрсетеді.
Адам капиталының теориясы зерттеулі тұрғысына сай микроэкономикалық бағыт алады. Адам ресурсының дамуы өзіндік тұрғыда инвестиция екендігін түсіндіреді. Білім, ғылым мемлекетті алға жылжытушы күш екендігі белгілі. Сондықтан, теоретиктер сыртқы мемлекетке кететін адамды тек материалдық тұрғыдан ұтуды ғана қарастырмайды. Адамның өзге мемлекеттерге көшуі, оның психологиялық тұрғыдан өзгеретінін дәлелдейді. Яғни, мигранттардың туған-туыстарынан кетуі, жора-жолдастарынан алыстауы, климаттық жағдайдың өзгеруі т.б. секілді факторлар адам психологиясына кері әсер ететіндігін тұжырымдайды.
Жаңа экономикалық теориялар өзінің аясында микро және макро экономикалық аспектілерін синтездеуге тырысады. Себебі, эмиграция жеке адамның шешімі ғана емес, сонымен қатар отбасының мәселесі, белгілі бір топпен ақылдаса отырып шешетін мәселе деп қарастырады. Бұл мәселеге мемлекеттегі экономикалық жағдай да үлкен ықпалы етеді. Себебі, миграция отбасылық жағдайды жақсартатын болса, онда миграцияға деген стимул күшейеді. Егер мемлекеттің экономикалық әлеуеті жоғары болса онда эмиграция азаяды. Мұндай жағдайда мемлекеттің ішкі нарығына инвестицияның көбейу мүмкіндігі жоғары болып саналады.
Қоғамдық капитал теориясының жақтаушылар басты назарды бұрынғы реиммигрантарға аударады. Олардың жергілікті еңбек нарығына әсері қандай екендігін анықтайды. Қоғамдық капитал ретінде түрлі мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық институттар бола алады. Яғни, олар мигранттар арасында делдал болуы шарт. Ол әр түрлі бағыттағы жұмыс беруші, тапсырысты орындаушы институт болуы мүмкін. Осы іс-әрекеттің барлығы потенциалды мигранттарға жағдай жасау болып табылады.
Сегментелген еңбек нарығының теориясы (екі жақты) индустриялдық және постиндустриялдық мемлекеттердегі халықаралық еңбек миграциясын қалыпты жағдай деп түсіндіреді де,еңбек нарығының екі еселенуі де осы дамыған елдерде жүретіндігін тұжырымдайды. Мысалы, мемлекеттің азаматтары жалақы жоғары бірінші салалы еңбек нарығында жұмыс жасайды. Жалақысы төмен екінші деңгейлі еңбек нарығында шетелдік еңбек мигранты жұмыс істейді. Мұндай процестер әлемдік деңгейдегі мегаполистерге барлығына тән құбылыс десек болады. Сауд-Арабия, БАӘ, Малазия, АҚШ, Ұлыбритания, Канада және т.б. мемлекеттер сапалы және екінші деңгейлі жұмыс күшін белсенді пайдаланатын мемлекеттердің бірі болып саналады.
Технологиялық даму теориясын жақтаушылардың тұжырымдауы бойынша экономика мен демографияның дамуына мигранттардың қосатын үлесі маңызды екендігін айтады. Келген иммигрант жергілікті халықпен бәсекеге түсіп бәсекелестікті күшейтеді, жалпы нарықтық бір бөлігі болады, мемлекеттің қойған салығын төлеп, мемлекеттегі көптеген нарық тұтынушыларының біріне айналатындығын ескертеді.
Pull-Push теориясының (тарту және итеру) өкілдері әр потенциалды мигрантты мемлекеттен итеріп тұратын күш болатынын және дамыған мемлекеттердің өзінің мигрантқа жасалынған жағдайымен мигрантты тартып тұратынын зерттейді (миграцияға мемлекеттің экономикалық даму деңгейі, халықтың өмір сүру сапасы, таланттарға жасалынған жағдайдың болу-болмауы т.б. секілді факторлар әсер етеді). Жаратылыстан берілген бостандық, еркіндік деген құндылықтарды мигранттардың пайдалана алатындығын, олардың қайда және қалай жұмыс істейтіндігін жеке адамның өзі анықтайтынын теория өкілдері мойындайды [2, 18-22бб.].
Осылайша, қазіргі қатынастарда миграция процестері адам және азаматтар өмірі үшін өте маңызды мәселе болып табылады. Бұл түсінікке отандық және шетелдік әлеуметтік ғылымдарда баса назар аудара отырып, халықаралық саяси және қоғамдық мәселерде орнын анықтап-ажырата білу қажет. Мигранттар мәселесі қоғамды тұтасымен өзгерте алатын жағдай болғандықтан оған мемлекетті басқару, мемлекеттік реттеу, қоғамды дамыту істерінде басты назарда ұстаған жөн.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде елдегі еңбек миграциясының сипаты мен бағыты, пәні - оған әсер етіп отырған саяси, әлеуметтік-экономикалық факторлар және еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі олардың әлеуметтік жағдайы қарастырылып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы еңбек миграциясыныңдинамикасы мен себептерін анықтаужәне оның елдің әлеуметтік-экономикалықжағдайына әсерін әлеуметтанулық тұрғыдан талдау мақсаты қойылды.
Алға қойылған мақсаттарды орындау үшін мынандай міндеттер атқарылуы қажет:
- еңбек миграциясының себептерін анықтау;
- еңбек миграциясының еліміздің ішкі және сыртқы саясатына әсерін анықтау;
- миграция деңгейін зерттеу және бағалау;
- қазіргі жүргізілген зерттеу қорытындыларына салыстырмалы түрде сараптама жүргізу.
Зерттелініп отырған мәселенің қарастырылған дәрежесі.
Еңбек миграциясы қазіргі қоғамдағы әлі де болса, толығымен зерттеуді және оны реттеудің жолдары мен механизмдерін жетілдіруді қажет ететін маңызды мәселе болып отыр.
Жалпы миграциялық процестерді зерттеуші ғалымдар қатарына батыс социологиясы классиктерінің Э.Д. Равенштейннің, С.Кастелсің, О.Старктың, М.Бойдтың, У.Томастың, Ф.Знанецкийдің, Р.Парктің Э.Берджестің, Р.Маккензидің, В.Зомбарттың [3-12]еңбектерін атауға болады.
Миграция мәселесінің кейбір әлеуметтік-экономикалық аспектілерін ресей ғалымдары Т.Н. Юдин, Л.Л. Рыбаковский,И.Н. Молодикова, В.Э. Бойков, М.С.Блинова, В.А.Ионцев, Т.В.Климовалар[13-19] зерттеген.
Миграциялық процестердіңдемографиялық құбылыстарға ықпалын зерттеуге өз үлестерін қосқан С.Г.Струмилин, Т.И.Заславская, Т.В.Рябушкин, А.Бжирянский, В.А.Болдырев, Б.Стулевич және Е.П.Чернова [20-26]және басқада ғалымдарды атауға болады.
Отандық ғалымдар қатарынан М.С. Садырова, Е.Ю. Садовская,А.Т. Забирова, М.М. Байкенова, Н.Н. Королькова,Р.Елмырзаева, М.А. АқшаловжәнеМ.Б. Татимовтарды [27-32]көруге болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. Ғылыми жұмыста еңбек миграциясы процесінің сипаты мен бағыты, оған әсер етіп отырған факторлар, миграцияның елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсерімәселесі жан-жақты социологиялық тұрғыдан талданып, зерттеу жұмысы бойынша төмендегі негізгі жаңалықтар ұсынылады:
- жалпы еңбек миграциясына ықпал ететін себептерін анықталды;
- еңбек миграциясының еліміздің ішкі және сыртқы саясатына әсері анықталды (жағымды және жағымсыз);
- еңбек миграциясының қазіргі кездегі деңгейі зерттелді және бағаланды;
- ғылыми жұмыс барысында жүргізілген зерттеу қорытындыларына бұрынғы жүргізілген зерттеу нәтижелерімен салыстырмалы түрде сараптама жасалып, жаңа қорытындылар дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы.Диссертацияның негізгі мазмұны Қазіргі Қазақстандағы ғылымның қажеттілігі мен инновациялық даму аттыIVХалықаралық ғылыми конференция,Ғылым және жастар инновациясы: жаңарту мен таңдау стратегиясы атты Халықаралық ғылыми конференция материалдарында жарияланған 3 мақалада жарияланған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, (әрбір тарау тараушаларға бөлінген), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Жалпы көлемі 91 беттен құралған.
І Еңбек миграциясын зерттеудің теориялық-методологиялық негіздемесі
3.1 Миграция түсінігі, мәні мен түрлері және зерттеудің негізгі бағыттары
Қазіргі таңда миграциялық процестер социологиялық зерттеудің өзекті бір саласы ретінде қалыптасып отыр. Миграциялық процестердің заңдылықтарын меңгеретін, миграцияға түрткі болатын негізгі факторларды зерттейтін орта деңгейлі теория - миграция социологиясы қалыптасып, одан әрі дамып келеді.
Миграциялық процестердің қарқыны жиырмасыншы ғасырда ғаламдық қарқын алып, барлық континеттерді, әлеуметтік таптар мен қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтыды. Мигранттардың өзге мемлекеттерге кетуі өзекті мәселеге айналып отыр. Мигранттардың қатарында еңбекке қабілетті экономикалық белсенді халықтар, сапалы мамандар (ақыл ойдың сытылуы), білімі, күш-қуаты мол жастар да ене бастады. Осындай факторлар мемлекеттің дамуына, қоғамның әлеуметтік жағдайының оңтайлауына кері әсерін тигізді. Яғни, миграция барысында донор мемлекеттің басты ресурсы - адам капиталын жоғалтты. Ал, қабылдаушы мемлекетке мигранттар үлкен көлемдегі инвестицияға айналды және айнала береді де. Донор мемлекет кеткен мигранттарды кері қайтарып, мигранттың жинаған тәжірибесін мемлекет мүддесі үшін қолданған жағдайда ғана, сол мигрантқа кеткен шығынды қайтара алатындығы Азия мемлекеттерінің тәжірибесінен белгілі.
Халықтың миграциясы - латын тілінен аударғанда көшу, орын ауыстыру деген мағына береді. Ғылымда миграцияға байланысты 30-ға жуық анықтама берілген.
Миграцияға деген қызығушылық тек жиырмасыншы ғасырда ғылыми түрде зерттеле бастағанымен де миграцияның тарихы адамзаттың пайда болуымен басталады. Миграцияның негізгі себептеріне табиғи апаттардан қашу, өмір сүруге ыңғайсыз климаттық жағдайлардың болуы, өмір сүру территориясына өзге қарсы топтардың қысымынан болатын көшулер, жауланған құлдарды еріксіз өзге жерге эксплуатациялау секілді миграцияға түрткі факторларды атап кетсек болады. Әлем тарихындағы миграция басым жағдайда мәжбүрлі түрде немесе империялардың саяси амбициясы әсерінен жүрген. Оның дәлелі, ХІХ-XX ғасырлардағы Еуропалық империялардың колониялды саясатын айтуға болады. Соның ішінде қазақтардың арғы тегі Ғұндардың (Қыпшақтардың) Еуропаға қоныс аударғандығы, Аттиланың Еуропаны жаулаған сәтте өзге еуропалық халықтардың қазіргі Ресей мен Шығыс Еуропа жеріне миграция жасағандығы тарих беттерінде жазылған. Бұл көш - Ұлы көш деген атпен белгілі [33, 92-133бб.].
Миграциялық процестердің даму динамикасында бірнеше кезеңдерді көрсетуге болады: алғашқы қоғамдық дәуірдегі миграция, бірінші дүниежүзілік соғыстан бұрын және кейін болған миграциялар,орта ғасырлардағы миграция, жаңа заманғы миграция, жаңа мыңжылдықтағы миграция, екінші дүниежүзілік соғыс кезіңдегі және соғыстан кейінгі миграциялар және қазіргі заманғы миграция. Тұжырымдай келе, әр заманның миграциялық процестерінде өзіңдік ерекшеліктері болғандығын бйақаймыз. Сондықтан, әлеуметтік жағынан қарағанда миграцияның типтері қалыптасты деуге толық негіз бар. Миграцияның типологиясын социологиялық тұрғыдан Т.Н.Юдиннің Миграция социологиясы кітабында толықтай көрсетілген[13, 235б.].
Миграцияны келесі топтамаларға бөлсек болады:
Иммиграция (лат тілінен. emmigro - қоныстанамын) - шетел азаматтарының мақсатты түрде білгілі бір мемлекеттерге көшіп келуі (ұзақ уақыт болуы мүмкін). Егер қоныс аударушы бір жылдан артық уақытқа қалса ол толығымен иммигрант деп саналады.
БҰҰ-ның классификациясы бойынша халықаралық миграция субъектілеріне, шетел студенттері, шетел азаматтары, түрлі санаттағы еңбек етуші мигранттар, отбасы құру мақсатымен келген мигранттар, иммигранттар, қашқындар, саяси баспана іздеуші тұлғалар жатады.
БҰҰ-ның мамандары: Иммигрант - өзінің тұрғылықты мекенінің тастап өзге мемлекетке бір жылдан артық келген адам - деген анықтама берген. 1970 жылдан бері барлық мемлекеттер бұл терминді унификациялап жатқанымен, БҰҰ-ның иммигранттарды тіркеу жобасы әлемдік деңгейде қолданылмай отыр.
Иммиграцияның әсерінен әлемде жаңа мемлекеттер құрылды (АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия, ОАР, Израиль, Канада, Аргентина т.б. мемлекеттер). Дәстүрлі иммиграциялық мемлекеттерден бөлек жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында Батыс Еуропа мен Солтүстік Еуропа иммигранттарды көптеп қабылдаса, Оңтүстік Еуропа да көп қабылдаған аймақтардың біріне жатады. Сол уақыттағы мигранттарды көп қабылдаушы мемлекеттердің қатарына Германия, Франция, Ұлыбритания, Швейцария, Бельгия, Швеция және Голландия кіреді.
Иммиграциялық ағымдарды шартты үш топқа бөлуге болады. Реэмиграция - титулды халықтың отанына оралуы (ҚР-да анықтама бойынша оралман деп аталады). Иммиграция негізгі екі катигорияға: транзитті және заңсыз иммигранттар. Тұрақты және уақытша экономикалық иммиграция. Уақытша жұмыс күшінің экономикалық миграциясы секілді түрлері бар (құрылыс, өнеркәсіп, транспорт және ауылшараушылығы салалары кіреді).
Енді заңды миграцияны талдап көрелік. БҰҰ-ның эксперттері халықаралық миграцияның заңды қатысушыларын бес категорияға бөледі: білім алуға келген шетелдіктер; жұмыс істеуге келген (кеткен) мигранттар; отбасы құру, отбасын қайта біріктіру линиясындағы мигранттар; тұрақты көшіп бара жатқан мигранттар; мемлекетке арнайы жіберілген адамдар (қашқындар, саяси баспана іздеушілерге т.б.).
Эмиграция (лат тілінен. Emigro - көшіп барамын, орын ауыстырамын ) - белгілі бір мемлекеттен білгілі бір уақытқа өмір сүруге кетуі. БҰҰ-ның эксперттері эмигранттар қатарына бір мемлекеттен екінші мемлекетке бір жылдан ұзақ уақытқа кеткен адамдарды эмигрант санатына жатқызуға болатының айтады.
Эмиграцияның себептеріне: экономикалық (жұмыссыздық, табыстың аз болуы, өмір сапасының төмендігі т.б.); әлеуметтік (қоныс аударатын аймақтың өмір сапасының жақсы болуы, сапалы білімге қол жетімділік, әлеуметтік статусының жоғарылауы т.б.); әскери-саяси (соғыстың болуы, қақтығыстар мен жаңа мемлекеттердің пайда болуы); этникалық (ұлттардың өз отанына қайта оралуы, этникалық дискриминация мен қақтығыстар т.б.); демографиялық (шетелдік азаматпен неке құру, отбасын қайта құру); экологиялық және географиялық (табиғи-климаттық жағдайдың нашарлығы, табиғи катаклизмалар, техногенді катастрофалар мен апаттар); діни және өзге де себептермен эмиграция жасауы мүмкін.
Заңсыз миграция - белгілі бір мемлекетке азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдіктердің қоныстанушы мемлекеттің заңнамаларын бұза отырып шекараны кесіп өтуі.
Біз қашқындар мен саяси баспана іздеушілер жайында ақпарат құралдары арқылы естіп-біліп жатамыз. Бұл екі ұғым өзара ұқсағанымен, мағынасында, қолдану аясында айырмашылықтар бар. Мәселен, діни қысымның әсерінен, мемлекеттің дискриминациясынан қашқан адаммен, бір бай немесе саяси тұлғаның өзге мемлекетке баспана сұрап барғаның алсақ, алғашқысының жағдайы әлдеқайда ауыр, қиын. Бірақ, бұл ұғымға БҰҰ-ның берген нақты анықтамасы бар. 1951 жылғы қашқындардың статусы жөніңдегі Конвенцияда: Қашқын дегеніміз - белгілі бір мемлекетте азаматтардың нәсіліне, діни наным-сеніміне, азаматтығына, белгілі бір әлеуметтік топқа мүше болуына немесе саяси көзқарасына байланысты мемлекеттен қауіп-қатер туған жағдайда, сол мемлекеттің жеке басының бостандығын қорғауынан бас тартуы немесе қаламауы деп көрсетіледі.
Алғашқы рет Баспана институты 1948 жылы Адам құқықтары жөніңдегі жалпыға ортақ декларацияда анықталды. Сол кезден бастап ресми түрде адамдарға қудаланудан пана іздеу айтыла басталды. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы қашқындарды баспанамен қамтамаз етуге және баспана қағидаттарын сақтауға шақырды. 1967 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы баспана беруді гуманисттік және адамгершілік іс-әрекет екендігін атап көрсетіп, мемлекеттер бір мемлекеттің өзге мемлекеттің азаматына баспана беруіне қарамастан достық қарым қатынасын үзбеу керек деп кеңес беретін Территориялдық баспана атты Декларация қабылданды. Уақыт өте келе, бұл тек Баспана институты ретінде ғана емес, сонымен қатар, қашқынды келген мемлекеттің заңынан қорғау мақсатында жұмыс істей бастады [34].
Қалыптасқан тәжірибе бойынша қашқындар өздерінің проблемаларын келесі үш бағыт бойынша шеше алады: өз еркімен өз отанына қайта оралу; баспана беруші мемлекетте қалып, сол жерге сіңісу; өзге мемлекетке көшу арқылы жаңа өмір бастау. Жиырмасыншы ғасырда екінші, үшінші шешу жолдары басым болса, қазіргі уақытта қашқындардың проблемалары өз отанына қайтумен шешіліп жүргенін байқауға болады. Қазіргі заманғы бай мемлекеттер мен қоса кедей мемлекеттер өз жерінде көптеген қашқын адамдардың армиясына баспана беруді қаламайды.
Еңбек миграциясы - адамдардың жұмыс істеу мақсатында мемлекет ішілік, мемлекет аралық көші-қонға қатысуы. Бүгінгі күндері әлемде жасалатын миграцияның басым көпшілігі еңбек миграциясы екендігі барлық адамдарға белгілі. Себебі, миграцияға түсетін әр адам өз әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартқысы келетіні дәлденіп отыр.
Экологиялық мигранттар - мемлекеттегі экологиялық апаттар мен табиғи ортаның бұзылуынан адамдарды мемлекет ішінде, өзге мемлекеттерге немесе шекараға қоныстандыру. Аталған амал әрекет аяқ астынан болуы мүмкін табиғи апаттар мен белгілі бір территориядағы ұзақтан келе жатқан табиғи процестердің әсерінен болуы мүмкін (экологиялық мәселелер, елдің шөлденуі, жер деградациясы т.б.).
Халықаралық еңбек ұйымы өзінің шегінде мигранттарды бірнеше топтарға бөледі:
Жоғары квалификациялы кадрлар - өте жоғары квалификациялы мамандар (Бұл топ мемлекетке келгенде әлеуметтік жағдайлар жасалады (пәтер, жоғарғы жалақы, сапалы өмір), азаматтық берумен қатар, отбасы құруға да мүмкіншілік береді);
Маусымдық жұмысшылар - белгілі бір уақытта өзінің отанынан тысқары мемлекетте жұмыс істейтін адамдар;
Арнайы шарт бойынша жұмыс істейтін мигранттар - мемлекеттің өзінде жоқ кадрларға пайдаланылатын саясаты;
Уақытша жұмыс істейтін мигранттар - өзге мемлекетке келіп жұмыс істейтін және өзінің қалауы бойынша жұмыс атқаратын еңбек күші;
Арнайы жобалардың аясында еңбектенуші мигранттар - белгілі бір жобаға мемлекеттің араласуымен келіп жұмыс істейтін адамдар.
Осылайша, замануаи қатынастарда миграция процестері адам және азаматтар өмірі үшін өте маңызды мәселе болып табылады. Бұл түсінікке отандық және шетелдік әлеуметтік ғылымдарда баса назар аудара отырып, халықаралық саяси және қоғамдық мәселерде орнын анықтап-ажырата білу қажет. Мигранттар мәселесі қоғамды тұтасымен өзгерте алатын жағдай болғандықтан оған мемлекетті басқару, мемлекеттік реттеу, қоғамды дамыту істерінде басты назарда ұстаған жөн[35].
Миграция-бұл халықтың көшіп-қонуы, бір елден келесі елге (сыртқы миграция) немесе бір елдің ішінде көшіп қонуы (ішкі миграция). Сондай-ақ миграцияның эмиграция және имиграция деген түрлері бар. Имиграция-бұл халықтың басқа елден тұрғылықты өмір сүру үшін немесе ұзақ уақыт мекендеуге көшіп кетуі. Көші-қонның бұл түрі жағдайында сыртқы және ішкі мәселелер қиындық көздеріне айналды. Қазіргі кезде миграция жағдайының сипаты мен шиеленісу дәрежесі көбіне алыс шет елдерден қоныс аударудың даму тенденциясымен анықталды.
Көптеген аймақтарда жағдайдың тұрақсыздығы, әсіресе ТМД елдерімен мигранттар үшін өту базасына айналатын Қазақстанның сыртқы шегарасының ашықтығы, басқа елдерде республикамызға ретсіз ауысу мәселелері шетелдіктердің жаппай және бақылаусыз құйылуына әкеледі. Бұл бағытта ең көп қолайсыздық туғызатын Оңтүстік Шығыс Азия, Африка Орталық Шығыс елдерінен ағылатын босқындар екендігі жасырын емес.
Сараптау бағасы бойынша, қазіргі таңда сыртқы миграцияның ең үлкен теріс көрсеткіші Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс қазақстан облыстарына тиесілі (соның ішінде едеуір бөлігі Алматы облысында), қоныс аударушылардың көпшілігі мұнда заңсыз тұрып жатыр.
Заңсыз қоныстанушылардың біршама бөлігі транзитті қоныс аударушылар, кейбір қоныс аударушылар саяси немесе басқада пана іздеушілер, босқын мәртебесі алуды қалайды. Егер бұрын алыс шетелден келген қоныс аударушылар Алматы маңына орналасса, ал қазір олардың үздіксіз көшіп келулері Қазақстанның басқа да өңірлерінде көрініс тауып отыр.Олардың Қазақстан аймағына ену және қоныстану аймағы кеңейіп келеді.
Әрине Республикамыздың адам тапшылықты, демографиялық дағдарысты да басынан өткізіп отырған шағында қандайда бір ерікті болуы орынсыз.
Бұл ретте, еліміздің орталық аумақтарынан шалғай жатқан кейбір ел сирек қоныстаған аймақтарда бұл келешекте ел аймағын толық сақтау мәселесінде қиындық туғызары анық. Бұл Солтүстік, Шығыс және басқа кейбір аудандарда әлеуметтік-экономикалық жандандыру жөнінде шара қолдану міндетін жүктейді, еліміздің басқа аумақтарынан осында көшіру арқылы шекараға жақын аймақтарда қоныстанудың маңызы зор болып отыр.
Қоныс аударушыларды бұл аймақтарға орналастыру үшін ынталандыратын экономикалық көмек көрсетумен қамтамасыз ету жағдайды толығымен мүмкін болмаса да, шекараға жақын аудандарға еріксіз көшіп-қонушыларды орналастыру туралы бағдарлама әзірлеу қажет.
Заңсыз көшіп-қонуды тоқтату жөнінде тығыз шара қолдану мақсатында, баспана беру туралы өтініштерді қарау тәртібі жөнінде әдістемелік көрсеткіштер сияқты босқындар мәртебесін беру мәселелері бойынша қолда бар нормативтік актілердің жұмыс жасалуы қажет.
Сыртқы көші-қон мәселесін реттеу және тәртіпке салу үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен мемлекеттік демографиялық саясат туралы Концепция қабылданғаны белгілі. Бұл құжат көші-қон қызметі органдарына қоныс аударуға бақылау жасау және ұйымдастыру жөнінде тапсырмалар жүктейді, иммиграциялық бақылау туралы ереженің орындалуын қадағалайды [36, 202б.].
Осы негізде соңғы кездерде иммиграциялық бақылау жүйесі жетіліп келеді. Көшіп-қонушыларды орналастыру үшін уақытша орталықтар құру, аймақтың санитарлық-эпидемиологиялық жағдайын қорғау жөнінде шаралар қабылдануда. Бірақ қаражы мәселесінің жетіспеуінен, жоғарыда аталған облыстардағы аумақтық әкімшіліктердің қызметтес болуға дайын еместігінен және басқа себептерге байланысты, қойылған мәселелерді аз-аздан шешуге ғана мүмкіндік болып отыр. Дайындықтың жеткіліксіздігінен Қазақстанда босқындарға байланысты 1951 жылғы Конвенция бойынша халықаралық міндет елде толық орындалмай отырғандығы белгілі:
Осы орайда, заңсыз көші-қонға қарсы қолданылатын қатал шара кешенді түрде және бірнеше бағыт бойынша қабылдануы тиіс, қатал иммиграциялық бақылау енгізу, көшіп-қонушыларды қабылдау квотасын, сондай-ақ заңсыз қоныс аударушыларды депортациялау жөніндегі жүйелендіру жұмысы арқылы және жұмысшы күшін заңсыз пайдалануға тыйым салу шарасын күшейтумен жүзеге асырылуы керек.
Баспана іздеген тұлғаларды қабылдау мәселесі өте баяу және кешенді түрде шешілмей келеді. Республикалық бюджеттегі қаражаттың жеткіліксіздігінен, мемлекеттің 2001-2005 жылдарына арналған демографиялық даму бағдарламасы әрі кетсе тиісті процедуралардың бір-екі мыңдай-ақ шет ел азаматының босқын мәселесін алуын қамти алады.
Көші-қон саясатының маңызды бағыты сыртқы еңбек миграциясы процестерін мемлекеттік реттеу жөніндегі жұмыстар болып табылатыны анық. Әрине, бұл бағытта оңды нәтижелері де бар. Қазіргі таңда нормативтік-құқықтық базалар баршылық, шетел жұмысшыларының күшін пайдаланудың шарты мен тәртібі анықталуда, шет елдердегі Қазақстан азаматтарының жұмысқа орналасуы жөніндегі іс-әрекеттерді тәртіпке салу шараларының іске асырылуы, сондай-ақ қоныс аударушылардың мүддесі мен құқығын заң бойынша қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілгені дұрыс болар.
Сыртқы еңбек миграциясы процестерін оң дамытуға жәрдемдесу, оның нормативті негіздерін бекіту мақсатында жаңа және бұрынғы шет ел мемлекеттерімен кейбір екіжақты үкіметаралық жаңа келісімдер жасаудың маңызы зор. 1995 жылдың сәуірінде ТМД-ның 12 мемлекеті қатынасқан еңбекші мигранттары әлеуметтік қорғау қызметтестігі туралы келісімге қол қойылған белгілі. Қазақстан аумағындағы шет ел жұмыс барысында негізінен Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілген шет ел жұмысшылары мен жұмыс берушілер арасындағы еңбек қатыныстары ережесіне сәйкес жүргізілетін анық[36, 203б.].
Шет ел жұмысшы күші Қазақстан Республикасының барлық аймағына тартудың шешуші тәртібі де еңгізілген, бірақ бос жұмыс орнына Қазақстан азаматтарын бірінші кезекте қабылдау құқығы әлі күнге дейін баян етілмей отыр.
Шет елде Қазақстан азаматтарын жұмысқа орналастыруға көмектесуді жүзеге асыратын делдал ұйымдарының іс-әрекеттеріне бақылау жасау керектігі өз өзектілігін жоғалтқан жоқ. Қазіргі таңда осындай бірқатар ұйымдар қызметтің осы саласымен айналысуға лицензиялар алды.
1998 жылдан бері Қазақстан аумағына жұмыс істеуге тартылған шет ел жұмысшылары мен мамандардың саны айтарлықтай дамып келеді.
2005 жылы бұл көрсеткіш ресми емес мәліметтерге қарағанда 2,2 есеге артқан. Шет ел жұмыс күшіне деген сұраныс еңбек нарығында әлі сақталуда. Бұл ең алдымен жұмыс күшінің арзандығымен, өндірістің жекелеңген салаларында ұлттық кадрлар тапшылығы және шет елдіктердің (көбіне көршілес Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстаннан келген еңбек күші) еңбегіне ақы төлеу шығындарының аздығымен түсіндіріледі. Алыс шетелдерде Қазақстан азаматтарын еңбекке орналастыруды ұйымдастырудың ауқымы иланымды.
Бұл бағытта Қазақстандағы еңбек миграциясының көші-қон әулеті өте мол болып отыр.
Сыртқы еңбек миграциясының шиеленісу мәселелеріне қазіргі кезде, ең алдымен, жаңа және бұрынғы шет елдермен халықаралық еңбек күшін айырбастау құрылымының Қазақстанда дұрыс жолға қойылмауы, шет елдердегі ең таңдаулы еңбек нарығында қазақстандықтарға шек қойылуы немесе жол бермеуі; көбіне шетел жұмысшыларының бірлігінің төмендігі, шетел жұмыс күшіне тартылған инновациялық әлеуметінің нашарлығы жатады. Шетел жұмысшылары мен мамандарын пайдалану мәселелерін шеше отырып, зәру кәсіптер бойынша жоғары білікті мамандарды тартуға ұмтылу, шетел жұмысшы күшінің кәсіби құрамымен санын нормалайтын егжей-тегжейлі әзірленген жүйесін енгізу бірінші кезекте және ұзақ мерзімге қойылса, мақсатқа лайық болар еді. Сондай-ақ шетелдік жұмыс берушілерді мемлекеттік органдардың көмегі арқылы Қазақстаннан баратын жұмысшы күшін құқықтандыру дұрыс болар еді. Дегенмен, еліміздің жекеленген аймақтарындағы көші-қон жүктемелерін анықтауға мүмкіндік беретін бірқатар маңызды аспектілерге назар аудару қажет. Бүгінгі таңда Қазақстанға қоныс аударушылар саны ресми түрде 57000 мың 956 адамды құрайды. Көбі тіркеуден өтпейтін болғандықтан шындығында бұдан бірнеше есе көп. Қазақстанда босқындықтардың саны 1994 жылдан бері өзгермегені мәлім.
Мәселен, 2001-2002 жылдары Ауғаныстандағы соғыс әрекеттерінің әерінен және халықаралық байланыстардың өршіуне байланысты, олардың жыл сайынғы өсіуі рекордтық дәрежеге жетеді деп жорамалдаған еді. Бірақ уақыт көрсеткендей, мұндай тенденция ақталмады [37, 100б.].
Қадағалауға алынған 1999-2002 жылдарда еріксіз қоныс аударушылар тарапынан босқындар деген мәртебе алуға өтініш жасаушылардың санының азаюы-қауіпті қақтығыстардың ақырындап бейбіт өмірге қатысуының нәтижесі. Салыстырмалы түрде тыныш аудандардан қоныс аударушылар өмірлері мен денсаулықтарына тікелей қауып төнгендіктен емес, әлеуметтік-саяси экономикалық жағдайлардың қиындығынан, адам құқын бұзушылыққа этникалық жағдайларға байланысты көшкендер. Қазақстан іргелес мемлекеттер үшін өзіндік бір қақпа (ворота) ретінде сипатқа ие болып отыр. Олар еліміздің төл мәселелерін шешуге кедергі жасамай, осы клапан арқылы артық әлеуметтік қысымды шығарады.
Солардың бірі-көптеген азаматтарымыз еңбегіне сай жалақы ала алмай жүргенде, салыстырмалы арзан жұмысшы күшінің құйылуы.
Көшіп-қонушылардың шоғырлану процесіне олардың тап болатын ортасы әсер етеді. Осыған байланысты негізі көңіл олардың орналасу сипатына бөлінуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаты. Магистрлік диссертация Қазақстандағы еңбек миграциясын және оны бақылау мен реттеудің маңыздылығына, сонымен қатар, оның еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі мен еңбек мигранттарының қоғамға тигізетін тиімділігі мен кері әсерін зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде елдегі еңбек миграциясының сипаты мен бағыты, пәні - оған әсер етіп отырған саяси, әлеуметтік-экономикалық факторлар және еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі олардың әлеуметтік жағдайы қарастырылып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы еңбек миграциясыныңдинамикасы мен себептерін анықтаужәне оның елдің әлеуметтік-экономикалықжағдайына әсерін әлеуметтанулық тұрғыдан талдау мақсаты қойылды.
Алға қойылған мақсаттарды орындау үшін мынандай міндеттер атқарылуы қажет:
- еңбек миграциясының себептерін анықтау;
- еңбек миграциясының еліміздің ішкі және сыртқы саясатына әсерін анықтау;
- миграция деңгейін зерттеу және бағалау;
- қазіргі жүргізілген зерттеу қорытындыларына салыстырмалы түрде сараптама жүргізу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. Ғылыми жұмыста еңбек миграциясы процесінің сипаты мен бағыты, оған әсер етіп отырған факторлар, миграцияның елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсерімәселесі жан-жақты социологиялық тұрғыдан талданып, зерттеу жұмысы бойынша төмендегі негізгі жаңалықтар ұсынылады:
- жалпы еңбек миграциясына ықпал ететін себептерін анықталды;
- еңбек миграциясының еліміздің ішкі және сыртқы саясатына әсері анықталды (жағымды және жағымсыз);
- еңбек миграциясының қазіргі кездегі деңгейі зерттелді және бағаланды;
- ғылыми жұмыс барысында жүргізілген зерттеу қорытындыларына бұрынғы жүргізілген зерттеу нәтижелерімен салыстырмалы түрде сараптама жасалып, жаңа қорытындылар дәлелденді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, (әрбір тарау тараушаларға бөлінген), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Жалпы көлемі 89 бет құралған
АННОТАЦИЯ
Актуальность темы исследования. В магистерской диссертации рассматривается трудовая миграция в РК и значимость ее регулирования и контроля, а также ее роль в формировании рынка труда, позитивное и негативное влияние трудовых мигрантов на структуру казахстанского общества.
Объект и предмет исследования. Объектом исследования является характер и направление трудовых мигрантов в стране, а также влияния политических, социально-экономических факторов и ее роль в формировании рынка труда.
Предметом исследования выступают специфические особенности миграционной политики, осуществляемой РК, а также закономерности формирования миграционной политики страны, направленной на социальную стабилизацию общества и создание предпосылок для его устойчивого развития.
Цель и задачи исследования. Целью исследования является динамика и определение причины трудовой миграции в РК и социологический анализ влияния на социально-экономическое состояние общества.
Для достижения данной цели установлены следующие задачи:
-рассмотреть теоретико-методологические особенности миграционной политики и определить причины трудовой миграции;
- охарактеризовать влияние трудовой миграции на внутреннею и внешнею политику государства иособенности формирования и развития миграционной политики;
- описать структуру современных миграционных потоков и их место в структуре казахстанского общества;
- на основе эмпирических данных проделать сравнительный анализ.
Научная новизна исследования. В магистерской диссертации проделан факторный анализ миграционных процессов и влияния на социально-экономическое состояние общества.Научная новизнаработы определяется следующими основными моментами:
- проделан теоретико-методологический анализ миграционной политики;
- определены направления влияния различных групп мигрантов на социально-экономические процессы казахстанского общества;
- выявлены внутренние и внешние условия, способствующие и препятствующие трудовой миграции в современном обществе;
- на основе социологических методов исследования, эмпирических данных реализован комплексный подход к анализу трудовой миграции, проделан сравнительный анализ;
Структура работы. Представленная магистерскаядиссертация состоит из введения, двух глав,объединяющих три параграфа, заключения, списка использованной литературы и приложений. Общийобъем - 89 страниц
THE ANNOTATION
The relevance of the research theme. The thesis deals with the labour migration in the Republic of Kazakhstan and the significance of its regulation and supervision, as well as its role in the formation of the labour market, the positive and the negative effects of labour migrants to the structure of the Kazakhstan society.
The object and purpose of the study. The object of study is the nature and direction of the labour migrants in the country, as well as the influence of political, socio-economic factors and its role in the formation of the labour market.
Under study are special characteristics of the migration policy of the Republic of Kazakhstan, as well as the rales of migration policy, the social stabilization of society and creating conditions for sustainable development.
The goal and objectives of the study.
To achieve this goal, the following objectives: to examine theoretical and methodological features of migration policies and determine the causes of migration;
-describe the impact of labour migration on a core and vnešneû policies of the State and characteristics of formation and development of migration policies;
-describe the structure of current flows of migrants and of their place in the structure of the Kazakhstan society;
-on the basis of empirical data do comparative analysis.
Scientific newness of the research. The master thesis done by factor analysis of migration and its impact on the socio-economic condition of society.
Scientific novelty of work is determined by the following main points:-carried out a theoretical-methodological analysis of migration policies;
-the way the impact of different groups of migrants to the social and economic developments of the Kazakhstani society;
-on the basis of sociological research methods, empirical data implemented an integrated approach to the analysis of the labour migration, carried out a comparative analysis;
-suggested methodological approaches to the study of the processes of labour migration in modern Kazakhstan society.
Structure of the work. The thesis consists of introduction, two chapters with three paragraphs, sentences, a list of references and applications.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
І
Еңбек миграциясын зерттеудің теориялық-методологиялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.1
Миграциялық процестерді зерттеудің негізгі бағыттары ... ... ...
14
1.2
Батыс ғалымдарының зерттеулеріндегі еңбек миграциясын реттеу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3
Еңбек миграциясы халық қозғалысының негізін құраушы бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
26
ІІ
Еңбек ресурстарының миграциясын бақылау және реттеудің маңыздылығы ... ... ...
36
2.1
Аймақтағы еңбек миграциясының ерекшеліктері және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.2
Еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
2.3
Қазақстандағы еңбек миграциясын реттеудің механизмдері және оларды жетілдіру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ..
82
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
ҚОСЫМША Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
87
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасы Халықтың көші қоны туралы ҚР Заңы 25 Шілде, 2011 жыл
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы 28 қаңтар 2012 жыл
3. Халықты жұмыспен қамту туралы ҚР Заңына сәйкес 2005-2007 арналған Қазақстан Республикасы халқын жұмыспен қамту бағдарламасы
4. Халық миграциясы ҚР Заңы 13 желтоқсан 1997 жыл
5. ҚР Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңы 26 маусым 1998 жыл
6. 2004-2010 жж. ҚР ауылдық аймақтарын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы
7. 2009-2011 жж. ҚР ауылшаруашылық Министрлігінің Стратегиялық жоспары
8. Дипломмен ауылға ҚР Мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Миграция - халықтың көшіп-қонуы, ір елден келесі елге немесе бір елдің ішінде көшіп қонуы.
Еңбек миграциясы - адамдардың жұмыс жасау мақсатында мемлекет ішілік, мемлекет аралық көшіп-қонуға қатысуы.
Иммиграция - адамдардың жұмысқа немесе басқа да себептермен ұзақ уақытқа басқа елге келуі, яғни жұмысшыларды импорттау.
Эмиграция - жұмысшы күші экспорты, яғни басқа елдерден жұмыс орнын табу мақсатында елден кетуі.
Реэмиграция - эмигранттардың өз отанына, тұрғылықты мекеніне қайтып келуі.
Ақыл-ойдың сытылуы- жоғарғы білікті мамандардың халықаралық миграциясы.
Миграциялық сальдо - елге келген және елден кеткен мигранттардың ара қатынасы.
Заңсыз миграция - белгілі бір мемлекетке азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдіктердің қоныстанушы мемлекеттің заңнамаларын бұза отырып шекараны кесіп өтуі.
Сыртқы миграция:
қайтарымсыз - тұрғылықты мекен етуге бағытталған миграция;
мерзімдік - уақытша немесе мерзімдік мигранттар елге ақылы жұмыс орнын табуға бір жылдан кем мерзімге келетін адамдар;
маятниктік миграция. Мұндай мигранттарды фронтальерлер деп те атайды. Жұмысшы-фронтальерлер көрші мемлекетке жұмыс істеу үшін шекарадан күнде өтетін мигранттар;
мәжбүрлі миграция - экономикалық емес себептерге байланысты болады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Магистрлік диссертация Қазақстандағы еңбек миграциясын және оны бақылау мен реттеудің маңыздылығына, сонымен қатар, оның еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі мен еңбек мигранттарының қоғамға тигізетін тиімділігі мен кері әсерінзерттеуге арналған.
Ғылыми әдебиеттерді, алдыңғы қатарлы тәжірибелерді талдау, сондай-ақ проблеманың іс-жүзіндегі жағдайын зерттеу бізге Қазақстандағы миграциялық процестердің жай-күйінің нақты бейнесін, оның еңбек нарығында алатын орны, жұмыссыздыққа, қоғам тәртібі мен мемлекеттің әлеуметтік проблемаларын шешудегі рөлін көрсетуге мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Мыңдаған жылдардан астам бізге белгiлi құбылыс бұл еңбек миграциясы. Демек, ол қоғамдық құрылымның өзгеруіне байланысты тоқтаусыз жүріп отырады және де бақылау мен басқаруды қажет ететін процесс.Қазіргі күні бұл - iс жүзiнде әрбiр елдiң өмiрiндегi маңызды орын алып отырған маңызды әрі өзекті мәселелердің бірі.
Миграцияға деген қызығушылық тек жиырмасыншы ғасырда ғылыми түрде зерттеле бастағанымен, миграцияның тарихы адамзаттың пайда болуымен басталады. Миграцияның негізгі себептері ретінде табиғи апаттардан қашу, өмір сүруге ыңғайсыз климаттық жағдайлардың болуы, өмір сүру территориясына өзге қарсы топтардың қысымынан болатын көшулер, жауланған құлдарды еріксіз өзге жерге эксплуатациялау секілді миграцияға түрткі факторларды атауға болады. Әлем тарихындағы миграция басым жағдайда мәжбүрлі түрде немесе империялардың саяси амбициясы әсерінен жүрген. Оның дәлелі, ХІХ-XX ғасырлардағы Еуропалық империялардың колониялды саясатын айтуға болады. Соның ішінде қазақтардың арғы тегі Ғұндардың (Қыпшақтардың) Еуропаға қоныс аударғандығы, Аттиланың Еуропаны жаулаған сәтте өзге еуропалық халықтардың қазіргі Ресей мен Шығыс Еуропа жеріне миграция жасағандығы тарих беттерінде жазылған. Бұл көш - Ұлы көш деген атпен белгілі [1, 14б.].
Миграциялық үдерістердің даму динамикасында бірнеше кезеңдерді көрсетуге болады: алғашқы қоғамдық дәуірдегі миграция, жаңа мыңжылдықтағы миграция, орта ғасырлардағы миграция, жаңа заманғы миграция, бірінші дүниежүзілік соғыстан бұрын және кейін болған миграциялар, екінші дүниежүзілік соғыс кезіңдегі және соғыстан кейінгі миграциялар және қазіргі заманғы миграция. Қарап тұрсақ, әр заманның миграциялық үдерістерінде өзіңдік ерекшеліктері болған. Сондықтан, әлеуметтік жағынан қарағанда миграцияның типтері қалыптасты деуге толық негіз бар. Миграцияның типологиясын социологиялық тұрғыдан Т.Н.Юдиннің Миграция социологиясы кітабында толықтай көрсетілген.
Миграция - қазіргі жаһандану процесі мен әлемдік саясаттың өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Миграциялық процесс кеңістіктен кейінгі кезеңде бұрынғы социалистік жүйедегі елдерде аса қарқын алғаны белгілі. Сонау тарихи кезеңдердегі Жібек жолы салған сара жолмен тараптанған қазақ жерінің геосаяси орналасуы да, жалпы миграциялық үрдістен бұл аумақтың ешқашан тыс қалмайтынына тағы бір дәлел болады. Үкімет жанынан жұмыс істейтін миграциялық комитеті және миграциялық полиция қызметі де бүгінгі күні ішкі және сыртқы миграция процестерін реттеуге міндеттелген, соған сәйкес олардың жұмыстары да солай үйлестірілу жұмыстары жүргізілуде. Алайда, соңғы кезеңде қоғамда миграциялық ауытқулар айқын көрініс беруде. Әсіресе, оралмандардың тарихи отанға келгеннен кейінгі елді мекендерге орналасуына, Орталық Азия елдерінен келетін заңсыз еңбек мигранттарының елде жүріп-тұруына қатысты қарама-қайшылықтар олардың тікелей міндеттеріне айтылар сын болып табылады. Оралмандардың елге орналасуы мен олардың жақындық-жершілдік мүддесіне сай тұрақтануы және мамандығына сай жұмысқа орналасуына қатысты кедергілер ішкі миграцияның кейбір мәселелерін тудыруда.
Гастарбайтерлер деп аталатын (немісшеден аударғанда Gastarbeiter-қонақтаушы жұмысшы), Орталық Азия елдерінен жұмысшыларсыз біздің қазақстандық экономиканы да, қоғамды да елестету қиын болып бара жатыр. Еңбек мигранттары қатарындағы гастарбайтерлер елдегі ірі құрылыстармен қатар, тұрғын үйлерді жөндеу және базарларда сауда жасау секілді салаларда еңбек етіп жатыр. Қазақстандағы еңбек миграциясы аса күрделіпатқа ие. Мұндай еңбек мигранттары елдегі заңды және заңсыз миграцияның орын алуына да жол ашты. Атап айтар болса, заңсыз миграцияның салдары өте көп. Олардың еңбегінің белгілі елдегі салық заңдарымен реттеуге бейімсіздігі де, ел бюджетіне түсуі тиісті қаржының сыртқа кетуіне де жол ашады. Орталық Азия елдеріндегі саяси-экономикалық даму үрдісі демографиялық, экологиялық, әлеуметтік дағдарыстар жағдайына мәжбүрлеуде. Батыс сарапшыларының пікірінше, оның ішінде канадалық Хоумер-Диксон, болашақтағы соғыстар мен азаматтық қақтығыстар судың жетіспеушілігінен, егіндік жерлердің тозуынан, орман, балық қорларының азаюынан болатынын айтады. Өкінішке қарай, бұл шынайы қауіп бүгінгі уақытта көлемді резонанс ала алмай отыр. Бұл жағдайда Орталық Азия аймағы да бөлініп қалмайды. Қазіргі уақытта орын алып отырған этно-территориялық дау-дамайы бар, тұрғындардың өте тығыз орналасуы мен туу жоғары болашақта салмақты мәселелер тудыруы мүмкін Ферғана жазығы жағдайын айтқанның өзі жеткілікті. Өзбекстан, Тәжікстан және Қырғызстанды қамтитын Ферғана жазығының тұрғындары үшін, қоршаған орта жағдайы бүгіндері бос сөз емес. Осы жоспарда Орталық азия аймақтың бұл бөлігінде мүмкін болуы ғажайып емес қақтығыстардың алдын-алу амалдарын күшейтіп, нақты шараларды жүзеге асыру қажеттілігі туып отыр. Осы тұрғыда қазақстандықтар үшін де аса қиындық тудыратын сырттан келетіндер еңбегі мен олардың қоғамда жүріп-тұруының өзі үлкен мәселеге айналып отыр. Ол мәселе, ұлтшылдық отын тұтандырып жіберуі де мүмкін. Жалпы, Қазақстандағы миграциялық үрдістің кезек күттірмейтін мәселе екендігі, оның үкімет саясатын үйлестіруде үнемі назарда болуын ескеру қажет.
Қазақстанға заңсыз келген шетел азаматтарын шығару мен оларға қатысты қатаң шара қолданудың тетігі жасалуы тиіс. Біздің азаматтарымыздың мүдделері алғашқы орында тұрады. Әлемнің көптеген елдері заңсыз көші-қонға қатысты қатаң шараларды қолға алуда, солардан үйрену керек, - деген қағиданы ұстанғанымыз абзал болар еді. Сонымен қатар, ҚР Президенті миграция полициясының алдында үлкен міндеттер тұрғанын, әсіресе ішкі миграция мәселесін де естен шығармауды еске салды. Бұл мәселе өзінен-өзі туындап отырған жоқ. Бүгінде Қазақстанға сырттан жұмыс істеуге келетін көрші елдердің азаматтары көбейіп кеткені салдарынан орын алып отыр. Сонымен бірге, ауылдан қалаға ағылып көшіп келіп жатқан ағайынның саны артты. Олардың жұмыс табу, баспаналы болуы өз алдына тез арада шешімді қажет ететін күрделі мәселе.
Миграция ерекше әлеуметтік феномен ретінде әлеуметтік ғылымдардың зерттеу объектісіне айналып отыр. Ендігі кезекте миграция теорияларының негізгі көзқарастарына, миграцияның екершеліктеріне қысқаша тоқтала өтсе.
Экономиканың неокласикалық теориясына сәйкес халықаралық миграция мемлекеттер арасындағы экономикалық теңсіздік пен дамудың және жалақының әртүрлі болуымен бағалайды. Еңбек нарығы дегенімізжалақысы аз мемлекеттен жалақысы жоғары мемлекетке еңбек күші ағылып келе бастауын білдіреді. Еңбек күшін шығарушы мемлекеттің экономикасының өсуі жалақының диференциясының айырмасының төмендеуіне алып келеді. Яғни, экспортер мемлекет ендігі кезде импортер мемлекетке айналуы мүмкіндігі де жоққа шығарылмайтын факт. Неокласикалық теорияның тұжырымдауы бойынша еңбек күшін шығарушы мемлекетпен еңбек күшін қабылдаушы мемлекеттің де жағдайы бір-бірімен тығыз байланысты екендігін айқындап көрсетеді.
Адам капиталының теориясы зерттеулі тұрғысына сай микроэкономикалық бағыт алады. Адам ресурсының дамуы өзіндік тұрғыда инвестиция екендігін түсіндіреді. Білім, ғылым мемлекетті алға жылжытушы күш екендігі белгілі. Сондықтан, теоретиктер сыртқы мемлекетке кететін адамды тек материалдық тұрғыдан ұтуды ғана қарастырмайды. Адамның өзге мемлекеттерге көшуі, оның психологиялық тұрғыдан өзгеретінін дәлелдейді. Яғни, мигранттардың туған-туыстарынан кетуі, жора-жолдастарынан алыстауы, климаттық жағдайдың өзгеруі т.б. секілді факторлар адам психологиясына кері әсер ететіндігін тұжырымдайды.
Жаңа экономикалық теориялар өзінің аясында микро және макро экономикалық аспектілерін синтездеуге тырысады. Себебі, эмиграция жеке адамның шешімі ғана емес, сонымен қатар отбасының мәселесі, белгілі бір топпен ақылдаса отырып шешетін мәселе деп қарастырады. Бұл мәселеге мемлекеттегі экономикалық жағдай да үлкен ықпалы етеді. Себебі, миграция отбасылық жағдайды жақсартатын болса, онда миграцияға деген стимул күшейеді. Егер мемлекеттің экономикалық әлеуеті жоғары болса онда эмиграция азаяды. Мұндай жағдайда мемлекеттің ішкі нарығына инвестицияның көбейу мүмкіндігі жоғары болып саналады.
Қоғамдық капитал теориясының жақтаушылар басты назарды бұрынғы реиммигрантарға аударады. Олардың жергілікті еңбек нарығына әсері қандай екендігін анықтайды. Қоғамдық капитал ретінде түрлі мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық институттар бола алады. Яғни, олар мигранттар арасында делдал болуы шарт. Ол әр түрлі бағыттағы жұмыс беруші, тапсырысты орындаушы институт болуы мүмкін. Осы іс-әрекеттің барлығы потенциалды мигранттарға жағдай жасау болып табылады.
Сегментелген еңбек нарығының теориясы (екі жақты) индустриялдық және постиндустриялдық мемлекеттердегі халықаралық еңбек миграциясын қалыпты жағдай деп түсіндіреді де,еңбек нарығының екі еселенуі де осы дамыған елдерде жүретіндігін тұжырымдайды. Мысалы, мемлекеттің азаматтары жалақы жоғары бірінші салалы еңбек нарығында жұмыс жасайды. Жалақысы төмен екінші деңгейлі еңбек нарығында шетелдік еңбек мигранты жұмыс істейді. Мұндай процестер әлемдік деңгейдегі мегаполистерге барлығына тән құбылыс десек болады. Сауд-Арабия, БАӘ, Малазия, АҚШ, Ұлыбритания, Канада және т.б. мемлекеттер сапалы және екінші деңгейлі жұмыс күшін белсенді пайдаланатын мемлекеттердің бірі болып саналады.
Технологиялық даму теориясын жақтаушылардың тұжырымдауы бойынша экономика мен демографияның дамуына мигранттардың қосатын үлесі маңызды екендігін айтады. Келген иммигрант жергілікті халықпен бәсекеге түсіп бәсекелестікті күшейтеді, жалпы нарықтық бір бөлігі болады, мемлекеттің қойған салығын төлеп, мемлекеттегі көптеген нарық тұтынушыларының біріне айналатындығын ескертеді.
Pull-Push теориясының (тарту және итеру) өкілдері әр потенциалды мигрантты мемлекеттен итеріп тұратын күш болатынын және дамыған мемлекеттердің өзінің мигрантқа жасалынған жағдайымен мигрантты тартып тұратынын зерттейді (миграцияға мемлекеттің экономикалық даму деңгейі, халықтың өмір сүру сапасы, таланттарға жасалынған жағдайдың болу-болмауы т.б. секілді факторлар әсер етеді). Жаратылыстан берілген бостандық, еркіндік деген құндылықтарды мигранттардың пайдалана алатындығын, олардың қайда және қалай жұмыс істейтіндігін жеке адамның өзі анықтайтынын теория өкілдері мойындайды [2, 18-22бб.].
Осылайша, қазіргі қатынастарда миграция процестері адам және азаматтар өмірі үшін өте маңызды мәселе болып табылады. Бұл түсінікке отандық және шетелдік әлеуметтік ғылымдарда баса назар аудара отырып, халықаралық саяси және қоғамдық мәселерде орнын анықтап-ажырата білу қажет. Мигранттар мәселесі қоғамды тұтасымен өзгерте алатын жағдай болғандықтан оған мемлекетті басқару, мемлекеттік реттеу, қоғамды дамыту істерінде басты назарда ұстаған жөн.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде елдегі еңбек миграциясының сипаты мен бағыты, пәні - оған әсер етіп отырған саяси, әлеуметтік-экономикалық факторлар және еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы рөлі олардың әлеуметтік жағдайы қарастырылып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы еңбек миграциясыныңдинамикасы мен себептерін анықтаужәне оның елдің әлеуметтік-экономикалықжағдайына әсерін әлеуметтанулық тұрғыдан талдау мақсаты қойылды.
Алға қойылған мақсаттарды орындау үшін мынандай міндеттер атқарылуы қажет:
- еңбек миграциясының себептерін анықтау;
- еңбек миграциясының еліміздің ішкі және сыртқы саясатына әсерін анықтау;
- миграция деңгейін зерттеу және бағалау;
- қазіргі жүргізілген зерттеу қорытындыларына салыстырмалы түрде сараптама жүргізу.
Зерттелініп отырған мәселенің қарастырылған дәрежесі.
Еңбек миграциясы қазіргі қоғамдағы әлі де болса, толығымен зерттеуді және оны реттеудің жолдары мен механизмдерін жетілдіруді қажет ететін маңызды мәселе болып отыр.
Жалпы миграциялық процестерді зерттеуші ғалымдар қатарына батыс социологиясы классиктерінің Э.Д. Равенштейннің, С.Кастелсің, О.Старктың, М.Бойдтың, У.Томастың, Ф.Знанецкийдің, Р.Парктің Э.Берджестің, Р.Маккензидің, В.Зомбарттың [3-12]еңбектерін атауға болады.
Миграция мәселесінің кейбір әлеуметтік-экономикалық аспектілерін ресей ғалымдары Т.Н. Юдин, Л.Л. Рыбаковский,И.Н. Молодикова, В.Э. Бойков, М.С.Блинова, В.А.Ионцев, Т.В.Климовалар[13-19] зерттеген.
Миграциялық процестердіңдемографиялық құбылыстарға ықпалын зерттеуге өз үлестерін қосқан С.Г.Струмилин, Т.И.Заславская, Т.В.Рябушкин, А.Бжирянский, В.А.Болдырев, Б.Стулевич және Е.П.Чернова [20-26]және басқада ғалымдарды атауға болады.
Отандық ғалымдар қатарынан М.С. Садырова, Е.Ю. Садовская,А.Т. Забирова, М.М. Байкенова, Н.Н. Королькова,Р.Елмырзаева, М.А. АқшаловжәнеМ.Б. Татимовтарды [27-32]көруге болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. Ғылыми жұмыста еңбек миграциясы процесінің сипаты мен бағыты, оған әсер етіп отырған факторлар, миграцияның елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсерімәселесі жан-жақты социологиялық тұрғыдан талданып, зерттеу жұмысы бойынша төмендегі негізгі жаңалықтар ұсынылады:
- жалпы еңбек миграциясына ықпал ететін себептерін анықталды;
- еңбек миграциясының еліміздің ішкі және сыртқы саясатына әсері анықталды (жағымды және жағымсыз);
- еңбек миграциясының қазіргі кездегі деңгейі зерттелді және бағаланды;
- ғылыми жұмыс барысында жүргізілген зерттеу қорытындыларына бұрынғы жүргізілген зерттеу нәтижелерімен салыстырмалы түрде сараптама жасалып, жаңа қорытындылар дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы.Диссертацияның негізгі мазмұны Қазіргі Қазақстандағы ғылымның қажеттілігі мен инновациялық даму аттыIVХалықаралық ғылыми конференция,Ғылым және жастар инновациясы: жаңарту мен таңдау стратегиясы атты Халықаралық ғылыми конференция материалдарында жарияланған 3 мақалада жарияланған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, (әрбір тарау тараушаларға бөлінген), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Жалпы көлемі 91 беттен құралған.
І Еңбек миграциясын зерттеудің теориялық-методологиялық негіздемесі
3.1 Миграция түсінігі, мәні мен түрлері және зерттеудің негізгі бағыттары
Қазіргі таңда миграциялық процестер социологиялық зерттеудің өзекті бір саласы ретінде қалыптасып отыр. Миграциялық процестердің заңдылықтарын меңгеретін, миграцияға түрткі болатын негізгі факторларды зерттейтін орта деңгейлі теория - миграция социологиясы қалыптасып, одан әрі дамып келеді.
Миграциялық процестердің қарқыны жиырмасыншы ғасырда ғаламдық қарқын алып, барлық континеттерді, әлеуметтік таптар мен қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтыды. Мигранттардың өзге мемлекеттерге кетуі өзекті мәселеге айналып отыр. Мигранттардың қатарында еңбекке қабілетті экономикалық белсенді халықтар, сапалы мамандар (ақыл ойдың сытылуы), білімі, күш-қуаты мол жастар да ене бастады. Осындай факторлар мемлекеттің дамуына, қоғамның әлеуметтік жағдайының оңтайлауына кері әсерін тигізді. Яғни, миграция барысында донор мемлекеттің басты ресурсы - адам капиталын жоғалтты. Ал, қабылдаушы мемлекетке мигранттар үлкен көлемдегі инвестицияға айналды және айнала береді де. Донор мемлекет кеткен мигранттарды кері қайтарып, мигранттың жинаған тәжірибесін мемлекет мүддесі үшін қолданған жағдайда ғана, сол мигрантқа кеткен шығынды қайтара алатындығы Азия мемлекеттерінің тәжірибесінен белгілі.
Халықтың миграциясы - латын тілінен аударғанда көшу, орын ауыстыру деген мағына береді. Ғылымда миграцияға байланысты 30-ға жуық анықтама берілген.
Миграцияға деген қызығушылық тек жиырмасыншы ғасырда ғылыми түрде зерттеле бастағанымен де миграцияның тарихы адамзаттың пайда болуымен басталады. Миграцияның негізгі себептеріне табиғи апаттардан қашу, өмір сүруге ыңғайсыз климаттық жағдайлардың болуы, өмір сүру территориясына өзге қарсы топтардың қысымынан болатын көшулер, жауланған құлдарды еріксіз өзге жерге эксплуатациялау секілді миграцияға түрткі факторларды атап кетсек болады. Әлем тарихындағы миграция басым жағдайда мәжбүрлі түрде немесе империялардың саяси амбициясы әсерінен жүрген. Оның дәлелі, ХІХ-XX ғасырлардағы Еуропалық империялардың колониялды саясатын айтуға болады. Соның ішінде қазақтардың арғы тегі Ғұндардың (Қыпшақтардың) Еуропаға қоныс аударғандығы, Аттиланың Еуропаны жаулаған сәтте өзге еуропалық халықтардың қазіргі Ресей мен Шығыс Еуропа жеріне миграция жасағандығы тарих беттерінде жазылған. Бұл көш - Ұлы көш деген атпен белгілі [33, 92-133бб.].
Миграциялық процестердің даму динамикасында бірнеше кезеңдерді көрсетуге болады: алғашқы қоғамдық дәуірдегі миграция, бірінші дүниежүзілік соғыстан бұрын және кейін болған миграциялар,орта ғасырлардағы миграция, жаңа заманғы миграция, жаңа мыңжылдықтағы миграция, екінші дүниежүзілік соғыс кезіңдегі және соғыстан кейінгі миграциялар және қазіргі заманғы миграция. Тұжырымдай келе, әр заманның миграциялық процестерінде өзіңдік ерекшеліктері болғандығын бйақаймыз. Сондықтан, әлеуметтік жағынан қарағанда миграцияның типтері қалыптасты деуге толық негіз бар. Миграцияның типологиясын социологиялық тұрғыдан Т.Н.Юдиннің Миграция социологиясы кітабында толықтай көрсетілген[13, 235б.].
Миграцияны келесі топтамаларға бөлсек болады:
Иммиграция (лат тілінен. emmigro - қоныстанамын) - шетел азаматтарының мақсатты түрде білгілі бір мемлекеттерге көшіп келуі (ұзақ уақыт болуы мүмкін). Егер қоныс аударушы бір жылдан артық уақытқа қалса ол толығымен иммигрант деп саналады.
БҰҰ-ның классификациясы бойынша халықаралық миграция субъектілеріне, шетел студенттері, шетел азаматтары, түрлі санаттағы еңбек етуші мигранттар, отбасы құру мақсатымен келген мигранттар, иммигранттар, қашқындар, саяси баспана іздеуші тұлғалар жатады.
БҰҰ-ның мамандары: Иммигрант - өзінің тұрғылықты мекенінің тастап өзге мемлекетке бір жылдан артық келген адам - деген анықтама берген. 1970 жылдан бері барлық мемлекеттер бұл терминді унификациялап жатқанымен, БҰҰ-ның иммигранттарды тіркеу жобасы әлемдік деңгейде қолданылмай отыр.
Иммиграцияның әсерінен әлемде жаңа мемлекеттер құрылды (АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия, ОАР, Израиль, Канада, Аргентина т.б. мемлекеттер). Дәстүрлі иммиграциялық мемлекеттерден бөлек жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында Батыс Еуропа мен Солтүстік Еуропа иммигранттарды көптеп қабылдаса, Оңтүстік Еуропа да көп қабылдаған аймақтардың біріне жатады. Сол уақыттағы мигранттарды көп қабылдаушы мемлекеттердің қатарына Германия, Франция, Ұлыбритания, Швейцария, Бельгия, Швеция және Голландия кіреді.
Иммиграциялық ағымдарды шартты үш топқа бөлуге болады. Реэмиграция - титулды халықтың отанына оралуы (ҚР-да анықтама бойынша оралман деп аталады). Иммиграция негізгі екі катигорияға: транзитті және заңсыз иммигранттар. Тұрақты және уақытша экономикалық иммиграция. Уақытша жұмыс күшінің экономикалық миграциясы секілді түрлері бар (құрылыс, өнеркәсіп, транспорт және ауылшараушылығы салалары кіреді).
Енді заңды миграцияны талдап көрелік. БҰҰ-ның эксперттері халықаралық миграцияның заңды қатысушыларын бес категорияға бөледі: білім алуға келген шетелдіктер; жұмыс істеуге келген (кеткен) мигранттар; отбасы құру, отбасын қайта біріктіру линиясындағы мигранттар; тұрақты көшіп бара жатқан мигранттар; мемлекетке арнайы жіберілген адамдар (қашқындар, саяси баспана іздеушілерге т.б.).
Эмиграция (лат тілінен. Emigro - көшіп барамын, орын ауыстырамын ) - белгілі бір мемлекеттен білгілі бір уақытқа өмір сүруге кетуі. БҰҰ-ның эксперттері эмигранттар қатарына бір мемлекеттен екінші мемлекетке бір жылдан ұзақ уақытқа кеткен адамдарды эмигрант санатына жатқызуға болатының айтады.
Эмиграцияның себептеріне: экономикалық (жұмыссыздық, табыстың аз болуы, өмір сапасының төмендігі т.б.); әлеуметтік (қоныс аударатын аймақтың өмір сапасының жақсы болуы, сапалы білімге қол жетімділік, әлеуметтік статусының жоғарылауы т.б.); әскери-саяси (соғыстың болуы, қақтығыстар мен жаңа мемлекеттердің пайда болуы); этникалық (ұлттардың өз отанына қайта оралуы, этникалық дискриминация мен қақтығыстар т.б.); демографиялық (шетелдік азаматпен неке құру, отбасын қайта құру); экологиялық және географиялық (табиғи-климаттық жағдайдың нашарлығы, табиғи катаклизмалар, техногенді катастрофалар мен апаттар); діни және өзге де себептермен эмиграция жасауы мүмкін.
Заңсыз миграция - белгілі бір мемлекетке азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдіктердің қоныстанушы мемлекеттің заңнамаларын бұза отырып шекараны кесіп өтуі.
Біз қашқындар мен саяси баспана іздеушілер жайында ақпарат құралдары арқылы естіп-біліп жатамыз. Бұл екі ұғым өзара ұқсағанымен, мағынасында, қолдану аясында айырмашылықтар бар. Мәселен, діни қысымның әсерінен, мемлекеттің дискриминациясынан қашқан адаммен, бір бай немесе саяси тұлғаның өзге мемлекетке баспана сұрап барғаның алсақ, алғашқысының жағдайы әлдеқайда ауыр, қиын. Бірақ, бұл ұғымға БҰҰ-ның берген нақты анықтамасы бар. 1951 жылғы қашқындардың статусы жөніңдегі Конвенцияда: Қашқын дегеніміз - белгілі бір мемлекетте азаматтардың нәсіліне, діни наным-сеніміне, азаматтығына, белгілі бір әлеуметтік топқа мүше болуына немесе саяси көзқарасына байланысты мемлекеттен қауіп-қатер туған жағдайда, сол мемлекеттің жеке басының бостандығын қорғауынан бас тартуы немесе қаламауы деп көрсетіледі.
Алғашқы рет Баспана институты 1948 жылы Адам құқықтары жөніңдегі жалпыға ортақ декларацияда анықталды. Сол кезден бастап ресми түрде адамдарға қудаланудан пана іздеу айтыла басталды. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы қашқындарды баспанамен қамтамаз етуге және баспана қағидаттарын сақтауға шақырды. 1967 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы баспана беруді гуманисттік және адамгершілік іс-әрекет екендігін атап көрсетіп, мемлекеттер бір мемлекеттің өзге мемлекеттің азаматына баспана беруіне қарамастан достық қарым қатынасын үзбеу керек деп кеңес беретін Территориялдық баспана атты Декларация қабылданды. Уақыт өте келе, бұл тек Баспана институты ретінде ғана емес, сонымен қатар, қашқынды келген мемлекеттің заңынан қорғау мақсатында жұмыс істей бастады [34].
Қалыптасқан тәжірибе бойынша қашқындар өздерінің проблемаларын келесі үш бағыт бойынша шеше алады: өз еркімен өз отанына қайта оралу; баспана беруші мемлекетте қалып, сол жерге сіңісу; өзге мемлекетке көшу арқылы жаңа өмір бастау. Жиырмасыншы ғасырда екінші, үшінші шешу жолдары басым болса, қазіргі уақытта қашқындардың проблемалары өз отанына қайтумен шешіліп жүргенін байқауға болады. Қазіргі заманғы бай мемлекеттер мен қоса кедей мемлекеттер өз жерінде көптеген қашқын адамдардың армиясына баспана беруді қаламайды.
Еңбек миграциясы - адамдардың жұмыс істеу мақсатында мемлекет ішілік, мемлекет аралық көші-қонға қатысуы. Бүгінгі күндері әлемде жасалатын миграцияның басым көпшілігі еңбек миграциясы екендігі барлық адамдарға белгілі. Себебі, миграцияға түсетін әр адам өз әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартқысы келетіні дәлденіп отыр.
Экологиялық мигранттар - мемлекеттегі экологиялық апаттар мен табиғи ортаның бұзылуынан адамдарды мемлекет ішінде, өзге мемлекеттерге немесе шекараға қоныстандыру. Аталған амал әрекет аяқ астынан болуы мүмкін табиғи апаттар мен белгілі бір территориядағы ұзақтан келе жатқан табиғи процестердің әсерінен болуы мүмкін (экологиялық мәселелер, елдің шөлденуі, жер деградациясы т.б.).
Халықаралық еңбек ұйымы өзінің шегінде мигранттарды бірнеше топтарға бөледі:
Жоғары квалификациялы кадрлар - өте жоғары квалификациялы мамандар (Бұл топ мемлекетке келгенде әлеуметтік жағдайлар жасалады (пәтер, жоғарғы жалақы, сапалы өмір), азаматтық берумен қатар, отбасы құруға да мүмкіншілік береді);
Маусымдық жұмысшылар - белгілі бір уақытта өзінің отанынан тысқары мемлекетте жұмыс істейтін адамдар;
Арнайы шарт бойынша жұмыс істейтін мигранттар - мемлекеттің өзінде жоқ кадрларға пайдаланылатын саясаты;
Уақытша жұмыс істейтін мигранттар - өзге мемлекетке келіп жұмыс істейтін және өзінің қалауы бойынша жұмыс атқаратын еңбек күші;
Арнайы жобалардың аясында еңбектенуші мигранттар - белгілі бір жобаға мемлекеттің араласуымен келіп жұмыс істейтін адамдар.
Осылайша, замануаи қатынастарда миграция процестері адам және азаматтар өмірі үшін өте маңызды мәселе болып табылады. Бұл түсінікке отандық және шетелдік әлеуметтік ғылымдарда баса назар аудара отырып, халықаралық саяси және қоғамдық мәселерде орнын анықтап-ажырата білу қажет. Мигранттар мәселесі қоғамды тұтасымен өзгерте алатын жағдай болғандықтан оған мемлекетті басқару, мемлекеттік реттеу, қоғамды дамыту істерінде басты назарда ұстаған жөн[35].
Миграция-бұл халықтың көшіп-қонуы, бір елден келесі елге (сыртқы миграция) немесе бір елдің ішінде көшіп қонуы (ішкі миграция). Сондай-ақ миграцияның эмиграция және имиграция деген түрлері бар. Имиграция-бұл халықтың басқа елден тұрғылықты өмір сүру үшін немесе ұзақ уақыт мекендеуге көшіп кетуі. Көші-қонның бұл түрі жағдайында сыртқы және ішкі мәселелер қиындық көздеріне айналды. Қазіргі кезде миграция жағдайының сипаты мен шиеленісу дәрежесі көбіне алыс шет елдерден қоныс аударудың даму тенденциясымен анықталды.
Көптеген аймақтарда жағдайдың тұрақсыздығы, әсіресе ТМД елдерімен мигранттар үшін өту базасына айналатын Қазақстанның сыртқы шегарасының ашықтығы, басқа елдерде республикамызға ретсіз ауысу мәселелері шетелдіктердің жаппай және бақылаусыз құйылуына әкеледі. Бұл бағытта ең көп қолайсыздық туғызатын Оңтүстік Шығыс Азия, Африка Орталық Шығыс елдерінен ағылатын босқындар екендігі жасырын емес.
Сараптау бағасы бойынша, қазіргі таңда сыртқы миграцияның ең үлкен теріс көрсеткіші Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс қазақстан облыстарына тиесілі (соның ішінде едеуір бөлігі Алматы облысында), қоныс аударушылардың көпшілігі мұнда заңсыз тұрып жатыр.
Заңсыз қоныстанушылардың біршама бөлігі транзитті қоныс аударушылар, кейбір қоныс аударушылар саяси немесе басқада пана іздеушілер, босқын мәртебесі алуды қалайды. Егер бұрын алыс шетелден келген қоныс аударушылар Алматы маңына орналасса, ал қазір олардың үздіксіз көшіп келулері Қазақстанның басқа да өңірлерінде көрініс тауып отыр.Олардың Қазақстан аймағына ену және қоныстану аймағы кеңейіп келеді.
Әрине Республикамыздың адам тапшылықты, демографиялық дағдарысты да басынан өткізіп отырған шағында қандайда бір ерікті болуы орынсыз.
Бұл ретте, еліміздің орталық аумақтарынан шалғай жатқан кейбір ел сирек қоныстаған аймақтарда бұл келешекте ел аймағын толық сақтау мәселесінде қиындық туғызары анық. Бұл Солтүстік, Шығыс және басқа кейбір аудандарда әлеуметтік-экономикалық жандандыру жөнінде шара қолдану міндетін жүктейді, еліміздің басқа аумақтарынан осында көшіру арқылы шекараға жақын аймақтарда қоныстанудың маңызы зор болып отыр.
Қоныс аударушыларды бұл аймақтарға орналастыру үшін ынталандыратын экономикалық көмек көрсетумен қамтамасыз ету жағдайды толығымен мүмкін болмаса да, шекараға жақын аудандарға еріксіз көшіп-қонушыларды орналастыру туралы бағдарлама әзірлеу қажет.
Заңсыз көшіп-қонуды тоқтату жөнінде тығыз шара қолдану мақсатында, баспана беру туралы өтініштерді қарау тәртібі жөнінде әдістемелік көрсеткіштер сияқты босқындар мәртебесін беру мәселелері бойынша қолда бар нормативтік актілердің жұмыс жасалуы қажет.
Сыртқы көші-қон мәселесін реттеу және тәртіпке салу үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен мемлекеттік демографиялық саясат туралы Концепция қабылданғаны белгілі. Бұл құжат көші-қон қызметі органдарына қоныс аударуға бақылау жасау және ұйымдастыру жөнінде тапсырмалар жүктейді, иммиграциялық бақылау туралы ереженің орындалуын қадағалайды [36, 202б.].
Осы негізде соңғы кездерде иммиграциялық бақылау жүйесі жетіліп келеді. Көшіп-қонушыларды орналастыру үшін уақытша орталықтар құру, аймақтың санитарлық-эпидемиологиялық жағдайын қорғау жөнінде шаралар қабылдануда. Бірақ қаражы мәселесінің жетіспеуінен, жоғарыда аталған облыстардағы аумақтық әкімшіліктердің қызметтес болуға дайын еместігінен және басқа себептерге байланысты, қойылған мәселелерді аз-аздан шешуге ғана мүмкіндік болып отыр. Дайындықтың жеткіліксіздігінен Қазақстанда босқындарға байланысты 1951 жылғы Конвенция бойынша халықаралық міндет елде толық орындалмай отырғандығы белгілі:
Осы орайда, заңсыз көші-қонға қарсы қолданылатын қатал шара кешенді түрде және бірнеше бағыт бойынша қабылдануы тиіс, қатал иммиграциялық бақылау енгізу, көшіп-қонушыларды қабылдау квотасын, сондай-ақ заңсыз қоныс аударушыларды депортациялау жөніндегі жүйелендіру жұмысы арқылы және жұмысшы күшін заңсыз пайдалануға тыйым салу шарасын күшейтумен жүзеге асырылуы керек.
Баспана іздеген тұлғаларды қабылдау мәселесі өте баяу және кешенді түрде шешілмей келеді. Республикалық бюджеттегі қаражаттың жеткіліксіздігінен, мемлекеттің 2001-2005 жылдарына арналған демографиялық даму бағдарламасы әрі кетсе тиісті процедуралардың бір-екі мыңдай-ақ шет ел азаматының босқын мәселесін алуын қамти алады.
Көші-қон саясатының маңызды бағыты сыртқы еңбек миграциясы процестерін мемлекеттік реттеу жөніндегі жұмыстар болып табылатыны анық. Әрине, бұл бағытта оңды нәтижелері де бар. Қазіргі таңда нормативтік-құқықтық базалар баршылық, шетел жұмысшыларының күшін пайдаланудың шарты мен тәртібі анықталуда, шет елдердегі Қазақстан азаматтарының жұмысқа орналасуы жөніндегі іс-әрекеттерді тәртіпке салу шараларының іске асырылуы, сондай-ақ қоныс аударушылардың мүддесі мен құқығын заң бойынша қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілгені дұрыс болар.
Сыртқы еңбек миграциясы процестерін оң дамытуға жәрдемдесу, оның нормативті негіздерін бекіту мақсатында жаңа және бұрынғы шет ел мемлекеттерімен кейбір екіжақты үкіметаралық жаңа келісімдер жасаудың маңызы зор. 1995 жылдың сәуірінде ТМД-ның 12 мемлекеті қатынасқан еңбекші мигранттары әлеуметтік қорғау қызметтестігі туралы келісімге қол қойылған белгілі. Қазақстан аумағындағы шет ел жұмыс барысында негізінен Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілген шет ел жұмысшылары мен жұмыс берушілер арасындағы еңбек қатыныстары ережесіне сәйкес жүргізілетін анық[36, 203б.].
Шет ел жұмысшы күші Қазақстан Республикасының барлық аймағына тартудың шешуші тәртібі де еңгізілген, бірақ бос жұмыс орнына Қазақстан азаматтарын бірінші кезекте қабылдау құқығы әлі күнге дейін баян етілмей отыр.
Шет елде Қазақстан азаматтарын жұмысқа орналастыруға көмектесуді жүзеге асыратын делдал ұйымдарының іс-әрекеттеріне бақылау жасау керектігі өз өзектілігін жоғалтқан жоқ. Қазіргі таңда осындай бірқатар ұйымдар қызметтің осы саласымен айналысуға лицензиялар алды.
1998 жылдан бері Қазақстан аумағына жұмыс істеуге тартылған шет ел жұмысшылары мен мамандардың саны айтарлықтай дамып келеді.
2005 жылы бұл көрсеткіш ресми емес мәліметтерге қарағанда 2,2 есеге артқан. Шет ел жұмыс күшіне деген сұраныс еңбек нарығында әлі сақталуда. Бұл ең алдымен жұмыс күшінің арзандығымен, өндірістің жекелеңген салаларында ұлттық кадрлар тапшылығы және шет елдіктердің (көбіне көршілес Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстаннан келген еңбек күші) еңбегіне ақы төлеу шығындарының аздығымен түсіндіріледі. Алыс шетелдерде Қазақстан азаматтарын еңбекке орналастыруды ұйымдастырудың ауқымы иланымды.
Бұл бағытта Қазақстандағы еңбек миграциясының көші-қон әулеті өте мол болып отыр.
Сыртқы еңбек миграциясының шиеленісу мәселелеріне қазіргі кезде, ең алдымен, жаңа және бұрынғы шет елдермен халықаралық еңбек күшін айырбастау құрылымының Қазақстанда дұрыс жолға қойылмауы, шет елдердегі ең таңдаулы еңбек нарығында қазақстандықтарға шек қойылуы немесе жол бермеуі; көбіне шетел жұмысшыларының бірлігінің төмендігі, шетел жұмыс күшіне тартылған инновациялық әлеуметінің нашарлығы жатады. Шетел жұмысшылары мен мамандарын пайдалану мәселелерін шеше отырып, зәру кәсіптер бойынша жоғары білікті мамандарды тартуға ұмтылу, шетел жұмысшы күшінің кәсіби құрамымен санын нормалайтын егжей-тегжейлі әзірленген жүйесін енгізу бірінші кезекте және ұзақ мерзімге қойылса, мақсатқа лайық болар еді. Сондай-ақ шетелдік жұмыс берушілерді мемлекеттік органдардың көмегі арқылы Қазақстаннан баратын жұмысшы күшін құқықтандыру дұрыс болар еді. Дегенмен, еліміздің жекеленген аймақтарындағы көші-қон жүктемелерін анықтауға мүмкіндік беретін бірқатар маңызды аспектілерге назар аудару қажет. Бүгінгі таңда Қазақстанға қоныс аударушылар саны ресми түрде 57000 мың 956 адамды құрайды. Көбі тіркеуден өтпейтін болғандықтан шындығында бұдан бірнеше есе көп. Қазақстанда босқындықтардың саны 1994 жылдан бері өзгермегені мәлім.
Мәселен, 2001-2002 жылдары Ауғаныстандағы соғыс әрекеттерінің әерінен және халықаралық байланыстардың өршіуне байланысты, олардың жыл сайынғы өсіуі рекордтық дәрежеге жетеді деп жорамалдаған еді. Бірақ уақыт көрсеткендей, мұндай тенденция ақталмады [37, 100б.].
Қадағалауға алынған 1999-2002 жылдарда еріксіз қоныс аударушылар тарапынан босқындар деген мәртебе алуға өтініш жасаушылардың санының азаюы-қауіпті қақтығыстардың ақырындап бейбіт өмірге қатысуының нәтижесі. Салыстырмалы түрде тыныш аудандардан қоныс аударушылар өмірлері мен денсаулықтарына тікелей қауып төнгендіктен емес, әлеуметтік-саяси экономикалық жағдайлардың қиындығынан, адам құқын бұзушылыққа этникалық жағдайларға байланысты көшкендер. Қазақстан іргелес мемлекеттер үшін өзіндік бір қақпа (ворота) ретінде сипатқа ие болып отыр. Олар еліміздің төл мәселелерін шешуге кедергі жасамай, осы клапан арқылы артық әлеуметтік қысымды шығарады.
Солардың бірі-көптеген азаматтарымыз еңбегіне сай жалақы ала алмай жүргенде, салыстырмалы арзан жұмысшы күшінің құйылуы.
Көшіп-қонушылардың шоғырлану процесіне олардың тап болатын ортасы әсер етеді. Осыған байланысты негізі көңіл олардың орналасу сипатына бөлінуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz