Банк филиалдары мен өкілдіктері
КІРІСПЕ
1 . тарау. Қазақстан Республикасының банк жүйесі.
1.1 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің дамуының кезеңдері және банк реформасы.
1.2 Банк филиалдары мен өкілдіктері.
1.3 Бактің филиалдары мен өкілдіктерінің пайда болуы.
2.тарау. ҚР банк филиалдары мен өкілдіктерінің қызметін ұйымдастыру.
2.1 Банк филиалдары мен өкілдіктері . банк жүйесінің негізгі буыны.
2.2 Банк филиалдары мен өкілдіктерінің ұйымдастырушылық құрылымы
2.3 Банктік қатынастарды іс жүзіне асыру барысында туындайтын банктік . құқықтық қатынастар және оларды құқықтық реттеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 . тарау. Қазақстан Республикасының банк жүйесі.
1.1 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің дамуының кезеңдері және банк реформасы.
1.2 Банк филиалдары мен өкілдіктері.
1.3 Бактің филиалдары мен өкілдіктерінің пайда болуы.
2.тарау. ҚР банк филиалдары мен өкілдіктерінің қызметін ұйымдастыру.
2.1 Банк филиалдары мен өкілдіктері . банк жүйесінің негізгі буыны.
2.2 Банк филиалдары мен өкілдіктерінің ұйымдастырушылық құрылымы
2.3 Банктік қатынастарды іс жүзіне асыру барысында туындайтын банктік . құқықтық қатынастар және оларды құқықтық реттеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дамыған банк жүйесін құру кез келген елдегі түбегейлі экономикалық өзгерістердің басты шарты болып табылады. Қазақстан нарықтық экономикасы бар елдердегі қаржы-кредит институттарының даму үрдісін және қаржылық, соның ішінде банктік қатынастарды құқықтық тұрғыдан реттеу тәжірибесін басшылыққа ала отырып, отандық болмысқа икемдеді. Мұның өзі көптеген экономикалық және әлеуметтік өзгерістерден, мемлекеттің өндірістік әлеуетінің артуынан көрініс тапты. Қазақстан Республикасы Президенті өз Жолдауында банкроттық шығынды кәсіпорын қызметін қалпына келтіру мүмкін болмаған кезде ең соңғы жол болуы тиіс деген болатын.[1]
Банк жүйесінің әлеуетін арттыру, банк ресурстарын еселеу – бірінші дәрежелі маңызы бар міндет пен отандық экономика қызметінің маңызды басымдықтарының бірі болып табылады
ҚР Ұлттық банкінің экономиканың нақты секторына әсері банк секторы арқылы жүзеге асырылатындықтан, ол осындай аса маңызды буын болып қала береді. Банк қадағалауы жөніндегі Базель комитеті белгілеген тиімді банк қадағалауының практикасына банк тәуекелдерін реттеу жөніндегі әлемдік банк практикасындағы жалпы қабылданған көзқарастарды ұстану, банк есебінің, бухгалтерлік және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын енгізу және т.б. жөніндегі жұмыстар жалғасын табуда. Ал бұл қазақстандық банктердің әлемдік деңгейге көтерілуіне, біздің елімізге шет елдік әріптестер тарапынан көрсетілер сенімнің нығаюына негіз болады.
Бұл тақырыпта «Қазақстандағы банктік қызмет көрсету мәселелері» банктердің пайда болуы және дамуы; банк ұғымы, мәні мен функциялары; банк жүйесінің мәні, белгілері, типтері; экономикадағы банктердің ролі; банк жүйесінің даму тарихы; Қазақстандағы банк реформасы; банктердің халықаралық стандарттарға өтуі жайында қарастырылған.
Диплом жұмысының зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының банк жүйесі жатады. Сонымен бірге, банктердің қызметі, түрлері, оның бөлімшелерін жіктеудің негіздері де зерттеудің объектісін көрсетеді.
Диплом жұмысының пәні. Диплом жұмысының Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің дамуының кезеңдері және банк реформасы мен банк филиалдары мен өкілдіктерінің ұйымдастырушылық құрылымы зерттеудің пәнін айқындайды.
Банк жүйесінің әлеуетін арттыру, банк ресурстарын еселеу – бірінші дәрежелі маңызы бар міндет пен отандық экономика қызметінің маңызды басымдықтарының бірі болып табылады
ҚР Ұлттық банкінің экономиканың нақты секторына әсері банк секторы арқылы жүзеге асырылатындықтан, ол осындай аса маңызды буын болып қала береді. Банк қадағалауы жөніндегі Базель комитеті белгілеген тиімді банк қадағалауының практикасына банк тәуекелдерін реттеу жөніндегі әлемдік банк практикасындағы жалпы қабылданған көзқарастарды ұстану, банк есебінің, бухгалтерлік және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын енгізу және т.б. жөніндегі жұмыстар жалғасын табуда. Ал бұл қазақстандық банктердің әлемдік деңгейге көтерілуіне, біздің елімізге шет елдік әріптестер тарапынан көрсетілер сенімнің нығаюына негіз болады.
Бұл тақырыпта «Қазақстандағы банктік қызмет көрсету мәселелері» банктердің пайда болуы және дамуы; банк ұғымы, мәні мен функциялары; банк жүйесінің мәні, белгілері, типтері; экономикадағы банктердің ролі; банк жүйесінің даму тарихы; Қазақстандағы банк реформасы; банктердің халықаралық стандарттарға өтуі жайында қарастырылған.
Диплом жұмысының зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының банк жүйесі жатады. Сонымен бірге, банктердің қызметі, түрлері, оның бөлімшелерін жіктеудің негіздері де зерттеудің объектісін көрсетеді.
Диплом жұмысының пәні. Диплом жұмысының Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің дамуының кезеңдері және банк реформасы мен банк филиалдары мен өкілдіктерінің ұйымдастырушылық құрылымы зерттеудің пәнін айқындайды.
1. Послание Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева народу Казахстана. Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии. Стратегия вхождения Казахстана в число пятидесяти наиболее конкурентоспособных стран мира // Отан Сақшысы, 04 наурыз 2006 ж.
2. Сейткасымов Г.С. Банковское дело А,1998ж.
3. Банковское дело (ред.О.И.Лаврушин). – М.: Финансы и статистика. 2003 ж.
4. Деньги, кредит, банки (И.О.Лаврушиннің редакциясымен). М.: Финансы и статистика, 2002ж.
5. Қазақстан Республикасының «Банк және банк қызметі туралы» Заңы. 31 тамыз 1995 ж. Алматы, «Юрист» 2006ж.
6. Г.Сейткасымов, Ж.Бекболатұлы, С.Кәрімжанов Қазақстанның банк жүйесі. А, 2008ж.
7. Қазақстан Республикасының «Ұлттық банк туралы» Алматы, «Юрист». 2006 ж.
8. Давыдов Л., Раймонов Д. Банковское право Республики Казахстан. Алматы. Жеті Жаргы, 2005 ж.
9. О состоянии финансового рынка и финансовых организаций // Банки Казахстана. № 5, 2006 ж..
10. Фонд гарантирования вкладов преступает к выплатам денег вкладчикам Наурыз Банка // Экономика и право, № 24, 2005 ж. желтоқсан.
11. Міржақыпова С.Т. банктегі бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері, 2006, 219 б.
12. Есқараев Ө.Қ. Қазақстан Республикасының нарығын мемлекеттік реттеу. Алматы, 2007ж. 160 б.
13. Уайтинг Д.П. Осваиваем банковское дело. Москва, 1996 ж.
14. Карагусов Ф., Туманов В. Добровольная реорганизация банков в РК // Предприниматель и право, № 21, 2005 ж. қараша.
15. Толковый словарь рыночной экономики. Москва, 1993 ж.
16. Закон Республики Казахстан от 26 декабря 1995 года «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности». Алматы: «Данекер». 2006 ж.
17. Защита гражданских прав: Материалы международной научно-практической конференции. Алматы. НИИ частное право КазГЮУ, 2005 ж.
18. Индустриальный Банк получил полгода на оздоровление // Деловая неделя, 30 декабря 2005 ж.
19. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Гражданское право РК. Алматы, КазГЮА. 2000 ж.
20. Карагусов Ф. Субъекты реструктуризации и ликвидации банков // Предприниматель и право, № 22, 2005 ж қараша.
21. Худяков А.И. Основы теории финансового права. Алматы, 1995 ж.
22. Карагусов Ф., Туманов В. Ликвидация банков в РК // Предприниматель и право, № 22, 2005 ж. қараша.
23. Худяков А.И. Финансовое право РК. Алматы, 2001 ж.
24. «Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы» 2003 жылы 4 шілдеде № 474 Заңы. База данных «Закон».
25. Финансовое право Республики Казахстан // А.И. Худяков // Общая часть. – Алматы, ТОО «Баспа», - 2001 - 272с.
26. "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлiк қоғамының "БТА Банк" акционерлiк қоғамының еншiлес ұйымы - "Темiрбанк акционерлiк қоғамының акцияларын сатып алуы туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2010 жылғы 30 сәуiрдегi № 372 Қаулысы. База данных «Закон».
27. "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлiк қоғамының "Қазақстан халық жинақ банкi" акционерлiк қоғамының акцияларын сатып алуы туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2009 жылғы 26 наурыздағы N 416 Қаулысы. База данных «Закон».
28. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасының Президентi Жарлығының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2010 жылғы 25 наурыздағы № 231 Қаулысы.
29. «Қазақстанның Даму банкі туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 25 сәуірдегі №178 Заңы. База данных «Закон».
30. Қазақстан Республикасындағы банктік құқықтық қатынастар: теориялық және қаржылық - құқықтық аспектісі // А. А. Аралбаева // Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы // Алматы – 2007 – 147б.
31. Банкілік құқық // А.С. Тасыбаева // Оқу құралы, Алматы, 1999 – 196б.
2. Сейткасымов Г.С. Банковское дело А,1998ж.
3. Банковское дело (ред.О.И.Лаврушин). – М.: Финансы и статистика. 2003 ж.
4. Деньги, кредит, банки (И.О.Лаврушиннің редакциясымен). М.: Финансы и статистика, 2002ж.
5. Қазақстан Республикасының «Банк және банк қызметі туралы» Заңы. 31 тамыз 1995 ж. Алматы, «Юрист» 2006ж.
6. Г.Сейткасымов, Ж.Бекболатұлы, С.Кәрімжанов Қазақстанның банк жүйесі. А, 2008ж.
7. Қазақстан Республикасының «Ұлттық банк туралы» Алматы, «Юрист». 2006 ж.
8. Давыдов Л., Раймонов Д. Банковское право Республики Казахстан. Алматы. Жеті Жаргы, 2005 ж.
9. О состоянии финансового рынка и финансовых организаций // Банки Казахстана. № 5, 2006 ж..
10. Фонд гарантирования вкладов преступает к выплатам денег вкладчикам Наурыз Банка // Экономика и право, № 24, 2005 ж. желтоқсан.
11. Міржақыпова С.Т. банктегі бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері, 2006, 219 б.
12. Есқараев Ө.Қ. Қазақстан Республикасының нарығын мемлекеттік реттеу. Алматы, 2007ж. 160 б.
13. Уайтинг Д.П. Осваиваем банковское дело. Москва, 1996 ж.
14. Карагусов Ф., Туманов В. Добровольная реорганизация банков в РК // Предприниматель и право, № 21, 2005 ж. қараша.
15. Толковый словарь рыночной экономики. Москва, 1993 ж.
16. Закон Республики Казахстан от 26 декабря 1995 года «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности». Алматы: «Данекер». 2006 ж.
17. Защита гражданских прав: Материалы международной научно-практической конференции. Алматы. НИИ частное право КазГЮУ, 2005 ж.
18. Индустриальный Банк получил полгода на оздоровление // Деловая неделя, 30 декабря 2005 ж.
19. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Гражданское право РК. Алматы, КазГЮА. 2000 ж.
20. Карагусов Ф. Субъекты реструктуризации и ликвидации банков // Предприниматель и право, № 22, 2005 ж қараша.
21. Худяков А.И. Основы теории финансового права. Алматы, 1995 ж.
22. Карагусов Ф., Туманов В. Ликвидация банков в РК // Предприниматель и право, № 22, 2005 ж. қараша.
23. Худяков А.И. Финансовое право РК. Алматы, 2001 ж.
24. «Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы» 2003 жылы 4 шілдеде № 474 Заңы. База данных «Закон».
25. Финансовое право Республики Казахстан // А.И. Худяков // Общая часть. – Алматы, ТОО «Баспа», - 2001 - 272с.
26. "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлiк қоғамының "БТА Банк" акционерлiк қоғамының еншiлес ұйымы - "Темiрбанк акционерлiк қоғамының акцияларын сатып алуы туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2010 жылғы 30 сәуiрдегi № 372 Қаулысы. База данных «Закон».
27. "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлiк қоғамының "Қазақстан халық жинақ банкi" акционерлiк қоғамының акцияларын сатып алуы туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2009 жылғы 26 наурыздағы N 416 Қаулысы. База данных «Закон».
28. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасының Президентi Жарлығының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2010 жылғы 25 наурыздағы № 231 Қаулысы.
29. «Қазақстанның Даму банкі туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 25 сәуірдегі №178 Заңы. База данных «Закон».
30. Қазақстан Республикасындағы банктік құқықтық қатынастар: теориялық және қаржылық - құқықтық аспектісі // А. А. Аралбаева // Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы // Алматы – 2007 – 147б.
31. Банкілік құқық // А.С. Тасыбаева // Оқу құралы, Алматы, 1999 – 196б.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дамыған банк жүйесін құру кез келген
елдегі түбегейлі экономикалық өзгерістердің басты шарты болып табылады.
Қазақстан нарықтық экономикасы бар елдердегі қаржы-кредит институттарының
даму үрдісін және қаржылық, соның ішінде банктік қатынастарды құқықтық
тұрғыдан реттеу тәжірибесін басшылыққа ала отырып, отандық болмысқа
икемдеді. Мұның өзі көптеген экономикалық және әлеуметтік өзгерістерден,
мемлекеттің өндірістік әлеуетінің артуынан көрініс тапты. Қазақстан
Республикасы Президенті өз Жолдауында банкроттық шығынды кәсіпорын қызметін
қалпына келтіру мүмкін болмаған кезде ең соңғы жол болуы тиіс деген
болатын.[1]
Банк жүйесінің әлеуетін арттыру, банк ресурстарын еселеу – бірінші
дәрежелі маңызы бар міндет пен отандық экономика қызметінің маңызды
басымдықтарының бірі болып табылады
ҚР Ұлттық банкінің экономиканың нақты секторына әсері банк секторы
арқылы жүзеге асырылатындықтан, ол осындай аса маңызды буын болып қала
береді. Банк қадағалауы жөніндегі Базель комитеті белгілеген тиімді банк
қадағалауының практикасына банк тәуекелдерін реттеу жөніндегі әлемдік банк
практикасындағы жалпы қабылданған көзқарастарды ұстану, банк есебінің,
бухгалтерлік және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын енгізу
және т.б. жөніндегі жұмыстар жалғасын табуда. Ал бұл қазақстандық
банктердің әлемдік деңгейге көтерілуіне, біздің елімізге шет елдік
әріптестер тарапынан көрсетілер сенімнің нығаюына негіз болады.
Бұл тақырыпта Қазақстандағы банктік қызмет көрсету мәселелері
банктердің пайда болуы және дамуы; банк ұғымы, мәні мен функциялары; банк
жүйесінің мәні, белгілері, типтері; экономикадағы банктердің ролі; банк
жүйесінің даму тарихы; Қазақстандағы банк реформасы; банктердің халықаралық
стандарттарға өтуі жайында қарастырылған.
Диплом жұмысының зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының банк
жүйесі жатады. Сонымен бірге, банктердің қызметі, түрлері, оның
бөлімшелерін жіктеудің негіздері де зерттеудің объектісін көрсетеді.
Диплом жұмысының пәні. Диплом жұмысының Қазақстан Республикасындағы
банк жүйесінің дамуының кезеңдері және банк реформасы мен банк филиалдары
мен өкілдіктерінің ұйымдастырушылық құрылымы зерттеудің пәнін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикасының бюджет туралы және өзге де
қолданыстағы заңдары, зерттеу тақырыбына қатысы бар халықаралық-құқықтық
актілерді қамтиды
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысында ҚР
банктерінің филиалдары мен өкілдіктерінің қалыптасуы мен дамуына талдау
жасауды мақсат етеді. Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді
шешу орынды деп танылып отыр:
- банктердің филиалдары мен өкілдіктерінің пайда болуы мен дамуына
тарихи-құқықтық сипаттама беріп, оның ішінде Қазақстан
Республикасындағы әр түрлі банктердің бөлімшелерін саралау;
- ҚР-ның банктерінің филиалдары мен өкілдіктерінің басқа елдердегі
банк бөлімшелерінен айырмашылығын көрсету, ерешелігіне баға беру;
Жұмыста қолданылатын терминдер: банк, банк филиалдары мен өкілдіктері,
банк жүйесі, кредит, нарықтық экономика және т.б.
Базалық принциптерді жасау кезінде оларды түзетушілер мына төмендегі
негізгі тұжырымдарды негізге алады:
● қадағалаудың басты мақсаты қаржы жүйесінде тұрақтылық пен
сенімділікті сақтау болып табылады. Бұл салымшылар мен кредиторлардың шығын
тәуекелін кемітуге мүмкіндік береді;
● қадағалау органдары білікті корпоративтік басқаруды көтермелеу және
нарықтық ашықтық пен бақылауды ынталандыру арқылы нарықтық тәртіпті
сақтауға көмектесуі тиіс;
● өз функцияларын табысты атқару үшін қадағалау органдары оперативтік
дербестікке, тиісті ақпаратты байқап-бақылау, сондай-ақ жергілікті жерлерде
тексерулер жүргізу жоолымен алу мүмкіндігіне, өз шешімдеріне міндеттілік
сипатын беру өкілеттігіне ие болуға тиіс;
● қадағалау органдары банк қызметінің мәні туралы жақсы түсінікке ие
болулары тиіс және мүмкіндігіне қарай банктердің өздері қабылдайтын
тәуекелдерді білікті басқаруларына қол жеткізулері тиіс;
● тиімді қадағалау жекелеген банктер өздеріне қабылдайтын
тәуекелдердің мөлшері мен сипаты бағалануы қажеттігін талап етеді және
мұндай бағаларға қадағалау сипаты сай келуге тиіс;
● қадағалау органдары банк өзіне қабылдайтын тәуекелге сай келетін
ресурстарға, атап айтқанда жеткілікті капиталға, білікті басшылыққа,
бақылау мен есептің тиімді жүйелеріне ие екендігіне көз жеткізулері тиіс;
● қадағалау инстанциялары арасында тығыз ынтымақтастық болуға тиіс.[2]
Қадағалау қоғамның қонымды бағаларға ұсынылатын білікті қаржы қызметіне
деген сұраныстарына сай келетін тиімді де бәсекеге қабілетті банк жүйесін
қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс.
Қадағалау органдары өзі қадағалайтын банктер шығынға ұшырамауына
кепілдік бере алмайды және бермеуге де тиіс.
Банк қадағалауы қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің неғұрлым кең
тетіктерінің құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндай тетіктер санатына
мыналар жатады: 1) ұтымды және ұзақ мерзімді экономикалық саясат; 2)
дамыған қоғамдық инфрақұрылым; 3) жоғары рыноктық тәртіп; 4) банк
саласындағы проблемаларды тиімді шешудің әдістері; 5) жүйелілік қорғаныстың
жеткілікті деңгейін қамтамасыз ететін тетіктер (немесе қоғамдық қауіпсіздік
жүйесі). Банк өз қызметінде үнемі пайда алып отыруға тиісті. Ал пайданың
көлеміне банк активтерінің көлемі және сапасы әсер етеді. Сондықтан банктер
активтерінің сапасын үнемі қадағалап отыруы қажет активтердің құрамында
сапалы активтердің үлесін ұлғайтып отыруға тиісті. Бұл үшін банк мынадай
жолдарды пайдалануына болады:
• Қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздармен және бағалы
металдармен оерацияларды ұлғайту.
• Банктің несиелік портфеліде күдікті және проблемалы қарыздардың
үлесін азайту.
• Табыс әкелмейтін активтерді лизингтік операциялар арқылы табыс
әкелетін активтерге ауыстыру.
• Банк активтерінің диверсификациялануын ұлғайту.
• Клиенттерге трасталық операцияларды көрсетуді ұлғайту және тағы
басқалары.
Банктің активтері бойынша мүмкіндік зияндардың орнын жабу үшін
құрылған резервтер де банктің активтерінің сапасын жақсартуға әсер етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемi. Нақты жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды бөлімнен және қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі 61 бет.
1 – тарау. Қазақстан Республикасының банк жүйесі.
1.1 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің дамуының кезеңдері және
банк реформасы.
Бірқатар ғалымдардың пікіріне қарағанда алғашқы банктер капитализм
дамуының мануфактуралық сатысында дүниге келіп, кредиттік қатынастардың кең
ауқымда дамуына орай Италияда XIV-XV ғасырларда пайда болған. [3] Ал, өзге
ғалымдардың пікіріне сүйенсек, банктер әлдеқайда ертеде, феодализм тұсында
төлем делдалдары ретінде туындаған.
Банк сөзі стол дегенді білдіретін италиянша banco деген сөзден
шыққан. Банк-столадр тауар саудасы қызу жүретін алаңдарға орнатылатын
болған. Сауда мемлекеттер, сондай-ақ қалалар, кейбір жеке тұлғалар шекіп
шығаратын алуан түрлі монеталар арқылы жүргізілген. Бұл жағдайларда
айналымға түскен толып жатқан сөлкебайлардың тегін біліп, түсінетін, оларды
бағалап,кеңес бере алатын мамандар қажет болған. Осы маман-айырбасшылар
базарларға өз столдарын апарып, сол жерде отырған. Италия Х ғасырдан бастап
әлемдік сауда орталығына айналды, оған түрлі елдердің тауарлары мен ақшасы
ағылып жататын. Бұл орайда банкирлер сауда операциялдарының бұлжымас
қатысушыларына айналды. Делдал-айырбасшы-банкирлер өздерінің айырықша банк-
столдарымен танымал болып, көне Грекияда (трапезиттер деп аталатын,
трапеза - стол дегенді білдіреді), ежелгі Вавилонда және басқа елдерде
кең тарап үлгірді.
Түрлі монеталарды бір-бірімен кедергісіз айырбастау үшін олардың қоры
болуға тиіс. Сөйтіп, бұл айырбас – столдар бағасы әр қилы монеталар
айырбасталатын айырбас үйлеріне айналды.
Алайда банктердің табиғатын валюталарды айырбастау операцияларымен
барабар қарау банктердің пайда болу себебін жаңылыс түсіндіруге әкелуі
мүмкін. Бұл жерде ақша әлемдік ақша функциясын орындағанда ғана банк пайда
болды деген ұғым туындайды. Ақша ішкі рынокта ғана айналымда болған
неғұрлым ерте кезеңдерде банктің өмірге келуі күмән тудырады. Ғалымдардың
пікірінше, б.з.д. VI ғасырдың өзінде ежелгі Вавилонда салымдар қабылданып,
олар бойынша пайызақы төленген. Мұндай валюталық және кредиттік операциялар
Грекияда б.з.д. ІV ғасырда жүзеге асырылған.
Тарихшылардың пікірінше бұл операцияларды жекелеген тұлғалар, сонымен
қатар шіркеу мекемелері де орындаған. Мемлекет пен қауымдастық тарапынан
зор сенімге ие болғандықтан храмдар ақша мен құндылықтарды сақтауға өте
қолайлы орын болып табылған. Храмдар ақша операцияларын, яғни есепке алу
және есептесуді ұдайы жүргізген және олар салмақ бірліктерінде жүзеге
асырылған. Олардан бөлінімдік, біртектілік, сақталушылық сияқты қасиеттер
талап етілетін. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе алтын мен күміс ие
болған.
Храмдар негізгі ақша орерацияларымен қатар ақша берумен де айналысып,
олар үшін пайыздық төлем алған. Бұлар заңнамалық нормаларды айырықша сақтай
отырып ресімделетін.
Сол кезеңде адамдар қозғалыссыз жататын қомақты ақшалай байлықты
үстемелей беру пайда әкелмей, қайта зиян шектіретінін түсіне бастады.
Сондықтан да оларды уақытша пайдалануға беріп, үстінен пайыз алу немесе
сауда мен қолөнер орындарын ашу тиімді болып, табыс пен кіріс әкелетін.
Осы кезеңде өсімқорлық, жоғары пайызға кредит беру пайда болды, себебі
қарыз ақшаның негізінде тараптардың жеке келісімдеріндегі кредит берушінің
үстемдігі жататын. Сауда үйлері түріндегі жеке кредиторлардың пайда
болуымен қатар мемлекеттік сауда агенттері жұмыс істеген. Оларды Ежелгі
Шығыста тамкарлар деп аталған. Олар металл құймалары түріндегі ақшаны сатып
алу, сату, өзге мемлекеттерде олармен сауда жасаумен айналысқан.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері мен сауда агенттері жүргізген осы
ақша операцияларының барлығы банктердің пайда болуына өз ықпалын тигізді.
Банк ірі кредит кәсіпорны болып саналғандықтан жоғарыда аталған кредиторлар
әлі де банкке айналмаған еді. Банк кредит ісінің даму дәрежесіне және
түптеп келгенде кредитор өз клиенттеріне қызмет көрсету жөнінде орындайтын
операциялар жиынтығына тәуелді болды. Өсімқор өзі жүзеге асыратын кредит
операциялары жүйеге айналғанда, яғни кредиторлар арасында бәсеке пайда
болғанда өсімқор болудан қалады. Мұндай өсімқор өз ссудалары үшін жоғары
пайыз белгілей алмайды, сондықтан қарыз алушы одан бас тартады. Кредит
мәмілелерін жасаумен қатар кредитор өз клиенттерінің бұйрығымен есеп
айырысу және басқа операцияларды орындай бастайды. Банк, сөйтіп, ақша
шаруашылығы дамуының кредит, ақша және есеп айырысу операцияларымен біріге
келіп, бір орталыққа шоғырланатын сатысы болып табылды. Мұндай мекемелер
Италияның солтүстік қалаларында XVII ғасырда пайда болды. 1619 жылы
Венецияда қоғамдық серіктестік жиробанк деп аталды. (лат. gero – айналым).
Металл монеталармен және оларды алмастырған серіктестік қағаздарымен төлем
жасау олардың басты операциялары болды. Европа банктердің пайда болуын
білдіретін ақша опеациялары құрылып жатқан мемлекеттердің экономикалық
қызметіне тұрақты түрде енген орталыққа айналды. Банк ісінің нағыз мәні
мемлекеттер арасындағы сауда байланыстарының даму процесінде айқын көрінді.
Банк ісін жүргізудің итальяндық тәжірибесі жеке банктерді құрудың
ынталандырушы факторы ғана болып қалды. Амстердамда айырбас банкі құрылып,
ол депозиттік және жиробанкке, сөйтіптүптің-түбінде ссуда банкіне айналды.
Германияда итальян сауда үйлерінің негізінде неміс сауда үйлері пайда
болып, олардан алғашқы неміс банктері бөлініп шықты. Францияда да солай
болды, осылайша XVII ғасырда Европаның барлық елдерінде дерлік банктер
пайда болды.
Ежелгі банктердің кредит операцияларымен бірге трансферт, яғни ақша
қаражатын бір таблицадан (есептен) өзгеге ауыстыру арқылы есеп айырысу
ісі дамыды. Банктер біртіндеп өздері мен клиенттер, клиенттердің өз
араларында келісімшарттарға отыра бастады, сауда мәмілелеріде делдал болды.
Есеп айырысуды қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер банк билеттерін (hudu
–гуду) шығарды, олар ақшамен бірдей айналыста болды.
Сөйтіп, кредит, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа
(банкке) шоғырландырыла бастады. Ақша шаруашылығы дамуының осы сатысында
банк сияқты ірі кредит мекемесі пайда бола бастады.
XVII ғаырдың 40-жылдарынан бастап Англияда банктер эмиссия
операцияларын орындауға кірісіп, XIX ғасырдың басында оған елдің орталық
эмиссиялық банкі мәртебесі берілді. Оның банкноттары заңды түрдегі бірегей
төлем құралына айналды.
Германияда 1846 жылы жерлердің 33 эмиссиялық банктерін біріктірген
орталық банк ретінде Прусс банкі құрылды.
Рессейде банк ісі мемлекеттік тұрғыда дамыды, жеке эмиссиялық банктер
болған жоқ. XIX ғасырдың соңында ғана (1894 ж.) эмиссиялық банк ретінде
Госбанк (Мемлекеттік банк) пайда болды.
Банктің мәнін ашпастан, банк деп нені атайды деген сұраққа жауап
берместен бұрын ол жайындағы қазіргі түсінікке тоқталғанымыз дұрыс болады.
Мағлұматы аз адам банкті ақша сақтайтын қойма деп түсінеді. Ал банктің
қызметі әр алуан. Сондықтан да адамдардың банк туралы түсінігі де әр қилы.
Кейбіреулер оны мекеме деп, біреулер ұйым деп, төртінші біреулер
делдал ұйым, т. с. с. деп санайды. Банктің мұндай анықтамаларын ғылыми
және оқулық әдебиеттерде, мерзімді баспасөзде, тіпті заң, ереже,
нұсқаулық сияқты ресми құжаттарда да кездестіруге болады. Алайда банк
мәніне терең үңіліп зерттеген И.О.Ларушин атап өткеніндей, қазіргі заманғы
банк туралы жоғарыда келтірілген түсініктердің барлығы дерлік ақиқатқа сай
келмейді, банктің мәнін ашпайды, осы анықтамалардың қай-қайсысына да оның
өзінің қарсы айғағы бар.[4]
Ол банк мәнін оқып – үйренуде төмендегідей әдістемелік
негіздерді ұсынады:
- Банк мәніне талдау жасауды оның макродеңгейдегі қызметімен
байланыстырған жөн;
- Оның мәнін әр алуан типтерге қатысы жоқ, біртұтас бірлік ретінде
банкке жатқызу қажет;
- Банк мәніөзге экономикалық институттардан банкті ерекшелендіріп
тұратын оның өзгешеліктерін, арнайы белгілерін ашуды талап етеді;
- Банк мәні оның құрылымын ашуды талап етеді.
Әлбетте, банктің мәнін жекелеген клиентке қатысты алғандағы қайсібір
банктің қызметін қарастыра отырып ашу қиын. Банк нақты клиентке қатысты
өзінің кейбір қызметтерін ғана орындау мүмкін, бірақ бұдан ол банк болып
кетпейді. Нақты клиентке банк көрсетеін барлық 100-120 қызмет түрінің
барлығы бірдей қажет емес. Міне, сондықтан да банк мәнін талдаған кезде
жекелеген банктің операцияларын назарға алмаған абзал. Оның мәні бұл орайда
абстрактілі болып келеді, ол банктің тұтастай алғандағы нақты қызметінің
жиынтықты сипаттамасын білдіреді. Сол себепті экономикаға қатысты тұтас
алғанда макродеңгейде қарастырған орынды. Бұл орайда банк белгілі бір
қызметтер жиынығы бар мекеме емес, белгілі бір атқарымдар-функциялар
бекітіліп берілген институт ретінде көрінеді.
Банк мәні банктердің типтеріне, түрлеріне, яғни қандай банк:
коммерциялық, инвестициялық болмаса эмиссиялық екендігіне қарамастан
бірыңғай сипатта болады. Бұл банктер өз операцияларында, атқарымдарында
түрліше болады, бір-бірінен ерекшеленеді, бірақ бұдан мәні өзгермейді. Мән
барлығына бірдей қатысты. Бұл ерекшеліктер банктердің тұтастылығының
әралуандығын білдіреді.
Әдітемелік тұрғыдан алғанда банктің мәні туралы мәселе оны өзге
экономикалық институттардан ерекшелендіріп тұратын айырықша белгілерін
анықтауды талап етеді. Мәселе қазіргі банктердің толып жатқан қаржылық,
кеңес берушілік және басқа қызметтер (200-ден асады )орыдауында, оларды өз
клиенттеріне басқа экономикалық институттар да,оның ішінде банктік емес
институттар да көрсете алады. Сондай-ақ істейтін істі өзге институттар да
орыдайды.Бұл жағдайдан шығудың жолы – орындалған операциялардың ішінен тек
қана банктік операциялар мен қызметтерді ерекшелеуге тырысу.
Банк ерекше мекеме ретіде материалдық өндіріс саласының өнімінен елеулі
түрде ерекшеленетін өнім өндіреді. Ол тек тауар шығарып қана қоймай, ақша,
төлем құралдары ретіндегі ерекше түрдегі тауар өндіреді. Қолма-қол ақша
шығару – бұл банк монополиясы, оны тек банк қана шығарады.
Қызмет көрсету саласындағы банктің негізгі өнімі зат, тұтыну бұйымдарын
шығару емес, кредит беру болып табылады. Оның үстіне белгілі бір сома
түріндегі кредит емес, ссуда пайызы түрінде пайда әкелетін капитал
сипатындағы кредит.
Бос, уақытша пайдаланылмайтын ресурстарды банк жинақтай отырып, іске
қосады және оларды қайта өндіру процесінде өнімді түрде пайдаланады. Банк
өнеркәсіп және сауда кәсіпорындарынан өзінің арнайы өнімімегн ерекшелене
отырып, мекеме мен ұйымға қарағанда кәсіпорынға бір табан жақын тұрады,
себебі бұл оның қызметінің өндірістік сипатын көрсетеді.
Кредит ісі – банктің негізі, бұл оның негізгі айналысатын шаруасы болып
табылады. Оның үстіне ол шаруашылық жүргізуші субъектілер мен жеке
тұлғалардың қолма-қол ақшасыз және қолма-қол ақша түріндегі төлем айналымын
реттеп отыратын ірі кредит институты болып табылады.
Банктің мәні оның құрылымымен тығыз байланысты. Банк құрылымы деп оған
ерекше кәсіпорын (институт) ретінде көрінуге мүмкіндік беретін құрылымы
түсініледі. Бұл мағынада банктің құрылымы төрт міндетті блокты қосады,
бұларсыз ол өмір сүре де, дами да алмайды.[3]
- өнеркәсіптік және сауда капиталынан босаған ерекше капитал, қарыз
түрінде болатын және ылғи қозғалыс үстіндегі капитал ретіндегі банк
капиталы;
- өзге кәсіпорындар мен институттардың қызметінен оның негізгі
жұмысында өз өнімінің сипатымен ерекшеленетін банк қызметі;
- банк ісі мен банкті басқару саласында арнайы білімі бар адамдардың
ерекше тобы;
- Банк техникасын, ғимараттарын, байланыс және коммуникация құралдарын,
құрылыстарды, ішкі және сыртқы ақпаратты, өндірістік материалдардың
белгілі бір түрлерін қамтитын өндірістік блок.
Қазақстан Республикасының банк заңнамасына сәйкес банк өзге қаржы
институттарынан төмендегі банк операцияларын жиынтық түрде өзі ғана
жүргізу құқығын иемденумен ерекшеленеді:
- жеке және заңды тұлғалардың бос ақша қаражатын салымдарға тарту;
- таратылған ақша қаражатын өз атынан және өз есебінен қайтарымдылық,
мерзімділік, төлемділік шартымен клиенттердің уақытша қажеттерін
қанағаттандыру үшін орналастыру;
- жеке және заңды тұлғалардың банк есептерін ашу және жүргізу.
Сөйтіп, өзге қаржы делдалдарынан ерекшелене отырып, банктер төлем
құралдарын шығарады және оларды экономикалық айналымға қосып, сондай-ақ
айналымнан алады.
Банктер кредиттер түрінде жаңа ақшалар шығарады.Оларды айналымға
шығару займшыларға кредит беру арқылы, ал айналымнан алу- кредитті
займшының жабуы арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер арасындағы байланыс қолма-қол
ақшамен және қолма-қол ақшасыз, көбіне қолма-қол ақшасыз жүзеге
асырылады.Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу бойынша банк төлем агенті болып
табылады, яғни ол банк арқылы жүргізіледі.Банктер өз клиенттеріне есептер
ашып, олардың басы бос ақша қаражаттарын өздеріндегі есептеріне аударады,
яғни олардың бұйрықтарын орындайды.
Банктің ерекшелігіне, оның негізі мен құрылымына жүргізілген талдау
бойынша банкті төлем айналымын қолма-қол ақшамен және қолма-қол ақшасыз
реттеуді жүзеге асыратын кәсіпорын немесе ақша-несие институты деп
анықтауға болады. Банктің негізгі функциясы - ақшаның кредиторлардан
займшыға және сатармандардан алармандарға қарай бағытталған қозғалысына
делдал болу.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ҚР
Заңына сәйкес Банк осы Заңға сәйкес банк қызметін жүргізуге құқылы
коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банктің ресми мәртебесі заңды тұлғаның әділет органдарында
мемлекеттік тіркелуі және ҚР Ұлттық банкінің банк операцияларын жүргізуге
беретін лицензиясының болуы арқылы анықталады.
Банктің ресми мәртебесін иеленбеген ешбір заңды тұлға банк деп
аталуға немесе өзін банк қызметімен айналысады деп сипаттауға қақысы жоқ.
Қазақстанда комерциялық банктер құру және олардың жұмыс істеуі Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңына негізделеді.
Осы Заңға сәйкес:
- банк өз қызметі арқылы пайда табуға бағытталған заңды тұлға болып
табылкады;
- банк лицензияға сәкес банк операцияларын жүргізу үшін құрылған кредиттік
ұйым болып табылады.;
- заңда банк елдің банк жүйесінің екіншісі сатысы ретінде қарастырылады.
Банк жүйесінің негізгі элементі банк болып табылады. Бұл мыналарды
білдіреді:
- ол тұтастың бұлжымас бөлігі болуға, ойынның ортақ тәртіптері бойынша
әрекет етуге мүмкіндік беретін туабітті қасиеттерге ие болуға тиіс;
- қоғамның бірыңғай заңдары, заңдық нормалары ауқымында жұмыс істеу
керек;
- өзін–өзі реттеуге қабілетті болуға, банк жүйесінің өзге элементтерімен
(банктік емес институттармен ) өзара әрекет етуге тиіс.[5]
Банк теориясының маңызды оның функциясы туралы мәселе де жатады.Олардың
банктің мәніне жасалған талдау барысында пайдаланылған әдістемелік амалдың
көмегі арқылы анықтау қажет. Банктің функциясы өзге экономикалық
институттармен салыстырғанда тек қана банкке тән қасиет.
Банк ісі жөніндегі әдебиеттерде, тіпті оқулықтардың өзінде банк
функциялары туралы біржақты пікір жоқ, біреулері екі немесе үш, енді
біреулері төрт функцияны атайды. Біздің пікірімізше, РФ Үкіметі жанындағы
Мәскеу Қаржы Академиясының ұжымы үш функцияны дұрыс анықтаған сияқты. Мұнда
банктің мәні ерекше қаржы институты ретінде көрініс тапқан.[4]
Бірінші функция – ақша қаражатын жинақтау функциясы. Сақтау операциясы,
уақытша сақтау үшін құндылықтарды қабылдау ежелгі банк операцияларының
бірін білдіреді. Мәселе кейіннен пайдалану үшін жинақтау процесі тек банкке
ғана тән емес. Алайда банктің уақытша бос ақшаны жинауының бірқатар
ерекшеліктері бар:
- бөтен адамдардың жинақталған уақытша бос ақша қаражаты өзінің емес,
өзгелердің қажетін өтеуге қайта бөлу тәртібімен пайдаланылады;
- жинақталатын және қайта бөлінетін қаражатқа иелік алғашқы кредиторда
(банк клиентінде) қалады;
- қаржының жинақтау арнайы рұқсат (лицензия) арқылы ғана жүргізіліп,
банк қызметінің негізгі түріне айналады.
Екінші функция – ақша айналымын реттеу функциясы. Банк кредитор мен
займшы, сатарман мен аларман арасындағы делдал болып табылады.Контрагенттер
арасындағы есеп айырысулардың үлкен көлемі осылар арқылы жүргізіліп,
айырбас жасалады, ақша қаражаты мен капитал айналымға түседі.Ақша айналымын
реттеу төлем құралдарын эмиссиялау мен халықты несиелеу арқылы жүзеге
асырылады.
Үшінші функция – делдалдық функция. Бұл орайда банктің төлемдердегі, есеп
айырысу операцияларындағы делдалдығын ғана қаорастырмау керек. Бұған
тереңірек үңілген жөн. Банктер арқылы экономиканың бір салаларынан келесі
салаларына ақша қаражаты мен капитал құйылуы жүзеге асырылады. Есепшоттар
бойынша операциялар жүргізу жолымен банктер капиталдың қозғалысын жүзеге
асырады, оларды өзге салалар мен аймақтарға қайта бөледі. Банктер қайта
бөлінетін ресурстардың мөлшері бойынша да, мерзімі мен бөлінетін салалары
бойынша да бір-біріне сәйкес келмейді. Экономикалық өмірдің өзегіне айнала
отырып, банктер шаруашылықтың қажеттеріне сәйкес капиталдың мөлшерін,
мерзімі мен бағыттарын өзгерте (ауыстыра) алады. Сөйтіп, делдалдық функция
– қайталама өндіріс субъектілерінің неғұрлым кең өзара байланысын және
тәуекелдің кемуін қамтамасыз ететін ресурстарды өзгерту функциясы болып
табылады.
1.2 Банк филиалдары мен өкілдіктері.
Банк жүйесі кредит жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың маңызды
құрамдас бөлігі болып табылады. Кредит және қаржы операцияларының негізгі
бөлігін шоғырландырады.
Кез келген жүйе барлық қажетті элементтерді қажетті пропорцияда жинақтауы
қажет. Бұл жерде олар біріне-бірі өзара әсер етіп, толықтырады және бір
жүйе өзге, неғұрлым кең жүйенің ішіне кіреді.[6]
Осыдан келіп, бұл принциптер мен талаптар банк жүйесіне тікелей қатысты
болып шығады. Мәселен, кез келген елдің банк жүйесінде банк жүйесінің
элементтері жеткілікті мөлшерде болады: түрлі типтегі банктер, банктік емес
мекемелер, банктік құрылымдар, банк бірлестіктері және т.б.
Құрамдас бөлік ретінде банк жүйесі үлкен жүйеге – елдің кредит жүйесіне
кіреді. Мұның өзі банктердің қызметі мен дамуын қоғамның қайталама
өндірісінің процесімен тығыз бірлікте қарастырудың қажет екендігін
білдіреді. Өзінің практикалық қызметінде банктер мен банк жүйесі бюджет-
салық және басқа да жүйелермен тығыз бірлесе отырып, экономикалық өмірді
реттеу мен басқарудың ортақ тетігіне жымдаса кіреді. Сонымен, банк жүйесін
өзге жүйелерден айырықшалайтын белгілер мыналар:
1.Жоғарыда атап өтілгендей, банк жүйесінің элементтері Орталық банк
бастаған белгілі бір бірлікке бағына отырып, өзара әрекет жасайды. Онда
кездейсоқ элементтер жоқ.
2.Банк жүйесі оның құрамдас элементтері және олар арасындағы өзара
әрекеттер арқылы айқындалған арнайы қасиеттерге ие. Онда елдің Орталық
банкі белгілеген қосымша міндеттерді, тәртіптерді орындайтын тетік жұмыс
істейді.
3.Банк жүйесінің элементтері өзара алмасуға қабілетті. Оны тұтастық
есебінде қарастыруға болады. Бұл оның жекелеген бөліктері қажет жағдайда
бір-бірін алмастыра аларлықтай болып байланысқанын көрсетеді. Мәселен,
Сбербанктің депозиттік операцияларын коммерциялық банктер орындай алады,
ауылдық жерлерде оларды пошта-жинақ жүйесіне беруге болады. Бір банк
банкротқа ұшырағанымен, банк жүйесі орнында қалады.
4.Банк жүйесі динамикалық жүйе және ұдайы, қозғалыс үстінде болып, дамып
отырады. Ол жаңа элементтермен, жаңа байланыстармен толыға алады.
Кредиттердің және қаржы институттарының жаңа түрлері пайда болуда.
5.Банк жүйесі жабық жүйе ретінде көрінеді. Оның өз тәртіптері, ережелері,
нұсқаулықтары мен ережелері болады. Оларда тек осы жүйеге арналған банк
құпиясы деген бар. Бірақ оны толық мәнінде жабық деп айтуға болмайды,
себебі ол сыртқы ортамен, өзге жүйелермен өзара байланысқа түседі.
6.Банк жүйесі өзін-өзі реттейтін, өзін-өзі ұйымдастыратын қасиетке ие.
Жалпы алғанда жүйе өзінің іс-әрекет саясатын құбылмалы экономикалық,
әлеуметтік, саяси ахуалға байланысты өзгертіп отырады. Экономикалық
дағдарыстар кезеңінде саясат басқа болады, ал экономика тұрақты дамыған
кезеңде өзге іс-қимыл саясаты қолданылады.
7.Банк жүйесі басқарылатын жүйе болып табылады. Ол арнайы банк заңдарымен
реттеліп, жұмыс істейді және орталық атқарушы немесе өкілетті органдарға
бағынады.
Бұл белгілердің барлығы Қазақстанның банк жүйесіне де тән. Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңында (3 бап)
былай деп жазылған:
- Қазақстан Республикасы екі деңгейлі банк жүйесіне ие;
- Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және банк
жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін құрайды;
- Қазақстан Республикасының заңнамалық актісінде белгіленген айырықша
құқықтық мәртебеге ие Қазақстан Даму банкінен өзге барлық басқа
банктер банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін құрайды;
- Шет елдік қатысуы бар банк – екінші деңгейдегі банк, оның акцияларының
үштен бірінен астамы:
а) ҚР резиденті еместердің;
ә) ҚР резиденті еместердің қаржысна иелік етушілер (сенімді өкілдер)
болып табылатын заңды тұлғалар – ҚР резиденттерінің иелігінде,
меншігінде және (немесе) басқаруында болады;
- Мемлекетаралық банк – халықаралық шарт негізінде құрылып, жұмыс
істейтін банк.
Банк жүйесіне сондай-ақ банк операцияларының жекелеген түрлерін
орындайтын банктік емес мекемелер, банк инфрақұрылымын түзетін және кредит
институттарының өмір сүруін қамтамасыз ететін кейбір қосымша мекемелер
кіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР Заңына сәйкес ҚР
Ұлттық банкі және оның аумақтық органдары банк жүйесінің жоғары деңгейін
білдіреді және елдің эмиссиялық, резервтік, есеп айырысу, кассалық
орталығы болып табылады. Сонымен қатар норма шаруашылық, бақылаушылық
құқыққа ие соңғы инстанциядағы кредитор рөлін атқарады, ақша-кредит, валюта
саясатын белгілейді. Оның қызметінің басты мақсаты пайда табу емес, ақша-
кредит саясатын өмірге енгізу, елдің кредит жүйесіне басшылық жасау.[7]
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, Орталық банкке мемлекеттің кең
өкілеттіктер беруі банк жүйесінің екі деңгейінің тиімді жұмысын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Ұлттық банк мемлекеттік биліктің атқарушы органдарынан экономикалық және
саяси тәуелсіздікке ие. Оның қаржылық тәуелсіздігі ұйымдастырушылық және
қаржылық қырларында көрінеді. Ұлттық банктің ұйымдастырушылық тәуелсіздігі
оның мемлекеттік бюджеттен жарғылық капиталмен, мүлікпен қамтамасыз етілген
және оларға иелік ету, пайдалану мен басқару өкілеттігін жүзеге асыратын
дербес мемлекеттік орган болуынан байқалады. Ұлттық банктің қаржылық
тәуелсіздігі оның мемлекет міндеттемелеріне, ал мемлекеттің оның
міндеттемелеріне жауап бермеуінен көрініс табады.
ҚР Ұлттық банкінің саяси тәуелсіздігінің көрініс ретінде Ұлттық банк пен
ҚР Үкіметі арасындағы формалды байланыстардың жоқтығын, кадр мәселесіндегі
тәуелсіздігін атауға болады. Заң бойынша ол тек ҚР Президенті мен
Парламентіне ғана есеп береді. Оның қызметіне республикалық және жергілікті
атқарушы органдар араласа алмайды.
Өз құзыретінің мәселелері бойынша ҚР Ұлттық банкі мемлекеттік биліктің
орталық органдарына және олардың аумақтық органдарына, жергілікті билікке,
сондай-ақ заңды және жеке тұлғаларға міндетті нормативтік актілер шығарады.
ҚР Ұлттық банкі екінші деңгейдегі барлық банктерге (Қазақстан Даму
банкісінен басқаларға) олардың қызметін реттейтін бірыңғай нормативтер мен
талаптар белгілейді.
Орындайтын операцияларының сипатына қарай банктер әмбебеп және
мамандандырылған болып бөлінеді. Әмбебап банктер банктік операциялардың кең
ауқымын орындайды: кредит беру, депозиттік, валюталық және инвестициялық
операциялар, экономиканың барлық салаларында жеке және заңды тұлғалармен
қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды, басқа дәстүрлі және қазіргі заманғы
операцияларды жүргізу. Қазақстанның барлық екінші деңгейдегі коммерциялық
банктері әмбебеп болып әртараптандыру арқылы тәуекелді кемітіп, клиенттерге
кешенді қызмет көрсетуді қамтамасыз етеді. Жалпы алғанда Қазақстан
экономикасының қазіргі сұраныстарына жауап беріп, банк жүйесінің дамуына
қолайлы жағдайлар туғызады.
Мамандандырылған банктер өз қызметін бір немесе бірнеше банк
операциялары арқылы бір немесе бірнеше салаға қызмет көрсетумен шектейді.
Оларға Қазақстан Инвестициялық банкі сияқты инвестициялық банктерді,
мемлекеттік банктерді, Қазақстан Даму банкін және Қазақстан Тұрғын үй
құрылыс жинақ банкін жатқызуға болады.
Меншік түрі бойынша банктерді мемлекеттік (Қазақстанда олар 2),
жекеменшік коммерциялық (33) және шет елдік капитал қатысатын банктер (6)
деп бөлуге болады.
Қызмет ауқымы бойынша банктер ірі, орташа және шағын банктер болып
бөлінеді. Қазақстанда ірі банктер санатына шартты түрде 3 банк
(Қазкоммерцбанк, ТұранӘлембанк және Халық банкі) қосылғанмен, оларды
халықаралық стандарт бойынша ірі банктерге жатқызуға болмайды. Олардың
жарғылық қоры 1 млрд. АҚШ долларына жетпейді.
Орташа банктерге 5-6 банк жатады (АТФбанк, Центркредитбанк, Нұрбанк,
Альянсбанк, Евразиябанкі), қалғандары ұсақ банктер.
Халықаралық банк тәжірибесі тарихы банк жүйесінің бірнеше түрін біледі:
- орталықтандырылған бөлуші банк жүйесі;
- нарықтық банк жүйесі;
- өтпелі кезең жүйесі.[8]
Орталықтандырылған бөлуші банк жүйесі бұрынғы КСРО-да және социалистік
елдер жүйесінде болды. КСРО –да ол бір деңгейлі болды және оның басында
КСРО Мемлекеттік банкі тұрды, ал банктік емес мекемелер болмады деуге
болады. Мемлекеттік банк елдің бірыңғай эмиссиялық және кредиттік институты
болды. Онда барлық кредит ресурстары орталықтандырылып, бөлініп отыратын.
Бұған қарама-қарсы нарықтық банк жүйесі мемлекеттің банктерге қатысты
монополиясының болмауымен сипатталады. Нарықтық шаруашылықта басқару жүйесі
орталықсыздандырылған банктердің үлкен шоғыры жұмыс істейді. Олардың
арасында эмиссиялық және кредиттік функциялар бөлінеді. Коммерциялық
банктер мемлекеттің міндеттмелеріне жауап бермейді, сондай-ақ мемлекет те
коммерциялық банктердің міндеттемелеріне жауап бермейді.
Өтпелі кезеңнің банк жүйесіне Шығыс Европа мен пост кеңестік
мемлекеттердің, соның ішінде Қазақстанның қазіргі заманғы банк жүйелерін
жатқызамыз. Оны нарықтық жүйе деп есептеуге болады. Дегенмен оның бойында
алдыңғы банк жүйесінің туабітті меңдері әлі де жойылған жоқ, ол өтпелі
кезеңде, даму үстінде. Бұл жүйені дамып келе жатқан банк жүйесіне,
өнеркәсіптік тұрғыда дамыған елдердің банк жүйесіне телуге болады. Мұның
алғашқысында банк қызметінің нормативтік және заңнамалық базасы ылғи да
өзгеріп отырады, банктер саны, жалпы банк жүйесінің құрылымы ұдайы
өзгерісте болады. Мәселен, Қазақстанда, сондай-ақ Ресейде де банк заңдары
соңғы 10-15 жылда ең кемі 2 рет түбегейлі өзгереді. Оларға үнемі өзгертулер
мен толықтырулар енгізіліп отырады банктер саны он және одан да көп есе
кеміп, жаңа банктер, банктік емес мекемелер бірде пайда болып, бірде
банкротқа ұшырап, бір-біріне қосылып жатады немесе банктік емес мекемелерге
айналады. Бір сөзбен айтқанда өтпелі кезеңнің банк жүйесі әлі қалыптасып
үлгірмеген, даму сатысында.
Банк жүйесінің дамуы елдегі экономикалық қатынастардың дамуына және
саяси жағдайға тәуелді болады. Банк қызметі қандай мөлшерде реттелетініне
байланысты банк ісін ұйымдастырудың екі типі ерекшеленеді:
-мамандандырылған банк ісі, банктер мен банктік емес мекемелердің
операциялары арасында қатаң шекара болады, соңғыларға заңдар негізінде
тыйымдар мен шектеулер қойылады;
- кредит институттарының барлық түрлеріне дерлік қаржы-кредит
қызметтерінің алуан түрлерін жеткізуге мүмкіндік беретін әмбебап банк
ісі.[9]
Батыс және Орталық Европа елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда және басқа
өнеркәсіптік тұрғыда дамыған елдерде банктердің әмбебаптану тенденциясы
басым болып, бұл кредит институттарының арасындағы шекараның жойылуынан
көрініс табуда. Функционалдық мамандандыруды басқару қазіргі заманғы
банктерді өз клиенттеріне қызметтің 200-ден астам түрін ұсына алатын
көпфункционалдық кредит мекемелеріне айналдыруда.
Осы орайда өз қызметін әртараптандыру және клиенттерге неғұрлым жоғары
қызмет көрсету деңгейіне жетуге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы банк
технологияларын қолдану арқылы инвестиция тарту, ауқымды қаржы мүмкіндігіне
ие болу және сенімділікке жету үшін банктер іріленуге, капиталдануға
ұмтылуда. Мұндай тенденция көптеген мемлекеттерге тән. Мәселен, ХХ ғасырдың
90-жылдарының ортасында 15 коммерциялық банк сомасы 2,5 трлн. доллар
болатын активтерге бақылау жасап, 15,5 млрд. доллар пайда тапты. 2000
жылға таман актив сомасы 5 трлн. доллар және пайдасы шамамен 17 млрд.
доллар болатын небәрі 9500 коммерциялық банк қалды.
1.3 Бактің филиалдары мен өкілдіктерінің пайда болуы.
Қазақстан банк жүйесінің қалыптасу процесінің тарихы әріде жатыр.
Қазақстан банк жүйесінің тарихы революцияға дейінгі Ресей мен КСРО
тарихымен тығыз байланысты. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара кредит қоғамдары, қалалық
банктер, ипотекалық кредит банктері және басқа кередит мекемелері.
Ресей мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастаған) бүкіл кредит
жүйесінің Орталық банкі болды. Оған қағаз ақшаларды айналымға шығарудың
монополиялық құқығы берілді. Ресейдің Мемлекеттік банкі 1914 жылы барлық
акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен ағымдағы есептерінің
жартысынан астамын, есеп-ссуда операцияларының 13-ке жуығын өзіне тартқан
еді. Өзге елдердің эмиссиялық банктерінен бір өзгешелігі, Ресейдің
Мемлекеттік банкі банктерді ғана емес, сондай-ақ өнеркәсіпті, сауданы,
дайындауды да несиеледі. 1914 жылға таман оның 10 кеңсесі, 124 бөлімшесі
және мемлекеттік қазынашылықтың 791 тіркеме кассасы болды.
Акционерлік коммерциялық банктер (743 филиалы бар 47 банк) ссуда
капиталы нарығында басым жағдайға ие болып, 1914 жылға таман шоғырланудың
жоғары деңгейіне жетті.
Орташа және ұсақ буржуазияға қызмет көрсету үшін шағын кредит мекемелері
жұмыс істеді: өзара кредит қоғамдары (11081), қалалық қоғамдық банктер
(343) болды.
Ипотекалық кредит жүйесі мемлекеттік дворяндық жер банкі, мемлекеттік
жер банкі, 10 акционерлік жер банкі, 36 қалалық кредит банкі және
ипотекалық кредиттің өзге де банктерінен тұрды.
Өзге кредит мекемелері арасында деревняның ауқатты бөлігіне қызмет
көрсететін кредит коорперациясы неғұрлым кең тарады. Ол ссуда-жинақ
кассаларынан және кредиттік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастырудың мемлекеттік
монополия принципі жүзеге асырылды. Елде Мемлекеттік банк құрылып, кейіннен
жекеменшік коммерциялық және басқа банктерді нацинализациялау нәтижесінде
мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер пайда болды. Мемлекеттік
еңбек жинақ кассалары банк жүйесі буындарының біріне айналды. Мемлекеттік
банктермен бір мезгілде кеңес өкіметінің алғашқы жылдары кооперативтік және
жекеменшік, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шет елдік капиталдың
қатысуымен мемлекеттік емес кредиттік мекемелер де құрылды. 1922 жылы
деревняны және несие-жинақ серіктестіктері мен олардың одақтары
ұйымдастырылды. 1924 жылы ауыл шаруашылығы кооперациясына салымдар
қабылдау, қарыз беру және есеп айырысуда делдалдық жасау сияқты кредиттік
операциялар жүргізуге рұқсат етілді. 1926 жылғы 1 сәуірде КСРО –да 16185
серіктестік, олардың ішінде 2426 кредит және қарыз-жинақ серіктестігі,
кредиттік функциялары бар 12424 ауыл шаруашылығы серіктестігі болды.
1922 жылдан бастап жекеменшік сауданы, өнеркәсіпті кредиттеу үшін өзара
кредит беру қоғамдары, сондай-ақ шет елдік капиталдың қатысуымен
мемлекеттік-капиталистік акционерлік Оңтүстік-Шығыс банкі және Ресей
коммерциялық банкі құрылды.
Экономиканың социалистік секторының дамуына орай кооперативтік және
жекеменшік кредиттік органдар өзінің маңыздылығын жоғалтып, өмір сүруін
доғарды. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кредиттік кооперацияны жарамсыз етіп
тастады. Оның 1931 жылы жойылып, жекеменшік сектордың сауда және өнеркәсіп
саласынан ығыстырылуы өзара кредиттеу қоғамының қызметін тежеді. Өзге
кредиттік органдардың функциялары мемлекеттік салалық банктерге: 1922-1925
жылдары құрылған Промбанкке, Цекомбанкке, Всебанкке, Орталық Ауылшарбанкке
және басқаларға берілді.
1930-1932 жылдары КСРО-да жүргізілген кредиттік реформаның нәтижесінде
жаңа принциптер негізінде салалық банктер ұйымдастырылды. Күрделі
салымдарды қаржыландыру және кредиттеу үшін 4 арнайы банк құрылды:
Өнеркәсіп пен электр шаруашылығын ұзақ мерзімге кредиттеу банкінен қайта
құрылған Өнеркәсіпті және электр шаруашылығының күрделі құрылысын
қаржыландыру банкі (Промбанк) бөлініп шықты. Ол 1959 жылы КСРО Промбанкі
болып қайта ұйымдастырылды.
Толып жатқан кредиттік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылығы
банктерінің орнына құрылған Соцалистік жер өңдеуді қаржыландыру банкі
(КСРО Ауылшарбанкі) 1959 жылы таратылып, оның функциялары КСРО Госбанкі
(Мембанк) мен Стройбанкі арасында бөлінді.
Бүкіл ресейлік кооперативтік банктің негізінде Кооперацияның күрделі
құрылысын қаржыландыру банкі (Всебанк) құрылды. 1936 жылы Всебанк жойылып,
оның активтері мен пассивтері жаңадан құрылған КСРО Торгбанкіне берілді. Ол
өз кезегінде 1959 жылы таратылды.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк) 1959
жылы жойылып, оның функциялары КСРО Стройбанкі мен Госбанкі арасында
бөлінді.
Осы салалық банктердің барлығы да салаларды қаржыландырумен және ұзақ
мерзімді кредиттеумен айналысты. Ал КСРО Госбанкінде халық шаруашлығының
барлық салаларын қысқа мерзімге кредиттеу шоғырландырылды. Бүкіл кредиттік
жүйенің орталық және жетекші буыны ретінде КСРО Госбанкінің рөлі өсе түсті.
Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және ағымдағы есептері КСРО
Госбанкінде тоғысты.
Барлық одақтас республикаларда, соның ішінде Қазастанда да барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Бұл орайда банк ісін
орталықтандыру принципі, банк мекемелерінің банктердің жоғары органдарына
бағынуы, қандай да болмасын жергілікті тәртіптерді белгілеуге жол бермеу
принципі сақталды.
Сондай-ақ ақша айналымын бір банкке шоғырландыру принципі жүзеге
асырылды, яғни, әрбір кәспорын, ұйым немесе мекеме бір банкте есеп
айырысып, ағымдағы есебіне ие бола алды. Осы банкте олар өз қаржысын
сақтап, кредит пен қолма-қол ақша алды, сол арқылы барлық қолма-қол ақшасыз
есеп айырысуларын жүргізді.
КСРО-да банк реформасы 1987-1988 жылдары жүргізілді. Мұның нәтижесінде
КСРО Госбанкі мен Стройбанкі мекемелерінің негізінде Промстройбанк,
Агропромбанк және Жилсоцбанк құрылды. КСРО Госбанкі құрамында болған жинақ
кассалары негізінде Сберегательный (Жинақ) банк, ал Внешторгбанк негізінде
Внешэкономбанк құрылып, КСРО Госбанкі кәсіпорындар мен ұйымдарға касса және
кредит-есеп айырысу қызметтерін көрсетуді доғарды. Ол елдің Орталық банкі
болып жарияланды.
КСРО Промстройбанкіне кредит саясатын жүргізу, күрделі салымдар
жүйесінің тиімділігін арттыру, сондай-ақ өнеркәсіпте, құрылыста, көлік пен
байланыста, КСРОГосснабы (Мемлекеттік қамтаамсыз ету мекемесі) жүйесінде
есеп айырысу жүктелді. Банк осы салалардағы кәсіпорындар мен
бірлестіктердің есеп айырысу, қарыз және басқа есептерін жүргізді.
Агроөнеркәсіптік кешен кәсіпорындарына КСРО Агропромбанкі де осындай
кешенді кредит-есеп айырысу қызметін көрсетті. Әлеуметтік саламен, сауда
кәсіпорындары және ұйымдармен КСРО Жилсоцбанкі айналысса, КСРО Сбербанкі
халыққа қызмет көрсетті. КСРО Внешэкономбанкі экспорт-импорт
операцияларыбойынша есеп айырысуды ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз
етті.
Мамандандырылған банктер құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип бойынша
түзілді. Одақтас республикаларда республикалық банктер, өлкелер мен
облыстардабасқармалар ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде
банктердің өз мекемелері болды. Олар әуелгіде мынадай принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері осы ауданда басым болатын мамандандырылған
банктердің бірінің бір мекемесі болды. КСРО Сбербанкінің мекемелері әр
ауданда, колхоз бен совхозда орналасқандықтан, бұл ережеден тыс болды.
Мамандандырылған банктердің (Сбербанктен басқалары) төменгі буыны
мамандануына қарамастан аталған ауданның барлық клиенттеріне қызмет
көрсетті. Шын мәнінде банктердің мамандандырылуы басқару деңгейінде ғана
көрінде, ал төменгі буындар әмбебеп кредит мекемелеріне айналды. Оларға
ауданның барлық клиенттеріне, яғни барлық саладағы кәсіпорындарға қызмет
көрсетуге тура келді.
Олардың банктер саны бойынша 4 кредиттік жоспары болды. Аталған
банктердің салалық қатыстылығы олардың клиенттерініңәмбебаптығымен
қайшылыққа келді, мұның өзі ең әуелі кредит ресурстарын қалыптастыруға
байланысты бірқатар проблемаларды туғызды. Бұл жайт қаржыны өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы банктен банкке бақылаусыз құюда
шиеленіске түсті. Әрбір банкке өз ресурстары ауқымында жұмыс істеуі үшін
КСРО Госбанкінде ашылған корреспонденттік есептер бойынша банкаралық есеп
айырысуға көшу қажет болды.
Госбанктен бөлінген коммерциялық банктер әдетте мамандандырылған банктер
ретінде жұмыс істеді және әрбір банк белгілі бір салада (өнеркәсіп,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда) монополияға ие болды. Бұл банктер
тапсырмаға сәйкес өз кәсіпорындарын осы кәсіпорындардың негіділігіне,
өміршеңдігі мен табыстылығына қарамастан оларды аса төмен пайызбен
кредиттеп келді. Аталмыш банктердің активтерінде шығынды мемлекеттік
кәсіпорындардың мерзімі өткен сапасыз қарыздары басым болатын.
Жалпы алғанда банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын
былықтырып жіберді. Ол монополияландырудан босатылған жоқ, кредит тетігіне
түбегейлі жаңалық енгізбеді, оның үстіне тіпті ебедейсіз болып, толыр
жатқан буын-түйіндерімен сипатталды. Шығыны көп, пайдасы аз болып, төменгі
буындары әлсірегенде жоғары буынның бюрократиялық аппараты өсе түсті. КСРО
Госбанкінің рөлі елеулі түрде төмендеді. Ол мамандандырылған банктердің
жұмысына пәрменді ықпал ете алмады.
Осы жағдайда банк реформасын жүргізу, батыстық үлгілерге ұқсас банк
жүйесінің екі деңгейлі жүйесіне көшуді жүзеге асыру бірден-бір дұрыс жол
болатын.
Банк құрылымын қайта құру Госбанктің банк ісін монополиялауын жоюға тиіс
еді. 1988 жылға дейін КСРО Госбанкі Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің функцияларын орындап келген әмбебеап кредит
мекемесі болды. КСРО Стройбанкінің Қазақ Республикалық кеңсесі қалада,
өнеркәсіпте, көлікте және шаруашылықтың басқа да салаларында
инвестицияларға қызмет көрсетті. Акционерлік негізде жұмыс істеген КСРО
Внешторгбанкі валюталық және валютамен жүргізілетін операцияларға қызмет
көрсетті.
КСРО-ның, соның ішінде Қазақстанның банк жүйесінде 70 жыл ішіндеқатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, кредиттік-банктік ықпал ету әдістерінде
әкімгершілік пен ұсақ жөн сілтеушілік, соедай-ақ шаруашылық органдарды
қақпақылға салушылық басым болды.
Ақша-кредит қатынастарының қалыптасқан тәжірибесі туындап келе жатқан
нарықтық қатынастарға сәйкес келмелді.
Социалистік эксперимент барысында қаржы нарығының ғасырлар бойы
қалыптасатын институттары мен құралдары мақсатты түрде жойылды. Утопиялық
идеологиялық тұжырымдамалардың негізінде бүкіл кредит жүйесін астына басқан
және бәсекелестік элементтерін, жарыс пен тәуекел элементтерін толықтай
жойған КСПО Госбанкі түріндегі кеспірсіз монобанк пирамидасы құрылды.
1990 жылғы желтоқсанда егемендік алғаннан кейін Қазақстан нарықтық
экономика талаптарына жауап беретін өзіндік банк жүйесін құруға кірісті.
1991 жылдың қаңтарында-ақ елде банк реформасының және екі деңгейлі банк
жүйесін құрудың бастамасы болған Қазақ КСР-індегі банктер және банк
қызметі туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылып, облыстық басқармаларымен
және бөлімшелерімен бірінші деңгейді құрады. Республикалық Промстройбанк –
акционерлік-коммерциялық Тұранбанк банкі, Агропромбанк – Қазақстан
Республикасының акционерлік-коммерциялық Агроөнеркәсіп банкі, Внешторгбанк
– Әлембанк акционерлік-коммерциялық банкі, Республиткалық Сбербанк –
Қазақстан Республикасының акционерлік-коммерциялық Жинақбанкі болып
өзгертіліп, екінші деңгейді құрады. 1993 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дамыған банк жүйесін құру кез келген
елдегі түбегейлі экономикалық өзгерістердің басты шарты болып табылады.
Қазақстан нарықтық экономикасы бар елдердегі қаржы-кредит институттарының
даму үрдісін және қаржылық, соның ішінде банктік қатынастарды құқықтық
тұрғыдан реттеу тәжірибесін басшылыққа ала отырып, отандық болмысқа
икемдеді. Мұның өзі көптеген экономикалық және әлеуметтік өзгерістерден,
мемлекеттің өндірістік әлеуетінің артуынан көрініс тапты. Қазақстан
Республикасы Президенті өз Жолдауында банкроттық шығынды кәсіпорын қызметін
қалпына келтіру мүмкін болмаған кезде ең соңғы жол болуы тиіс деген
болатын.[1]
Банк жүйесінің әлеуетін арттыру, банк ресурстарын еселеу – бірінші
дәрежелі маңызы бар міндет пен отандық экономика қызметінің маңызды
басымдықтарының бірі болып табылады
ҚР Ұлттық банкінің экономиканың нақты секторына әсері банк секторы
арқылы жүзеге асырылатындықтан, ол осындай аса маңызды буын болып қала
береді. Банк қадағалауы жөніндегі Базель комитеті белгілеген тиімді банк
қадағалауының практикасына банк тәуекелдерін реттеу жөніндегі әлемдік банк
практикасындағы жалпы қабылданған көзқарастарды ұстану, банк есебінің,
бухгалтерлік және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын енгізу
және т.б. жөніндегі жұмыстар жалғасын табуда. Ал бұл қазақстандық
банктердің әлемдік деңгейге көтерілуіне, біздің елімізге шет елдік
әріптестер тарапынан көрсетілер сенімнің нығаюына негіз болады.
Бұл тақырыпта Қазақстандағы банктік қызмет көрсету мәселелері
банктердің пайда болуы және дамуы; банк ұғымы, мәні мен функциялары; банк
жүйесінің мәні, белгілері, типтері; экономикадағы банктердің ролі; банк
жүйесінің даму тарихы; Қазақстандағы банк реформасы; банктердің халықаралық
стандарттарға өтуі жайында қарастырылған.
Диплом жұмысының зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының банк
жүйесі жатады. Сонымен бірге, банктердің қызметі, түрлері, оның
бөлімшелерін жіктеудің негіздері де зерттеудің объектісін көрсетеді.
Диплом жұмысының пәні. Диплом жұмысының Қазақстан Республикасындағы
банк жүйесінің дамуының кезеңдері және банк реформасы мен банк филиалдары
мен өкілдіктерінің ұйымдастырушылық құрылымы зерттеудің пәнін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикасының бюджет туралы және өзге де
қолданыстағы заңдары, зерттеу тақырыбына қатысы бар халықаралық-құқықтық
актілерді қамтиды
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысында ҚР
банктерінің филиалдары мен өкілдіктерінің қалыптасуы мен дамуына талдау
жасауды мақсат етеді. Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді
шешу орынды деп танылып отыр:
- банктердің филиалдары мен өкілдіктерінің пайда болуы мен дамуына
тарихи-құқықтық сипаттама беріп, оның ішінде Қазақстан
Республикасындағы әр түрлі банктердің бөлімшелерін саралау;
- ҚР-ның банктерінің филиалдары мен өкілдіктерінің басқа елдердегі
банк бөлімшелерінен айырмашылығын көрсету, ерешелігіне баға беру;
Жұмыста қолданылатын терминдер: банк, банк филиалдары мен өкілдіктері,
банк жүйесі, кредит, нарықтық экономика және т.б.
Базалық принциптерді жасау кезінде оларды түзетушілер мына төмендегі
негізгі тұжырымдарды негізге алады:
● қадағалаудың басты мақсаты қаржы жүйесінде тұрақтылық пен
сенімділікті сақтау болып табылады. Бұл салымшылар мен кредиторлардың шығын
тәуекелін кемітуге мүмкіндік береді;
● қадағалау органдары білікті корпоративтік басқаруды көтермелеу және
нарықтық ашықтық пен бақылауды ынталандыру арқылы нарықтық тәртіпті
сақтауға көмектесуі тиіс;
● өз функцияларын табысты атқару үшін қадағалау органдары оперативтік
дербестікке, тиісті ақпаратты байқап-бақылау, сондай-ақ жергілікті жерлерде
тексерулер жүргізу жоолымен алу мүмкіндігіне, өз шешімдеріне міндеттілік
сипатын беру өкілеттігіне ие болуға тиіс;
● қадағалау органдары банк қызметінің мәні туралы жақсы түсінікке ие
болулары тиіс және мүмкіндігіне қарай банктердің өздері қабылдайтын
тәуекелдерді білікті басқаруларына қол жеткізулері тиіс;
● тиімді қадағалау жекелеген банктер өздеріне қабылдайтын
тәуекелдердің мөлшері мен сипаты бағалануы қажеттігін талап етеді және
мұндай бағаларға қадағалау сипаты сай келуге тиіс;
● қадағалау органдары банк өзіне қабылдайтын тәуекелге сай келетін
ресурстарға, атап айтқанда жеткілікті капиталға, білікті басшылыққа,
бақылау мен есептің тиімді жүйелеріне ие екендігіне көз жеткізулері тиіс;
● қадағалау инстанциялары арасында тығыз ынтымақтастық болуға тиіс.[2]
Қадағалау қоғамның қонымды бағаларға ұсынылатын білікті қаржы қызметіне
деген сұраныстарына сай келетін тиімді де бәсекеге қабілетті банк жүйесін
қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс.
Қадағалау органдары өзі қадағалайтын банктер шығынға ұшырамауына
кепілдік бере алмайды және бермеуге де тиіс.
Банк қадағалауы қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің неғұрлым кең
тетіктерінің құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндай тетіктер санатына
мыналар жатады: 1) ұтымды және ұзақ мерзімді экономикалық саясат; 2)
дамыған қоғамдық инфрақұрылым; 3) жоғары рыноктық тәртіп; 4) банк
саласындағы проблемаларды тиімді шешудің әдістері; 5) жүйелілік қорғаныстың
жеткілікті деңгейін қамтамасыз ететін тетіктер (немесе қоғамдық қауіпсіздік
жүйесі). Банк өз қызметінде үнемі пайда алып отыруға тиісті. Ал пайданың
көлеміне банк активтерінің көлемі және сапасы әсер етеді. Сондықтан банктер
активтерінің сапасын үнемі қадағалап отыруы қажет активтердің құрамында
сапалы активтердің үлесін ұлғайтып отыруға тиісті. Бұл үшін банк мынадай
жолдарды пайдалануына болады:
• Қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздармен және бағалы
металдармен оерацияларды ұлғайту.
• Банктің несиелік портфеліде күдікті және проблемалы қарыздардың
үлесін азайту.
• Табыс әкелмейтін активтерді лизингтік операциялар арқылы табыс
әкелетін активтерге ауыстыру.
• Банк активтерінің диверсификациялануын ұлғайту.
• Клиенттерге трасталық операцияларды көрсетуді ұлғайту және тағы
басқалары.
Банктің активтері бойынша мүмкіндік зияндардың орнын жабу үшін
құрылған резервтер де банктің активтерінің сапасын жақсартуға әсер етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемi. Нақты жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды бөлімнен және қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі 61 бет.
1 – тарау. Қазақстан Республикасының банк жүйесі.
1.1 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің дамуының кезеңдері және
банк реформасы.
Бірқатар ғалымдардың пікіріне қарағанда алғашқы банктер капитализм
дамуының мануфактуралық сатысында дүниге келіп, кредиттік қатынастардың кең
ауқымда дамуына орай Италияда XIV-XV ғасырларда пайда болған. [3] Ал, өзге
ғалымдардың пікіріне сүйенсек, банктер әлдеқайда ертеде, феодализм тұсында
төлем делдалдары ретінде туындаған.
Банк сөзі стол дегенді білдіретін италиянша banco деген сөзден
шыққан. Банк-столадр тауар саудасы қызу жүретін алаңдарға орнатылатын
болған. Сауда мемлекеттер, сондай-ақ қалалар, кейбір жеке тұлғалар шекіп
шығаратын алуан түрлі монеталар арқылы жүргізілген. Бұл жағдайларда
айналымға түскен толып жатқан сөлкебайлардың тегін біліп, түсінетін, оларды
бағалап,кеңес бере алатын мамандар қажет болған. Осы маман-айырбасшылар
базарларға өз столдарын апарып, сол жерде отырған. Италия Х ғасырдан бастап
әлемдік сауда орталығына айналды, оған түрлі елдердің тауарлары мен ақшасы
ағылып жататын. Бұл орайда банкирлер сауда операциялдарының бұлжымас
қатысушыларына айналды. Делдал-айырбасшы-банкирлер өздерінің айырықша банк-
столдарымен танымал болып, көне Грекияда (трапезиттер деп аталатын,
трапеза - стол дегенді білдіреді), ежелгі Вавилонда және басқа елдерде
кең тарап үлгірді.
Түрлі монеталарды бір-бірімен кедергісіз айырбастау үшін олардың қоры
болуға тиіс. Сөйтіп, бұл айырбас – столдар бағасы әр қилы монеталар
айырбасталатын айырбас үйлеріне айналды.
Алайда банктердің табиғатын валюталарды айырбастау операцияларымен
барабар қарау банктердің пайда болу себебін жаңылыс түсіндіруге әкелуі
мүмкін. Бұл жерде ақша әлемдік ақша функциясын орындағанда ғана банк пайда
болды деген ұғым туындайды. Ақша ішкі рынокта ғана айналымда болған
неғұрлым ерте кезеңдерде банктің өмірге келуі күмән тудырады. Ғалымдардың
пікірінше, б.з.д. VI ғасырдың өзінде ежелгі Вавилонда салымдар қабылданып,
олар бойынша пайызақы төленген. Мұндай валюталық және кредиттік операциялар
Грекияда б.з.д. ІV ғасырда жүзеге асырылған.
Тарихшылардың пікірінше бұл операцияларды жекелеген тұлғалар, сонымен
қатар шіркеу мекемелері де орындаған. Мемлекет пен қауымдастық тарапынан
зор сенімге ие болғандықтан храмдар ақша мен құндылықтарды сақтауға өте
қолайлы орын болып табылған. Храмдар ақша операцияларын, яғни есепке алу
және есептесуді ұдайы жүргізген және олар салмақ бірліктерінде жүзеге
асырылған. Олардан бөлінімдік, біртектілік, сақталушылық сияқты қасиеттер
талап етілетін. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе алтын мен күміс ие
болған.
Храмдар негізгі ақша орерацияларымен қатар ақша берумен де айналысып,
олар үшін пайыздық төлем алған. Бұлар заңнамалық нормаларды айырықша сақтай
отырып ресімделетін.
Сол кезеңде адамдар қозғалыссыз жататын қомақты ақшалай байлықты
үстемелей беру пайда әкелмей, қайта зиян шектіретінін түсіне бастады.
Сондықтан да оларды уақытша пайдалануға беріп, үстінен пайыз алу немесе
сауда мен қолөнер орындарын ашу тиімді болып, табыс пен кіріс әкелетін.
Осы кезеңде өсімқорлық, жоғары пайызға кредит беру пайда болды, себебі
қарыз ақшаның негізінде тараптардың жеке келісімдеріндегі кредит берушінің
үстемдігі жататын. Сауда үйлері түріндегі жеке кредиторлардың пайда
болуымен қатар мемлекеттік сауда агенттері жұмыс істеген. Оларды Ежелгі
Шығыста тамкарлар деп аталған. Олар металл құймалары түріндегі ақшаны сатып
алу, сату, өзге мемлекеттерде олармен сауда жасаумен айналысқан.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері мен сауда агенттері жүргізген осы
ақша операцияларының барлығы банктердің пайда болуына өз ықпалын тигізді.
Банк ірі кредит кәсіпорны болып саналғандықтан жоғарыда аталған кредиторлар
әлі де банкке айналмаған еді. Банк кредит ісінің даму дәрежесіне және
түптеп келгенде кредитор өз клиенттеріне қызмет көрсету жөнінде орындайтын
операциялар жиынтығына тәуелді болды. Өсімқор өзі жүзеге асыратын кредит
операциялары жүйеге айналғанда, яғни кредиторлар арасында бәсеке пайда
болғанда өсімқор болудан қалады. Мұндай өсімқор өз ссудалары үшін жоғары
пайыз белгілей алмайды, сондықтан қарыз алушы одан бас тартады. Кредит
мәмілелерін жасаумен қатар кредитор өз клиенттерінің бұйрығымен есеп
айырысу және басқа операцияларды орындай бастайды. Банк, сөйтіп, ақша
шаруашылығы дамуының кредит, ақша және есеп айырысу операцияларымен біріге
келіп, бір орталыққа шоғырланатын сатысы болып табылды. Мұндай мекемелер
Италияның солтүстік қалаларында XVII ғасырда пайда болды. 1619 жылы
Венецияда қоғамдық серіктестік жиробанк деп аталды. (лат. gero – айналым).
Металл монеталармен және оларды алмастырған серіктестік қағаздарымен төлем
жасау олардың басты операциялары болды. Европа банктердің пайда болуын
білдіретін ақша опеациялары құрылып жатқан мемлекеттердің экономикалық
қызметіне тұрақты түрде енген орталыққа айналды. Банк ісінің нағыз мәні
мемлекеттер арасындағы сауда байланыстарының даму процесінде айқын көрінді.
Банк ісін жүргізудің итальяндық тәжірибесі жеке банктерді құрудың
ынталандырушы факторы ғана болып қалды. Амстердамда айырбас банкі құрылып,
ол депозиттік және жиробанкке, сөйтіптүптің-түбінде ссуда банкіне айналды.
Германияда итальян сауда үйлерінің негізінде неміс сауда үйлері пайда
болып, олардан алғашқы неміс банктері бөлініп шықты. Францияда да солай
болды, осылайша XVII ғасырда Европаның барлық елдерінде дерлік банктер
пайда болды.
Ежелгі банктердің кредит операцияларымен бірге трансферт, яғни ақша
қаражатын бір таблицадан (есептен) өзгеге ауыстыру арқылы есеп айырысу
ісі дамыды. Банктер біртіндеп өздері мен клиенттер, клиенттердің өз
араларында келісімшарттарға отыра бастады, сауда мәмілелеріде делдал болды.
Есеп айырысуды қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер банк билеттерін (hudu
–гуду) шығарды, олар ақшамен бірдей айналыста болды.
Сөйтіп, кредит, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа
(банкке) шоғырландырыла бастады. Ақша шаруашылығы дамуының осы сатысында
банк сияқты ірі кредит мекемесі пайда бола бастады.
XVII ғаырдың 40-жылдарынан бастап Англияда банктер эмиссия
операцияларын орындауға кірісіп, XIX ғасырдың басында оған елдің орталық
эмиссиялық банкі мәртебесі берілді. Оның банкноттары заңды түрдегі бірегей
төлем құралына айналды.
Германияда 1846 жылы жерлердің 33 эмиссиялық банктерін біріктірген
орталық банк ретінде Прусс банкі құрылды.
Рессейде банк ісі мемлекеттік тұрғыда дамыды, жеке эмиссиялық банктер
болған жоқ. XIX ғасырдың соңында ғана (1894 ж.) эмиссиялық банк ретінде
Госбанк (Мемлекеттік банк) пайда болды.
Банктің мәнін ашпастан, банк деп нені атайды деген сұраққа жауап
берместен бұрын ол жайындағы қазіргі түсінікке тоқталғанымыз дұрыс болады.
Мағлұматы аз адам банкті ақша сақтайтын қойма деп түсінеді. Ал банктің
қызметі әр алуан. Сондықтан да адамдардың банк туралы түсінігі де әр қилы.
Кейбіреулер оны мекеме деп, біреулер ұйым деп, төртінші біреулер
делдал ұйым, т. с. с. деп санайды. Банктің мұндай анықтамаларын ғылыми
және оқулық әдебиеттерде, мерзімді баспасөзде, тіпті заң, ереже,
нұсқаулық сияқты ресми құжаттарда да кездестіруге болады. Алайда банк
мәніне терең үңіліп зерттеген И.О.Ларушин атап өткеніндей, қазіргі заманғы
банк туралы жоғарыда келтірілген түсініктердің барлығы дерлік ақиқатқа сай
келмейді, банктің мәнін ашпайды, осы анықтамалардың қай-қайсысына да оның
өзінің қарсы айғағы бар.[4]
Ол банк мәнін оқып – үйренуде төмендегідей әдістемелік
негіздерді ұсынады:
- Банк мәніне талдау жасауды оның макродеңгейдегі қызметімен
байланыстырған жөн;
- Оның мәнін әр алуан типтерге қатысы жоқ, біртұтас бірлік ретінде
банкке жатқызу қажет;
- Банк мәніөзге экономикалық институттардан банкті ерекшелендіріп
тұратын оның өзгешеліктерін, арнайы белгілерін ашуды талап етеді;
- Банк мәні оның құрылымын ашуды талап етеді.
Әлбетте, банктің мәнін жекелеген клиентке қатысты алғандағы қайсібір
банктің қызметін қарастыра отырып ашу қиын. Банк нақты клиентке қатысты
өзінің кейбір қызметтерін ғана орындау мүмкін, бірақ бұдан ол банк болып
кетпейді. Нақты клиентке банк көрсетеін барлық 100-120 қызмет түрінің
барлығы бірдей қажет емес. Міне, сондықтан да банк мәнін талдаған кезде
жекелеген банктің операцияларын назарға алмаған абзал. Оның мәні бұл орайда
абстрактілі болып келеді, ол банктің тұтастай алғандағы нақты қызметінің
жиынтықты сипаттамасын білдіреді. Сол себепті экономикаға қатысты тұтас
алғанда макродеңгейде қарастырған орынды. Бұл орайда банк белгілі бір
қызметтер жиынығы бар мекеме емес, белгілі бір атқарымдар-функциялар
бекітіліп берілген институт ретінде көрінеді.
Банк мәні банктердің типтеріне, түрлеріне, яғни қандай банк:
коммерциялық, инвестициялық болмаса эмиссиялық екендігіне қарамастан
бірыңғай сипатта болады. Бұл банктер өз операцияларында, атқарымдарында
түрліше болады, бір-бірінен ерекшеленеді, бірақ бұдан мәні өзгермейді. Мән
барлығына бірдей қатысты. Бұл ерекшеліктер банктердің тұтастылығының
әралуандығын білдіреді.
Әдітемелік тұрғыдан алғанда банктің мәні туралы мәселе оны өзге
экономикалық институттардан ерекшелендіріп тұратын айырықша белгілерін
анықтауды талап етеді. Мәселе қазіргі банктердің толып жатқан қаржылық,
кеңес берушілік және басқа қызметтер (200-ден асады )орыдауында, оларды өз
клиенттеріне басқа экономикалық институттар да,оның ішінде банктік емес
институттар да көрсете алады. Сондай-ақ істейтін істі өзге институттар да
орыдайды.Бұл жағдайдан шығудың жолы – орындалған операциялардың ішінен тек
қана банктік операциялар мен қызметтерді ерекшелеуге тырысу.
Банк ерекше мекеме ретіде материалдық өндіріс саласының өнімінен елеулі
түрде ерекшеленетін өнім өндіреді. Ол тек тауар шығарып қана қоймай, ақша,
төлем құралдары ретіндегі ерекше түрдегі тауар өндіреді. Қолма-қол ақша
шығару – бұл банк монополиясы, оны тек банк қана шығарады.
Қызмет көрсету саласындағы банктің негізгі өнімі зат, тұтыну бұйымдарын
шығару емес, кредит беру болып табылады. Оның үстіне белгілі бір сома
түріндегі кредит емес, ссуда пайызы түрінде пайда әкелетін капитал
сипатындағы кредит.
Бос, уақытша пайдаланылмайтын ресурстарды банк жинақтай отырып, іске
қосады және оларды қайта өндіру процесінде өнімді түрде пайдаланады. Банк
өнеркәсіп және сауда кәсіпорындарынан өзінің арнайы өнімімегн ерекшелене
отырып, мекеме мен ұйымға қарағанда кәсіпорынға бір табан жақын тұрады,
себебі бұл оның қызметінің өндірістік сипатын көрсетеді.
Кредит ісі – банктің негізі, бұл оның негізгі айналысатын шаруасы болып
табылады. Оның үстіне ол шаруашылық жүргізуші субъектілер мен жеке
тұлғалардың қолма-қол ақшасыз және қолма-қол ақша түріндегі төлем айналымын
реттеп отыратын ірі кредит институты болып табылады.
Банктің мәні оның құрылымымен тығыз байланысты. Банк құрылымы деп оған
ерекше кәсіпорын (институт) ретінде көрінуге мүмкіндік беретін құрылымы
түсініледі. Бұл мағынада банктің құрылымы төрт міндетті блокты қосады,
бұларсыз ол өмір сүре де, дами да алмайды.[3]
- өнеркәсіптік және сауда капиталынан босаған ерекше капитал, қарыз
түрінде болатын және ылғи қозғалыс үстіндегі капитал ретіндегі банк
капиталы;
- өзге кәсіпорындар мен институттардың қызметінен оның негізгі
жұмысында өз өнімінің сипатымен ерекшеленетін банк қызметі;
- банк ісі мен банкті басқару саласында арнайы білімі бар адамдардың
ерекше тобы;
- Банк техникасын, ғимараттарын, байланыс және коммуникация құралдарын,
құрылыстарды, ішкі және сыртқы ақпаратты, өндірістік материалдардың
белгілі бір түрлерін қамтитын өндірістік блок.
Қазақстан Республикасының банк заңнамасына сәйкес банк өзге қаржы
институттарынан төмендегі банк операцияларын жиынтық түрде өзі ғана
жүргізу құқығын иемденумен ерекшеленеді:
- жеке және заңды тұлғалардың бос ақша қаражатын салымдарға тарту;
- таратылған ақша қаражатын өз атынан және өз есебінен қайтарымдылық,
мерзімділік, төлемділік шартымен клиенттердің уақытша қажеттерін
қанағаттандыру үшін орналастыру;
- жеке және заңды тұлғалардың банк есептерін ашу және жүргізу.
Сөйтіп, өзге қаржы делдалдарынан ерекшелене отырып, банктер төлем
құралдарын шығарады және оларды экономикалық айналымға қосып, сондай-ақ
айналымнан алады.
Банктер кредиттер түрінде жаңа ақшалар шығарады.Оларды айналымға
шығару займшыларға кредит беру арқылы, ал айналымнан алу- кредитті
займшының жабуы арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер арасындағы байланыс қолма-қол
ақшамен және қолма-қол ақшасыз, көбіне қолма-қол ақшасыз жүзеге
асырылады.Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу бойынша банк төлем агенті болып
табылады, яғни ол банк арқылы жүргізіледі.Банктер өз клиенттеріне есептер
ашып, олардың басы бос ақша қаражаттарын өздеріндегі есептеріне аударады,
яғни олардың бұйрықтарын орындайды.
Банктің ерекшелігіне, оның негізі мен құрылымына жүргізілген талдау
бойынша банкті төлем айналымын қолма-қол ақшамен және қолма-қол ақшасыз
реттеуді жүзеге асыратын кәсіпорын немесе ақша-несие институты деп
анықтауға болады. Банктің негізгі функциясы - ақшаның кредиторлардан
займшыға және сатармандардан алармандарға қарай бағытталған қозғалысына
делдал болу.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ҚР
Заңына сәйкес Банк осы Заңға сәйкес банк қызметін жүргізуге құқылы
коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банктің ресми мәртебесі заңды тұлғаның әділет органдарында
мемлекеттік тіркелуі және ҚР Ұлттық банкінің банк операцияларын жүргізуге
беретін лицензиясының болуы арқылы анықталады.
Банктің ресми мәртебесін иеленбеген ешбір заңды тұлға банк деп
аталуға немесе өзін банк қызметімен айналысады деп сипаттауға қақысы жоқ.
Қазақстанда комерциялық банктер құру және олардың жұмыс істеуі Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңына негізделеді.
Осы Заңға сәйкес:
- банк өз қызметі арқылы пайда табуға бағытталған заңды тұлға болып
табылкады;
- банк лицензияға сәкес банк операцияларын жүргізу үшін құрылған кредиттік
ұйым болып табылады.;
- заңда банк елдің банк жүйесінің екіншісі сатысы ретінде қарастырылады.
Банк жүйесінің негізгі элементі банк болып табылады. Бұл мыналарды
білдіреді:
- ол тұтастың бұлжымас бөлігі болуға, ойынның ортақ тәртіптері бойынша
әрекет етуге мүмкіндік беретін туабітті қасиеттерге ие болуға тиіс;
- қоғамның бірыңғай заңдары, заңдық нормалары ауқымында жұмыс істеу
керек;
- өзін–өзі реттеуге қабілетті болуға, банк жүйесінің өзге элементтерімен
(банктік емес институттармен ) өзара әрекет етуге тиіс.[5]
Банк теориясының маңызды оның функциясы туралы мәселе де жатады.Олардың
банктің мәніне жасалған талдау барысында пайдаланылған әдістемелік амалдың
көмегі арқылы анықтау қажет. Банктің функциясы өзге экономикалық
институттармен салыстырғанда тек қана банкке тән қасиет.
Банк ісі жөніндегі әдебиеттерде, тіпті оқулықтардың өзінде банк
функциялары туралы біржақты пікір жоқ, біреулері екі немесе үш, енді
біреулері төрт функцияны атайды. Біздің пікірімізше, РФ Үкіметі жанындағы
Мәскеу Қаржы Академиясының ұжымы үш функцияны дұрыс анықтаған сияқты. Мұнда
банктің мәні ерекше қаржы институты ретінде көрініс тапқан.[4]
Бірінші функция – ақша қаражатын жинақтау функциясы. Сақтау операциясы,
уақытша сақтау үшін құндылықтарды қабылдау ежелгі банк операцияларының
бірін білдіреді. Мәселе кейіннен пайдалану үшін жинақтау процесі тек банкке
ғана тән емес. Алайда банктің уақытша бос ақшаны жинауының бірқатар
ерекшеліктері бар:
- бөтен адамдардың жинақталған уақытша бос ақша қаражаты өзінің емес,
өзгелердің қажетін өтеуге қайта бөлу тәртібімен пайдаланылады;
- жинақталатын және қайта бөлінетін қаражатқа иелік алғашқы кредиторда
(банк клиентінде) қалады;
- қаржының жинақтау арнайы рұқсат (лицензия) арқылы ғана жүргізіліп,
банк қызметінің негізгі түріне айналады.
Екінші функция – ақша айналымын реттеу функциясы. Банк кредитор мен
займшы, сатарман мен аларман арасындағы делдал болып табылады.Контрагенттер
арасындағы есеп айырысулардың үлкен көлемі осылар арқылы жүргізіліп,
айырбас жасалады, ақша қаражаты мен капитал айналымға түседі.Ақша айналымын
реттеу төлем құралдарын эмиссиялау мен халықты несиелеу арқылы жүзеге
асырылады.
Үшінші функция – делдалдық функция. Бұл орайда банктің төлемдердегі, есеп
айырысу операцияларындағы делдалдығын ғана қаорастырмау керек. Бұған
тереңірек үңілген жөн. Банктер арқылы экономиканың бір салаларынан келесі
салаларына ақша қаражаты мен капитал құйылуы жүзеге асырылады. Есепшоттар
бойынша операциялар жүргізу жолымен банктер капиталдың қозғалысын жүзеге
асырады, оларды өзге салалар мен аймақтарға қайта бөледі. Банктер қайта
бөлінетін ресурстардың мөлшері бойынша да, мерзімі мен бөлінетін салалары
бойынша да бір-біріне сәйкес келмейді. Экономикалық өмірдің өзегіне айнала
отырып, банктер шаруашылықтың қажеттеріне сәйкес капиталдың мөлшерін,
мерзімі мен бағыттарын өзгерте (ауыстыра) алады. Сөйтіп, делдалдық функция
– қайталама өндіріс субъектілерінің неғұрлым кең өзара байланысын және
тәуекелдің кемуін қамтамасыз ететін ресурстарды өзгерту функциясы болып
табылады.
1.2 Банк филиалдары мен өкілдіктері.
Банк жүйесі кредит жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың маңызды
құрамдас бөлігі болып табылады. Кредит және қаржы операцияларының негізгі
бөлігін шоғырландырады.
Кез келген жүйе барлық қажетті элементтерді қажетті пропорцияда жинақтауы
қажет. Бұл жерде олар біріне-бірі өзара әсер етіп, толықтырады және бір
жүйе өзге, неғұрлым кең жүйенің ішіне кіреді.[6]
Осыдан келіп, бұл принциптер мен талаптар банк жүйесіне тікелей қатысты
болып шығады. Мәселен, кез келген елдің банк жүйесінде банк жүйесінің
элементтері жеткілікті мөлшерде болады: түрлі типтегі банктер, банктік емес
мекемелер, банктік құрылымдар, банк бірлестіктері және т.б.
Құрамдас бөлік ретінде банк жүйесі үлкен жүйеге – елдің кредит жүйесіне
кіреді. Мұның өзі банктердің қызметі мен дамуын қоғамның қайталама
өндірісінің процесімен тығыз бірлікте қарастырудың қажет екендігін
білдіреді. Өзінің практикалық қызметінде банктер мен банк жүйесі бюджет-
салық және басқа да жүйелермен тығыз бірлесе отырып, экономикалық өмірді
реттеу мен басқарудың ортақ тетігіне жымдаса кіреді. Сонымен, банк жүйесін
өзге жүйелерден айырықшалайтын белгілер мыналар:
1.Жоғарыда атап өтілгендей, банк жүйесінің элементтері Орталық банк
бастаған белгілі бір бірлікке бағына отырып, өзара әрекет жасайды. Онда
кездейсоқ элементтер жоқ.
2.Банк жүйесі оның құрамдас элементтері және олар арасындағы өзара
әрекеттер арқылы айқындалған арнайы қасиеттерге ие. Онда елдің Орталық
банкі белгілеген қосымша міндеттерді, тәртіптерді орындайтын тетік жұмыс
істейді.
3.Банк жүйесінің элементтері өзара алмасуға қабілетті. Оны тұтастық
есебінде қарастыруға болады. Бұл оның жекелеген бөліктері қажет жағдайда
бір-бірін алмастыра аларлықтай болып байланысқанын көрсетеді. Мәселен,
Сбербанктің депозиттік операцияларын коммерциялық банктер орындай алады,
ауылдық жерлерде оларды пошта-жинақ жүйесіне беруге болады. Бір банк
банкротқа ұшырағанымен, банк жүйесі орнында қалады.
4.Банк жүйесі динамикалық жүйе және ұдайы, қозғалыс үстінде болып, дамып
отырады. Ол жаңа элементтермен, жаңа байланыстармен толыға алады.
Кредиттердің және қаржы институттарының жаңа түрлері пайда болуда.
5.Банк жүйесі жабық жүйе ретінде көрінеді. Оның өз тәртіптері, ережелері,
нұсқаулықтары мен ережелері болады. Оларда тек осы жүйеге арналған банк
құпиясы деген бар. Бірақ оны толық мәнінде жабық деп айтуға болмайды,
себебі ол сыртқы ортамен, өзге жүйелермен өзара байланысқа түседі.
6.Банк жүйесі өзін-өзі реттейтін, өзін-өзі ұйымдастыратын қасиетке ие.
Жалпы алғанда жүйе өзінің іс-әрекет саясатын құбылмалы экономикалық,
әлеуметтік, саяси ахуалға байланысты өзгертіп отырады. Экономикалық
дағдарыстар кезеңінде саясат басқа болады, ал экономика тұрақты дамыған
кезеңде өзге іс-қимыл саясаты қолданылады.
7.Банк жүйесі басқарылатын жүйе болып табылады. Ол арнайы банк заңдарымен
реттеліп, жұмыс істейді және орталық атқарушы немесе өкілетті органдарға
бағынады.
Бұл белгілердің барлығы Қазақстанның банк жүйесіне де тән. Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңында (3 бап)
былай деп жазылған:
- Қазақстан Республикасы екі деңгейлі банк жүйесіне ие;
- Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және банк
жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін құрайды;
- Қазақстан Республикасының заңнамалық актісінде белгіленген айырықша
құқықтық мәртебеге ие Қазақстан Даму банкінен өзге барлық басқа
банктер банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін құрайды;
- Шет елдік қатысуы бар банк – екінші деңгейдегі банк, оның акцияларының
үштен бірінен астамы:
а) ҚР резиденті еместердің;
ә) ҚР резиденті еместердің қаржысна иелік етушілер (сенімді өкілдер)
болып табылатын заңды тұлғалар – ҚР резиденттерінің иелігінде,
меншігінде және (немесе) басқаруында болады;
- Мемлекетаралық банк – халықаралық шарт негізінде құрылып, жұмыс
істейтін банк.
Банк жүйесіне сондай-ақ банк операцияларының жекелеген түрлерін
орындайтын банктік емес мекемелер, банк инфрақұрылымын түзетін және кредит
институттарының өмір сүруін қамтамасыз ететін кейбір қосымша мекемелер
кіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР Заңына сәйкес ҚР
Ұлттық банкі және оның аумақтық органдары банк жүйесінің жоғары деңгейін
білдіреді және елдің эмиссиялық, резервтік, есеп айырысу, кассалық
орталығы болып табылады. Сонымен қатар норма шаруашылық, бақылаушылық
құқыққа ие соңғы инстанциядағы кредитор рөлін атқарады, ақша-кредит, валюта
саясатын белгілейді. Оның қызметінің басты мақсаты пайда табу емес, ақша-
кредит саясатын өмірге енгізу, елдің кредит жүйесіне басшылық жасау.[7]
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, Орталық банкке мемлекеттің кең
өкілеттіктер беруі банк жүйесінің екі деңгейінің тиімді жұмысын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Ұлттық банк мемлекеттік биліктің атқарушы органдарынан экономикалық және
саяси тәуелсіздікке ие. Оның қаржылық тәуелсіздігі ұйымдастырушылық және
қаржылық қырларында көрінеді. Ұлттық банктің ұйымдастырушылық тәуелсіздігі
оның мемлекеттік бюджеттен жарғылық капиталмен, мүлікпен қамтамасыз етілген
және оларға иелік ету, пайдалану мен басқару өкілеттігін жүзеге асыратын
дербес мемлекеттік орган болуынан байқалады. Ұлттық банктің қаржылық
тәуелсіздігі оның мемлекет міндеттемелеріне, ал мемлекеттің оның
міндеттемелеріне жауап бермеуінен көрініс табады.
ҚР Ұлттық банкінің саяси тәуелсіздігінің көрініс ретінде Ұлттық банк пен
ҚР Үкіметі арасындағы формалды байланыстардың жоқтығын, кадр мәселесіндегі
тәуелсіздігін атауға болады. Заң бойынша ол тек ҚР Президенті мен
Парламентіне ғана есеп береді. Оның қызметіне республикалық және жергілікті
атқарушы органдар араласа алмайды.
Өз құзыретінің мәселелері бойынша ҚР Ұлттық банкі мемлекеттік биліктің
орталық органдарына және олардың аумақтық органдарына, жергілікті билікке,
сондай-ақ заңды және жеке тұлғаларға міндетті нормативтік актілер шығарады.
ҚР Ұлттық банкі екінші деңгейдегі барлық банктерге (Қазақстан Даму
банкісінен басқаларға) олардың қызметін реттейтін бірыңғай нормативтер мен
талаптар белгілейді.
Орындайтын операцияларының сипатына қарай банктер әмбебеп және
мамандандырылған болып бөлінеді. Әмбебап банктер банктік операциялардың кең
ауқымын орындайды: кредит беру, депозиттік, валюталық және инвестициялық
операциялар, экономиканың барлық салаларында жеке және заңды тұлғалармен
қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды, басқа дәстүрлі және қазіргі заманғы
операцияларды жүргізу. Қазақстанның барлық екінші деңгейдегі коммерциялық
банктері әмбебеп болып әртараптандыру арқылы тәуекелді кемітіп, клиенттерге
кешенді қызмет көрсетуді қамтамасыз етеді. Жалпы алғанда Қазақстан
экономикасының қазіргі сұраныстарына жауап беріп, банк жүйесінің дамуына
қолайлы жағдайлар туғызады.
Мамандандырылған банктер өз қызметін бір немесе бірнеше банк
операциялары арқылы бір немесе бірнеше салаға қызмет көрсетумен шектейді.
Оларға Қазақстан Инвестициялық банкі сияқты инвестициялық банктерді,
мемлекеттік банктерді, Қазақстан Даму банкін және Қазақстан Тұрғын үй
құрылыс жинақ банкін жатқызуға болады.
Меншік түрі бойынша банктерді мемлекеттік (Қазақстанда олар 2),
жекеменшік коммерциялық (33) және шет елдік капитал қатысатын банктер (6)
деп бөлуге болады.
Қызмет ауқымы бойынша банктер ірі, орташа және шағын банктер болып
бөлінеді. Қазақстанда ірі банктер санатына шартты түрде 3 банк
(Қазкоммерцбанк, ТұранӘлембанк және Халық банкі) қосылғанмен, оларды
халықаралық стандарт бойынша ірі банктерге жатқызуға болмайды. Олардың
жарғылық қоры 1 млрд. АҚШ долларына жетпейді.
Орташа банктерге 5-6 банк жатады (АТФбанк, Центркредитбанк, Нұрбанк,
Альянсбанк, Евразиябанкі), қалғандары ұсақ банктер.
Халықаралық банк тәжірибесі тарихы банк жүйесінің бірнеше түрін біледі:
- орталықтандырылған бөлуші банк жүйесі;
- нарықтық банк жүйесі;
- өтпелі кезең жүйесі.[8]
Орталықтандырылған бөлуші банк жүйесі бұрынғы КСРО-да және социалистік
елдер жүйесінде болды. КСРО –да ол бір деңгейлі болды және оның басында
КСРО Мемлекеттік банкі тұрды, ал банктік емес мекемелер болмады деуге
болады. Мемлекеттік банк елдің бірыңғай эмиссиялық және кредиттік институты
болды. Онда барлық кредит ресурстары орталықтандырылып, бөлініп отыратын.
Бұған қарама-қарсы нарықтық банк жүйесі мемлекеттің банктерге қатысты
монополиясының болмауымен сипатталады. Нарықтық шаруашылықта басқару жүйесі
орталықсыздандырылған банктердің үлкен шоғыры жұмыс істейді. Олардың
арасында эмиссиялық және кредиттік функциялар бөлінеді. Коммерциялық
банктер мемлекеттің міндеттмелеріне жауап бермейді, сондай-ақ мемлекет те
коммерциялық банктердің міндеттемелеріне жауап бермейді.
Өтпелі кезеңнің банк жүйесіне Шығыс Европа мен пост кеңестік
мемлекеттердің, соның ішінде Қазақстанның қазіргі заманғы банк жүйелерін
жатқызамыз. Оны нарықтық жүйе деп есептеуге болады. Дегенмен оның бойында
алдыңғы банк жүйесінің туабітті меңдері әлі де жойылған жоқ, ол өтпелі
кезеңде, даму үстінде. Бұл жүйені дамып келе жатқан банк жүйесіне,
өнеркәсіптік тұрғыда дамыған елдердің банк жүйесіне телуге болады. Мұның
алғашқысында банк қызметінің нормативтік және заңнамалық базасы ылғи да
өзгеріп отырады, банктер саны, жалпы банк жүйесінің құрылымы ұдайы
өзгерісте болады. Мәселен, Қазақстанда, сондай-ақ Ресейде де банк заңдары
соңғы 10-15 жылда ең кемі 2 рет түбегейлі өзгереді. Оларға үнемі өзгертулер
мен толықтырулар енгізіліп отырады банктер саны он және одан да көп есе
кеміп, жаңа банктер, банктік емес мекемелер бірде пайда болып, бірде
банкротқа ұшырап, бір-біріне қосылып жатады немесе банктік емес мекемелерге
айналады. Бір сөзбен айтқанда өтпелі кезеңнің банк жүйесі әлі қалыптасып
үлгірмеген, даму сатысында.
Банк жүйесінің дамуы елдегі экономикалық қатынастардың дамуына және
саяси жағдайға тәуелді болады. Банк қызметі қандай мөлшерде реттелетініне
байланысты банк ісін ұйымдастырудың екі типі ерекшеленеді:
-мамандандырылған банк ісі, банктер мен банктік емес мекемелердің
операциялары арасында қатаң шекара болады, соңғыларға заңдар негізінде
тыйымдар мен шектеулер қойылады;
- кредит институттарының барлық түрлеріне дерлік қаржы-кредит
қызметтерінің алуан түрлерін жеткізуге мүмкіндік беретін әмбебап банк
ісі.[9]
Батыс және Орталық Европа елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда және басқа
өнеркәсіптік тұрғыда дамыған елдерде банктердің әмбебаптану тенденциясы
басым болып, бұл кредит институттарының арасындағы шекараның жойылуынан
көрініс табуда. Функционалдық мамандандыруды басқару қазіргі заманғы
банктерді өз клиенттеріне қызметтің 200-ден астам түрін ұсына алатын
көпфункционалдық кредит мекемелеріне айналдыруда.
Осы орайда өз қызметін әртараптандыру және клиенттерге неғұрлым жоғары
қызмет көрсету деңгейіне жетуге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы банк
технологияларын қолдану арқылы инвестиция тарту, ауқымды қаржы мүмкіндігіне
ие болу және сенімділікке жету үшін банктер іріленуге, капиталдануға
ұмтылуда. Мұндай тенденция көптеген мемлекеттерге тән. Мәселен, ХХ ғасырдың
90-жылдарының ортасында 15 коммерциялық банк сомасы 2,5 трлн. доллар
болатын активтерге бақылау жасап, 15,5 млрд. доллар пайда тапты. 2000
жылға таман актив сомасы 5 трлн. доллар және пайдасы шамамен 17 млрд.
доллар болатын небәрі 9500 коммерциялық банк қалды.
1.3 Бактің филиалдары мен өкілдіктерінің пайда болуы.
Қазақстан банк жүйесінің қалыптасу процесінің тарихы әріде жатыр.
Қазақстан банк жүйесінің тарихы революцияға дейінгі Ресей мен КСРО
тарихымен тығыз байланысты. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара кредит қоғамдары, қалалық
банктер, ипотекалық кредит банктері және басқа кередит мекемелері.
Ресей мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастаған) бүкіл кредит
жүйесінің Орталық банкі болды. Оған қағаз ақшаларды айналымға шығарудың
монополиялық құқығы берілді. Ресейдің Мемлекеттік банкі 1914 жылы барлық
акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен ағымдағы есептерінің
жартысынан астамын, есеп-ссуда операцияларының 13-ке жуығын өзіне тартқан
еді. Өзге елдердің эмиссиялық банктерінен бір өзгешелігі, Ресейдің
Мемлекеттік банкі банктерді ғана емес, сондай-ақ өнеркәсіпті, сауданы,
дайындауды да несиеледі. 1914 жылға таман оның 10 кеңсесі, 124 бөлімшесі
және мемлекеттік қазынашылықтың 791 тіркеме кассасы болды.
Акционерлік коммерциялық банктер (743 филиалы бар 47 банк) ссуда
капиталы нарығында басым жағдайға ие болып, 1914 жылға таман шоғырланудың
жоғары деңгейіне жетті.
Орташа және ұсақ буржуазияға қызмет көрсету үшін шағын кредит мекемелері
жұмыс істеді: өзара кредит қоғамдары (11081), қалалық қоғамдық банктер
(343) болды.
Ипотекалық кредит жүйесі мемлекеттік дворяндық жер банкі, мемлекеттік
жер банкі, 10 акционерлік жер банкі, 36 қалалық кредит банкі және
ипотекалық кредиттің өзге де банктерінен тұрды.
Өзге кредит мекемелері арасында деревняның ауқатты бөлігіне қызмет
көрсететін кредит коорперациясы неғұрлым кең тарады. Ол ссуда-жинақ
кассаларынан және кредиттік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастырудың мемлекеттік
монополия принципі жүзеге асырылды. Елде Мемлекеттік банк құрылып, кейіннен
жекеменшік коммерциялық және басқа банктерді нацинализациялау нәтижесінде
мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер пайда болды. Мемлекеттік
еңбек жинақ кассалары банк жүйесі буындарының біріне айналды. Мемлекеттік
банктермен бір мезгілде кеңес өкіметінің алғашқы жылдары кооперативтік және
жекеменшік, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шет елдік капиталдың
қатысуымен мемлекеттік емес кредиттік мекемелер де құрылды. 1922 жылы
деревняны және несие-жинақ серіктестіктері мен олардың одақтары
ұйымдастырылды. 1924 жылы ауыл шаруашылығы кооперациясына салымдар
қабылдау, қарыз беру және есеп айырысуда делдалдық жасау сияқты кредиттік
операциялар жүргізуге рұқсат етілді. 1926 жылғы 1 сәуірде КСРО –да 16185
серіктестік, олардың ішінде 2426 кредит және қарыз-жинақ серіктестігі,
кредиттік функциялары бар 12424 ауыл шаруашылығы серіктестігі болды.
1922 жылдан бастап жекеменшік сауданы, өнеркәсіпті кредиттеу үшін өзара
кредит беру қоғамдары, сондай-ақ шет елдік капиталдың қатысуымен
мемлекеттік-капиталистік акционерлік Оңтүстік-Шығыс банкі және Ресей
коммерциялық банкі құрылды.
Экономиканың социалистік секторының дамуына орай кооперативтік және
жекеменшік кредиттік органдар өзінің маңыздылығын жоғалтып, өмір сүруін
доғарды. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кредиттік кооперацияны жарамсыз етіп
тастады. Оның 1931 жылы жойылып, жекеменшік сектордың сауда және өнеркәсіп
саласынан ығыстырылуы өзара кредиттеу қоғамының қызметін тежеді. Өзге
кредиттік органдардың функциялары мемлекеттік салалық банктерге: 1922-1925
жылдары құрылған Промбанкке, Цекомбанкке, Всебанкке, Орталық Ауылшарбанкке
және басқаларға берілді.
1930-1932 жылдары КСРО-да жүргізілген кредиттік реформаның нәтижесінде
жаңа принциптер негізінде салалық банктер ұйымдастырылды. Күрделі
салымдарды қаржыландыру және кредиттеу үшін 4 арнайы банк құрылды:
Өнеркәсіп пен электр шаруашылығын ұзақ мерзімге кредиттеу банкінен қайта
құрылған Өнеркәсіпті және электр шаруашылығының күрделі құрылысын
қаржыландыру банкі (Промбанк) бөлініп шықты. Ол 1959 жылы КСРО Промбанкі
болып қайта ұйымдастырылды.
Толып жатқан кредиттік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылығы
банктерінің орнына құрылған Соцалистік жер өңдеуді қаржыландыру банкі
(КСРО Ауылшарбанкі) 1959 жылы таратылып, оның функциялары КСРО Госбанкі
(Мембанк) мен Стройбанкі арасында бөлінді.
Бүкіл ресейлік кооперативтік банктің негізінде Кооперацияның күрделі
құрылысын қаржыландыру банкі (Всебанк) құрылды. 1936 жылы Всебанк жойылып,
оның активтері мен пассивтері жаңадан құрылған КСРО Торгбанкіне берілді. Ол
өз кезегінде 1959 жылы таратылды.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк) 1959
жылы жойылып, оның функциялары КСРО Стройбанкі мен Госбанкі арасында
бөлінді.
Осы салалық банктердің барлығы да салаларды қаржыландырумен және ұзақ
мерзімді кредиттеумен айналысты. Ал КСРО Госбанкінде халық шаруашлығының
барлық салаларын қысқа мерзімге кредиттеу шоғырландырылды. Бүкіл кредиттік
жүйенің орталық және жетекші буыны ретінде КСРО Госбанкінің рөлі өсе түсті.
Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және ағымдағы есептері КСРО
Госбанкінде тоғысты.
Барлық одақтас республикаларда, соның ішінде Қазастанда да барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Бұл орайда банк ісін
орталықтандыру принципі, банк мекемелерінің банктердің жоғары органдарына
бағынуы, қандай да болмасын жергілікті тәртіптерді белгілеуге жол бермеу
принципі сақталды.
Сондай-ақ ақша айналымын бір банкке шоғырландыру принципі жүзеге
асырылды, яғни, әрбір кәспорын, ұйым немесе мекеме бір банкте есеп
айырысып, ағымдағы есебіне ие бола алды. Осы банкте олар өз қаржысын
сақтап, кредит пен қолма-қол ақша алды, сол арқылы барлық қолма-қол ақшасыз
есеп айырысуларын жүргізді.
КСРО-да банк реформасы 1987-1988 жылдары жүргізілді. Мұның нәтижесінде
КСРО Госбанкі мен Стройбанкі мекемелерінің негізінде Промстройбанк,
Агропромбанк және Жилсоцбанк құрылды. КСРО Госбанкі құрамында болған жинақ
кассалары негізінде Сберегательный (Жинақ) банк, ал Внешторгбанк негізінде
Внешэкономбанк құрылып, КСРО Госбанкі кәсіпорындар мен ұйымдарға касса және
кредит-есеп айырысу қызметтерін көрсетуді доғарды. Ол елдің Орталық банкі
болып жарияланды.
КСРО Промстройбанкіне кредит саясатын жүргізу, күрделі салымдар
жүйесінің тиімділігін арттыру, сондай-ақ өнеркәсіпте, құрылыста, көлік пен
байланыста, КСРОГосснабы (Мемлекеттік қамтаамсыз ету мекемесі) жүйесінде
есеп айырысу жүктелді. Банк осы салалардағы кәсіпорындар мен
бірлестіктердің есеп айырысу, қарыз және басқа есептерін жүргізді.
Агроөнеркәсіптік кешен кәсіпорындарына КСРО Агропромбанкі де осындай
кешенді кредит-есеп айырысу қызметін көрсетті. Әлеуметтік саламен, сауда
кәсіпорындары және ұйымдармен КСРО Жилсоцбанкі айналысса, КСРО Сбербанкі
халыққа қызмет көрсетті. КСРО Внешэкономбанкі экспорт-импорт
операцияларыбойынша есеп айырысуды ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз
етті.
Мамандандырылған банктер құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип бойынша
түзілді. Одақтас республикаларда республикалық банктер, өлкелер мен
облыстардабасқармалар ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде
банктердің өз мекемелері болды. Олар әуелгіде мынадай принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері осы ауданда басым болатын мамандандырылған
банктердің бірінің бір мекемесі болды. КСРО Сбербанкінің мекемелері әр
ауданда, колхоз бен совхозда орналасқандықтан, бұл ережеден тыс болды.
Мамандандырылған банктердің (Сбербанктен басқалары) төменгі буыны
мамандануына қарамастан аталған ауданның барлық клиенттеріне қызмет
көрсетті. Шын мәнінде банктердің мамандандырылуы басқару деңгейінде ғана
көрінде, ал төменгі буындар әмбебеп кредит мекемелеріне айналды. Оларға
ауданның барлық клиенттеріне, яғни барлық саладағы кәсіпорындарға қызмет
көрсетуге тура келді.
Олардың банктер саны бойынша 4 кредиттік жоспары болды. Аталған
банктердің салалық қатыстылығы олардың клиенттерініңәмбебаптығымен
қайшылыққа келді, мұның өзі ең әуелі кредит ресурстарын қалыптастыруға
байланысты бірқатар проблемаларды туғызды. Бұл жайт қаржыны өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы банктен банкке бақылаусыз құюда
шиеленіске түсті. Әрбір банкке өз ресурстары ауқымында жұмыс істеуі үшін
КСРО Госбанкінде ашылған корреспонденттік есептер бойынша банкаралық есеп
айырысуға көшу қажет болды.
Госбанктен бөлінген коммерциялық банктер әдетте мамандандырылған банктер
ретінде жұмыс істеді және әрбір банк белгілі бір салада (өнеркәсіп,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда) монополияға ие болды. Бұл банктер
тапсырмаға сәйкес өз кәсіпорындарын осы кәсіпорындардың негіділігіне,
өміршеңдігі мен табыстылығына қарамастан оларды аса төмен пайызбен
кредиттеп келді. Аталмыш банктердің активтерінде шығынды мемлекеттік
кәсіпорындардың мерзімі өткен сапасыз қарыздары басым болатын.
Жалпы алғанда банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын
былықтырып жіберді. Ол монополияландырудан босатылған жоқ, кредит тетігіне
түбегейлі жаңалық енгізбеді, оның үстіне тіпті ебедейсіз болып, толыр
жатқан буын-түйіндерімен сипатталды. Шығыны көп, пайдасы аз болып, төменгі
буындары әлсірегенде жоғары буынның бюрократиялық аппараты өсе түсті. КСРО
Госбанкінің рөлі елеулі түрде төмендеді. Ол мамандандырылған банктердің
жұмысына пәрменді ықпал ете алмады.
Осы жағдайда банк реформасын жүргізу, батыстық үлгілерге ұқсас банк
жүйесінің екі деңгейлі жүйесіне көшуді жүзеге асыру бірден-бір дұрыс жол
болатын.
Банк құрылымын қайта құру Госбанктің банк ісін монополиялауын жоюға тиіс
еді. 1988 жылға дейін КСРО Госбанкі Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің функцияларын орындап келген әмбебеап кредит
мекемесі болды. КСРО Стройбанкінің Қазақ Республикалық кеңсесі қалада,
өнеркәсіпте, көлікте және шаруашылықтың басқа да салаларында
инвестицияларға қызмет көрсетті. Акционерлік негізде жұмыс істеген КСРО
Внешторгбанкі валюталық және валютамен жүргізілетін операцияларға қызмет
көрсетті.
КСРО-ның, соның ішінде Қазақстанның банк жүйесінде 70 жыл ішіндеқатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, кредиттік-банктік ықпал ету әдістерінде
әкімгершілік пен ұсақ жөн сілтеушілік, соедай-ақ шаруашылық органдарды
қақпақылға салушылық басым болды.
Ақша-кредит қатынастарының қалыптасқан тәжірибесі туындап келе жатқан
нарықтық қатынастарға сәйкес келмелді.
Социалистік эксперимент барысында қаржы нарығының ғасырлар бойы
қалыптасатын институттары мен құралдары мақсатты түрде жойылды. Утопиялық
идеологиялық тұжырымдамалардың негізінде бүкіл кредит жүйесін астына басқан
және бәсекелестік элементтерін, жарыс пен тәуекел элементтерін толықтай
жойған КСПО Госбанкі түріндегі кеспірсіз монобанк пирамидасы құрылды.
1990 жылғы желтоқсанда егемендік алғаннан кейін Қазақстан нарықтық
экономика талаптарына жауап беретін өзіндік банк жүйесін құруға кірісті.
1991 жылдың қаңтарында-ақ елде банк реформасының және екі деңгейлі банк
жүйесін құрудың бастамасы болған Қазақ КСР-індегі банктер және банк
қызметі туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылып, облыстық басқармаларымен
және бөлімшелерімен бірінші деңгейді құрады. Республикалық Промстройбанк –
акционерлік-коммерциялық Тұранбанк банкі, Агропромбанк – Қазақстан
Республикасының акционерлік-коммерциялық Агроөнеркәсіп банкі, Внешторгбанк
– Әлембанк акционерлік-коммерциялық банкі, Республиткалық Сбербанк –
Қазақстан Республикасының акционерлік-коммерциялық Жинақбанкі болып
өзгертіліп, екінші деңгейді құрады. 1993 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz