Созылмалы гепатит кезіндегі егеуқұйрықтардың оқшауланған қуығының жиырылу белсенділігін зерттеу
Қазақстан республикасы
Білім және ғылым министрлігі
Әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология және биотехнология факультеті
Биофизика және биомедицина кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Созылмалы гепатит кезіндегі егеуқұйрықтардың оқшауланған қуығының жиырылу белсенділігін зерттеу
5В060700- Биология мамандығы бойынша
Кафедра меңгерушісі
б.ғ.д., профессор __________________ Төлеуханов С.Т.
Ғылыми жетекшілері
б.ғ.к __________________ Атанбаева Г. Қ.
Жетекші ғылыми қызметкер,
б.ғ.к., асс.профессор __________________ Әбдірешов С.Н.
Норма бақылаушы: __________________ Құлбаева М.С.
Орындаған
4-курс студенті: __________________ Сартбаева Г.
Алматы 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Тепе-теңдіктің бұзылыу кезіндегі лимфа мен қан жүйелерінің күйі ... ..5
2 Ағзаның висцеральды қызыметіне органикалық және неорганикалық
улы заттардың әсері бұзылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.1. Лимфа және оған жалпы сипаттама, лимфа айналымының
нейрогуморальді реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қан және лимфа айналымы, олардың реологиялық және
биохимиялық қаситеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Лимфа айналымы және оның нейрогуморалдық реттелу жолдары ... .37
2. Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.1 Егеуқұйрықтардың улану кезіндегі лимфа ағысының және қан
клеткаларының көрсеткіштерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
4 Нәтижелерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайданалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы бетте жазылған ішінде 4 сурет, 3 кесте бар, әрі қолданылған әдебиеттер тізімі 91, оның ішінде 16 шетелдік болып табылады.
Зерттеу объектісі және әдістері: ҚР БҒМ ҒК Адам және жануарлар физиологиясы институтының лимфа жүйесі физиологиясы лабораториясында жүргізілді.
Сонымен қатар математикалық есептеулерден кейін M+-m мәліметтері берілген топтарды салыстыру кезінде -*р0,05 жалпыға мәлім Стьюдент пен Фишер критерийлерін пайдаланып, ықтималдық теориясын тексереміз.
Алынған мәліметтерді Microsoft Excel комьютерлік бағдарламасын пайдаланып статистикалық өңдеп және алынған өзгерістерді -*р 0,05 пен *р 0,001 аралығын сәйкес деп есептедік.
Жұмыстың мақсаты: егеуқұйрықтардың лимфа мен қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштеріне кадмий ионының әсерін және оларды энтеросорбенттермен қалпына келтіру жолдары зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
- егеуқұйрықтардың лимфа құрамының биохимиялық көрсеткіштеріндегі кадмий ионының әсерінен болатын өзгерістерді талдау.
- егеуқұйрықтардың қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштеріне кадмий ионының әсерін және оларды энтеросорбенттермен қалпына келтіру жолдарын анықтау.
Кілтті сөздер: лимфа, қан плазмасы, кадмий иондары, энтеросорбенттер: СУМС-1, таган сорбент.
Жұмыстың өзектілігі мен жаңалығы Кадмий тұзымен уланған егеуқұйрықтардың лимфа және қан плазмасындағы биохмиялық көрсеткіштерді анықтау. Сондай-ақ кадмий тұздарымен болған өзгерістерді табиғи және синтетикалық сорбенттермен қалпына келтіру жұмыстарын жүрізу.
Бітіру жұмысының талқылануы мен жариялануы:
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Денсаулық үшін зиянды органикалық және бейорганикалық заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты болып табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа аурулардың пайда болуын күшейтеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының сарапшыларының болжамына сай (ДДҰ материалдары, Женева, 2003), ХХI ғасырда улы заттардың (неорганикалық және органикалық) әсерінен әлемде жүрек-тамыр жүйелерінің аурулары, бауыр, бүйрек және т.б. аурулар кең таралуда. ХХ ғасырдың өзінде антропогендік факторлардың әсерінен, еңбекке жарамсыздық пен мүгедектіктің туындауының жоғары жиіліктің болуы, әлеуметтік мәні бойынша әлемде алғашқы орындардың бірін алса, бұл көрсеткіштер ХХI ғасырда да жалғасын таппақ.
Қоршаған ортаны ластаушы химиялық заттардың ішінде адам денсаулығына үлкен қауіп төндіретіндер неорганикалық улы заттармен қатар өндірістік токсиканттар: ұшқыш органикалық қосылыстар: тетрахлорметан немесе төртхлорлы көміртек (CCl4), бензол, толуол, бензеперин және басқалар.
CCl4 - организмде бос радикалдардың түзілуіне алып келетін улылығы жоғары заттар. Ол липидтердің тотығуын активтендіреді, бауыр клеткаларын зақымдайды, ал ауыр жағдайларда гепотоциттердің некрозына және дистрофияға алып келеді [1].
Жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижиелерінде [2, 3], кадмий иондарының лимфа ағысының жылжуы, лимфа тамырларының жиырылу белсенділігі мен иннетвациясына әсері анықталған. Кадмий иондарының лимфа ағысына, лимфадағы белок құрамына және ұлпалардың протеолитикалық белсенділігіне кері әсері туралы мәліметтер бар [4]. Лимфа жүйесінің транспорттық қызметі жеткілікті зерттелмеген, соның ішінде, организмнің органикалық улармен улануы кезіндегі лимфа түйіндерінің ролі зерттелмеген.
Жоғарыдағы мәселеге байланысты қазіргі кезде экстремалды жағдайларда (гравитация векторының өзгеруі, органикалық және неорганикалық улармен, оның ішінде бензол, CCl4, толуол және ауыр металл иондарымен улану) организмнің ортаға бейімделу реакциясы кезінде лимфа жүйесінің маңызы және пайда болған ауытқуларды қалпына келтіру жолдарында олардың басты ролін зерттеу өзекті мәселелер болып отыр. Улы заттар адам орагизмінде көптеген әртүрлі аурулар тудырады. Жүрек-қантамыр жүйелерінің ауруы кезінде инфаркт, инсульт, бітелген эндоартрит, тромбоздар сияқты ауыр асқынулар кезінде ұзақ уақыт еңбекке жарамсыздық пен мүгедектікке алып келетіні байқалады. Белгілі болғандай, көптеген жүрек-қантамыр жүйесі аурулары лимфа жүйесінің патологиялық үдерістерге қатысуына алып келеді, ал өз кезегінде лимфа жүйесі өзінің қорғаныштық-компенсаторлық және тасымалдау қызметтері арқылы аурулардың өтуін және организмнің күйін өзгертуі мүмкін [5, 6, 7].
Тірі организмнің тепе-теңдігін бұзатын экстремалды жағдайлардағы адаптациялық реакцияларға лимфа жүйесінің қатысу механизмін білу организмнің висцеральді функцияларына экстремалды факторлардың кері әсерін төмендету және профилактикалық шараларды жасауға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты лимфа жүйесінің организмнің әртүрлі жағдайында қорғаныстық-компенсаторлық және оның ұлпаларда дренаждық қызметінің теориялық және практикалық маңызы зор, сондықтан да мүшелер мен ұлпалардың органикалық улармен кезіндегі мүшелік лимфаның тасымалдану қызметі туралы мәліметтер кездеспейді. Осыған байланысты лимфа жүйесінің, қан мен лимфаның реологиялық қасиеттерін зерттеу қазіргі таңда көп ғалымдардың қызығушылықтарын туғызуда.
Сонымен жұмыстың өзектілігі - органикалық улы заттармен улану барысында лимфаайналымының қорғаныштық-компенсаторлық қызметін және жануарлар организміндегі лимфа мен қанның биохимиялық және реологиялық көрсеткіштерін бағалау болып табылады. Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес жұмыстың келесі міндеттері анықталды.
Жұмыстың мақсатына байланысты қойылатын мiндеттер:
1. Егеуқұйрықтардың қалыпты және уландырудан кейін лимфа мен қанның биохимиялық көрсеткіштерін анықтау.
2. Егеуқұйрықтардың қалыпты және уландырудан кейін лимфа мен қанның реологиялық көрсеткіштерін зерттеу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғаш рет жануарларда органикалық улармен улану кезінде лимфа мен қанның реологиялық қасиеттері және лимфа ағысы зерттелді. Лимфа ағысының төмендеуі, жалпы белоктың төмендеуі, АлАТ пен АсАТ ферменттерінің белсенділігінің артуы, соған сәйкес қан мен лимфаның ұю жылдамдығының артуы, тұтқырлықтың төмендеуі организмде біршама өзгерістер болғандығын көрсетеді және лимфа жүйесінің тасымалдау қызметінің төмендегені байқалды.
Жұмыстың теориялық және практикалық құндылығы
Диплом жұмысының нәтижелерінің теориялық және практикалық құндылығы жоғары, іргелі физиология мен лимфология ғылымдарға қосатын маңызы зор. Алынған мәліметтер бойынша органикалық заттармен, әсіресе тетрахлорметанмен улану кезінде қуықтың жиырылу белсенділігі мен лимфа жүйесінің тасымалдау қызметіне қатысуы және лимфа жүйесі физиологиясынада алатын орны жоғары.
Диплом жұмысының талқылануы мен жариялануы. Диплом жұмысы негiзгi мазмұны әл-Фараби атындағы ҚазҰУ халықаралық конференциясында (Алматы, 2014) талқыланды. Тақырыбы бойынша 2 жұмыс жарияланды.
Диплом жұмысының құрылымы мен мөлшерi. Диплом жұмысы 65 беттен тұрады. Олар: кiрiспе, әдебиеттерге шолу, зерттеу материалдары мен әдiстерi, зерттеу нәтижелерi мен оларды талқылау, қорытынды, әдебиеттер тiзiмi бөлiмдерi. Пайдаланылған әдебиеттер саны 139. Тәжiрибе барысында алынған нәтижелер, оларды ьалдау негізінен 8 сурет пен 2 кестеде бейнелендi.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I АҒЗАНЫҢ ІШКІ ОРТАСЫНЫҢ БҰЗЫЛУЫ КЕЗІНДЕГІ ЛИМФА ЖӘНЕ ҚАН ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Улы заттар мен аурулардың шығу жолдарына жалпы сипаттама
Органикалық қосылыстардыі ішінде, әсіресе галгенді көмірсулар мен полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК) қауіпті. Галогенді көмірсуларға - бір немесе бірнеше көміртегі атомдары хлор, бром, йод және фтормен алмасқан органикалық қосылыстар жатады. Хлорлы көмірсулар табиғатта кең тараған. Олардың көпшілігі тқұрақты, ағзалар оларды жеңіл сіңреді және жекеленген мүшелер мен ұлпаларға жиналуға қабілетті. Мысалы, полихлорлы бифенилдер (ПХБ), еріткіштер - тетрахлорфенол және терахлорэтилен, поливинилхлорид (ПВХ), пестицидтер - ДДТ. Поливинилхлорид пен винилхлорид бауырдың қатерлі ісігін, тері, сүйек пен аяқ-қолдың зақымдануынан көрінентін винилхлоридтік ауруды туғызады. Ұзақ уақыт бойы винилхлорид қауіпсіз деп саналаып, оны аэрозоль баллондарында газ тасымалдаушы және медицинада наркоз ретінде қолданылған. Тек өткен ғасырдың 70-жылдарында оның улы қасиеттері анықталды. Бізге белгілі ДДТ - дихлориддифенилдихлорэтан хлорлы көмірсутектер қатарына жатады. 1939 жылы Моллер бұл заттың инсектицидтік қасиеттерін анықтады. Бұл препараттың 15 млн. тоннасы жер шарының барлық дерлік аймақтарында қолданылған. Антарктиданың өзінен шамамен 25 мың тонна ДДТ табылған.
Ғалымдардың зерттеулері бойынша ДДТ мөлшерлері май ұлпалары мен ана сүтінде жиналатындығы белгілі болған. Сондықтан да өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап бұл инсектицидті қолдануға тиым салынды. Препараттың ыдырау мерзімі 50 жыл, сондықтан да ол қоректік тізбектерде әлі де интенсивті түрде айналымда болып келеді, яғни бұл препараттың жоғары дәрежеде тұрақтылығына байланысты екенін көрсетеді.
Сонымен қатар диоксиндер де қазіргі кездегі улы заттардың ішіндегі ең күштілерінің бірі. Диоксиннің канцерогенді, мутагенді, тетрогенді әсерлері анықталған. Ол әйелдердің бала туу қабілетіне әсер етеді. Диоксиннің көп бөлігі (шамамен 200 кг) қоршаған ортаға амеркандықтардың Въетнамда қолданған дефолианттары түрінде шығарылды. Бұның салдарынан Вьетнамдықтар ғана емес сонымен бірге 20 мыңға жуық американдықтар да зардап шекті.
Фенолмен улану барысында көбінесе бауыр мен бүйрек, қан зақымдалады. Ағзаның тұқым қуалау қасиетіне де кері әсерін тигізеді, сонымен бірге оның да канцерогендік және тетрогендік әсері анықталған.
Адам ағзасына, жалпы халықтың денсаулығына метанол немесе метил спирті өте қауіпті. Оны түсі мен исі бойынша этил спиртінен айыру өте қиын, улы зат. 30-100 мл мөлшері адамның өліміне әкеліп соқтырады.
Формальдегид химия өндірісінің маңызды өнімдерінің бірі болып саналады. Фтор альдегид аллергиялық реакциялар туғызуы мүмкін. Сонымен қатар ғылыми әдебиеттер бойынша оның канцерогендік әсері бар екендігі туралы мәліметтер бар.
Аурулар туғызатын заттар мен факторлар. Ағзаларға қолайсыз әсер ететін және ауруларға әкеліп соқтыратын заттарды төмендегідей топтарға бөліп көрсетуге болады:
1) канцерогендер (латын тілінен аударғанда cancir - рак, генезис - шығу тегі) қатерлі ісіктер туғызады. Қазіргі уақытта шамамен 500 осындай заттар белгілі. Олардың ішіндегі ең күштілеріне бензо(а)пирен және басқа да полициклді ароматтық көмірсулар, ультракүлгін сәулелер, радиоактивті изотоптар, эноксидті смолалар, антриттер, нитрозаминдер, асбест және т.б. жатады;
2) мутагендер (латын тілінен аударғанда mutasio - өзгеру) - хромосомалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Оларға: рентген сәулелері, гамма-сәулелер, нейтрондар, бензо(а)пирен, колхицин, кейбір вирустар және т.б. жатады;
3) тератогендер (грек тілінен аударғанда teras, teralos - құбыжық) - жеке дамуда кемістіктерге әкелетін, кемтарлықтардың пайда болуына әкелетін заттар. Тератогендерге әсер ететін мөлшерінен артып кететін кез келген фактор жатады. Көбінесе тератогендерге мутагендер, сондай-ақ пестицидтер, тыңайтқыштар, шу және т.б. ластаушылар жатады. Сонымен қатар, эмбриогендерді де бөліп көрсетуге болады.
Эмбриогендер (грек тілінен аударғанда embryo - ұрық) эмбрионалдық даму кезінде зақымдануларға әкелетін заттар. Эмбриогендерге тератогендер, мутагендер және басқа да заттар (мысалы, алкогольді ішімдіктер, есірткі заттар және т.б.) жатады.
Адам қызметінің нәтижесінде жаңа, бұрын болмаған аурулар пайда болады. Мұндай ауруларды ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады. Оларға қорғасын (сатуризм), кадмий (ита-ита), сынап қосылыстарымен ("минамата") және т.б. уланудан пайда болған аурулар жатады.
Денсаулық үшін зиянды органикалық және бейорганикалық заттар
Көптеген органикалық заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты болып табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа аурулардың пайда болуын күшейтеді. Органикалық қосылыстардың ішінде, әсіресе, галогенді көмірсулар мен полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК) қауіпті.
Адам денсаулығы - қоғамдық дамудың басты белгісі, елдің әлеуметтік-экономикалық және экологиялық аман-саулығының бет бейнесі, сонымен қатар, экономика, еңбек, қорғаныс және мәдени потенциалдар қуаты. Ал денсаулық - динамикалық процесс, ол өмір сүру ортасының салдарынан жақсаруы да, нашарлауы да мүмкін.
Еліміздің тарихында мемлекет басшысы азаматтардың денсаулығын қорғауды бірінші басым бағыт ретінде белгілеп берді. Қоғамды құруымызға қарай азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және оларды қоршаған, табиғи ортаның таза болуы үшін күш салу керек деді [8 мақапл].
Бұлар адамдарды ауыртып қана қоймай, биотикалық айналым барысында инфекцияның көзі болып табылады. Көптеген аурулар, оның ішінде гепатит ауруы тұрғындардың пайдаланған ауыз су деңгейіне байланысты. Ауыз судың сапасының төмендігі көптеген аурулардың пайда болуына себепші. Елімізде ауыз сумен жабдықтау мәселесі де күрделеніп келеді. Арал маңындағы халықтың 75%-ға жуығы су құбырындағы суды пайдаланса, санитарлық талаптарға жауап бермейтін, ашық су көздерін пайдалануда. Кейбір тұрғындар әртүрлі пункттер алып келетін суды пайдаланады. Мұның барлығы соңында облыстағы халық денсаулығына кері ықпалын тигізуде.
Вирусты гепатит бойынша ахуал шиеленiскен жағдайда қалып отыр, бұл Арал өңiрiнiң жекелеген өңiрлерiндегi ауыз су сапасының нашарлығының куәсi.
Су құрамындағы тұздың жеке компоненттерінің артуы, минералдану деңгейінің артуы және канцерогенді, токсинді заттармен, минералды тыңайтқыштармен қоршаған ортаның ластануы адам денсаулығына тікелей әсер етіп, ісік алды және ісік ауруларының кең таралуына, халықтың басқа жаққа қоныс аударуына себепші болып отыр.
Арал және Байқоңыр аймағындағы ісік аурлары жоғары болса, енді уран кені өндіріліп жатқан Шиелі ауданында ауру саны жоғарылап келеді. Арал өңiрiнде халықтың 70 пайызынан астамы ауыз суды сумен жабдықтаудың орталықтандырылмаған көздерiнен пайдаланады.
Қызылорда облысын ауыз сумен қамтамасыз етудiң жағдайы қанағаттанғысыз, мұнда да көптеген ауылдық елдi мекендердегі халық құдықтың суын, әкелiнетiн суды, сондай-ақ ашық көздердің суын пайдаланады.
Ауыз сумен жабдықтау саласында Қызылорда облысы бойынша 1992 жылдан бастап 2006 жылға дейiн республикалық бюджет есебiнен 1060,98 млн. теңге сомасына 15 жоба iске асырылғанын айта кеткен жөн. Бұдан басқа, 2001-2003 жылдар аралығында жергілiктi бюджеттен "Таза су" өңiрлiк бағдарламасы шеңберiнде ауыз сумен қамтамасыз етуге 293,3 млн. теңге бөлiндi. Арал, Жалағаш, Қазалы, Сырдария аудандарының халқын ауыз сумен қамтамасыз ету, Жиделі топтық су құбырын қайта салу сияқты iрi жобалар iске асырылды.
Арал өңiрi халқының ауруға шалдығу деңгейi 1992 жылдан бастап ұлғайды және 2007 жылы орташа республикалық көрсеткiштен асып түсті. 2007 жылы Қызылорда облысында ауруға шалдығу 100 мың адамға шаққанда 71538-дi құрады, орташа республикалық мәндегі бұл көрсеткiш 57518-дi құрайды. 1992 жылмен салыстырғанда ауруға шалдығу 100 мың адамға шаққанда 1,6 есеге, Арал және Қазалы аудандары бойынша шамамен 2 есеге өсті. Ақтөбе облысының Шалқар ауданында халықтың ауруға шалдығуы 1992 жылы 100 мың адамға шаққанда 18231-ден 2007 жылы 59145-ке дейiн, яғни 3,2 есеге өсті [10 мақпал -алынды].
Қолданыстағы су құбырларының санитарлық-техникалық жағдайы су құбырлары құрылыстары мен су тарату желiлерiне жоспарлы-профилактикалық жөндеу жұмыстарының жүргiзiлмеуiнен, су құбырлары мен құрылыстарының ауыстырылмауынан нашарлауда.
Ақтөбе облысының өңiрлерiнде халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелерi шешiлмеген елдi мекендер саны едәуiр. Мәселен, Ақтөбе облысының Байғанин ауданында халықты орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету 2003 жылдың басында 7,5% құрады. Соңғы 10 жыл iшiнде осы облыстың Ырғыз ауданында сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету 53,0-ден 42,7%; Мұғалжар ауданында - 83,0-ден 69,3%-ға; Темiр ауданында - 86,6-дан 80,5%-ғa дейiн төмендедi. Байғанин ауданының Байғанин кентiнде, Мұғалжар ауданының Жұрын селосында Темiр ауданының Алтықарасу селосында су құбырлары жұмыс iстемейдi. Ырғыз ауданының жекелеген селоларында халық iшуге пайдалану мақсатында Торғай өзенiнiң ашық тоғандарынан алынатын суды әкелiнетiн сумен бiрдей пайдаланады.
Оңтүстiк Қазақстан облысының Отырар ауданы халқының 41,5%-ы әкелінетін суды пайдаланады.
Қарағанды облысының ашық тоғандардағы суды пайдаланатын ауылдық елдi мекендерiнiң неғұрлым көп саны Ұлытау ауданында орналасқан. 52 елдi мекеннiң 14-i қоғамдық құдықтың, 21-i ашық тоғандардың суын, 2-i әкелiнетiн суды пайдаланады.
Республика бойынша тұтастай алғанда 1992-2007 жылдар аралығында халықтың ауруға шалдығу көрсеткiшiнiң өсу үрдiсi жоқ. Қарастырылып отырған өңiрлердегi ауруға шалдығудың өсуi азаматтардың медициналық жәрдемге жүгiнуiмен және қызмет көрсету сапасының жақсаруымен, оның шынайы өсуiмен де түсiндiрiледi. Сонымен бiрге, 2007 жылдың қорытындысы бойынша Ақтөбе облысының Мұғалжар, Teмip, Байғанин, Ырғыз аудандарында ауруға шалдығу 1992 жылмен салыстырғанда 100 мың адамға шаққанда 30247-ден 38338-ге дейiн ауытқып отырды, бұл орташа республикалық көрсеткiштен едәуiр төмен.
Қазақстанның әр айматары бойынша туберкулезбен ауыру жоғары, бұл көрсеткiш 2010 жылы 100 мың адамға шаққанда республика бойынша - 125,4-тi құраса, Қызылорда облысы бойынша - 157,2-нi, Ақтөбе облысы бойынша - 124,0-ды құрады. Туберкулезбен ауыратындардың көпшiлiгі Қызылорда қаласында байқалады - 100 мың адам санына - 373, Қызылорда облысының Арал ауданында - 360, Ақтөбе облысының Ырғыз ауданында 100 мың адамға 320-дан келедi.
Сонымен қатар Оңтүстiк Қазақстан облысының тиiстi аудандарындағы туберкулезбен ауратындар саны орташа республикалық көрсеткiш шегінде немесе одан төмен.
1.2 Органикалық ұшпалы улы заттар, олардың тірі организмге кері әсері
Заманауи әлемде техникалық прогреске байланысты атмосфераға түрлі токсиканттарды, әсіресе ауыр металл қалдықтарын тастау артып барады. Топырақ құрамында жоғары мөлшерде ауыр металдар болса, олар таға арқылы адам мен жануарлар организміне түседі, бұл тірі организмдер үшін үлкен қауіп тудыратын жағдай. Көптеген мәліметтер планетамыздың біршама аймақтарында халық денсаулығының нашарлағанын көрсетеді, генетикалық ақпараттың өзгеруі, хромосомалық аберрацияның жоғарылауы орын алуда [11, 12, 13].
Зиянды заттардың жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманда адамзатқа белгілі 7 млн. астам химиялық заттар бар. Олардың 60 мыңнан астамы кең қолдану табуда, тамаққа қосу түрінде - 5500, дәрі - дәрмек - 4000, тұрмыс химиясында - 1500 пайдаланылады. Халықаралық рыногта жыл сайын 500-ден 100-ға дейін жаңа химиялық қосындылар, өнімдер пайда болуда. Міне, сондықтан адам өміріне қауіпті улы заттар дүниеге көптеп келіп жатыр.
Улы химиялық заттар, өзінің пайдалануына байланысты төмендегідей болып жіктеледі:
* өнеркәсіп улы - өндірісте қолданылатын заттар;
* улы химикаттар - ауыл шаруашылығында қолданылатын заттар;
* дәрі-дәрмектер;
* тұрмыс химикаты;
* өсімдіктер және жануарларда, саңырауқұлақтарда, құрт-құмырсқаларда болатын заттар;
* әскери улаушы заттектер.
Адам организміне әсер ету сипаты бойынша улы заттар төмендегідей болып бөлінеді:
* жалпылама улылар - организмді жалпы улайтын, жеке органдарды ауру етіп, істен шығаратын улы заттар;
* қоздырғыштар - тыныс жолдарының шырышты (слизистый) қабатын, көзді, өкпені, теріні ауру ететін заттар;
* аллергия тудыратын заттар;
* мутагендер - генетикалық кодты бұзатын заттар;
* канцерогендер - қауіпті ісіктер тудыратын заттар;
* бала жасау қызметін жоятындар - қорғасын, сынап, стирол, радиоактивті басқа да заттар.
Зиянды заттардың әсер етуі және организмге енудің жолдары.Зиянды заттар адам органтзміне тыныс алу жолдары, тері және ас қорыту жолдары арқылы енеді. Көп жағдайда (80-90 пайыз) кәсіпке байланысты ауруларжәне уланулар организмге улы газдардың, булардың, тұмандардың енуіне байланысты болады. Бұл жолмен ауруға шалдығу өте ауыр болуы мүмкін, себебі улы зат бірден қанмен араласып бүкіл денеге тарап кетеді.
Улы заттар ішкен тағаммен, сумен, темекімен, қолдың кірімен асқорту жолдары арқылы организмге енеді. Улы заттар ауыз қуысында - ақ сіңіп, қанға өтіп кетуі мүмкін. Ондай заттарға фенол, циянит сияқты улар жатады. Асқазанның қышқылды ортасы улы қосындымен бірігіп, заттың улылығын одан ары арттырып түсуі мүмкін.
Улы заттар адам организіміне тері арқылы енеді. Улы булар, сұйық заттар теріге еніп, сол арқылы қанға кетеді. Бұндай заттарға суда, майда жеңіл еритін көмірсутегі, ароматты аминдер, бензол, анелиндер және т.б. жатады. Егер теріде жара немесе сызат болса, организмге енуі жеңілдейді.
Бірінші кезеңде улы заттардың бөлінуі қан айналымының қарқындылығына байлынысты болады. Улы заттардың жиналатын үш басты орны бар: клетканың сыртындағы сұйық, клетканың ішіндегі сұйық және майлы ұлпалар. Улы заттың тарауы үш негізгі физикалық - химиялық қасиетке байланысты болады: суда ерігіштігі, майда ерігіштігі, реакцияға енгіштігі. Кейбір металдар (күміс, мырыш, хром, ванвдий, кадмий және басқалары) қаннан тез шығады, бірақ бауыр мен өкпеде жиналып қалады. Барий, бериллия, қорғасын қосындылары кальцимен, фосформен бірігіп өте мықты қосынды жасай алады және сүйекте жиналады.
Улы заттардың әсерінің салдары. Улы, зиянды заттармен жақындасқанда адам организмі тіннің жергілікті зақымдануына және жалпы улануға әкеледі. Жалпы уланудың қанға енуінің нәтижесінде дами бастайды.Удың жергілікті әсері онымен жақындасқан жерінде зақымдану болуы мүмкін: терінің қызарып, қабынуы, күюі.
Улану екі түрде жүреді: өткір және созылмалы.
Уланудың өткір түрі - бұлай улану апат болғанда, қауіпсіздік ережелерін өрескел бұзғанда болады әрі у тез арада әсер етеді және көп мөлшерде организмге енеді, өткір уланудың екі фазасы болады: біріншісі -- өзіне тән емес көрінуі (бас ауыруы, әлсіреу, жүрегі айну және т.с.с.)
Уланудың созылмалы түрі - уланудың бұл түрі жайлап, аз мөлшерде білінбей жүріп жатуы мүмкін. Ондай улану удың органызмде жиналуының әсерінен болады. Мысалы, бензонмен өткір улану болғанда негізінен жүйке жүйесі зақымданады, ал осы затпен созылмалы түрде уланса,онда қан жасау жүйесі зақымданады.
Ораникалық улы заттар төрт хлорлы көмірсутек немесе тетрахлорметан, бензол, толуол, ацетон, бензеперин және т.б. адам организміне кері әсері өте жоғары. Бұлар бір жағынан өнеркәсіпе кеңінен қолданылады. Тетрахлорментанға жалпы сипаттама. Төртхлоркөміртек (химиялық атауы: тетрахлорметан) - буланатын түссіз жанбайтын, хлороформның иісі сияқты тәтті иісті бар сұйықтық. Суда нашар ериді (0,5 гл). Молекулалық салмағы 153,82. Тығыздығы 1,59. Қату температурасы -23ºС, балқу температурасы 76,7ºС. Қоршаған ортада тетрахлорметан көбінесе газ түрінде болады, ауада концентрациясы 10 мгл деңгейінде болғанда адамдар оны сезе бастайды.
Полициклді ароматты көмірсуларды енгізу кезінде бауыр клеткаларының лизосомалық аппаратының функционалды белсенділігін өзгертті, сондай-ақ, экзогенді және эндогенді типті токсикалық заттардың тотығуы тек бауырда ғана емес, сонымен қатар, лимфа түйіндерінде де жүретіндігі анықталды [14, 15].
Өте қауіпті экзогенді заттардың бірі төртхлорлы көміртегі болып табылады (CCl4). Құрылыс объекттерінде майларды, бояуларды, шайырларды, таушайырларды және полимерлерді, каучукті еріту үшін, майлар мен алколоидтарды бөліп алу үшін қолданылатын төртхлорлы көміртегімен өткір улану түрлі техникалық улы сұйықтықтармен уланудың біршама жиі кездесетін түрлеріне жатады. 30 жылдан астам уақыт бұрын төртхлорлы көміртегінің CCl4 бір молекуласы екі бос радикалды бере алатыны және липидтердің қышқылды тотығу процесін активтендіретіндігі анықталды [16, 17].
Тетрахлорметан - шығу тегі жасанды, табиғи жолмен түзілмейді. Бұрын төртхлорметан бүткіл дүние жүзінде тоңазытқыш қондырғыларында аэрозольды баллондарда пропеллент ретінде қолданылатын хлорфторкөміртек хладагенттерін (CFC) алу үшін, көп мөлшерде өндірілген. (Пропелленттер - инертті химиялық зат, оның көмегімен аэрозольды баллондарда артық қысым пайда болып, ол упаковкадан белсенді құрамның ығыстырылуын және оның атмосфераға таралуын қамтамасыз етеді). Өткен ғасырдың 70 жылдарда хладагенттер мен пропелленттердің Жердің озон қабатына кері әсер ететіні белгілі болғаннан кейін, бұл облыстарда тетрахлорметан қолданылуы азаюда.
Бауыр - дененің құрсақ бөлігіндегі оң жақ қабырғалардың астына орналасқан ішкі мүше. Бауыр - қанды тазартуға және удан арылтуға көмектесетін, дененің құрсақ бөлігіндегі оң жақ қабырғалардың астына орналасқан ішкі мүше (сурет 1).
Сурет 1 - Қалыпты жағдайдағы адамның бауыры және оның ішкі ортада орналасуы
Бауыр қанды түрлі уыттардан тазартады, асқорытуды жақсартады, асқорыту кезінде ағзаны қажетті қуат көзімен қамтамасыз етеді, әрі кейбір дәрумендер қорын толтырып отырады және сақтайды. Ағзадағы қан жасау немесе жаңарту кезінде қан плазмасындағы ақуыздарды, холестерин мен оның эфирін, липидтер мен фосфолипидтерді синтезейді. Зат алмасуды, оның ішінде липид алмасуды реттейді, он екі елі ішек пен аш ішектің кейбір бөлігіндегі асқорыту үдерісіне қатсатын гормондар мен ферменттерді синтездейді. Соған қарамастан кейбір жағдайларда бауырда өте қауіпті жұқпалы аурулар болады.
Бауыр - адам ағзасының химиялық зертханасы. 300 миллиардқа жуық бауырдағы жасушалар қаннан ағзаға қажетті қышқылдар мен қорек болар өнімдерді бөліп алады. Оларды сүзгілеп, қажетті жеріне жеткізіп отырады. Алкогольді ішімдіктер, вирустартар бауырдың қас жауы. Сондықтан ондай заттардан сақ болуымыз қажет.
Бауырдың атқаратын қызметтері:
:: ас қорту кезінде мүшелердің қажетті энергиямен, атап айтқанда, глюкозамен қаматамасыз ету және әр түрлі энергия көздерін глюкозаға түрлендіру (айналдыру);
:: ағзадағы қажетсіз химиялық қалдықтарды ағзадан шығарып тастау;
:: ағзадағы қан жасау немесе жаңарту кезінде қан плазмасындағы ақуыздарды синтездеу;
:: холестерин мен оның эфирін синтездеу, липидтер мен фосфолипидтерді синтездеу және ағзадағы липид алмасуын реттеу;
:: он екі елі ішек пен аш ішектің кейбір бөлігіндегі ас қорту процесіне қатысатын гормондар мен ферменттерді синтездеу;
:: өт қышқылы мен пигменттерін синтездеу;
:: кейбір дәрумендердің қорын толтырып отыру және сақтау. Мысалы, майларды ерітетін А және Д дәрумендерін, суды ерітетін В12 дәрумендерін сақтап, қорын арттыру. Сондай-ақ, катиондардың қоры да бауырда болады.
Бауыр циррозы - бауыр паренхимасы фиброзы дәнекер ұлпамен қайтымсыз алмасуымен сипатталатын бауыр ауруы.
Вирустық гепатиттер - қауіпті жұқпалы аурулар тобы. Халықаралық жіктеу бойынша оны 2 топқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісі - ішек жұқпасы. Оған А және Е вирустық гепатиті жатады. Екіншісі - асқорыту жолынан тыс тобы, яғни қанталау инфекциясы қан және ағзаның сұйық ортасы (сілекей, емшек сүті) арқылы жұғады. Бұл топқа В, С және D вирустық гепатиті жатады. Аурудың дамуының ұзақтығына байланысты жедел, жай өрбитін және созылмалы түрлері кездеседі. Ал зақымдануына байланысты жергілікті, мезенхималдық, паренхиматоздық гепатит болып жіктеледі. Бауыр қабуының ауырлығына байланысты ауыр, орташа және жеңіл түрлері болады. Қазіргі таңда гепатит вирустарының бірнеше түрлері бар.
Бұл ауруды ел арасында сары ауру дейді. Ауруды Picornaviridae тобына жататын Hepatovirus тәріздес вирус тудырады. Ағзаға түскен індет ең алдымен бауырды зақымдайды, бауырдың қызметін жояды. Нәтижесінде ағзадағы дәрумендер тепе-теңдңгңн бұзып, уытты заттар көбейеді. Бұл дерт адамнан адамға тез жұғады. Ауруды таратушы да, тасымалдаушы да науқастың өзі болады. Ауруды жолдар өте көп. Оның бір жолы қайнамаған суды, әсіресе орталықтандырылмаған су көздері, яғни өзен, бұлақ, құдық, арық суларын пайдаланғаннан, жуылмаған көкөністер мен тазартылмаған, залалданған тағамдарды тұтынудан да ауру жұқтыру мүмкіндігі артады.
Көптеген әдебиеттерде улы гепатитті тәжірибе жүзінде үлгілеу мақсатында көбінесе органикалы ұшпалы улы зат төрт хлорлы көмірсутекті немесе тетрахлорметанды пайдаланылады. Тетрахлорметанды енгізу бауырдың май инфильтрациясын дамытады, антиоксиданттық қорғанышты баяулатады, аэробты гликолиз функциясын бұзады [18].
Егеуқұйрықтарда төртхлорлы көмірсудың CCl4 әсерінен пайда болған улы гепатит кезінде қан плазмасындағы липдтердің қышқылды тотығуы жоғарылаған, лимфадағы α-токоферол мөлшерінің төмендеуі байқалған, сонымен бірге, бауырдың лимфа жүйесінің созылмалы зақымдануы орын алған [19]. Улы гепатит кезінде селень мен глюкоуралактонның корреляциялық әсері анықталды [20].
Төртхлорлы көміртегінің CCl4 әсерін зерттегенде егеуқұйрықтардың бауырындағы эндогенді этанолдың концентрациясы жоғарылауына әкелді және қандағы ацетальдегид деңгейінің де жоғарылауына себеп болды. Төртхлорлы көміртсумен бауырдың зақымдануы альдегиддегидрогеназаның белсенділігінің төмендеуіне алып келеді, пируват пен треонинді қоса алғанда эндогенді шығу тегі бар ацетальдегидтердің жиналуын туындатады және бауырды басқа да экзогенді заттарға, әсіресе, алькогольді интоксикацияға сезімтал етеді [21].
Төртхлорлы көмірсуды егеуқұйрықтарға құрсақ ішіне 0,1 мл100 г мөлшерде енгізген кезде бір тәуліктен кейін бауыр паренхимасының некрозы байқалған. 1-3 тәуліктен кейін аспартатаминотрансферазаның деңгейі 100-ден 300 бірлл дейін жоғарылаған, ал қан сарысуындағы гепотоциттер жойылуының маркері болып табылатын фетопротеиннің концентрациясы да жоғарылаған [22].
Қояндарда төртхлорлы көмірсуды енгізу әсерінен болған өткір улы гепатит кезінде аспартатаминотрансферазаның (АСТ) белсенділгі жоғарылаған. Пиридоксальфосфатаны енгізу АСТ-ның белсенділігін қалпына келтіруші әсер етеді [23].
Егеуқұйрықтың оқшауланылған жүрегіне 0,31 млкг CCl4 енгізген кезде бос радикалдардың түзілуімен байланысты жүрек микросомаларындағы жалпы белоктың және липидтердің мөлшері төмендеген [24]. Төртхлорлы көміртегінің майлы ерітіндісін 4гкг дозасында енгізген кезде 6 күннің ішінде липидтердің қышқылды тотығуы жоғарылады және бауырдағы селеньнің концентрациясы төмендеді. Егеуқұйрықтарға төртхлорлы көмірсу селеньмен бір уақытта 10 мкгкг дозада енгізу бауырдағы және жүрек микросомаларындағы бос радикалдардың түзілуіне байланысты липидтердің қышқылды тотығуын төмендетті [25].
Егеуқұйрықтарға төртхлорлы көмірсуды құрсақ ішіне 100 мкгкг дозада енгізгеннен кейін 24 сағат ішінде айқын гепатит дамыған. Қантамырларының эндотелиальді және бірыңғай салалы бұлшық етті клеткаларында азот оксидінің синтезделу белсенділігі төмендегені байқалды [26].
АҚШ-тың токсинді заттар мен аураларды есептейтін Агенттіктің мәліметтері бойынша (US Agency for Toxic Substances and Disease Registry) ХХ ғасырдың 60-80 жылдары тетрахлорметан АҚШ-та химиялық тазалауда тазалаушы зат және тұрмыста дақ кетіргіш ретінде, сонымен қатар өрт сөндіргіштерде де кеңінен қолданылды. Бұдан басқа тетрахлорметан май, техникалық майлар, лак, шайыр, сабын, кабельдер мен жартылай өткізгіштер өндірісінде және полимерлер өндірісінде каталитикалық орта ретінде (әсіресе нейлон-7 синтезінде), органикалық заттардың хлорлау процессінде де қолданыс тапты. Алайда АҚШ-та 1986 жылдан кейін бұл мақсаттарда тетрахлорметанды қолдану шектелді немесе оны қолдануға толықтай тыйым (мысалы, пестицидтер ретінде) салынды.
Пайда болу жолдары. Тетрахлорметанның көзі болып адам әрекеті болып табылады. Тез ұшқыштығына байланысты, тетрахлорметан атмосфераға тікелей өндіріс және оны басқа өндіріс процесстерінде қолданған кезінде түседі. Ауада тетрахлорметан газ ретінде болады және басқа химиялық заттарға ыдырағанға дейін ұзақ жылдар сақталуға қабілетті. Тропосферада 8-10 км биіктікте полярлыда, 10-12 км қоңыржайда және 16-18 км тропикалық ендікте 35-50 жылға дейін сақталуға қабілетті. Тетрахлорметанның ыдырауы фотолиз арқасында (яғни күннің ультракүлгін сәулесін жұту нәтижесінде химиялық өзгеріске ұшырау) стратосферада жүреді. Бұл процесс өте баяу жүреді және тетрахлорметанның өндірісі азайтылғанына қарамастан, атмосферада әлі де көбеюі байқалуда, бұл Жердің озон қабатының бұзылуына алып келеді және ғаламшарда климаттың жылуына әсер ететін "парниковый эффектті" тудырады. Тетрахлорметанның ыдырауы кезінде пайда болған хлордың атомы озонның 104 молекуласын жояды.
Топырыққа тетрахлорметан химиялық өндіріс тасталу кезінде түсуі мүмкін. Негізінен тетрахлорметан буланып, топырақта тұрмайды, бірақ оның бөлігі жер асты суларына түсуі мүмкін. Жер үсті суларына да тетрахлорметан өзінің технологиялық циклында қолданатын тұрмыстық өндірістің тасталуы нәтижесінде түседі.
Судың сапасына әсері. Судың бетінде тетрахлорметан аз болады. Өзінің жоғары ұшқыштығы арқасында бірнеше күн, көп болса апта ішінде атмосфераға буланады. Алайда егер ол жер асты суларына түссе ұзақ жылдар бойы сақталады. Суда 25ºС температурада жартылай ыдырауы 7000 жылды құрайды.
Дүние жүзілік ауыз суында тетрахлорметан 0,5 мкгл құрайды. Осы шамадан асып кетуі өндіріс объекттерінің қасында, сонымен қатар химиялық қалдықтар көмілген жерлерде байқалады. Бұл жағдайда суда тетрахлорметанның концентрациясы он немесе тіпті мың мкгл-ға дейін жетеді.
Ағзаға түсу жолдары. Негізгі ағзаға түсу жолы тыныс алу болып табылады. Бұл химиялық заттың тағамдарда болуы шектеулі, және ДСҰ-ның бағалауы бойынша ағзаға тамақ және сумен түсуі өте төмен. Бұл мәліметтерді АҚШ-тың токсинді заттар мен аураларды есептейтін Агенттік (US Agency for Toxic Substances and Disease Registry) растайды. Соған сәйкес дүние жүзі бойынша адаммен тетрахлорметанды тәуліктік қолданылуы 0,1 мкг деңгейінде, ал сумен түсуі тек 0,01 мкг құрайды.
Тетрахлорды жұту кезінде ағзаға оның мөлшерінің 30-40% дейін түседі. Сумен қолданғанда бұл көрсеткіш 85-91% құрайды. Ағзада тетрахлорметанның негізгі бөлігі май ұлпаларында сақталады. Бірақ тетрахлорметанның көп бөлігі ағзадан тез шығарылады.
Жануарларға жасалынған тәжірибелер көрсеткендей, 34-75%-ы тыныс алу, 20-65%- үлкен дәретпен, ал біршама бөлігі тек несеп арқылы сыртқа шығарылады. Төрт хлорлы көмірсутекті организмен толық шығару үшін бірнеше апта кетеді. Тірі организмде төрт хлорлы көмірсутек еш өзгермейді, тек біршама мөлшері хлороформ, гексахлорэтан және көміртегінің қос тотығы тәрізді қоспалар түзуі мүмкін, әрі мұның өзі адам денсалығына кері әсерін тигізеді.
Денсаулыққа потенциалды қауіптілігі. Үлкен концентрацияда бір рет немесе бірнеше рет тетрахлорметанмен адамдарға әсер еткендегі денсаулығына әсері туралы зерттеулер, ұзақ уақыт бойы аз мөлшердегі әсері туралы нақты мәліметтері жоқ.
Тетрахлорметанды көп мөлшерде жұтып немесе сумен ішкенде, тіпті аз уақыт ішіндегі әсері көбінесе бауырға тиеді. Бұл кезде майдың интенсивті жиналуы мен бауыр көлемінің үлкеюі байқалады, ауыр жағдайларда - бауыр жұмысының бұзылуына алып келетін бауыр клеткаларының зақымдануы немесе бұзылуы.
Сонымен қатар аса сезімтал мүше бүйрек болып табылады. Тетрахлорметанмен әсер етуінің нәтижесінде зәр түзілу процессі бұзылып, ағзада су жиналып (әсіресе өкпеде), қанда токсинді заттардың концентрациясы жоғарылайды. Тетрахлорметанмен қатты уланған адамдарда бүйрек жұмысының бұзылуы олардың өліміне алып келеді. Егер тетрахлорметанмен әсер аз уақытты қамтыса, бауыр мен бүйрек зақымдануы қайтымды сипатта болып, олардың жұмысы уақыт өте келе қалпына келеді.
Тетрахлорметанмен үлкен концентрацияда аз уақыт ішіндегі әсері орталық жүйке жүйесінің бұзылуына алып келе алады. Бұл кезде интоксикацияның барлық белгілері байқалады: бастың ауыруы, айналуы, жүрек айнуы мен құсу, ұйқышылдық. Әдетте бұл белгілер зиян әсерді тоқтатқаннан соң кетеді, алайда ауыр жағдайларда кома немесе тіпті летальды нәтижеге алып келуі мүмкін.
Тетрахлорметанның адамның басқа ұлпалары мен мүшелеріне әсері бауыр, бүйрек, миға қарағанда онша маңызды емес. Кеміргіштерге жүргізілген тәжірибелер, ағзаға әр түрлі жолмен түсуі кезінде алдымен қысқа уақыт ішінде, 12-16 аптада, бауыр ісігін тудыра алатының көрсетті.
Бұл АҚШ-тың денсаулықты сақтау Департаментіне (The Department of Health and Human services), ракті зерттеу бойынша Агенттігіне (International Agency for Research on Cancer) және АҚШ-тың қоршаған ортаны қорғау бойынша Агенттігіне (Environmental Protection Agency) тетрахлорметанды адамға потенциалды канцерогенді заттар қатарына жатқызуға мүмкіндік берді. Тетрахлорметанның мутагенді және генотоксинді белсенділігі анықталмады.
ДСҰ-ның жүргізген зерттеулер нәтижесінде тетрахлорметанның тәуліктік қолдану көлемі анықталды. Бұл дене массасының 0,714 мкгкг тең және осы мөлшерге сүйене суда болу дәрежесі бойынша ұсыныс жасалды - 2 мкгл.
Төртхлорлы көмірсудың әсерінен туындаған улы гепатит кезінде егеуқұйрықтарда бос радикалды тотығу интенсивтілігі артады, аконитатгидратазаның катализдік қасиеттері мен белсенділігі төмендейді [27]. Төртхлорлы көмірсумен 7 күн бойы уланған тышқандарға женьшен экстрактын немесе сапонин қосындыларын енгізген кезде аспартатаминотрансферазаның (АСТ) деңгейі төмендеген және гепотопротекторлық эффект байқалған [28].
Төртхлорлы көмірсу әсерінен болған созылмалы гепатит кезінде егеуқұйрықтардың шажырқай лимфа түйіндерінің паракортикальды аймағының үлкеюіне алып келген, бұл кей авторлардың пікірінше, гуморальді тип бойынша иммундық жауаптың күшейгендігін көрсетеді [29].
Егеуқұйрықтардың тетрахлорметанмен per os 0,75 ЛД50 дозада өткір улануынан кейін 4 тәуліктен соң негізгі гуморальді және клеткалық иммунды реакциялардың төмендеуін тудырды [30].
Егеуқұйрықтарға CCl4 - ті асқазанына 4 гкг дозада енгізген соң 24 сағаттан кейін бауыр митохондриясынан бөлінетін цитохромоксидазаның белсенділігі бақылаудағымен салыстырғанда екі есе төмендеген [31].
Аптасына 3 реттен CCl4 30 күннің ішінде асқазанға 2 млкг дозада енгізген соң егеуқұйрықтарда гепатит дамыды. Асқазан арқылы интоксикациялану басталғаннан кейін 2 апта өткеннен соң преднизолонды енгізгенде бауырдың жағдайы жақсара бастаған және төртхлорлы көміртегінің зақымдаушы әсеріне төзімділігі арта түскен [31].
Төртхлорлы көмірсудың 50% майлы ерітіндісін үш рет енгізгеннен кейін бір күннен соң интактты жануарлармен салыстырғанда бауырдағы нуклеин қышқылдары16% және жалпы белок 18%-ға төмендеген [32].
Егеуқұйрықтарды төртхлорлы көмірсумен ұзақ уақыт уландырғаннан кейін бауырда дегенеративті өзгерістері, бауырдың лима түйіндерінің кыртысты аймағының тығыздығы азайып, милы затының көлемдік тығыздығы артқан per os сорбент Энтеросгельді берген соң бауыр құрылымы мен аймақтық лимфа түйіндеріне төртхлорлы көмірсудың зақымдаушы әсері төмендеді [33].
Радиоиммунды әдіспен рениннің, ангиотензин I и II, альдестероннің мөлшері көбейтіліп және егеуқұйрықтарда төртхлорлы көмірсудың әсерінен болған улы гепатит кезінде конвертирлеуші фермент- ангиотензиннің белсенділігі арттырылады [34]
Улы гепатитті төртхлорлы көмірсутекті тері астына 4 күн аралығында енгізу арқылы алынды, улы гепатитттің жетінші тәулікінде липидтердің қышқылды тотығу процесі күшейгені байқалды, гепотацит мембраналары зақымданып, белок синтез бұзылды. Қандағы сарысулық альбуминнің мөлшері 13,8%-ға төмендеген [35, 36]. Созылмалы улы гепатит кезінде соя сүтін қолдану бауыр гепотоциттері құрылымына оң әсерін байқатқан [37].
Егеуқұйрықтарға зонд арқылы асқазандарына 0,5 мл100 г CCl4 мен 1г100 г этанол енгізгенде улы гепатит пайда болды, бұл құбылыс антиоксидант - мексидоладі енгізгенде төмендеді [38].
Қазіргі кездегі қаралған мәліметтерден байқасақ, біздің организмнің ішкі ортасына токсиканттардың әсері туралы танымымыз алі де жеткіліксіз.
Лимфа жүйесінің заттарды тасымалдауындағы, алмасу өнімдерін және бөгде заттарды шығарудағы және организмнің иммундық реакцияларындағы оның ролін есепке ала отырып, димфодинамиканы және жекелей алғанда, төртхлорлы көмірсумен өткір улану мен кадмий иондарымен созылмалы улану кезіндегі лимфа түйіндерінің функционалдық күйін зерттеу өзекті мәселе болып есептеледі. Сонымен қатар, организмнің висцеральдық функциясына зақымдаушы әсерін тигізетін улы заттардың(төртхлорлы көмірсу, кадмий иондары) белсенділігін төмендететін немесе жоятын жаңа протекторлы заттарды табу маңызды болып саналады.
3.1 Несеп шығару жүйесі және оның қызметі
Несеп шығару жүйесі. Зат алмасу барысында қалдық заттардың ағзадан бөлініп шығуы өмірлік қажетті фундаментальді қызметі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Білім және ғылым министрлігі
Әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология және биотехнология факультеті
Биофизика және биомедицина кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Созылмалы гепатит кезіндегі егеуқұйрықтардың оқшауланған қуығының жиырылу белсенділігін зерттеу
5В060700- Биология мамандығы бойынша
Кафедра меңгерушісі
б.ғ.д., профессор __________________ Төлеуханов С.Т.
Ғылыми жетекшілері
б.ғ.к __________________ Атанбаева Г. Қ.
Жетекші ғылыми қызметкер,
б.ғ.к., асс.профессор __________________ Әбдірешов С.Н.
Норма бақылаушы: __________________ Құлбаева М.С.
Орындаған
4-курс студенті: __________________ Сартбаева Г.
Алматы 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Тепе-теңдіктің бұзылыу кезіндегі лимфа мен қан жүйелерінің күйі ... ..5
2 Ағзаның висцеральды қызыметіне органикалық және неорганикалық
улы заттардың әсері бұзылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.1. Лимфа және оған жалпы сипаттама, лимфа айналымының
нейрогуморальді реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қан және лимфа айналымы, олардың реологиялық және
биохимиялық қаситеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Лимфа айналымы және оның нейрогуморалдық реттелу жолдары ... .37
2. Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.1 Егеуқұйрықтардың улану кезіндегі лимфа ағысының және қан
клеткаларының көрсеткіштерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
4 Нәтижелерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайданалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы бетте жазылған ішінде 4 сурет, 3 кесте бар, әрі қолданылған әдебиеттер тізімі 91, оның ішінде 16 шетелдік болып табылады.
Зерттеу объектісі және әдістері: ҚР БҒМ ҒК Адам және жануарлар физиологиясы институтының лимфа жүйесі физиологиясы лабораториясында жүргізілді.
Сонымен қатар математикалық есептеулерден кейін M+-m мәліметтері берілген топтарды салыстыру кезінде -*р0,05 жалпыға мәлім Стьюдент пен Фишер критерийлерін пайдаланып, ықтималдық теориясын тексереміз.
Алынған мәліметтерді Microsoft Excel комьютерлік бағдарламасын пайдаланып статистикалық өңдеп және алынған өзгерістерді -*р 0,05 пен *р 0,001 аралығын сәйкес деп есептедік.
Жұмыстың мақсаты: егеуқұйрықтардың лимфа мен қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштеріне кадмий ионының әсерін және оларды энтеросорбенттермен қалпына келтіру жолдары зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
- егеуқұйрықтардың лимфа құрамының биохимиялық көрсеткіштеріндегі кадмий ионының әсерінен болатын өзгерістерді талдау.
- егеуқұйрықтардың қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштеріне кадмий ионының әсерін және оларды энтеросорбенттермен қалпына келтіру жолдарын анықтау.
Кілтті сөздер: лимфа, қан плазмасы, кадмий иондары, энтеросорбенттер: СУМС-1, таган сорбент.
Жұмыстың өзектілігі мен жаңалығы Кадмий тұзымен уланған егеуқұйрықтардың лимфа және қан плазмасындағы биохмиялық көрсеткіштерді анықтау. Сондай-ақ кадмий тұздарымен болған өзгерістерді табиғи және синтетикалық сорбенттермен қалпына келтіру жұмыстарын жүрізу.
Бітіру жұмысының талқылануы мен жариялануы:
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Денсаулық үшін зиянды органикалық және бейорганикалық заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты болып табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа аурулардың пайда болуын күшейтеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының сарапшыларының болжамына сай (ДДҰ материалдары, Женева, 2003), ХХI ғасырда улы заттардың (неорганикалық және органикалық) әсерінен әлемде жүрек-тамыр жүйелерінің аурулары, бауыр, бүйрек және т.б. аурулар кең таралуда. ХХ ғасырдың өзінде антропогендік факторлардың әсерінен, еңбекке жарамсыздық пен мүгедектіктің туындауының жоғары жиіліктің болуы, әлеуметтік мәні бойынша әлемде алғашқы орындардың бірін алса, бұл көрсеткіштер ХХI ғасырда да жалғасын таппақ.
Қоршаған ортаны ластаушы химиялық заттардың ішінде адам денсаулығына үлкен қауіп төндіретіндер неорганикалық улы заттармен қатар өндірістік токсиканттар: ұшқыш органикалық қосылыстар: тетрахлорметан немесе төртхлорлы көміртек (CCl4), бензол, толуол, бензеперин және басқалар.
CCl4 - организмде бос радикалдардың түзілуіне алып келетін улылығы жоғары заттар. Ол липидтердің тотығуын активтендіреді, бауыр клеткаларын зақымдайды, ал ауыр жағдайларда гепотоциттердің некрозына және дистрофияға алып келеді [1].
Жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижиелерінде [2, 3], кадмий иондарының лимфа ағысының жылжуы, лимфа тамырларының жиырылу белсенділігі мен иннетвациясына әсері анықталған. Кадмий иондарының лимфа ағысына, лимфадағы белок құрамына және ұлпалардың протеолитикалық белсенділігіне кері әсері туралы мәліметтер бар [4]. Лимфа жүйесінің транспорттық қызметі жеткілікті зерттелмеген, соның ішінде, организмнің органикалық улармен улануы кезіндегі лимфа түйіндерінің ролі зерттелмеген.
Жоғарыдағы мәселеге байланысты қазіргі кезде экстремалды жағдайларда (гравитация векторының өзгеруі, органикалық және неорганикалық улармен, оның ішінде бензол, CCl4, толуол және ауыр металл иондарымен улану) организмнің ортаға бейімделу реакциясы кезінде лимфа жүйесінің маңызы және пайда болған ауытқуларды қалпына келтіру жолдарында олардың басты ролін зерттеу өзекті мәселелер болып отыр. Улы заттар адам орагизмінде көптеген әртүрлі аурулар тудырады. Жүрек-қантамыр жүйелерінің ауруы кезінде инфаркт, инсульт, бітелген эндоартрит, тромбоздар сияқты ауыр асқынулар кезінде ұзақ уақыт еңбекке жарамсыздық пен мүгедектікке алып келетіні байқалады. Белгілі болғандай, көптеген жүрек-қантамыр жүйесі аурулары лимфа жүйесінің патологиялық үдерістерге қатысуына алып келеді, ал өз кезегінде лимфа жүйесі өзінің қорғаныштық-компенсаторлық және тасымалдау қызметтері арқылы аурулардың өтуін және организмнің күйін өзгертуі мүмкін [5, 6, 7].
Тірі организмнің тепе-теңдігін бұзатын экстремалды жағдайлардағы адаптациялық реакцияларға лимфа жүйесінің қатысу механизмін білу организмнің висцеральді функцияларына экстремалды факторлардың кері әсерін төмендету және профилактикалық шараларды жасауға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты лимфа жүйесінің организмнің әртүрлі жағдайында қорғаныстық-компенсаторлық және оның ұлпаларда дренаждық қызметінің теориялық және практикалық маңызы зор, сондықтан да мүшелер мен ұлпалардың органикалық улармен кезіндегі мүшелік лимфаның тасымалдану қызметі туралы мәліметтер кездеспейді. Осыған байланысты лимфа жүйесінің, қан мен лимфаның реологиялық қасиеттерін зерттеу қазіргі таңда көп ғалымдардың қызығушылықтарын туғызуда.
Сонымен жұмыстың өзектілігі - органикалық улы заттармен улану барысында лимфаайналымының қорғаныштық-компенсаторлық қызметін және жануарлар организміндегі лимфа мен қанның биохимиялық және реологиялық көрсеткіштерін бағалау болып табылады. Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес жұмыстың келесі міндеттері анықталды.
Жұмыстың мақсатына байланысты қойылатын мiндеттер:
1. Егеуқұйрықтардың қалыпты және уландырудан кейін лимфа мен қанның биохимиялық көрсеткіштерін анықтау.
2. Егеуқұйрықтардың қалыпты және уландырудан кейін лимфа мен қанның реологиялық көрсеткіштерін зерттеу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғаш рет жануарларда органикалық улармен улану кезінде лимфа мен қанның реологиялық қасиеттері және лимфа ағысы зерттелді. Лимфа ағысының төмендеуі, жалпы белоктың төмендеуі, АлАТ пен АсАТ ферменттерінің белсенділігінің артуы, соған сәйкес қан мен лимфаның ұю жылдамдығының артуы, тұтқырлықтың төмендеуі организмде біршама өзгерістер болғандығын көрсетеді және лимфа жүйесінің тасымалдау қызметінің төмендегені байқалды.
Жұмыстың теориялық және практикалық құндылығы
Диплом жұмысының нәтижелерінің теориялық және практикалық құндылығы жоғары, іргелі физиология мен лимфология ғылымдарға қосатын маңызы зор. Алынған мәліметтер бойынша органикалық заттармен, әсіресе тетрахлорметанмен улану кезінде қуықтың жиырылу белсенділігі мен лимфа жүйесінің тасымалдау қызметіне қатысуы және лимфа жүйесі физиологиясынада алатын орны жоғары.
Диплом жұмысының талқылануы мен жариялануы. Диплом жұмысы негiзгi мазмұны әл-Фараби атындағы ҚазҰУ халықаралық конференциясында (Алматы, 2014) талқыланды. Тақырыбы бойынша 2 жұмыс жарияланды.
Диплом жұмысының құрылымы мен мөлшерi. Диплом жұмысы 65 беттен тұрады. Олар: кiрiспе, әдебиеттерге шолу, зерттеу материалдары мен әдiстерi, зерттеу нәтижелерi мен оларды талқылау, қорытынды, әдебиеттер тiзiмi бөлiмдерi. Пайдаланылған әдебиеттер саны 139. Тәжiрибе барысында алынған нәтижелер, оларды ьалдау негізінен 8 сурет пен 2 кестеде бейнелендi.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I АҒЗАНЫҢ ІШКІ ОРТАСЫНЫҢ БҰЗЫЛУЫ КЕЗІНДЕГІ ЛИМФА ЖӘНЕ ҚАН ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Улы заттар мен аурулардың шығу жолдарына жалпы сипаттама
Органикалық қосылыстардыі ішінде, әсіресе галгенді көмірсулар мен полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК) қауіпті. Галогенді көмірсуларға - бір немесе бірнеше көміртегі атомдары хлор, бром, йод және фтормен алмасқан органикалық қосылыстар жатады. Хлорлы көмірсулар табиғатта кең тараған. Олардың көпшілігі тқұрақты, ағзалар оларды жеңіл сіңреді және жекеленген мүшелер мен ұлпаларға жиналуға қабілетті. Мысалы, полихлорлы бифенилдер (ПХБ), еріткіштер - тетрахлорфенол және терахлорэтилен, поливинилхлорид (ПВХ), пестицидтер - ДДТ. Поливинилхлорид пен винилхлорид бауырдың қатерлі ісігін, тері, сүйек пен аяқ-қолдың зақымдануынан көрінентін винилхлоридтік ауруды туғызады. Ұзақ уақыт бойы винилхлорид қауіпсіз деп саналаып, оны аэрозоль баллондарында газ тасымалдаушы және медицинада наркоз ретінде қолданылған. Тек өткен ғасырдың 70-жылдарында оның улы қасиеттері анықталды. Бізге белгілі ДДТ - дихлориддифенилдихлорэтан хлорлы көмірсутектер қатарына жатады. 1939 жылы Моллер бұл заттың инсектицидтік қасиеттерін анықтады. Бұл препараттың 15 млн. тоннасы жер шарының барлық дерлік аймақтарында қолданылған. Антарктиданың өзінен шамамен 25 мың тонна ДДТ табылған.
Ғалымдардың зерттеулері бойынша ДДТ мөлшерлері май ұлпалары мен ана сүтінде жиналатындығы белгілі болған. Сондықтан да өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап бұл инсектицидті қолдануға тиым салынды. Препараттың ыдырау мерзімі 50 жыл, сондықтан да ол қоректік тізбектерде әлі де интенсивті түрде айналымда болып келеді, яғни бұл препараттың жоғары дәрежеде тұрақтылығына байланысты екенін көрсетеді.
Сонымен қатар диоксиндер де қазіргі кездегі улы заттардың ішіндегі ең күштілерінің бірі. Диоксиннің канцерогенді, мутагенді, тетрогенді әсерлері анықталған. Ол әйелдердің бала туу қабілетіне әсер етеді. Диоксиннің көп бөлігі (шамамен 200 кг) қоршаған ортаға амеркандықтардың Въетнамда қолданған дефолианттары түрінде шығарылды. Бұның салдарынан Вьетнамдықтар ғана емес сонымен бірге 20 мыңға жуық американдықтар да зардап шекті.
Фенолмен улану барысында көбінесе бауыр мен бүйрек, қан зақымдалады. Ағзаның тұқым қуалау қасиетіне де кері әсерін тигізеді, сонымен бірге оның да канцерогендік және тетрогендік әсері анықталған.
Адам ағзасына, жалпы халықтың денсаулығына метанол немесе метил спирті өте қауіпті. Оны түсі мен исі бойынша этил спиртінен айыру өте қиын, улы зат. 30-100 мл мөлшері адамның өліміне әкеліп соқтырады.
Формальдегид химия өндірісінің маңызды өнімдерінің бірі болып саналады. Фтор альдегид аллергиялық реакциялар туғызуы мүмкін. Сонымен қатар ғылыми әдебиеттер бойынша оның канцерогендік әсері бар екендігі туралы мәліметтер бар.
Аурулар туғызатын заттар мен факторлар. Ағзаларға қолайсыз әсер ететін және ауруларға әкеліп соқтыратын заттарды төмендегідей топтарға бөліп көрсетуге болады:
1) канцерогендер (латын тілінен аударғанда cancir - рак, генезис - шығу тегі) қатерлі ісіктер туғызады. Қазіргі уақытта шамамен 500 осындай заттар белгілі. Олардың ішіндегі ең күштілеріне бензо(а)пирен және басқа да полициклді ароматтық көмірсулар, ультракүлгін сәулелер, радиоактивті изотоптар, эноксидті смолалар, антриттер, нитрозаминдер, асбест және т.б. жатады;
2) мутагендер (латын тілінен аударғанда mutasio - өзгеру) - хромосомалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Оларға: рентген сәулелері, гамма-сәулелер, нейтрондар, бензо(а)пирен, колхицин, кейбір вирустар және т.б. жатады;
3) тератогендер (грек тілінен аударғанда teras, teralos - құбыжық) - жеке дамуда кемістіктерге әкелетін, кемтарлықтардың пайда болуына әкелетін заттар. Тератогендерге әсер ететін мөлшерінен артып кететін кез келген фактор жатады. Көбінесе тератогендерге мутагендер, сондай-ақ пестицидтер, тыңайтқыштар, шу және т.б. ластаушылар жатады. Сонымен қатар, эмбриогендерді де бөліп көрсетуге болады.
Эмбриогендер (грек тілінен аударғанда embryo - ұрық) эмбрионалдық даму кезінде зақымдануларға әкелетін заттар. Эмбриогендерге тератогендер, мутагендер және басқа да заттар (мысалы, алкогольді ішімдіктер, есірткі заттар және т.б.) жатады.
Адам қызметінің нәтижесінде жаңа, бұрын болмаған аурулар пайда болады. Мұндай ауруларды ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады. Оларға қорғасын (сатуризм), кадмий (ита-ита), сынап қосылыстарымен ("минамата") және т.б. уланудан пайда болған аурулар жатады.
Денсаулық үшін зиянды органикалық және бейорганикалық заттар
Көптеген органикалық заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты болып табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа аурулардың пайда болуын күшейтеді. Органикалық қосылыстардың ішінде, әсіресе, галогенді көмірсулар мен полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК) қауіпті.
Адам денсаулығы - қоғамдық дамудың басты белгісі, елдің әлеуметтік-экономикалық және экологиялық аман-саулығының бет бейнесі, сонымен қатар, экономика, еңбек, қорғаныс және мәдени потенциалдар қуаты. Ал денсаулық - динамикалық процесс, ол өмір сүру ортасының салдарынан жақсаруы да, нашарлауы да мүмкін.
Еліміздің тарихында мемлекет басшысы азаматтардың денсаулығын қорғауды бірінші басым бағыт ретінде белгілеп берді. Қоғамды құруымызға қарай азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және оларды қоршаған, табиғи ортаның таза болуы үшін күш салу керек деді [8 мақапл].
Бұлар адамдарды ауыртып қана қоймай, биотикалық айналым барысында инфекцияның көзі болып табылады. Көптеген аурулар, оның ішінде гепатит ауруы тұрғындардың пайдаланған ауыз су деңгейіне байланысты. Ауыз судың сапасының төмендігі көптеген аурулардың пайда болуына себепші. Елімізде ауыз сумен жабдықтау мәселесі де күрделеніп келеді. Арал маңындағы халықтың 75%-ға жуығы су құбырындағы суды пайдаланса, санитарлық талаптарға жауап бермейтін, ашық су көздерін пайдалануда. Кейбір тұрғындар әртүрлі пункттер алып келетін суды пайдаланады. Мұның барлығы соңында облыстағы халық денсаулығына кері ықпалын тигізуде.
Вирусты гепатит бойынша ахуал шиеленiскен жағдайда қалып отыр, бұл Арал өңiрiнiң жекелеген өңiрлерiндегi ауыз су сапасының нашарлығының куәсi.
Су құрамындағы тұздың жеке компоненттерінің артуы, минералдану деңгейінің артуы және канцерогенді, токсинді заттармен, минералды тыңайтқыштармен қоршаған ортаның ластануы адам денсаулығына тікелей әсер етіп, ісік алды және ісік ауруларының кең таралуына, халықтың басқа жаққа қоныс аударуына себепші болып отыр.
Арал және Байқоңыр аймағындағы ісік аурлары жоғары болса, енді уран кені өндіріліп жатқан Шиелі ауданында ауру саны жоғарылап келеді. Арал өңiрiнде халықтың 70 пайызынан астамы ауыз суды сумен жабдықтаудың орталықтандырылмаған көздерiнен пайдаланады.
Қызылорда облысын ауыз сумен қамтамасыз етудiң жағдайы қанағаттанғысыз, мұнда да көптеген ауылдық елдi мекендердегі халық құдықтың суын, әкелiнетiн суды, сондай-ақ ашық көздердің суын пайдаланады.
Ауыз сумен жабдықтау саласында Қызылорда облысы бойынша 1992 жылдан бастап 2006 жылға дейiн республикалық бюджет есебiнен 1060,98 млн. теңге сомасына 15 жоба iске асырылғанын айта кеткен жөн. Бұдан басқа, 2001-2003 жылдар аралығында жергілiктi бюджеттен "Таза су" өңiрлiк бағдарламасы шеңберiнде ауыз сумен қамтамасыз етуге 293,3 млн. теңге бөлiндi. Арал, Жалағаш, Қазалы, Сырдария аудандарының халқын ауыз сумен қамтамасыз ету, Жиделі топтық су құбырын қайта салу сияқты iрi жобалар iске асырылды.
Арал өңiрi халқының ауруға шалдығу деңгейi 1992 жылдан бастап ұлғайды және 2007 жылы орташа республикалық көрсеткiштен асып түсті. 2007 жылы Қызылорда облысында ауруға шалдығу 100 мың адамға шаққанда 71538-дi құрады, орташа республикалық мәндегі бұл көрсеткiш 57518-дi құрайды. 1992 жылмен салыстырғанда ауруға шалдығу 100 мың адамға шаққанда 1,6 есеге, Арал және Қазалы аудандары бойынша шамамен 2 есеге өсті. Ақтөбе облысының Шалқар ауданында халықтың ауруға шалдығуы 1992 жылы 100 мың адамға шаққанда 18231-ден 2007 жылы 59145-ке дейiн, яғни 3,2 есеге өсті [10 мақпал -алынды].
Қолданыстағы су құбырларының санитарлық-техникалық жағдайы су құбырлары құрылыстары мен су тарату желiлерiне жоспарлы-профилактикалық жөндеу жұмыстарының жүргiзiлмеуiнен, су құбырлары мен құрылыстарының ауыстырылмауынан нашарлауда.
Ақтөбе облысының өңiрлерiнде халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелерi шешiлмеген елдi мекендер саны едәуiр. Мәселен, Ақтөбе облысының Байғанин ауданында халықты орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету 2003 жылдың басында 7,5% құрады. Соңғы 10 жыл iшiнде осы облыстың Ырғыз ауданында сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету 53,0-ден 42,7%; Мұғалжар ауданында - 83,0-ден 69,3%-ға; Темiр ауданында - 86,6-дан 80,5%-ғa дейiн төмендедi. Байғанин ауданының Байғанин кентiнде, Мұғалжар ауданының Жұрын селосында Темiр ауданының Алтықарасу селосында су құбырлары жұмыс iстемейдi. Ырғыз ауданының жекелеген селоларында халық iшуге пайдалану мақсатында Торғай өзенiнiң ашық тоғандарынан алынатын суды әкелiнетiн сумен бiрдей пайдаланады.
Оңтүстiк Қазақстан облысының Отырар ауданы халқының 41,5%-ы әкелінетін суды пайдаланады.
Қарағанды облысының ашық тоғандардағы суды пайдаланатын ауылдық елдi мекендерiнiң неғұрлым көп саны Ұлытау ауданында орналасқан. 52 елдi мекеннiң 14-i қоғамдық құдықтың, 21-i ашық тоғандардың суын, 2-i әкелiнетiн суды пайдаланады.
Республика бойынша тұтастай алғанда 1992-2007 жылдар аралығында халықтың ауруға шалдығу көрсеткiшiнiң өсу үрдiсi жоқ. Қарастырылып отырған өңiрлердегi ауруға шалдығудың өсуi азаматтардың медициналық жәрдемге жүгiнуiмен және қызмет көрсету сапасының жақсаруымен, оның шынайы өсуiмен де түсiндiрiледi. Сонымен бiрге, 2007 жылдың қорытындысы бойынша Ақтөбе облысының Мұғалжар, Teмip, Байғанин, Ырғыз аудандарында ауруға шалдығу 1992 жылмен салыстырғанда 100 мың адамға шаққанда 30247-ден 38338-ге дейiн ауытқып отырды, бұл орташа республикалық көрсеткiштен едәуiр төмен.
Қазақстанның әр айматары бойынша туберкулезбен ауыру жоғары, бұл көрсеткiш 2010 жылы 100 мың адамға шаққанда республика бойынша - 125,4-тi құраса, Қызылорда облысы бойынша - 157,2-нi, Ақтөбе облысы бойынша - 124,0-ды құрады. Туберкулезбен ауыратындардың көпшiлiгі Қызылорда қаласында байқалады - 100 мың адам санына - 373, Қызылорда облысының Арал ауданында - 360, Ақтөбе облысының Ырғыз ауданында 100 мың адамға 320-дан келедi.
Сонымен қатар Оңтүстiк Қазақстан облысының тиiстi аудандарындағы туберкулезбен ауратындар саны орташа республикалық көрсеткiш шегінде немесе одан төмен.
1.2 Органикалық ұшпалы улы заттар, олардың тірі организмге кері әсері
Заманауи әлемде техникалық прогреске байланысты атмосфераға түрлі токсиканттарды, әсіресе ауыр металл қалдықтарын тастау артып барады. Топырақ құрамында жоғары мөлшерде ауыр металдар болса, олар таға арқылы адам мен жануарлар организміне түседі, бұл тірі организмдер үшін үлкен қауіп тудыратын жағдай. Көптеген мәліметтер планетамыздың біршама аймақтарында халық денсаулығының нашарлағанын көрсетеді, генетикалық ақпараттың өзгеруі, хромосомалық аберрацияның жоғарылауы орын алуда [11, 12, 13].
Зиянды заттардың жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманда адамзатқа белгілі 7 млн. астам химиялық заттар бар. Олардың 60 мыңнан астамы кең қолдану табуда, тамаққа қосу түрінде - 5500, дәрі - дәрмек - 4000, тұрмыс химиясында - 1500 пайдаланылады. Халықаралық рыногта жыл сайын 500-ден 100-ға дейін жаңа химиялық қосындылар, өнімдер пайда болуда. Міне, сондықтан адам өміріне қауіпті улы заттар дүниеге көптеп келіп жатыр.
Улы химиялық заттар, өзінің пайдалануына байланысты төмендегідей болып жіктеледі:
* өнеркәсіп улы - өндірісте қолданылатын заттар;
* улы химикаттар - ауыл шаруашылығында қолданылатын заттар;
* дәрі-дәрмектер;
* тұрмыс химикаты;
* өсімдіктер және жануарларда, саңырауқұлақтарда, құрт-құмырсқаларда болатын заттар;
* әскери улаушы заттектер.
Адам организміне әсер ету сипаты бойынша улы заттар төмендегідей болып бөлінеді:
* жалпылама улылар - организмді жалпы улайтын, жеке органдарды ауру етіп, істен шығаратын улы заттар;
* қоздырғыштар - тыныс жолдарының шырышты (слизистый) қабатын, көзді, өкпені, теріні ауру ететін заттар;
* аллергия тудыратын заттар;
* мутагендер - генетикалық кодты бұзатын заттар;
* канцерогендер - қауіпті ісіктер тудыратын заттар;
* бала жасау қызметін жоятындар - қорғасын, сынап, стирол, радиоактивті басқа да заттар.
Зиянды заттардың әсер етуі және организмге енудің жолдары.Зиянды заттар адам органтзміне тыныс алу жолдары, тері және ас қорыту жолдары арқылы енеді. Көп жағдайда (80-90 пайыз) кәсіпке байланысты ауруларжәне уланулар организмге улы газдардың, булардың, тұмандардың енуіне байланысты болады. Бұл жолмен ауруға шалдығу өте ауыр болуы мүмкін, себебі улы зат бірден қанмен араласып бүкіл денеге тарап кетеді.
Улы заттар ішкен тағаммен, сумен, темекімен, қолдың кірімен асқорту жолдары арқылы организмге енеді. Улы заттар ауыз қуысында - ақ сіңіп, қанға өтіп кетуі мүмкін. Ондай заттарға фенол, циянит сияқты улар жатады. Асқазанның қышқылды ортасы улы қосындымен бірігіп, заттың улылығын одан ары арттырып түсуі мүмкін.
Улы заттар адам организіміне тері арқылы енеді. Улы булар, сұйық заттар теріге еніп, сол арқылы қанға кетеді. Бұндай заттарға суда, майда жеңіл еритін көмірсутегі, ароматты аминдер, бензол, анелиндер және т.б. жатады. Егер теріде жара немесе сызат болса, организмге енуі жеңілдейді.
Бірінші кезеңде улы заттардың бөлінуі қан айналымының қарқындылығына байлынысты болады. Улы заттардың жиналатын үш басты орны бар: клетканың сыртындағы сұйық, клетканың ішіндегі сұйық және майлы ұлпалар. Улы заттың тарауы үш негізгі физикалық - химиялық қасиетке байланысты болады: суда ерігіштігі, майда ерігіштігі, реакцияға енгіштігі. Кейбір металдар (күміс, мырыш, хром, ванвдий, кадмий және басқалары) қаннан тез шығады, бірақ бауыр мен өкпеде жиналып қалады. Барий, бериллия, қорғасын қосындылары кальцимен, фосформен бірігіп өте мықты қосынды жасай алады және сүйекте жиналады.
Улы заттардың әсерінің салдары. Улы, зиянды заттармен жақындасқанда адам организмі тіннің жергілікті зақымдануына және жалпы улануға әкеледі. Жалпы уланудың қанға енуінің нәтижесінде дами бастайды.Удың жергілікті әсері онымен жақындасқан жерінде зақымдану болуы мүмкін: терінің қызарып, қабынуы, күюі.
Улану екі түрде жүреді: өткір және созылмалы.
Уланудың өткір түрі - бұлай улану апат болғанда, қауіпсіздік ережелерін өрескел бұзғанда болады әрі у тез арада әсер етеді және көп мөлшерде организмге енеді, өткір уланудың екі фазасы болады: біріншісі -- өзіне тән емес көрінуі (бас ауыруы, әлсіреу, жүрегі айну және т.с.с.)
Уланудың созылмалы түрі - уланудың бұл түрі жайлап, аз мөлшерде білінбей жүріп жатуы мүмкін. Ондай улану удың органызмде жиналуының әсерінен болады. Мысалы, бензонмен өткір улану болғанда негізінен жүйке жүйесі зақымданады, ал осы затпен созылмалы түрде уланса,онда қан жасау жүйесі зақымданады.
Ораникалық улы заттар төрт хлорлы көмірсутек немесе тетрахлорметан, бензол, толуол, ацетон, бензеперин және т.б. адам организміне кері әсері өте жоғары. Бұлар бір жағынан өнеркәсіпе кеңінен қолданылады. Тетрахлорментанға жалпы сипаттама. Төртхлоркөміртек (химиялық атауы: тетрахлорметан) - буланатын түссіз жанбайтын, хлороформның иісі сияқты тәтті иісті бар сұйықтық. Суда нашар ериді (0,5 гл). Молекулалық салмағы 153,82. Тығыздығы 1,59. Қату температурасы -23ºС, балқу температурасы 76,7ºС. Қоршаған ортада тетрахлорметан көбінесе газ түрінде болады, ауада концентрациясы 10 мгл деңгейінде болғанда адамдар оны сезе бастайды.
Полициклді ароматты көмірсуларды енгізу кезінде бауыр клеткаларының лизосомалық аппаратының функционалды белсенділігін өзгертті, сондай-ақ, экзогенді және эндогенді типті токсикалық заттардың тотығуы тек бауырда ғана емес, сонымен қатар, лимфа түйіндерінде де жүретіндігі анықталды [14, 15].
Өте қауіпті экзогенді заттардың бірі төртхлорлы көміртегі болып табылады (CCl4). Құрылыс объекттерінде майларды, бояуларды, шайырларды, таушайырларды және полимерлерді, каучукті еріту үшін, майлар мен алколоидтарды бөліп алу үшін қолданылатын төртхлорлы көміртегімен өткір улану түрлі техникалық улы сұйықтықтармен уланудың біршама жиі кездесетін түрлеріне жатады. 30 жылдан астам уақыт бұрын төртхлорлы көміртегінің CCl4 бір молекуласы екі бос радикалды бере алатыны және липидтердің қышқылды тотығу процесін активтендіретіндігі анықталды [16, 17].
Тетрахлорметан - шығу тегі жасанды, табиғи жолмен түзілмейді. Бұрын төртхлорметан бүткіл дүние жүзінде тоңазытқыш қондырғыларында аэрозольды баллондарда пропеллент ретінде қолданылатын хлорфторкөміртек хладагенттерін (CFC) алу үшін, көп мөлшерде өндірілген. (Пропелленттер - инертті химиялық зат, оның көмегімен аэрозольды баллондарда артық қысым пайда болып, ол упаковкадан белсенді құрамның ығыстырылуын және оның атмосфераға таралуын қамтамасыз етеді). Өткен ғасырдың 70 жылдарда хладагенттер мен пропелленттердің Жердің озон қабатына кері әсер ететіні белгілі болғаннан кейін, бұл облыстарда тетрахлорметан қолданылуы азаюда.
Бауыр - дененің құрсақ бөлігіндегі оң жақ қабырғалардың астына орналасқан ішкі мүше. Бауыр - қанды тазартуға және удан арылтуға көмектесетін, дененің құрсақ бөлігіндегі оң жақ қабырғалардың астына орналасқан ішкі мүше (сурет 1).
Сурет 1 - Қалыпты жағдайдағы адамның бауыры және оның ішкі ортада орналасуы
Бауыр қанды түрлі уыттардан тазартады, асқорытуды жақсартады, асқорыту кезінде ағзаны қажетті қуат көзімен қамтамасыз етеді, әрі кейбір дәрумендер қорын толтырып отырады және сақтайды. Ағзадағы қан жасау немесе жаңарту кезінде қан плазмасындағы ақуыздарды, холестерин мен оның эфирін, липидтер мен фосфолипидтерді синтезейді. Зат алмасуды, оның ішінде липид алмасуды реттейді, он екі елі ішек пен аш ішектің кейбір бөлігіндегі асқорыту үдерісіне қатсатын гормондар мен ферменттерді синтездейді. Соған қарамастан кейбір жағдайларда бауырда өте қауіпті жұқпалы аурулар болады.
Бауыр - адам ағзасының химиялық зертханасы. 300 миллиардқа жуық бауырдағы жасушалар қаннан ағзаға қажетті қышқылдар мен қорек болар өнімдерді бөліп алады. Оларды сүзгілеп, қажетті жеріне жеткізіп отырады. Алкогольді ішімдіктер, вирустартар бауырдың қас жауы. Сондықтан ондай заттардан сақ болуымыз қажет.
Бауырдың атқаратын қызметтері:
:: ас қорту кезінде мүшелердің қажетті энергиямен, атап айтқанда, глюкозамен қаматамасыз ету және әр түрлі энергия көздерін глюкозаға түрлендіру (айналдыру);
:: ағзадағы қажетсіз химиялық қалдықтарды ағзадан шығарып тастау;
:: ағзадағы қан жасау немесе жаңарту кезінде қан плазмасындағы ақуыздарды синтездеу;
:: холестерин мен оның эфирін синтездеу, липидтер мен фосфолипидтерді синтездеу және ағзадағы липид алмасуын реттеу;
:: он екі елі ішек пен аш ішектің кейбір бөлігіндегі ас қорту процесіне қатысатын гормондар мен ферменттерді синтездеу;
:: өт қышқылы мен пигменттерін синтездеу;
:: кейбір дәрумендердің қорын толтырып отыру және сақтау. Мысалы, майларды ерітетін А және Д дәрумендерін, суды ерітетін В12 дәрумендерін сақтап, қорын арттыру. Сондай-ақ, катиондардың қоры да бауырда болады.
Бауыр циррозы - бауыр паренхимасы фиброзы дәнекер ұлпамен қайтымсыз алмасуымен сипатталатын бауыр ауруы.
Вирустық гепатиттер - қауіпті жұқпалы аурулар тобы. Халықаралық жіктеу бойынша оны 2 топқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісі - ішек жұқпасы. Оған А және Е вирустық гепатиті жатады. Екіншісі - асқорыту жолынан тыс тобы, яғни қанталау инфекциясы қан және ағзаның сұйық ортасы (сілекей, емшек сүті) арқылы жұғады. Бұл топқа В, С және D вирустық гепатиті жатады. Аурудың дамуының ұзақтығына байланысты жедел, жай өрбитін және созылмалы түрлері кездеседі. Ал зақымдануына байланысты жергілікті, мезенхималдық, паренхиматоздық гепатит болып жіктеледі. Бауыр қабуының ауырлығына байланысты ауыр, орташа және жеңіл түрлері болады. Қазіргі таңда гепатит вирустарының бірнеше түрлері бар.
Бұл ауруды ел арасында сары ауру дейді. Ауруды Picornaviridae тобына жататын Hepatovirus тәріздес вирус тудырады. Ағзаға түскен індет ең алдымен бауырды зақымдайды, бауырдың қызметін жояды. Нәтижесінде ағзадағы дәрумендер тепе-теңдңгңн бұзып, уытты заттар көбейеді. Бұл дерт адамнан адамға тез жұғады. Ауруды таратушы да, тасымалдаушы да науқастың өзі болады. Ауруды жолдар өте көп. Оның бір жолы қайнамаған суды, әсіресе орталықтандырылмаған су көздері, яғни өзен, бұлақ, құдық, арық суларын пайдаланғаннан, жуылмаған көкөністер мен тазартылмаған, залалданған тағамдарды тұтынудан да ауру жұқтыру мүмкіндігі артады.
Көптеген әдебиеттерде улы гепатитті тәжірибе жүзінде үлгілеу мақсатында көбінесе органикалы ұшпалы улы зат төрт хлорлы көмірсутекті немесе тетрахлорметанды пайдаланылады. Тетрахлорметанды енгізу бауырдың май инфильтрациясын дамытады, антиоксиданттық қорғанышты баяулатады, аэробты гликолиз функциясын бұзады [18].
Егеуқұйрықтарда төртхлорлы көмірсудың CCl4 әсерінен пайда болған улы гепатит кезінде қан плазмасындағы липдтердің қышқылды тотығуы жоғарылаған, лимфадағы α-токоферол мөлшерінің төмендеуі байқалған, сонымен бірге, бауырдың лимфа жүйесінің созылмалы зақымдануы орын алған [19]. Улы гепатит кезінде селень мен глюкоуралактонның корреляциялық әсері анықталды [20].
Төртхлорлы көміртегінің CCl4 әсерін зерттегенде егеуқұйрықтардың бауырындағы эндогенді этанолдың концентрациясы жоғарылауына әкелді және қандағы ацетальдегид деңгейінің де жоғарылауына себеп болды. Төртхлорлы көміртсумен бауырдың зақымдануы альдегиддегидрогеназаның белсенділігінің төмендеуіне алып келеді, пируват пен треонинді қоса алғанда эндогенді шығу тегі бар ацетальдегидтердің жиналуын туындатады және бауырды басқа да экзогенді заттарға, әсіресе, алькогольді интоксикацияға сезімтал етеді [21].
Төртхлорлы көмірсуды егеуқұйрықтарға құрсақ ішіне 0,1 мл100 г мөлшерде енгізген кезде бір тәуліктен кейін бауыр паренхимасының некрозы байқалған. 1-3 тәуліктен кейін аспартатаминотрансферазаның деңгейі 100-ден 300 бірлл дейін жоғарылаған, ал қан сарысуындағы гепотоциттер жойылуының маркері болып табылатын фетопротеиннің концентрациясы да жоғарылаған [22].
Қояндарда төртхлорлы көмірсуды енгізу әсерінен болған өткір улы гепатит кезінде аспартатаминотрансферазаның (АСТ) белсенділгі жоғарылаған. Пиридоксальфосфатаны енгізу АСТ-ның белсенділігін қалпына келтіруші әсер етеді [23].
Егеуқұйрықтың оқшауланылған жүрегіне 0,31 млкг CCl4 енгізген кезде бос радикалдардың түзілуімен байланысты жүрек микросомаларындағы жалпы белоктың және липидтердің мөлшері төмендеген [24]. Төртхлорлы көміртегінің майлы ерітіндісін 4гкг дозасында енгізген кезде 6 күннің ішінде липидтердің қышқылды тотығуы жоғарылады және бауырдағы селеньнің концентрациясы төмендеді. Егеуқұйрықтарға төртхлорлы көмірсу селеньмен бір уақытта 10 мкгкг дозада енгізу бауырдағы және жүрек микросомаларындағы бос радикалдардың түзілуіне байланысты липидтердің қышқылды тотығуын төмендетті [25].
Егеуқұйрықтарға төртхлорлы көмірсуды құрсақ ішіне 100 мкгкг дозада енгізгеннен кейін 24 сағат ішінде айқын гепатит дамыған. Қантамырларының эндотелиальді және бірыңғай салалы бұлшық етті клеткаларында азот оксидінің синтезделу белсенділігі төмендегені байқалды [26].
АҚШ-тың токсинді заттар мен аураларды есептейтін Агенттіктің мәліметтері бойынша (US Agency for Toxic Substances and Disease Registry) ХХ ғасырдың 60-80 жылдары тетрахлорметан АҚШ-та химиялық тазалауда тазалаушы зат және тұрмыста дақ кетіргіш ретінде, сонымен қатар өрт сөндіргіштерде де кеңінен қолданылды. Бұдан басқа тетрахлорметан май, техникалық майлар, лак, шайыр, сабын, кабельдер мен жартылай өткізгіштер өндірісінде және полимерлер өндірісінде каталитикалық орта ретінде (әсіресе нейлон-7 синтезінде), органикалық заттардың хлорлау процессінде де қолданыс тапты. Алайда АҚШ-та 1986 жылдан кейін бұл мақсаттарда тетрахлорметанды қолдану шектелді немесе оны қолдануға толықтай тыйым (мысалы, пестицидтер ретінде) салынды.
Пайда болу жолдары. Тетрахлорметанның көзі болып адам әрекеті болып табылады. Тез ұшқыштығына байланысты, тетрахлорметан атмосфераға тікелей өндіріс және оны басқа өндіріс процесстерінде қолданған кезінде түседі. Ауада тетрахлорметан газ ретінде болады және басқа химиялық заттарға ыдырағанға дейін ұзақ жылдар сақталуға қабілетті. Тропосферада 8-10 км биіктікте полярлыда, 10-12 км қоңыржайда және 16-18 км тропикалық ендікте 35-50 жылға дейін сақталуға қабілетті. Тетрахлорметанның ыдырауы фотолиз арқасында (яғни күннің ультракүлгін сәулесін жұту нәтижесінде химиялық өзгеріске ұшырау) стратосферада жүреді. Бұл процесс өте баяу жүреді және тетрахлорметанның өндірісі азайтылғанына қарамастан, атмосферада әлі де көбеюі байқалуда, бұл Жердің озон қабатының бұзылуына алып келеді және ғаламшарда климаттың жылуына әсер ететін "парниковый эффектті" тудырады. Тетрахлорметанның ыдырауы кезінде пайда болған хлордың атомы озонның 104 молекуласын жояды.
Топырыққа тетрахлорметан химиялық өндіріс тасталу кезінде түсуі мүмкін. Негізінен тетрахлорметан буланып, топырақта тұрмайды, бірақ оның бөлігі жер асты суларына түсуі мүмкін. Жер үсті суларына да тетрахлорметан өзінің технологиялық циклында қолданатын тұрмыстық өндірістің тасталуы нәтижесінде түседі.
Судың сапасына әсері. Судың бетінде тетрахлорметан аз болады. Өзінің жоғары ұшқыштығы арқасында бірнеше күн, көп болса апта ішінде атмосфераға буланады. Алайда егер ол жер асты суларына түссе ұзақ жылдар бойы сақталады. Суда 25ºС температурада жартылай ыдырауы 7000 жылды құрайды.
Дүние жүзілік ауыз суында тетрахлорметан 0,5 мкгл құрайды. Осы шамадан асып кетуі өндіріс объекттерінің қасында, сонымен қатар химиялық қалдықтар көмілген жерлерде байқалады. Бұл жағдайда суда тетрахлорметанның концентрациясы он немесе тіпті мың мкгл-ға дейін жетеді.
Ағзаға түсу жолдары. Негізгі ағзаға түсу жолы тыныс алу болып табылады. Бұл химиялық заттың тағамдарда болуы шектеулі, және ДСҰ-ның бағалауы бойынша ағзаға тамақ және сумен түсуі өте төмен. Бұл мәліметтерді АҚШ-тың токсинді заттар мен аураларды есептейтін Агенттік (US Agency for Toxic Substances and Disease Registry) растайды. Соған сәйкес дүние жүзі бойынша адаммен тетрахлорметанды тәуліктік қолданылуы 0,1 мкг деңгейінде, ал сумен түсуі тек 0,01 мкг құрайды.
Тетрахлорды жұту кезінде ағзаға оның мөлшерінің 30-40% дейін түседі. Сумен қолданғанда бұл көрсеткіш 85-91% құрайды. Ағзада тетрахлорметанның негізгі бөлігі май ұлпаларында сақталады. Бірақ тетрахлорметанның көп бөлігі ағзадан тез шығарылады.
Жануарларға жасалынған тәжірибелер көрсеткендей, 34-75%-ы тыныс алу, 20-65%- үлкен дәретпен, ал біршама бөлігі тек несеп арқылы сыртқа шығарылады. Төрт хлорлы көмірсутекті организмен толық шығару үшін бірнеше апта кетеді. Тірі организмде төрт хлорлы көмірсутек еш өзгермейді, тек біршама мөлшері хлороформ, гексахлорэтан және көміртегінің қос тотығы тәрізді қоспалар түзуі мүмкін, әрі мұның өзі адам денсалығына кері әсерін тигізеді.
Денсаулыққа потенциалды қауіптілігі. Үлкен концентрацияда бір рет немесе бірнеше рет тетрахлорметанмен адамдарға әсер еткендегі денсаулығына әсері туралы зерттеулер, ұзақ уақыт бойы аз мөлшердегі әсері туралы нақты мәліметтері жоқ.
Тетрахлорметанды көп мөлшерде жұтып немесе сумен ішкенде, тіпті аз уақыт ішіндегі әсері көбінесе бауырға тиеді. Бұл кезде майдың интенсивті жиналуы мен бауыр көлемінің үлкеюі байқалады, ауыр жағдайларда - бауыр жұмысының бұзылуына алып келетін бауыр клеткаларының зақымдануы немесе бұзылуы.
Сонымен қатар аса сезімтал мүше бүйрек болып табылады. Тетрахлорметанмен әсер етуінің нәтижесінде зәр түзілу процессі бұзылып, ағзада су жиналып (әсіресе өкпеде), қанда токсинді заттардың концентрациясы жоғарылайды. Тетрахлорметанмен қатты уланған адамдарда бүйрек жұмысының бұзылуы олардың өліміне алып келеді. Егер тетрахлорметанмен әсер аз уақытты қамтыса, бауыр мен бүйрек зақымдануы қайтымды сипатта болып, олардың жұмысы уақыт өте келе қалпына келеді.
Тетрахлорметанмен үлкен концентрацияда аз уақыт ішіндегі әсері орталық жүйке жүйесінің бұзылуына алып келе алады. Бұл кезде интоксикацияның барлық белгілері байқалады: бастың ауыруы, айналуы, жүрек айнуы мен құсу, ұйқышылдық. Әдетте бұл белгілер зиян әсерді тоқтатқаннан соң кетеді, алайда ауыр жағдайларда кома немесе тіпті летальды нәтижеге алып келуі мүмкін.
Тетрахлорметанның адамның басқа ұлпалары мен мүшелеріне әсері бауыр, бүйрек, миға қарағанда онша маңызды емес. Кеміргіштерге жүргізілген тәжірибелер, ағзаға әр түрлі жолмен түсуі кезінде алдымен қысқа уақыт ішінде, 12-16 аптада, бауыр ісігін тудыра алатының көрсетті.
Бұл АҚШ-тың денсаулықты сақтау Департаментіне (The Department of Health and Human services), ракті зерттеу бойынша Агенттігіне (International Agency for Research on Cancer) және АҚШ-тың қоршаған ортаны қорғау бойынша Агенттігіне (Environmental Protection Agency) тетрахлорметанды адамға потенциалды канцерогенді заттар қатарына жатқызуға мүмкіндік берді. Тетрахлорметанның мутагенді және генотоксинді белсенділігі анықталмады.
ДСҰ-ның жүргізген зерттеулер нәтижесінде тетрахлорметанның тәуліктік қолдану көлемі анықталды. Бұл дене массасының 0,714 мкгкг тең және осы мөлшерге сүйене суда болу дәрежесі бойынша ұсыныс жасалды - 2 мкгл.
Төртхлорлы көмірсудың әсерінен туындаған улы гепатит кезінде егеуқұйрықтарда бос радикалды тотығу интенсивтілігі артады, аконитатгидратазаның катализдік қасиеттері мен белсенділігі төмендейді [27]. Төртхлорлы көмірсумен 7 күн бойы уланған тышқандарға женьшен экстрактын немесе сапонин қосындыларын енгізген кезде аспартатаминотрансферазаның (АСТ) деңгейі төмендеген және гепотопротекторлық эффект байқалған [28].
Төртхлорлы көмірсу әсерінен болған созылмалы гепатит кезінде егеуқұйрықтардың шажырқай лимфа түйіндерінің паракортикальды аймағының үлкеюіне алып келген, бұл кей авторлардың пікірінше, гуморальді тип бойынша иммундық жауаптың күшейгендігін көрсетеді [29].
Егеуқұйрықтардың тетрахлорметанмен per os 0,75 ЛД50 дозада өткір улануынан кейін 4 тәуліктен соң негізгі гуморальді және клеткалық иммунды реакциялардың төмендеуін тудырды [30].
Егеуқұйрықтарға CCl4 - ті асқазанына 4 гкг дозада енгізген соң 24 сағаттан кейін бауыр митохондриясынан бөлінетін цитохромоксидазаның белсенділігі бақылаудағымен салыстырғанда екі есе төмендеген [31].
Аптасына 3 реттен CCl4 30 күннің ішінде асқазанға 2 млкг дозада енгізген соң егеуқұйрықтарда гепатит дамыды. Асқазан арқылы интоксикациялану басталғаннан кейін 2 апта өткеннен соң преднизолонды енгізгенде бауырдың жағдайы жақсара бастаған және төртхлорлы көміртегінің зақымдаушы әсеріне төзімділігі арта түскен [31].
Төртхлорлы көмірсудың 50% майлы ерітіндісін үш рет енгізгеннен кейін бір күннен соң интактты жануарлармен салыстырғанда бауырдағы нуклеин қышқылдары16% және жалпы белок 18%-ға төмендеген [32].
Егеуқұйрықтарды төртхлорлы көмірсумен ұзақ уақыт уландырғаннан кейін бауырда дегенеративті өзгерістері, бауырдың лима түйіндерінің кыртысты аймағының тығыздығы азайып, милы затының көлемдік тығыздығы артқан per os сорбент Энтеросгельді берген соң бауыр құрылымы мен аймақтық лимфа түйіндеріне төртхлорлы көмірсудың зақымдаушы әсері төмендеді [33].
Радиоиммунды әдіспен рениннің, ангиотензин I и II, альдестероннің мөлшері көбейтіліп және егеуқұйрықтарда төртхлорлы көмірсудың әсерінен болған улы гепатит кезінде конвертирлеуші фермент- ангиотензиннің белсенділігі арттырылады [34]
Улы гепатитті төртхлорлы көмірсутекті тері астына 4 күн аралығында енгізу арқылы алынды, улы гепатитттің жетінші тәулікінде липидтердің қышқылды тотығу процесі күшейгені байқалды, гепотацит мембраналары зақымданып, белок синтез бұзылды. Қандағы сарысулық альбуминнің мөлшері 13,8%-ға төмендеген [35, 36]. Созылмалы улы гепатит кезінде соя сүтін қолдану бауыр гепотоциттері құрылымына оң әсерін байқатқан [37].
Егеуқұйрықтарға зонд арқылы асқазандарына 0,5 мл100 г CCl4 мен 1г100 г этанол енгізгенде улы гепатит пайда болды, бұл құбылыс антиоксидант - мексидоладі енгізгенде төмендеді [38].
Қазіргі кездегі қаралған мәліметтерден байқасақ, біздің организмнің ішкі ортасына токсиканттардың әсері туралы танымымыз алі де жеткіліксіз.
Лимфа жүйесінің заттарды тасымалдауындағы, алмасу өнімдерін және бөгде заттарды шығарудағы және организмнің иммундық реакцияларындағы оның ролін есепке ала отырып, димфодинамиканы және жекелей алғанда, төртхлорлы көмірсумен өткір улану мен кадмий иондарымен созылмалы улану кезіндегі лимфа түйіндерінің функционалдық күйін зерттеу өзекті мәселе болып есептеледі. Сонымен қатар, организмнің висцеральдық функциясына зақымдаушы әсерін тигізетін улы заттардың(төртхлорлы көмірсу, кадмий иондары) белсенділігін төмендететін немесе жоятын жаңа протекторлы заттарды табу маңызды болып саналады.
3.1 Несеп шығару жүйесі және оның қызметі
Несеп шығару жүйесі. Зат алмасу барысында қалдық заттардың ағзадан бөлініп шығуы өмірлік қажетті фундаментальді қызметі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz