Жауап алудың жалпы ережелері
Жауап алу кезінде сөйлеу және өзін-өзі ұстай білу мәнерінің де
жауап берушінің психологиясын зерттеп қоймайды, сонымен қатар айыпталушы да өз тарапынан тергеушінің психологиясын, әрекеттерін, әрбір мимикасын, қимыл-әрекетін зерделеп отырады.
Жауап алынатын адамдардың әрбіреуіне қатысты, олардың қуқтарына қатысты, заңды мүдделеріне қатысты өрескелікке, менмендікке, келесітушілікке жол берілмейді.
Екінші жағынан жауап берушіде өз тарапынан шектен шығып кетпеуі тиіс. Кейбір жауап берушілер жауап алу кезінде өзін жүгінсіз үстап, тергеушінің күйгелектеуіне және күйіп-пісуіне әкеп соғады.
Ұрлық қылмысын жасаған айыпталушы Сабиров, жауап алу кезінде өзін тыныш, тіл алғыш үстады, айғақтарды еркін баяндау жолымен берді, бірақта келесі күні іске қатысты белгісіз болған мән жайларды анықтау қажеттілігі туған кезде Сабиров түйық болып, айғақтарды бергенін мойындамады. Осының салдарынан тергеуші күйгелектеп, жауап алуды келесі күнге ауыстыруға тура келді.1
Толық әрі шынайы айғақ алуға, тек, тергеушінің қүққа сай белгілі бір тактикалық тәсілдерді қолдану кезінде ғана жетуге болады. Тергеушінің таңдап алған тактикалық тәсілі жалпы талаптарға, сондай-ақ жауап берушінің түлғасының ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек.
Жауап алу процесін тактикалық магынада төмендегідей сатыларға бөліп, қарастыруға болады:
Кіріспе
Жауап берушінің еркін баяндауы
Тергеушінің сұрағына жауап беру.
1 Осы жұмыста келтірілген және алда кездесетін мысалдардың барлығы өндірістік практикамнан алынған.
Кіріспе сатысында, жауап алуға келген тұлғаның жеке басын анықтау, жауап берушіге оның процессуалдық құқтарын және міндеттерін түсіндіру, жауап беру тілін анықтау мүмкіндігі туады.
"Жауап алудың алдында тергеуші жауап алынатын адамның жеке басын анықтауға тиіс. Егер жауап алынатын адамның іс бойынша іс жүргізіліп отырған тілді білетіндігіне күмән туса, оның қай тілде жауап бергісі келетіні анықталады.
Жауап алуға шақырылған адамға одан кім ретінде, қандай қылмыстық іс бойынша жауап алынатыны хабарланады, осы Кодексте көзделген құқықтары мен міндеттері түсіндіріледі, бұл туралы хаттамаға белгі қойлады..." (ҚР ҚІЖК 213-бап 1,2 тармақтар).
жауап берушінің психологиясын зерттеп қоймайды, сонымен қатар айыпталушы да өз тарапынан тергеушінің психологиясын, әрекеттерін, әрбір мимикасын, қимыл-әрекетін зерделеп отырады.
Жауап алынатын адамдардың әрбіреуіне қатысты, олардың қуқтарына қатысты, заңды мүдделеріне қатысты өрескелікке, менмендікке, келесітушілікке жол берілмейді.
Екінші жағынан жауап берушіде өз тарапынан шектен шығып кетпеуі тиіс. Кейбір жауап берушілер жауап алу кезінде өзін жүгінсіз үстап, тергеушінің күйгелектеуіне және күйіп-пісуіне әкеп соғады.
Ұрлық қылмысын жасаған айыпталушы Сабиров, жауап алу кезінде өзін тыныш, тіл алғыш үстады, айғақтарды еркін баяндау жолымен берді, бірақта келесі күні іске қатысты белгісіз болған мән жайларды анықтау қажеттілігі туған кезде Сабиров түйық болып, айғақтарды бергенін мойындамады. Осының салдарынан тергеуші күйгелектеп, жауап алуды келесі күнге ауыстыруға тура келді.1
Толық әрі шынайы айғақ алуға, тек, тергеушінің қүққа сай белгілі бір тактикалық тәсілдерді қолдану кезінде ғана жетуге болады. Тергеушінің таңдап алған тактикалық тәсілі жалпы талаптарға, сондай-ақ жауап берушінің түлғасының ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек.
Жауап алу процесін тактикалық магынада төмендегідей сатыларға бөліп, қарастыруға болады:
Кіріспе
Жауап берушінің еркін баяндауы
Тергеушінің сұрағына жауап беру.
1 Осы жұмыста келтірілген және алда кездесетін мысалдардың барлығы өндірістік практикамнан алынған.
Кіріспе сатысында, жауап алуға келген тұлғаның жеке басын анықтау, жауап берушіге оның процессуалдық құқтарын және міндеттерін түсіндіру, жауап беру тілін анықтау мүмкіндігі туады.
"Жауап алудың алдында тергеуші жауап алынатын адамның жеке басын анықтауға тиіс. Егер жауап алынатын адамның іс бойынша іс жүргізіліп отырған тілді білетіндігіне күмән туса, оның қай тілде жауап бергісі келетіні анықталады.
Жауап алуға шақырылған адамға одан кім ретінде, қандай қылмыстық іс бойынша жауап алынатыны хабарланады, осы Кодексте көзделген құқықтары мен міндеттері түсіндіріледі, бұл туралы хаттамаға белгі қойлады..." (ҚР ҚІЖК 213-бап 1,2 тармақтар).
I. Нормативтік актілер
1.1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл.
1.2. Қазақстан Республикасының Кьілмыстық Кодексі, 1 қаңтар 1998. 1.3 Казақстан Республикасының Қылмыстық Істер Жүргізу Ко-
дексі, 1 қаңтар 1998 жыл.
II. Арнайы әдебиеттер
2.4.. Белкин Р.С. "Криминалистическая тактика" экнциклопедия, М., 1997.
2.5. Бондаренко В. "Настольная книга следователя". М., 1959.
2.6. Васильев А.Н. "Тактика отдельных следственных действий". М., 1981.
2.7. Герасимов И.Ф., Драпина Л.Л. "Криминалистика". М., 1994.
2.8. Гинзбург А.Я., А.Р.Белкин "Криминалистическая тактика". А., 1998.
2.9. Доспулов Г.Г. "Психология допроса в уголовном процессе". "Ғылым". А., 1996.
2.10. Жәкішев Е.Г. "Криминалистік тактика" "Жеті жарғы". А., 1997.
2.11. Зубарев В., Мешков Ю. "Защитник на предварительном следствии". "Социалистическая законность", 1998, N 2.
2.12. Карацев К.М. "Основные процессуальные и криминалисти-ческие положения допроса обвиняемого". А., 1969.
2.13. Карнеева Л.М. "Привлечение куголовной ответственнос-ти". "Законность и обоснованность", М., 1971.
2.14. Карнеева Л.М. "Значение показании обвиняемого".
"Советская юстиция", 1971, N 31.
Леви А.А. "06 участии защитника на предварительном следствии". "Социалистическая законность", 1987, N 4.
1.1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл.
1.2. Қазақстан Республикасының Кьілмыстық Кодексі, 1 қаңтар 1998. 1.3 Казақстан Республикасының Қылмыстық Істер Жүргізу Ко-
дексі, 1 қаңтар 1998 жыл.
II. Арнайы әдебиеттер
2.4.. Белкин Р.С. "Криминалистическая тактика" экнциклопедия, М., 1997.
2.5. Бондаренко В. "Настольная книга следователя". М., 1959.
2.6. Васильев А.Н. "Тактика отдельных следственных действий". М., 1981.
2.7. Герасимов И.Ф., Драпина Л.Л. "Криминалистика". М., 1994.
2.8. Гинзбург А.Я., А.Р.Белкин "Криминалистическая тактика". А., 1998.
2.9. Доспулов Г.Г. "Психология допроса в уголовном процессе". "Ғылым". А., 1996.
2.10. Жәкішев Е.Г. "Криминалистік тактика" "Жеті жарғы". А., 1997.
2.11. Зубарев В., Мешков Ю. "Защитник на предварительном следствии". "Социалистическая законность", 1998, N 2.
2.12. Карацев К.М. "Основные процессуальные и криминалисти-ческие положения допроса обвиняемого". А., 1969.
2.13. Карнеева Л.М. "Привлечение куголовной ответственнос-ти". "Законность и обоснованность", М., 1971.
2.14. Карнеева Л.М. "Значение показании обвиняемого".
"Советская юстиция", 1971, N 31.
Леви А.А. "06 участии защитника на предварительном следствии". "Социалистическая законность", 1987, N 4.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:
ЖАУАП АЛУДЫҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
Жауап алудың түсінігі, маңызы және
процессуалдық негіздері
Жауап алу кезінде сөйлеу және өзін-өзі ұстай білу мәнерінің де
жауап берушінің психологиясын зерттеп қоймайды, сонымен қатар айыпталушы да өз тарапынан тергеушінің психологиясын, әрекеттерін, әрбір мимикасын, қимыл-әрекетін зерделеп отырады.
Жауап алынатын адамдардың әрбіреуіне қатысты, олардың қуқтарына қатысты, заңды мүдделеріне қатысты өрескелікке, менмендікке, келесітушілікке жол берілмейді.
Екінші жағынан жауап берушіде өз тарапынан шектен шығып кетпеуі тиіс. Кейбір жауап берушілер жауап алу кезінде өзін жүгінсіз үстап, тергеушінің күйгелектеуіне және күйіп-пісуіне әкеп соғады.
Ұрлық қылмысын жасаған айыпталушы Сабиров, жауап алу кезінде өзін тыныш, тіл алғыш үстады, айғақтарды еркін баяндау жолымен берді, бірақта келесі күні іске қатысты белгісіз болған мән жайларды анықтау қажеттілігі туған кезде Сабиров түйық болып, айғақтарды бергенін мойындамады. Осының салдарынан тергеуші күйгелектеп, жауап алуды келесі күнге ауыстыруға тура келді.1
Толық әрі шынайы айғақ алуға, тек, тергеушінің қүққа сай белгілі бір тактикалық тәсілдерді қолдану кезінде ғана жетуге болады. Тергеушінің таңдап алған тактикалық тәсілі жалпы талаптарға, сондай-ақ жауап берушінің түлғасының ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек.
Жауап алу процесін тактикалық магынада төмендегідей сатыларға бөліп, қарастыруға болады:
Кіріспе
Жауап берушінің еркін баяндауы
Тергеушінің сұрағына жауап беру.
1 Осы жұмыста келтірілген және алда кездесетін мысалдардың барлығы өндірістік практикамнан алынған.
Кіріспе сатысында, жауап алуға келген тұлғаның жеке басын анықтау, жауап берушіге оның процессуалдық құқтарын және міндеттерін түсіндіру, жауап беру тілін анықтау мүмкіндігі туады.
"Жауап алудың алдында тергеуші жауап алынатын адамның жеке басын анықтауға тиіс. Егер жауап алынатын адамның іс бойынша іс жүргізіліп отырған тілді білетіндігіне күмән туса, оның қай тілде жауап бергісі келетіні анықталады.
Жауап алуға шақырылған адамға одан кім ретінде, қандай қылмыстық іс бойынша жауап алынатыны хабарланады, осы Кодексте көзделген құқықтары мен міндеттері түсіндіріледі, бұл туралы хаттамаға белгі қойлады..." (ҚР ҚІЖК 213-бап 1,2 тармақтар).
Екінші сатысы, жауап берушінің жауапты еркін баяндау түріндегі, өзіне белгілі мән-жайларды, яғни іс бойынша мән-жайларды айтумен басталады. Еркін баяндау кезінде тергеуші жауап берушіні бөлмей, мұқият тыңдайды. Егер жауап алынатын адам іске мүлде қатысы жоқ мән-жайлар туралы айтса, оған бұл туралы ескертілуі қажет. Еркін баяндау жауап алудың барлық мәселелерін шешіп қоймайды. Сондықтан, жауап берушіге нақтылаушы сұрақтар қою қажеттілігі туындайды, бұл сұрақтар жауап берушінің жауабындағы қайшылықтарды болдырмау үшін қолданылады.
Тергеушінің жауап алынатын адамға қойылатын сұрақтары: негізгі, қосымша, нақтылаушы, еске түсіруші, бақылаушы сұрақтар болып бөлінуі мүмкін.
негізгі сұрақтар - жауап алу пәнінің толығымен бір бөлігін қамтиды;
қосымша сұрақтар - жауап алынып отырған адамның еркін баяндау кезінде ұмытып кеткен мән-жайларды анықтау үшін қолданылады;
нақтылаушы сұрақтар - жауап алынып отырған адамның берген айғақтарын анықтау, нақтылау үшін қолданылады;
еске түсіруш сұрақтар - ұмытылғанды еске түсіру үшін қолданылады;
бақылаушы сұрақтар - жауап берушінің іс үшін маңызы бар берген айғақтарын тексеру үшін қолданылады.
Өз еңбектерінде Карнеева Л.М., С.С.Ординский, С.Я.Розенблит сияқты авторлар криминалистердің пікірлеріне сүйене отырып, жауап алудың түсінігін 2 мағынаға бөліп қарастырады. Тар мағынада және кең мағынада. Тар мағынадағы жауап алу - жауабы алынатын адамға сұрақ қойып, оған берілген жауапты тыңдауды айтса, кең мағынадағы жауап алу бұл айғақты жауап берушінің еркін баяндауымен қоса, жауап берушіге сұрақ қойып, ал өз тарапынан қойылған сұраққа жауап беруі, сондай-ақ жауапты хаттамаға тіркеп, жауап берушінің айғағын алу деп түсіндіреді.
Жорғарыда аталғандарды қарастыра келе, жауап алу - бұл құқ қорғау органдарының іс үшін маңызы бар нақты және шынайы мәлімет алу үшін жүргізетін тергеу әрекеттері деген қорытындыға келдім, жауап алудың қылмысты тез, әрі толық ашу үшін маңызы зор. Оның маңызы мыналардан тұрады:
1.Жауап алудың көмегімен: болған қылмыстың көрінісін
анықтауға болады.
Кінәліні жауапқа тартуға болады.
Нақты мәлімет алуға болады.
Жасалған қылмыстың механизмі мен ескіру мерзімін анықтауға болады.
Жауап алу тергеу органдарының немесе соттың іс жүргізу заңдарымен белгіленген жауап алынатын адамның дәлелдеу пәніне кіретін мәліметтері туралы айғақтарын, тергеу органдарының және соттың әрекеттерін анықтай алады.
Жауап алар алдында жүргізілетін
дайындық жұмыстары
Жауап алудың пәрменділігіне және сапасына тергеушінің осы тергеу әрекетін өткізу алдында жүргізген дайындық жұмыс-тары көп әсер етеді. Куәден, жәбірленушіден, не қылмыскер-ден жауап алар алдында тергеуші, біріншіден деректерді, құжат-тарды толық оқып, танысып алуы керек. Іспен толық танысып болғаннан кейін, әрбір жауап алу барысында қандай мәселе-лерге назар аудару керектігін анықтап, жоспарлап, жазып алуы тиіс. Әр жауапкерге қандай сұрақ қою керек екендігін және осы сұрақтарды қандай кезекте қою керек екендігін алдын ала анық-тап, белгілеген жөн.
Жауап алуға дайындық үстінде қажет адамның мінез-қүлқы, моральдық және зияткерлік (интеллектуалдық) қасиеттері жөнінде белгілі мәліметтер жинап, ол адамның кім, кандай адам екенін біліп, онымен қандай бағытта, қалай сөйлесу керек екендігін тергеушінің алдын ала жүйелеп алғаны жөн.
Дайындық жұмыстарын өткізу барысында жауапты қай уақытта, кай күні алу керектігін шешу керек. Бүл мәселені шеш-кенде, жауап алуға шақырылатын куәнің денсаулығы, жасы есепке алынуы тиіс. Әрине, егер оны біреулер өтірік жауап бе-руге азғырып, көндіруі мүмкін деген қауіп туса, одан уақыт өткізбей дереу жауап алған жөн.
Жауап алу уақытын белгілегенде тергеуші бұған өзінің бос уақыты бар ма, жоқ па соны мұқият ескеруі тиіс. Бұрын басқа тергеу әрекеттері жоспарланған, басқа да жұмыстар қат-қабат келген күнге жауап алуды белгілеуге болмайды. Асығыс, шар-шап жүргенде өткізілген шараның сапасы, әрине, төмен болады.
Қай жерде жауап алу керек екендігі де алдын ала жоспарла-нады. Көбінесе тергеуші жауапты өзінің жұмыс бөлмесінде алады. Кей жағдайларда жауапкердің денсаулығына байланысты жауапты оның үйіне, не ауруханаға барып алуға тура келеді. Қылмыскер қамауда отырса, тергеуші одан жауапты көбінесе сол қамау орнында алады. Кейде айыпкерді тергеушінің талап етуі бойынша, қамау орнының әкімшілігі тергеушінің жұмыс бөлмесіне жеткізеді.
Жауап алуға керек жағдайда мамандар, тілмаш, ал жасы тол-маған куәден жауап алғанда педагог, дәрігер, не тергеушінің қалауы бойынша жасы толмаған куәнің ата-анасы да қатысады.
Дайындық жұмысы жауап алу жоспарын құрумен аяқтала-ды. Жауап алынатын әр адамға арнап кұрған жоспарда, оған қойылатын сұрақтар жазылады, істегі қандай деректер мен фактілердің дәлелденілетіні көрсетіледі, ол деректерді қандай кезекте көрсету керектігі белгіленеді. Жазбаша жоспар құру тәжірибесі аз, жас тергеушілерге өте қажет. Көп көріністі істерде мұндай жоспар істің мән-жайын толық зерттеп, анықтауға көмектеседі.
Айыпталушыдан жауап алудың жалпы тәртібі ең бастысы ҚР ҚІЖК-нің 217-бабында қарастырылған, осыған сәйкес, айыпталушыдан жауап алуды тергеуші айып тағылғаннан кейін жиырма төрт сағаттан кешіктірмей, ал айыпталушы келуден жалтарған жағдайда немесе оған іздеу салынған жағдайда ол айдап әкелінгеннен немесе ұсталғаннан кейін дереу жүргізіледі. Айыпталушыдан жауап алудың көлемі айыпкер ретінде тану туралы қаулымен шектелген.
Бұл дегеніміз, айыпталушы осы қаулыда қалыптасқан жағдайлар, мән-жайлар бойынша жауап беретіндігін білдіреді.
Айыпталушының ойынша, іс үшін шындыққа жеткізетін маңызы бар мән-жайларды, айтуға құқылы. Айыпталушыдан жауап алу пәні, куәден жауап алуға қарағанда кең ауқымды, фактілі жағдайларға байланысты болады. "Айыпталушы өзі жасаған әрекеттері үшін ғана емес, сонымен қатар осы іске қатысты басқа да айыпталушылардың айыбын мойнына салу фактілер мен жағдайлар туралы жауап беруі мүмкін".1
"Айыпталушының айғағы іс бойынша орынды дәлелдеме болып табылады, барлық дәлелдемелер сияқты тексеруді және бағалаүды қажет етеді".2
Айыпталушының берген айғағын дұрыс бағалау керек. Оның өз кінәсін мойындауы жәй ғана дәлелдеме болып табылады.
Бірақ та тергеуші айыпталушыдан мойындау мен шынайы айғақ алу маңызды болып табылады: айыпталушы, басқаларға қарағанда өзі жасаған қылмысының мән-жайын жақсы білетіндіктен, тергеушіге белгілі болмаған қылмыстың жасалу ниетін, оның айғағын дәлелдейтін тұлғаларды және т.б. дәлелдемелерді анықтап бере алады.1 Сонымен қатар, айыпталушының кінәсін мойындаудың үлкен тактикалық маңызы бар.
Айыпталушыдан жауап алуға дайындық және жауап алудың өзіне тән сипатты белгілері бар: айыпталушы, сезікті ретінде бұрындары жауап берген, мүмкін осы тергеуші жауап алған да шығар. Бір жағынан, тергеуші айыпталушыны танығандықтан, бұл тергеушінің жауап алуға дайындығын жеңілдетеді, ал екінші жағынан - іс бойынша жауап алудың өзін қиындатуы мүмкін, себебі тергеушінің қолданғалы отырған дәлелдемелері, осы тұлғаны сезікті ретінде жауап алу кезінде қолданылады. Осыдан, біріншіден, осы тұлғадан алдыңғы жауаптарын бағалап, осыған байланысты енді болғалы отырған жауап алу тактикасын құру, екіншіден, іске байланысты тергеуді бір ғана тергеуші жүргізуі керек, істі бір тергеушіден, екінші тергеушіге себепсіз беру келеңсіз жағдайларға әкеп соқтыруы мүмкін (айыпталушымен қатынастың бұзылуы, тергеу мерзімнің созылуы, тергеудің толық еместігіне әкелуі т.б.).2
Л.Р.Шейнин айыпталушыдан жауап алуға мұқият түрде дайындалу қажеттігіне байланысты, тергеушіге: "Бір сағаттан кейін сені жауап алу күтіп тұр. Сен оған дайындалып, мықты қарулануың керек. Айыпталушыдан жауап алған кезде, сен онымен жекпе-жекте кездесетініңді есте ұста. Бұл жекпе-жекте ол күшті қарсылас, себебі ақиқатты біледі және де ол ақиқатты сенен жасыруға тырысады, ал сен ол шындықты кейде аңғарып қаласың, сол себепті оны алуға
тырысуың керек. Сондықтан, жауап алуды қалай жүргізетініңді мүқият ойланып ал. Ол үшін, сен қарсыласыңның осал жерін тауып, біліп алуың керек".1
Жауап алуға мүқият дайындалу көп жағдайда табыстарға әкелетіні анық. Ол жауап алынатын адамның процессуалдық жағдайымен және жауап алудың пәнімен анықталады. Істің нақты мән-жайларына байланысты жауап алуға дайындықтың тактикалық тәсілдері: іс үшін маңызы бар мән-жайларды білетін адамдар тобын анықтауға, болғалы отырған жауап алудың пәнін анықтауға, жауап алу орнын, уақытын анықтау және оларды жауап алуға шақыру тәсіліне; заттай дәлелдемелер мен басқа да заттарды жауап алуда пайдалану үшін дайындауға, шешілуі үшін арнайы білімді қажет ететін сүрақтарды белгілеуге және қажетті көлемде арнайы әдебиеттермен, терминологиямен таныстыруға бағытталуы керек.2
Дайындықтың негізгі элементі болып, жауап алу кезінде айқындалуға қажетті, мән-жайларды анықтайтын және нақты айғақ алуды қамтамасыз ететін тактикалық тәсілдерден түратын жауап алу болып табылады. Алдын-ала мақсат қүрып алмай және жүргізілу жолын белгілемей жүргізілген жауап алу, қайта жауап алуға, әкеп соқтырады, ал бүл тергеуді қиындатуы және біраз мақсаты көп жағдайда тергеушінің тәжірибесіне, болғалы отырған жауап алудың күрделілігіне байланысты. Жауап алуға дайындық кезінде жекелеген сүрақтарды анықтау үшін жазбаша жауап алудың қажеттігі шамалы. Ал күрделі жауап алу кезінде кейде тек қана жазбаша жоспар ғана қүрып қоймай, жауап алудың графикалық үлгісін қүрып алу керек, сонымен қатар негізгі қойылатын сүрақтарды түжырымдап алу керек. Жауап алу жоспары
әдетте кесте түрінде қүрылады, ол жерде біртекті элементтер графаларға бөлінеді. Жауап алудың уақытымен өткізілетін орнын анықтаудан басқа, ол келесідей графалардан түруы мүмкін:
1. айғақ алу күтілетін мән-жайлар және оларды анықтау
жүйелілігі;
2. әрбір мән-жайларды анықтау үшін қомылатын сүрақтар;
3. қажет болған жағдайларда айыпталушыға көрсетілетін заттай дәлелдемелер, суреттер, қүжаттар және т.б. материалдар;
4. әрбір мән-жайларда бар материалдаргасілтеу;
5. жауап алу кезінде тергеушінің қолданғалы отырған басқа да тактикалық әдістері.
Бұл негіздер болғалы жатқан жауап алудың ғана түсінігін бермейді, сонымен қатар, оған дайындық жүмысының көлемі туралы да түсінік береді.[1]
Осы түрғыда Карацев К.М-ның жауап алу жоспарында, қылмыстың жасалуына себепші болған себептер мен
жағдайларды анық тауға әсерін тигізген, тергеліп отырған
жағдайдың жасалу тәртібін анықтауға бағытталған, тергеушінің алдын алу сипатындағы шараларды қарау қажеттілігі[2] туралы айтқан пікіріне келіспеуге болмайды. Өндірістік практиканы өту барысында, менің байқағаным, қылмыстың жасалуына себепші болған мән-жайларды анықтау, әр кезде барлық істерге байланысты жүргізілмейді және алдын-ала тергеу жүргізудің қорытынды сатысында әрдайым бүл немқүрайлы және формальді ғана болады.
Алдын-ала тергеу аяқталған кезде де қылмыстың болуына әсер еткен жағдайларды анықтауға және шараларды қолдануға болады,
осы кезде жауап алу жүргізілген уақытта айыпталушыға нақты сұрақтар қою жолымен, қылмыстың болуына әсерін тигізген себеп пен жағдайларды уақытылы, (алдын-ала тергеу аяқталған кезде емес) толықтай және детальді анықтап алуға болатындығын айта кетуім керек.
Тергеу үшін маңызы бар информацияны иемденуші куәлар мен жәбірленушілер қылмыстық іс материалдарын оқып үйрену кезінде анықталады.
Жауап алуға дайындық кезінде айыпталушының тұлғасы туралы толық, жеткілікті мәлімет болу керек, сондай-ақ оның осы іске және осы істің қатысушыларына қандай қатысы бар екендігін анықтап алу керек. Мүндай түсінік, яғни мәлімет объективті болу үшін, бір-біріне тәуелсіз, бір-біріне байланысы жоқ қайнар көздер қолданылады.[1]
Тергеуші жауап алынатын түлғалардың жеке басы жөніндегі мәліметтерді, оның психофизиологиялық қажеттерін жауап алудың дайындық сатысының өзінде-ақ тактикалық мәселелерді шешу үшін пайдаланады.[2] Бірнеше айыпталушы болған жағдайда, олардан жауап алу кезегі, олардың, жауап алу кезінде беретін мәліметтерінің көлемімен, анықталады.
Айыпталушыдан жауап алу үшін тергеушінің істің мән-жайына байланысты анықтайтын жауап алу сәтін дүрыс таңдап алудың маңызы зор. Бүл жерде екі аспект анықталады:
1) бір-біріне қайшы келмейтін процессуалдық және тактикалық аспектілер. Қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормаларына сәйкес, айыпталушы анықтаудан, алдын-ала тергеуден немесе соттан жасырынады, не істі сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет
жасайды, немесе қылмыстық әрекетінен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға негіз болған кезде (ҚР ҚІЖК-нің 139~ бабы) және тағылған айыптың; ауырлығы, айыпталушының жеке басы, оның жас мөлшері, денсаулық жағдайы, немен шуғылданатындығы, мүліктік жай-күйі, түрақты түратын жерінің бар-жоғы және басқа мән-жайлар ескеріле отырып (ҚІЖК-нің 141-бабы) бүлтартпау шаралары қолданылуы (ҚР ҚІЖК-нің 142-бабы) мүмкін. Бүл реттегі айыптау айыпталушыға бүлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап он тәуліктен кешіктірмей, ал егер сезікті үсталып, содан кейін қамауға алынса, - үсталған кезден бастап осындай мерзімде тағылуға тиіс.
Сонымен қатар адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шығарылған кезден бастап үш тәуліктен кешіктірмей тағылады және бұл қаулымен айыпталушыны қаулы шығарылғаннан кейін, қырық сегіз сағат ішінде, таныстырып және осыдан кейін бір тәуліктен кешіктірмей айыпталушыдан жауап алу керек. (ҚР ҚІЖК-нің 209, 211-баптары). Осы мерзімдердің шегінде тергеуші, тактикалық көзқараспен жауап алудың ыңғайлы сәтін таңдап алады.
Айыпталушы жауап алуға, одан қолхат ала отырып тапсырылатын хабарлау қағазы арқылы немесе өзге де байланыс қүралдарын, яғни телефонограмма, телеграмма арқылы шақыртылады (ҚР ҚТЖК-нің 211'бабы). Тергеушінің жауап алуға шақыру тәсілі, шақырылушының жауап алу орнына уақытылы келуіне қамтамасыз етуі керек. Шақыру фактісін қүпияда сақтау қажеттілігі туған жағдайда, тергеуші өзі немесе басқа адамға жауап алынатын адамды шақыртуы керек. Жауап алуға шақырудың тездету шаралары, қылмыстың алдын-алу, қылмыстан сақтандыру үшін мәліметтер бере алатын тұлғаларға қатысты қолданылады. Жауап алуды, айыпталушылардың сөз байласуына немесе оған мүдделі тұлғалардың әсер етуі мүмкін деген қауіпке негіз болған кезде де кейінге қалдыруға болмайды.
Заңға сәйкес жауап алу тек қана күндізгі уақытта жүргізіледі, бірақ кейінге қалдыруға болмайтын айырықша жағдайларда ғана -түнгі уақытта жүргізіледі.
Тергеуші айыпталушыдан өз кабинетінде, үшінші жақтардың қатысуынсыз (егер айыпталушы қамауда болса-тергеу изоляторында) жауап алады. Тергеуші қажет деп тапқан жағдайда, жауап алуды жауап алынатын адамның тұрған жерінде жүргізілуі мүмкін, мысалы, тергеушіге келе алмайтын тұлғадан (науқас) жауап алу. Емделіп жатқан тұлғалардан жауап алу тергеуші үшін кейінге қалдырылмайтын жағдайларда жүргізілуі мүмкін. Осы кезде тергеуші жауап алудың науқас адамның денсаулығына әсерін тигізбейтіндігіне көзі жетуі керек. Денсаулығының ауыр жағдайында жауап алу дәрігердің рұқсатымен және оның қатысуымен өткізіледі.1
Заңда кей жағдайларда, жауап алуға прокурордың, аудармашының, қорғаушының қатысу міндеттілігі айтылады. Прокурордың жауап алуға қатысу құқығы ҚР ҚіЖК-нің 62-бабына сәйкес жүргізіледі, осы бапқа сәйкес прокурор анықтау және алдын-ала тергеу органдарына қадағалау жүргізе отырып, жауап алу кезінде қатысуға құқұлы. Жауап алуға аудармасының қатысуы ҚР ҚУЖК-нің 85-бабында айтылған. Егер де қорғаушы, айып тағылған кезден бастап іске қатысқан болса, ол айыпталушыдан жауап алу кезінде де қатысып, тергеушінің рұқсатымен айыптаушыға сұрақ қоя алады.
Қылмыстың кейбір түрлерін тергеген кезде жауап алудың пәні -өндірістік-техникалық жағдайлар болуы мүмкін, бұларды анықтау үшін, сәйкесінше халық шаруашылығының белгілі бір салаларының ережелерін білу, арнайы атаулар мен терминдерді біліп, олардың мағынасын түсіну қажет етіледі. Айғақтардың пәні болып табылатын процестің мәнін түсінбей, қажетті криминологияны біле алмай, тергеуші айыпталушымен "ортақ тілге" келе алмауы, тіпті айыпталушының берген айғағының мағынасын түсінбеуі мүмкін. Мұндай жағдайларда сәйкесінше нормативті материалдарды және арнайы әдебиеттерді оқып - білу, не болмаса маманнан консультация алу қажет. Кей жағдайларда сәйкес мекемелерге алдын-ала барып, сол жердің өндірістік технологиясымен танысып алу пайдалы болады. Кейбір жағдайларда, зерттеліп отырған фактілер терең білімді қажет етеді. Осы кезде жауап алуға сәйкесінше тергеушінің айыпталушыға қоятын сұрақтарын құруға көмек беретін және оның айғақтарын дұрыс бағалайтын маман шақыртылуы керек.1 ҚР ҚГЖК-нің 84-бабына сәйкес, "Тергеуге және сот әрекеттеріне маман ретінде қатысу үшін іске мүдделі емес, дәлелдерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ техникалық құралдарды қолдануда жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі бар адам шақыртылуы мүмкін".
Іске маманды шақыртқан кезде, жауап алуды маман емес, тергеуші жүргізіп жатқанын есте ұстау керек.
Жауап алу басталар алдында тергеуші, жауап алуға қатысып отырған тұлғаларға, тергеу шінің рұқсатымен сұрақтар қоюға жауап алу хаттамасымен танысуға, ондағы жазылғандардың дұрыстығына
және толықтығына байланысты жазбаша ескертулер жасау құқығы түсіндіріледі.
Жалпы тәртіп сияқты, айыпталушыдан жауап алу, тергеушінің айып тағуы үшін жеткілікті дәлелдемелерді жина ғаннан кейін жүргізіледі.
Жауап алудың басында тергеуші, айыпталушыға, тағылған айыптың мәнісін түсіндіре отырып, оның тағылған айып бойынша өзінің толық немесе ішінара кінәлі екенін мойындайтынын, не өз кінәсін теріске шығарытынын анықтайды (ҚР ҚІЖК-нің 217-6.).
Айыпталушының тағылған айыпқа көзқарасын анықтағаннан кейін, тергеуші, оған тағылған айып пен іс үшін маңызы бар басқа жағдайлар бойынша айғақ беруді ұсынады. Алдын-ала тергеуде айыпталушының айғақ беруден бас тартуы тергеушіге істі аяқтауға кедергісін келтірмейді.
"Тағылған айыпқа және айғақтың объективтілігіне қатынасына сәйкес 5 түрлі негізгі тергеу жағдайларын анықтауға болады:
а) айыпталушы өзінің кінәлі екендігін мойындайды және іс
бойынша жиналған материалдарға сәйкес өзінің жасаған әрекетін
шын жүрекпен және объективті түрде айтып береді;
б) айыптаушы өзінің кінәсін толығымен мойындайды, бірақ оның
айғағында, осы материалдарға қайшы келетін мәліметтер болады;
в) айыпталушы өзінің кінәсін ішінара мойындайды және оның
берген айғақтарында, осы материалдарға қайшы келетін
мәліметтер болады;
г) айыпталушы өзінің кінәсін мойындамайды және оның себебін
түсіндіреді;
д) айыпталушы өзінің кінәсін мойындамайды және айғақ беруден бас тартады".1
Айыпталушыға, "тағылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жауап алудың түсінігі, маңызы және
процессуалдық негіздері
Жауап алу кезінде сөйлеу және өзін-өзі ұстай білу мәнерінің де
жауап берушінің психологиясын зерттеп қоймайды, сонымен қатар айыпталушы да өз тарапынан тергеушінің психологиясын, әрекеттерін, әрбір мимикасын, қимыл-әрекетін зерделеп отырады.
Жауап алынатын адамдардың әрбіреуіне қатысты, олардың қуқтарына қатысты, заңды мүдделеріне қатысты өрескелікке, менмендікке, келесітушілікке жол берілмейді.
Екінші жағынан жауап берушіде өз тарапынан шектен шығып кетпеуі тиіс. Кейбір жауап берушілер жауап алу кезінде өзін жүгінсіз үстап, тергеушінің күйгелектеуіне және күйіп-пісуіне әкеп соғады.
Ұрлық қылмысын жасаған айыпталушы Сабиров, жауап алу кезінде өзін тыныш, тіл алғыш үстады, айғақтарды еркін баяндау жолымен берді, бірақта келесі күні іске қатысты белгісіз болған мән жайларды анықтау қажеттілігі туған кезде Сабиров түйық болып, айғақтарды бергенін мойындамады. Осының салдарынан тергеуші күйгелектеп, жауап алуды келесі күнге ауыстыруға тура келді.1
Толық әрі шынайы айғақ алуға, тек, тергеушінің қүққа сай белгілі бір тактикалық тәсілдерді қолдану кезінде ғана жетуге болады. Тергеушінің таңдап алған тактикалық тәсілі жалпы талаптарға, сондай-ақ жауап берушінің түлғасының ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек.
Жауап алу процесін тактикалық магынада төмендегідей сатыларға бөліп, қарастыруға болады:
Кіріспе
Жауап берушінің еркін баяндауы
Тергеушінің сұрағына жауап беру.
1 Осы жұмыста келтірілген және алда кездесетін мысалдардың барлығы өндірістік практикамнан алынған.
Кіріспе сатысында, жауап алуға келген тұлғаның жеке басын анықтау, жауап берушіге оның процессуалдық құқтарын және міндеттерін түсіндіру, жауап беру тілін анықтау мүмкіндігі туады.
"Жауап алудың алдында тергеуші жауап алынатын адамның жеке басын анықтауға тиіс. Егер жауап алынатын адамның іс бойынша іс жүргізіліп отырған тілді білетіндігіне күмән туса, оның қай тілде жауап бергісі келетіні анықталады.
Жауап алуға шақырылған адамға одан кім ретінде, қандай қылмыстық іс бойынша жауап алынатыны хабарланады, осы Кодексте көзделген құқықтары мен міндеттері түсіндіріледі, бұл туралы хаттамаға белгі қойлады..." (ҚР ҚІЖК 213-бап 1,2 тармақтар).
Екінші сатысы, жауап берушінің жауапты еркін баяндау түріндегі, өзіне белгілі мән-жайларды, яғни іс бойынша мән-жайларды айтумен басталады. Еркін баяндау кезінде тергеуші жауап берушіні бөлмей, мұқият тыңдайды. Егер жауап алынатын адам іске мүлде қатысы жоқ мән-жайлар туралы айтса, оған бұл туралы ескертілуі қажет. Еркін баяндау жауап алудың барлық мәселелерін шешіп қоймайды. Сондықтан, жауап берушіге нақтылаушы сұрақтар қою қажеттілігі туындайды, бұл сұрақтар жауап берушінің жауабындағы қайшылықтарды болдырмау үшін қолданылады.
Тергеушінің жауап алынатын адамға қойылатын сұрақтары: негізгі, қосымша, нақтылаушы, еске түсіруші, бақылаушы сұрақтар болып бөлінуі мүмкін.
негізгі сұрақтар - жауап алу пәнінің толығымен бір бөлігін қамтиды;
қосымша сұрақтар - жауап алынып отырған адамның еркін баяндау кезінде ұмытып кеткен мән-жайларды анықтау үшін қолданылады;
нақтылаушы сұрақтар - жауап алынып отырған адамның берген айғақтарын анықтау, нақтылау үшін қолданылады;
еске түсіруш сұрақтар - ұмытылғанды еске түсіру үшін қолданылады;
бақылаушы сұрақтар - жауап берушінің іс үшін маңызы бар берген айғақтарын тексеру үшін қолданылады.
Өз еңбектерінде Карнеева Л.М., С.С.Ординский, С.Я.Розенблит сияқты авторлар криминалистердің пікірлеріне сүйене отырып, жауап алудың түсінігін 2 мағынаға бөліп қарастырады. Тар мағынада және кең мағынада. Тар мағынадағы жауап алу - жауабы алынатын адамға сұрақ қойып, оған берілген жауапты тыңдауды айтса, кең мағынадағы жауап алу бұл айғақты жауап берушінің еркін баяндауымен қоса, жауап берушіге сұрақ қойып, ал өз тарапынан қойылған сұраққа жауап беруі, сондай-ақ жауапты хаттамаға тіркеп, жауап берушінің айғағын алу деп түсіндіреді.
Жорғарыда аталғандарды қарастыра келе, жауап алу - бұл құқ қорғау органдарының іс үшін маңызы бар нақты және шынайы мәлімет алу үшін жүргізетін тергеу әрекеттері деген қорытындыға келдім, жауап алудың қылмысты тез, әрі толық ашу үшін маңызы зор. Оның маңызы мыналардан тұрады:
1.Жауап алудың көмегімен: болған қылмыстың көрінісін
анықтауға болады.
Кінәліні жауапқа тартуға болады.
Нақты мәлімет алуға болады.
Жасалған қылмыстың механизмі мен ескіру мерзімін анықтауға болады.
Жауап алу тергеу органдарының немесе соттың іс жүргізу заңдарымен белгіленген жауап алынатын адамның дәлелдеу пәніне кіретін мәліметтері туралы айғақтарын, тергеу органдарының және соттың әрекеттерін анықтай алады.
Жауап алар алдында жүргізілетін
дайындық жұмыстары
Жауап алудың пәрменділігіне және сапасына тергеушінің осы тергеу әрекетін өткізу алдында жүргізген дайындық жұмыс-тары көп әсер етеді. Куәден, жәбірленушіден, не қылмыскер-ден жауап алар алдында тергеуші, біріншіден деректерді, құжат-тарды толық оқып, танысып алуы керек. Іспен толық танысып болғаннан кейін, әрбір жауап алу барысында қандай мәселе-лерге назар аудару керектігін анықтап, жоспарлап, жазып алуы тиіс. Әр жауапкерге қандай сұрақ қою керек екендігін және осы сұрақтарды қандай кезекте қою керек екендігін алдын ала анық-тап, белгілеген жөн.
Жауап алуға дайындық үстінде қажет адамның мінез-қүлқы, моральдық және зияткерлік (интеллектуалдық) қасиеттері жөнінде белгілі мәліметтер жинап, ол адамның кім, кандай адам екенін біліп, онымен қандай бағытта, қалай сөйлесу керек екендігін тергеушінің алдын ала жүйелеп алғаны жөн.
Дайындық жұмыстарын өткізу барысында жауапты қай уақытта, кай күні алу керектігін шешу керек. Бүл мәселені шеш-кенде, жауап алуға шақырылатын куәнің денсаулығы, жасы есепке алынуы тиіс. Әрине, егер оны біреулер өтірік жауап бе-руге азғырып, көндіруі мүмкін деген қауіп туса, одан уақыт өткізбей дереу жауап алған жөн.
Жауап алу уақытын белгілегенде тергеуші бұған өзінің бос уақыты бар ма, жоқ па соны мұқият ескеруі тиіс. Бұрын басқа тергеу әрекеттері жоспарланған, басқа да жұмыстар қат-қабат келген күнге жауап алуды белгілеуге болмайды. Асығыс, шар-шап жүргенде өткізілген шараның сапасы, әрине, төмен болады.
Қай жерде жауап алу керек екендігі де алдын ала жоспарла-нады. Көбінесе тергеуші жауапты өзінің жұмыс бөлмесінде алады. Кей жағдайларда жауапкердің денсаулығына байланысты жауапты оның үйіне, не ауруханаға барып алуға тура келеді. Қылмыскер қамауда отырса, тергеуші одан жауапты көбінесе сол қамау орнында алады. Кейде айыпкерді тергеушінің талап етуі бойынша, қамау орнының әкімшілігі тергеушінің жұмыс бөлмесіне жеткізеді.
Жауап алуға керек жағдайда мамандар, тілмаш, ал жасы тол-маған куәден жауап алғанда педагог, дәрігер, не тергеушінің қалауы бойынша жасы толмаған куәнің ата-анасы да қатысады.
Дайындық жұмысы жауап алу жоспарын құрумен аяқтала-ды. Жауап алынатын әр адамға арнап кұрған жоспарда, оған қойылатын сұрақтар жазылады, істегі қандай деректер мен фактілердің дәлелденілетіні көрсетіледі, ол деректерді қандай кезекте көрсету керектігі белгіленеді. Жазбаша жоспар құру тәжірибесі аз, жас тергеушілерге өте қажет. Көп көріністі істерде мұндай жоспар істің мән-жайын толық зерттеп, анықтауға көмектеседі.
Айыпталушыдан жауап алудың жалпы тәртібі ең бастысы ҚР ҚІЖК-нің 217-бабында қарастырылған, осыған сәйкес, айыпталушыдан жауап алуды тергеуші айып тағылғаннан кейін жиырма төрт сағаттан кешіктірмей, ал айыпталушы келуден жалтарған жағдайда немесе оған іздеу салынған жағдайда ол айдап әкелінгеннен немесе ұсталғаннан кейін дереу жүргізіледі. Айыпталушыдан жауап алудың көлемі айыпкер ретінде тану туралы қаулымен шектелген.
Бұл дегеніміз, айыпталушы осы қаулыда қалыптасқан жағдайлар, мән-жайлар бойынша жауап беретіндігін білдіреді.
Айыпталушының ойынша, іс үшін шындыққа жеткізетін маңызы бар мән-жайларды, айтуға құқылы. Айыпталушыдан жауап алу пәні, куәден жауап алуға қарағанда кең ауқымды, фактілі жағдайларға байланысты болады. "Айыпталушы өзі жасаған әрекеттері үшін ғана емес, сонымен қатар осы іске қатысты басқа да айыпталушылардың айыбын мойнына салу фактілер мен жағдайлар туралы жауап беруі мүмкін".1
"Айыпталушының айғағы іс бойынша орынды дәлелдеме болып табылады, барлық дәлелдемелер сияқты тексеруді және бағалаүды қажет етеді".2
Айыпталушының берген айғағын дұрыс бағалау керек. Оның өз кінәсін мойындауы жәй ғана дәлелдеме болып табылады.
Бірақ та тергеуші айыпталушыдан мойындау мен шынайы айғақ алу маңызды болып табылады: айыпталушы, басқаларға қарағанда өзі жасаған қылмысының мән-жайын жақсы білетіндіктен, тергеушіге белгілі болмаған қылмыстың жасалу ниетін, оның айғағын дәлелдейтін тұлғаларды және т.б. дәлелдемелерді анықтап бере алады.1 Сонымен қатар, айыпталушының кінәсін мойындаудың үлкен тактикалық маңызы бар.
Айыпталушыдан жауап алуға дайындық және жауап алудың өзіне тән сипатты белгілері бар: айыпталушы, сезікті ретінде бұрындары жауап берген, мүмкін осы тергеуші жауап алған да шығар. Бір жағынан, тергеуші айыпталушыны танығандықтан, бұл тергеушінің жауап алуға дайындығын жеңілдетеді, ал екінші жағынан - іс бойынша жауап алудың өзін қиындатуы мүмкін, себебі тергеушінің қолданғалы отырған дәлелдемелері, осы тұлғаны сезікті ретінде жауап алу кезінде қолданылады. Осыдан, біріншіден, осы тұлғадан алдыңғы жауаптарын бағалап, осыған байланысты енді болғалы отырған жауап алу тактикасын құру, екіншіден, іске байланысты тергеуді бір ғана тергеуші жүргізуі керек, істі бір тергеушіден, екінші тергеушіге себепсіз беру келеңсіз жағдайларға әкеп соқтыруы мүмкін (айыпталушымен қатынастың бұзылуы, тергеу мерзімнің созылуы, тергеудің толық еместігіне әкелуі т.б.).2
Л.Р.Шейнин айыпталушыдан жауап алуға мұқият түрде дайындалу қажеттігіне байланысты, тергеушіге: "Бір сағаттан кейін сені жауап алу күтіп тұр. Сен оған дайындалып, мықты қарулануың керек. Айыпталушыдан жауап алған кезде, сен онымен жекпе-жекте кездесетініңді есте ұста. Бұл жекпе-жекте ол күшті қарсылас, себебі ақиқатты біледі және де ол ақиқатты сенен жасыруға тырысады, ал сен ол шындықты кейде аңғарып қаласың, сол себепті оны алуға
тырысуың керек. Сондықтан, жауап алуды қалай жүргізетініңді мүқият ойланып ал. Ол үшін, сен қарсыласыңның осал жерін тауып, біліп алуың керек".1
Жауап алуға мүқият дайындалу көп жағдайда табыстарға әкелетіні анық. Ол жауап алынатын адамның процессуалдық жағдайымен және жауап алудың пәнімен анықталады. Істің нақты мән-жайларына байланысты жауап алуға дайындықтың тактикалық тәсілдері: іс үшін маңызы бар мән-жайларды білетін адамдар тобын анықтауға, болғалы отырған жауап алудың пәнін анықтауға, жауап алу орнын, уақытын анықтау және оларды жауап алуға шақыру тәсіліне; заттай дәлелдемелер мен басқа да заттарды жауап алуда пайдалану үшін дайындауға, шешілуі үшін арнайы білімді қажет ететін сүрақтарды белгілеуге және қажетті көлемде арнайы әдебиеттермен, терминологиямен таныстыруға бағытталуы керек.2
Дайындықтың негізгі элементі болып, жауап алу кезінде айқындалуға қажетті, мән-жайларды анықтайтын және нақты айғақ алуды қамтамасыз ететін тактикалық тәсілдерден түратын жауап алу болып табылады. Алдын-ала мақсат қүрып алмай және жүргізілу жолын белгілемей жүргізілген жауап алу, қайта жауап алуға, әкеп соқтырады, ал бүл тергеуді қиындатуы және біраз мақсаты көп жағдайда тергеушінің тәжірибесіне, болғалы отырған жауап алудың күрделілігіне байланысты. Жауап алуға дайындық кезінде жекелеген сүрақтарды анықтау үшін жазбаша жауап алудың қажеттігі шамалы. Ал күрделі жауап алу кезінде кейде тек қана жазбаша жоспар ғана қүрып қоймай, жауап алудың графикалық үлгісін қүрып алу керек, сонымен қатар негізгі қойылатын сүрақтарды түжырымдап алу керек. Жауап алу жоспары
әдетте кесте түрінде қүрылады, ол жерде біртекті элементтер графаларға бөлінеді. Жауап алудың уақытымен өткізілетін орнын анықтаудан басқа, ол келесідей графалардан түруы мүмкін:
1. айғақ алу күтілетін мән-жайлар және оларды анықтау
жүйелілігі;
2. әрбір мән-жайларды анықтау үшін қомылатын сүрақтар;
3. қажет болған жағдайларда айыпталушыға көрсетілетін заттай дәлелдемелер, суреттер, қүжаттар және т.б. материалдар;
4. әрбір мән-жайларда бар материалдаргасілтеу;
5. жауап алу кезінде тергеушінің қолданғалы отырған басқа да тактикалық әдістері.
Бұл негіздер болғалы жатқан жауап алудың ғана түсінігін бермейді, сонымен қатар, оған дайындық жүмысының көлемі туралы да түсінік береді.[1]
Осы түрғыда Карацев К.М-ның жауап алу жоспарында, қылмыстың жасалуына себепші болған себептер мен
жағдайларды анық тауға әсерін тигізген, тергеліп отырған
жағдайдың жасалу тәртібін анықтауға бағытталған, тергеушінің алдын алу сипатындағы шараларды қарау қажеттілігі[2] туралы айтқан пікіріне келіспеуге болмайды. Өндірістік практиканы өту барысында, менің байқағаным, қылмыстың жасалуына себепші болған мән-жайларды анықтау, әр кезде барлық істерге байланысты жүргізілмейді және алдын-ала тергеу жүргізудің қорытынды сатысында әрдайым бүл немқүрайлы және формальді ғана болады.
Алдын-ала тергеу аяқталған кезде де қылмыстың болуына әсер еткен жағдайларды анықтауға және шараларды қолдануға болады,
осы кезде жауап алу жүргізілген уақытта айыпталушыға нақты сұрақтар қою жолымен, қылмыстың болуына әсерін тигізген себеп пен жағдайларды уақытылы, (алдын-ала тергеу аяқталған кезде емес) толықтай және детальді анықтап алуға болатындығын айта кетуім керек.
Тергеу үшін маңызы бар информацияны иемденуші куәлар мен жәбірленушілер қылмыстық іс материалдарын оқып үйрену кезінде анықталады.
Жауап алуға дайындық кезінде айыпталушының тұлғасы туралы толық, жеткілікті мәлімет болу керек, сондай-ақ оның осы іске және осы істің қатысушыларына қандай қатысы бар екендігін анықтап алу керек. Мүндай түсінік, яғни мәлімет объективті болу үшін, бір-біріне тәуелсіз, бір-біріне байланысы жоқ қайнар көздер қолданылады.[1]
Тергеуші жауап алынатын түлғалардың жеке басы жөніндегі мәліметтерді, оның психофизиологиялық қажеттерін жауап алудың дайындық сатысының өзінде-ақ тактикалық мәселелерді шешу үшін пайдаланады.[2] Бірнеше айыпталушы болған жағдайда, олардан жауап алу кезегі, олардың, жауап алу кезінде беретін мәліметтерінің көлемімен, анықталады.
Айыпталушыдан жауап алу үшін тергеушінің істің мән-жайына байланысты анықтайтын жауап алу сәтін дүрыс таңдап алудың маңызы зор. Бүл жерде екі аспект анықталады:
1) бір-біріне қайшы келмейтін процессуалдық және тактикалық аспектілер. Қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормаларына сәйкес, айыпталушы анықтаудан, алдын-ала тергеуден немесе соттан жасырынады, не істі сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет
жасайды, немесе қылмыстық әрекетінен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға негіз болған кезде (ҚР ҚІЖК-нің 139~ бабы) және тағылған айыптың; ауырлығы, айыпталушының жеке басы, оның жас мөлшері, денсаулық жағдайы, немен шуғылданатындығы, мүліктік жай-күйі, түрақты түратын жерінің бар-жоғы және басқа мән-жайлар ескеріле отырып (ҚІЖК-нің 141-бабы) бүлтартпау шаралары қолданылуы (ҚР ҚІЖК-нің 142-бабы) мүмкін. Бүл реттегі айыптау айыпталушыға бүлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап он тәуліктен кешіктірмей, ал егер сезікті үсталып, содан кейін қамауға алынса, - үсталған кезден бастап осындай мерзімде тағылуға тиіс.
Сонымен қатар адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шығарылған кезден бастап үш тәуліктен кешіктірмей тағылады және бұл қаулымен айыпталушыны қаулы шығарылғаннан кейін, қырық сегіз сағат ішінде, таныстырып және осыдан кейін бір тәуліктен кешіктірмей айыпталушыдан жауап алу керек. (ҚР ҚІЖК-нің 209, 211-баптары). Осы мерзімдердің шегінде тергеуші, тактикалық көзқараспен жауап алудың ыңғайлы сәтін таңдап алады.
Айыпталушы жауап алуға, одан қолхат ала отырып тапсырылатын хабарлау қағазы арқылы немесе өзге де байланыс қүралдарын, яғни телефонограмма, телеграмма арқылы шақыртылады (ҚР ҚТЖК-нің 211'бабы). Тергеушінің жауап алуға шақыру тәсілі, шақырылушының жауап алу орнына уақытылы келуіне қамтамасыз етуі керек. Шақыру фактісін қүпияда сақтау қажеттілігі туған жағдайда, тергеуші өзі немесе басқа адамға жауап алынатын адамды шақыртуы керек. Жауап алуға шақырудың тездету шаралары, қылмыстың алдын-алу, қылмыстан сақтандыру үшін мәліметтер бере алатын тұлғаларға қатысты қолданылады. Жауап алуды, айыпталушылардың сөз байласуына немесе оған мүдделі тұлғалардың әсер етуі мүмкін деген қауіпке негіз болған кезде де кейінге қалдыруға болмайды.
Заңға сәйкес жауап алу тек қана күндізгі уақытта жүргізіледі, бірақ кейінге қалдыруға болмайтын айырықша жағдайларда ғана -түнгі уақытта жүргізіледі.
Тергеуші айыпталушыдан өз кабинетінде, үшінші жақтардың қатысуынсыз (егер айыпталушы қамауда болса-тергеу изоляторында) жауап алады. Тергеуші қажет деп тапқан жағдайда, жауап алуды жауап алынатын адамның тұрған жерінде жүргізілуі мүмкін, мысалы, тергеушіге келе алмайтын тұлғадан (науқас) жауап алу. Емделіп жатқан тұлғалардан жауап алу тергеуші үшін кейінге қалдырылмайтын жағдайларда жүргізілуі мүмкін. Осы кезде тергеуші жауап алудың науқас адамның денсаулығына әсерін тигізбейтіндігіне көзі жетуі керек. Денсаулығының ауыр жағдайында жауап алу дәрігердің рұқсатымен және оның қатысуымен өткізіледі.1
Заңда кей жағдайларда, жауап алуға прокурордың, аудармашының, қорғаушының қатысу міндеттілігі айтылады. Прокурордың жауап алуға қатысу құқығы ҚР ҚіЖК-нің 62-бабына сәйкес жүргізіледі, осы бапқа сәйкес прокурор анықтау және алдын-ала тергеу органдарына қадағалау жүргізе отырып, жауап алу кезінде қатысуға құқұлы. Жауап алуға аудармасының қатысуы ҚР ҚУЖК-нің 85-бабында айтылған. Егер де қорғаушы, айып тағылған кезден бастап іске қатысқан болса, ол айыпталушыдан жауап алу кезінде де қатысып, тергеушінің рұқсатымен айыптаушыға сұрақ қоя алады.
Қылмыстың кейбір түрлерін тергеген кезде жауап алудың пәні -өндірістік-техникалық жағдайлар болуы мүмкін, бұларды анықтау үшін, сәйкесінше халық шаруашылығының белгілі бір салаларының ережелерін білу, арнайы атаулар мен терминдерді біліп, олардың мағынасын түсіну қажет етіледі. Айғақтардың пәні болып табылатын процестің мәнін түсінбей, қажетті криминологияны біле алмай, тергеуші айыпталушымен "ортақ тілге" келе алмауы, тіпті айыпталушының берген айғағының мағынасын түсінбеуі мүмкін. Мұндай жағдайларда сәйкесінше нормативті материалдарды және арнайы әдебиеттерді оқып - білу, не болмаса маманнан консультация алу қажет. Кей жағдайларда сәйкес мекемелерге алдын-ала барып, сол жердің өндірістік технологиясымен танысып алу пайдалы болады. Кейбір жағдайларда, зерттеліп отырған фактілер терең білімді қажет етеді. Осы кезде жауап алуға сәйкесінше тергеушінің айыпталушыға қоятын сұрақтарын құруға көмек беретін және оның айғақтарын дұрыс бағалайтын маман шақыртылуы керек.1 ҚР ҚГЖК-нің 84-бабына сәйкес, "Тергеуге және сот әрекеттеріне маман ретінде қатысу үшін іске мүдделі емес, дәлелдерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ техникалық құралдарды қолдануда жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі бар адам шақыртылуы мүмкін".
Іске маманды шақыртқан кезде, жауап алуды маман емес, тергеуші жүргізіп жатқанын есте ұстау керек.
Жауап алу басталар алдында тергеуші, жауап алуға қатысып отырған тұлғаларға, тергеу шінің рұқсатымен сұрақтар қоюға жауап алу хаттамасымен танысуға, ондағы жазылғандардың дұрыстығына
және толықтығына байланысты жазбаша ескертулер жасау құқығы түсіндіріледі.
Жалпы тәртіп сияқты, айыпталушыдан жауап алу, тергеушінің айып тағуы үшін жеткілікті дәлелдемелерді жина ғаннан кейін жүргізіледі.
Жауап алудың басында тергеуші, айыпталушыға, тағылған айыптың мәнісін түсіндіре отырып, оның тағылған айып бойынша өзінің толық немесе ішінара кінәлі екенін мойындайтынын, не өз кінәсін теріске шығарытынын анықтайды (ҚР ҚІЖК-нің 217-6.).
Айыпталушының тағылған айыпқа көзқарасын анықтағаннан кейін, тергеуші, оған тағылған айып пен іс үшін маңызы бар басқа жағдайлар бойынша айғақ беруді ұсынады. Алдын-ала тергеуде айыпталушының айғақ беруден бас тартуы тергеушіге істі аяқтауға кедергісін келтірмейді.
"Тағылған айыпқа және айғақтың объективтілігіне қатынасына сәйкес 5 түрлі негізгі тергеу жағдайларын анықтауға болады:
а) айыпталушы өзінің кінәлі екендігін мойындайды және іс
бойынша жиналған материалдарға сәйкес өзінің жасаған әрекетін
шын жүрекпен және объективті түрде айтып береді;
б) айыптаушы өзінің кінәсін толығымен мойындайды, бірақ оның
айғағында, осы материалдарға қайшы келетін мәліметтер болады;
в) айыпталушы өзінің кінәсін ішінара мойындайды және оның
берген айғақтарында, осы материалдарға қайшы келетін
мәліметтер болады;
г) айыпталушы өзінің кінәсін мойындамайды және оның себебін
түсіндіреді;
д) айыпталушы өзінің кінәсін мойындамайды және айғақ беруден бас тартады".1
Айыпталушыға, "тағылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz