Ақпараттық қоғам және жаһандану
КІРІСПЕ
3
1 АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ
12
1.1 Ақпараттық коммуникация және оның озық үлгілері 12
1.2 Ақпараттық дамудағы Қазақстан Республикасы ақпараттық саясатының негізгі бағыттары
33
2 ӘЛЕМДІК ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЯСИ КОММУНИКАЦИЯ
55
2.1 Әлемдік дағдарыс кезіндегі Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздігі
55
2.2 Саяси коммуникацияның дағдарыс кезіндегі ақпараттық саясатты жүзеге асырудағы қызметі мен рөлі
69
ҚОРЫТЫНДЫ
111
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
118
ҚОСЫМША
125
3
1 АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ
12
1.1 Ақпараттық коммуникация және оның озық үлгілері 12
1.2 Ақпараттық дамудағы Қазақстан Республикасы ақпараттық саясатының негізгі бағыттары
33
2 ӘЛЕМДІК ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЯСИ КОММУНИКАЦИЯ
55
2.1 Әлемдік дағдарыс кезіндегі Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздігі
55
2.2 Саяси коммуникацияның дағдарыс кезіндегі ақпараттық саясатты жүзеге асырудағы қызметі мен рөлі
69
ҚОРЫТЫНДЫ
111
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
118
ҚОСЫМША
125
Диссертациялық зерттеудің жалпы сипаттамасы. Диссертацияда Әлемдік дағдарыс кезіндегі Қазақстандағы ақпараттық саясаттың жай-күйіне сраптамалық талдау жасалып, ақпараттық мәселелер зерттелген. Автор ақпараттық қоғам құру жағдайында әлемдік дағдарыс жайының Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне келтіретін қатерлерін саралап, болашақта мемлекеттің, қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған нақты ұсыныстар жасайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында ұзақ мерзiмдi басымдық ретінде ұлттық қауiпсiздiк айқындалды, ал ұлттық қауіпсіздіктің негізгі аспектілерінің бірі ақпараттық қауiпсiздiк болып табылады. Елбасы бұдан кейінгі жолдауларында, сонымен бірге Қауіпсіздік кеңесінің отырыстарында да экономикалық, сонымен қатар ақпараттық қауіпсіздікті дамытуға байланысты шаралар жүйесін жетілдірудің қажеттігін атап өтті. Ал 2010 жылғы Жолдауында «Ұлттық мүдделерді қамтамасыз етуге, елдің халықаралық беделін арттырып, ұлт¬тық, өңірлік және жаһандық қауіп-сіздікті нығайтуға бағытталған белсенді, прагматикалық және теңдестірілген сыртқы саясат жүргізілетін болады» деп атап көрсетті [Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2010. – 30 қаңтар.].
Ақпараттық саясат – Қазақстан Республикасының мемлекет қызметінің саяси-экономикалық және басқа да салаларында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етумен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігі Заңнамалық актілерде деп мемлекеттің ақпараттық ресурстарының, сонымен қатар ақпараттық саладағы жеке адам мен қоғамның мүдделерінің қорғалуының жай күйі танылады.
Жаһандану дәуірінде орын алып отырған Әлемдік дағдарыстың Қазақстан Республикасының Ақпараттық қауіпсіздігіне қаншалықты әсерін бағамдау маңызды. Осы орайда мемлекеттiң ақпараттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету ақпарат алу саласында адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын iске асыруға қабiлеттi ұйымдастырушылық, техникалық, бағдарламалық, әлеуметтiк тетiктердi қамтитын кешендi көзқарасты пайдалануды, оны конституциялық құрылыстың мызғымастығын, Қазақстан Республикасының егемендiгi мен аумақтық тұтастығын, саяси, экономикалық және әлеуметтiк тұрақтылықты, заңдылық пен құқықтық тәртiптi қорғау мақсатында пайдалануды, ақпараттық қауiпсiздiк саласында өзара тиiмдi халықаралық ынтымақтастықты дамытуды талап етедi.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында ұзақ мерзiмдi басымдық ретінде ұлттық қауiпсiздiк айқындалды, ал ұлттық қауіпсіздіктің негізгі аспектілерінің бірі ақпараттық қауiпсiздiк болып табылады. Елбасы бұдан кейінгі жолдауларында, сонымен бірге Қауіпсіздік кеңесінің отырыстарында да экономикалық, сонымен қатар ақпараттық қауіпсіздікті дамытуға байланысты шаралар жүйесін жетілдірудің қажеттігін атап өтті. Ал 2010 жылғы Жолдауында «Ұлттық мүдделерді қамтамасыз етуге, елдің халықаралық беделін арттырып, ұлт¬тық, өңірлік және жаһандық қауіп-сіздікті нығайтуға бағытталған белсенді, прагматикалық және теңдестірілген сыртқы саясат жүргізілетін болады» деп атап көрсетті [Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2010. – 30 қаңтар.].
Ақпараттық саясат – Қазақстан Республикасының мемлекет қызметінің саяси-экономикалық және басқа да салаларында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етумен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігі Заңнамалық актілерде деп мемлекеттің ақпараттық ресурстарының, сонымен қатар ақпараттық саладағы жеке адам мен қоғамның мүдделерінің қорғалуының жай күйі танылады.
Жаһандану дәуірінде орын алып отырған Әлемдік дағдарыстың Қазақстан Республикасының Ақпараттық қауіпсіздігіне қаншалықты әсерін бағамдау маңызды. Осы орайда мемлекеттiң ақпараттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету ақпарат алу саласында адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын iске асыруға қабiлеттi ұйымдастырушылық, техникалық, бағдарламалық, әлеуметтiк тетiктердi қамтитын кешендi көзқарасты пайдалануды, оны конституциялық құрылыстың мызғымастығын, Қазақстан Республикасының егемендiгi мен аумақтық тұтастығын, саяси, экономикалық және әлеуметтiк тұрақтылықты, заңдылық пен құқықтық тәртiптi қорғау мақсатында пайдалануды, ақпараттық қауiпсiздiк саласында өзара тиiмдi халықаралық ынтымақтастықты дамытуды талап етедi.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ 12
Ақпараттық коммуникация және оның озық үлгілері 12
1.2 Ақпараттық дамудағы Қазақстан Республикасы ақпараттық 33
саясатының негізгі бағыттары
2 ӘЛЕМДІК ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЯСИ КОММУНИКАЦИЯ 55
2.1 Әлемдік дағдарыс кезіндегі Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздігі 55
2.2 Саяси коммуникацияның дағдарыс кезіндегі ақпараттық саясатты 69
жүзеге асырудағы қызметі мен рөлі
Қорытынды 111
пайдаланылған әдебиеттер тізімі 118
Қосымша 125
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеудің жалпы сипаттамасы. Диссертацияда Әлемдік
дағдарыс кезіндегі Қазақстандағы ақпараттық саясаттың жай-күйіне
сраптамалық талдау жасалып, ақпараттық мәселелер зерттелген. Автор
ақпараттық қоғам құру жағдайында әлемдік дағдарыс жайының Қазақстанның
ұлттық қауіпсіздігіне келтіретін қатерлерін саралап, болашақта мемлекеттің,
қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған нақты
ұсыныстар жасайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Президенттің Қазақстан
халқына Жолдауында ұзақ мерзiмдi басымдық ретінде ұлттық қауiпсiздiк
айқындалды, ал ұлттық қауіпсіздіктің негізгі аспектілерінің бірі
ақпараттық қауiпсiздiк болып табылады. Елбасы бұдан кейінгі жолдауларында,
сонымен бірге Қауіпсіздік кеңесінің отырыстарында да экономикалық, сонымен
қатар ақпараттық қауіпсіздікті дамытуға байланысты шаралар жүйесін
жетілдірудің қажеттігін атап өтті. Ал 2010 жылғы Жолдауында Ұлттық
мүдделерді қамтамасыз етуге, елдің халықаралық беделін арттырып, ұлттық,
өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған белсенді,
прагматикалық және теңдестірілген сыртқы саясат жүргізілетін болады деп
атап көрсетті [Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауы Егемен Қазақстан. – 2010. – 30 қаңтар.].
Ақпараттық саясат – Қазақстан Республикасының мемлекет қызметінің саяси-
экономикалық және басқа да салаларында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз
етумен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасының ақпараттық
қауіпсіздігі Заңнамалық актілерде деп мемлекеттің ақпараттық ресурстарының,
сонымен қатар ақпараттық саладағы жеке адам мен қоғамның мүдделерінің
қорғалуының жай күйі танылады.
Жаһандану дәуірінде орын алып отырған Әлемдік дағдарыстың Қазақстан
Республикасының Ақпараттық қауіпсіздігіне қаншалықты әсерін бағамдау
маңызды. Осы орайда мемлекеттiң ақпараттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
ақпарат алу саласында адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын iске асыруға қабiлеттi ұйымдастырушылық, техникалық,
бағдарламалық, әлеуметтiк тетiктердi қамтитын кешендi көзқарасты
пайдалануды, оны конституциялық құрылыстың мызғымастығын, Қазақстан
Республикасының егемендiгi мен аумақтық тұтастығын, саяси, экономикалық
және әлеуметтiк тұрақтылықты, заңдылық пен құқықтық тәртiптi қорғау
мақсатында пайдалануды, ақпараттық қауiпсiздiк саласында өзара тиiмдi
халықаралық ынтымақтастықты дамытуды талап етедi.
Зерттеудің өзектілігі төмендегі қоғамда қалыптасқан факторлар мен
жағдайларға байланысты:
Біріншіден, Мемлекеттiң саяси-экономикалық және әлеуметтiк-мәдени
өмiрiнде елеулі орын алып отырған ақпараттық технологиялардың даму серпiнi
ақпараттық қауiпсiздiк мәселелерiн шешуге жоғары талаптар қояды, яғни
ұлттық қауіпсіздіктің ақпараттық қауіпсіздіктен тәуелділігі арта түспек.
Екіншіден, Әлемдік дағдарыстың орын алуы барысындағы елдегi
экономикалық факторлармен қатар ақпараттану процесiне, әлемдiк ақпараттық
кеңiстiкке ену жағдайларымен тiкелей байланысты. Қазақстанның бүкiләлемдiк
ақпараттық кеңiстiкке ену және ұлттық ақпараттық кеңiстiк құрудың Дағдарыс
жағдайында ақпараттық қауiпсiздiк кезегiн күттiрмейтiн мемлекеттiң сыртқы
және iшкi саясатының құрамдас бөлiгi ретiнде қаралуы тиiс.
Үшіншіден, Бүкіләлемдік дағдарыс (2007 – 2009) жағдайында дамыған
елдердің ақпараттық экспансиясы күшейіп, қазақстандық қоғамның әлеуметтік-
мәдени ахуалына, соның себебінен мемлекеттің тәуелсіздігіне нұқсан келеді.
Сондықтан да ақпараттық қауіпсіздіктің техникалық, технологиялық, құқықтық
аспектілерімен бірге гуманитарлық мәселелерін зерттеу қай уақытта да өзекті
болып табылады.
XXI ғасыр басында, ақпараттық қоғам құру барысында ақпараттық
қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздік жүйесінде алдыңғы қатарға шығып отыр. Бұл
біртұтас мемлекеттік ақпараттық қауіпсіздік саясатын қалыптастырып, оны
дамыту шаралары басымдықты талап етеді. Сондай-ақ, зерттеу тақырыбының
өзектілігі Қазақстанда ақпараттық қауіпсіздік мәселелерінің Әлемдік
дағдарыс жағдайындағы барысы толық зерттелмегендігіне байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда Әлемдік дағдарыс жағдайындағы
ақпараттық саясат осы уақытқа дейін саясаттанушылар тарапынан толыққанды
зерттелмеген деп айтуға болады. Бұған себеп – ақпараттық саясат,
салыстырмалы түрде алғанда, ХХ ғасырдың соңына таман пайда болған жаңа
ұғым. Жалпы ақпарат теориясы, ақпаратты қорғау түсініктері өткен ғасырдың
ортасынан зерттеу объектісіне айналып, ақпараттық технологиялардың тез
дамуы, соған сәйкес дамыған елдер қозғаушысы болып табылатын бүкіләлемдік
жаһандану процесіне даму жолына енді түскен мемлекеттердің тез тартылуы
ақпараттық қауіпсіздіктің өзектілігін күшейте түсті.
Дегенмен, мемлекеттің ақпараттық саясатына қатысты бірнеше қазақстандық
ғалымдардың еңбектерін атауға тұрарлық.
Белгілі ғалым, қоғам және мемлекет қайраткері болған А.С. Сәрсенбаев
алғашқы болып бұқаралық ақпарат құралдарының методологиялық негіздеріне
талдау жасап, өтпелі кезеңдегі Қазақстанның ақпараттық кеңістігінің
қалыптасу жағдайын, қоғамның саяси жүйесіндегі ақпараттық-коммуникациялық
технологиялардың ролін зерттеді, және соған сәйкес туындайтын ақпараттық
қауіпсіздік мәселелеріне шолу жасаған [Сарсенбаев А. Стратегия формирования
информационной политики Республики Казахстан в переходный период: дис. д-ра
полит. наук. – Алматы, 2000. – 225 с.].
Танымал саясаттанушы ғалым Ғ.Ж. Ибраева Қазақстанда демократиялық қоғам
құру жағдайында бұқаралық ақпарат құралдарының ролі мен орны, мемлекеттің
медиакеңістігін қалыптастыру, әлемдік ақпарат кеңістігіне ену жағдайында
мемлекеттің тұтастығын сақтап қалу, қазақстандық халықтың мәдениеті мен
ділін сақтау, сонымен бірге бұқаралық ақпарат құралдарының ақпараттық
қауіпсіздікке әсерін зерттеп, ғылыми негіздеді [Ибраева Г.Ж. Телевидение
Казахстана в период формирования государственности (политические аспекты
обновления и тенденции развития): автореф. д-ра полит. наук. – Алматы,
1996. – 23 с.].
Е.К. Алияров докторлық диссертациясында жаһандық ақпараттану жағдайында
Қазақстанның ақпараттық саясатын қалыптастырудың методологиялық
мәселелерімен бірге мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігінің халықаралық және
нормативтік-құқықтық аспектілеріне көңіл бөлген [Алияров Е.К.
Государственная информационная политика Республики Казахстан в условиях
глобальной информатизации: дис. д-ра полит. наук. – Алматы, 2006. – 317
с.]. Е.К. Алияровтың кейбір ұсыныстары Қазақстан Республикасының
ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасында көрініс тапты.
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігіне халықаралық
әріптестік тұрғыдан саясаттанулық талдау жасаған ізденуші А.С.
Ақшолақованың да (ғылыми жетекшілері профессорлар А.А.Нұрмағамбетов және
Н.В.Романова) еңбегін атап өтуге болады [Акшулакова А.С. Информационная
безопасность Республики Казахстан: дис. канд. полит.наук. – Алматы, 2009. –
140 с.]. Сонымен бірге ақпараттық қауіпсіздіктің нормативтік-құқықтық
аспектілеріне байланысты зерттеу жүргізген заңгер ғалым А.Е. Жатқанбаеваның
ғылыми еңбегі де назар аударарлық [Жатканбаева А.Е.. Теоретические проблемы
конституционно-правового обеспечения информационной безопасности в
Республике Казахстан: автореф. д-ра юрид. наук. – Алматы, 2009. – 42 с.].
Ақпараттық саясаттың техникалық аспектілеріне байланысты қазақстандық
ғалымдар Сарыпбеков Ж.С. [Сарыпбеков Ж.С. Основы теории проектирования
вычислительных систем и сетей: учебное пособие. – Алматы: КазПТИ, 1994. –
141 с.], Бияшев Р.Г. [Айдарханов М.Б., Бияшев Р.Г., Горковенко Е.В.,
Сахариев Б.Б. и др. Парирование угроз безопасности корпоративных
информационных ресурсов. - Алматы: Ғылым, 2003. – 175 с.], Пшенин Е.С.
[Пшенин Е.С. Проектирование систем защиты и безопасности информации:
учебное пособие. – Алматы: КазНТУ, 2001. – 125 с.], Тұрым А.Ш. [Тұрым А.Ш.,
Мұстафина Б.М. Ақпарат қорғау және қауіпсіздендіру негіздері: оқу құралы. –
Алматы: АЭжБИ, 2002. – 97 б.], ізденушілер Аманжолова С.Т. [Аманжолова С.Т.
Стохастические модели и методы процессов защиты информации в распределенной
информационной вычислительной системе на примере системы дистанционного
образования: автореф. к.т.н. - Алматы, 2009. – 26 с.], Капалова Н.А.
[Капалова Н.А. Разработка и исследование генерации и распределения ключевых
последовательностей для поточного шифрования: автореф. к.т.н. - Алматы,
2008. – 24 с.], Д.К.Казимованың [Казимова Д.А. Формирование готовности
студентов к обеспечению информационной безопасности: дисс. канд. пед. наук.
– Караганда, 2006. – 138 с. ] т.б. еңбектерін атауға болады.
Cондай-ақ, ҚР ақпараттық саясатын шетелдік тәжірибемен салыстыра
анықтауда және ақпараттық қауіпсіздіктің негізгі механизмдерін ашып
көрсетуде Р.Бердібаевтың [Бердібаев Р.Ш. Қазақстан Республикасында
ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси механизмдері: фил.ғ.к.дис.
– Алматы, 2010. – 135б.] кандидаттық диссертациясы мен Г.Сұлтанбаеваның
[Сұлтанбаева Г.С. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы саяси коммуникация:
шетелдік тәжірибе және Қазақстан: фил.ғ.д.дис.. – Алматы, 2010. – 360б.]
докторлық диссертацияларын атауға болады. Ақпараттық саясаттың түрлі
аспектілері бойынша зерттеулер жүргізіп, осы саладағы ғылымның дамуына
қомақты үлес қосқан шетелдік ғалымдардың қатарына Н. Винер, З.Бжезинский,
А.И. Ракитов, Г.Г. Почепцов, И.С. Малюхин, В.И. Ярочкин, А.В. Донцов, Н.А.
Брусницын, И.Н. Панарин, А.А. Стрельцов, Ю.М. Батурин, Н.В. Щедрин, А.Е.
Тарас, В.А. Рубанов сияқты т.б. ғалымдарды жатқызуға болады.
Жоғарыда аталған және басқа да ғалымдардың еңбектерін зерттеп, саралау
Қазақстанда ақпараттық саясаттың Әлемдік дағдарыс жағдайындағы қызметінің
әлі де кешенді зерттеуді талап ететінін көрсетті. Ақпараттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері - тарихы мен дәстүрі,
мәдениеті, тілі мен діліне байланысты сұрақтар назар аударуды талап етеді.
Диссертациялық еңбектің басқа зерттеулерден айырмашылығы да осында.
Зерттеу объектісі – Әлемдік дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
Республикасының ақпараттық саясаты.
Зерттеу пәні мемлекеттік ақпараттық басқаруды қамтамасыз ету құралы
ретіндегі ақпараттық саясатты қамтамасыз етудің саяси механизмдері және
оны дамыту процесі болып табылады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - Қазақстан
Республикасында ақпараттық саясатты қамтамасыз етудің саяси механизмдерін
зерттеу және оны дамытудағы мемлекеттік органдардың рөлін анықтау.
Зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді шешу алға
қойылды:
- Ақпараттық саясатты зерттеудің теориялық-методологиялық
негіздерін анықтау;
- Әлемдік дағдарыс жағдайындағы ақпараттық кеңістіктегі мемлекет
пен қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
ерекшеліктерін зерттеу;
- Ақпараттық саясатты жүзеге асырудағы шет ел тәжірибесін
зерттеу;
- Әлемдік дағдарыс пен жаһандану кезеңіндегі Қазақстан
Республикасының ақпараттық саясатты жүргізудің саяси
принциптері мен ерекшеліктерін саралау;
- Жаһандану жағдайында Қазақстанның бұқаралық ақпарат
құралдарының саяси процестерді қалыптастыру мен дамытудағы
рөлін анытау;
- Дағдарысты еңсеру бағытында Қазақстан Республикасының
ақпараттық саясатын ұтымды жүргізу механизмдерін дамытуға
ұсыныстар жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық еңбек отандық ғылымда
Әлемдік дағдарыс кезіндегі Қазақстандағы ақпараттық саясаттың негізгі
механизмдерін кешенді зерттеуге арналған алғашқы еңбектердің бірі деуге
болады. Зерттеу барысында келесі ғылыми жаңалықтарды ашуға қол жеткізілді:
- Әлемдік дағдарыс жағдайындағы ақпараттық кеңістіктегі мемлекет пен
қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету ерекшеліктері зерттелді;;
- Әлемдік ақпараттық кеңістікке ену жағдайында мемлекет пен қоғамның,
жеке адамдардың ақпараттық қауіпсіздігіне келетін қауіп-қатер
рухани тұрғыдан зерттеліп, тәрбие процесі мен ақпараттық
кеңістіктің өзара тәуелділігі анықталып, соған байланысты
ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету механизмдері қарастырылған;
- Ақпараттық саясаттың әлемдік тәжірибелерін қарастыра отырып,
саяси коммуникацияның бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
жүзеге асу механизмдері сарапталды ;
- Әлемдік дағдарыс жағдайындағы қазақстандық бұқаралық ақпарат
құралдарының саяси ұстанымдары мен даму бағыттары анықталып,
олардың демократиялық процестерді жүзеге асырудағы рөлі
айқындалды;
- Әлемдік дағдарыс жағдайында алдыңғы қатарлы дамыған
мемлекттердің ақпарат саласына байланысты заңнамаларына
салыстырмалы талдау жасалып, Қазақстанның ақпараттық саясатын
дамыту мақсатында нормативтік-құқықтық құжаттар жүйесін
жетілдіруге ұсыныс жасалған;
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізін шетелдік және отандық
зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен ақпараттық қауіпсіздік мәселелерін
зерттеудегі жалпы методологиялық сипаттағы негізгі ережелер құрайды.
Зерттеудің методологиялық негізін танымның жалпы ғылыми әдістері,
пәнаралық әдістер, құжаттар мен қолданыстағы заң актілерін статистикалық
сараптау әдістері, жүйелік, салыстырмалық және құрылымдық-функционалдық
әдістер құрайды.
Зерттеудің деректік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы заңы, Қазақстан
Республикасының ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасы Президентінің жолдаулары мен жарлықтары, Қазақстан
Республикасының, ТМД елдерінің ақпарат саласындағы заңдары мен нормативтік-
құқықтық актілері, шетелдік және отандық ғалымдардың еңбегі құрайды.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Диссертациялық еңбектегі теориялық
тұжырымдар ұлттық қауіпсіздік, әсіресе ақпараттық қауіпсіздік, ақпараттық
саясат мәселелеріне арналған зерттеулердің жетілуіне, дамуына көмектеседі.
Диссертацияның тәжірибелік құндылығы. Диссертациялық еңбектің
нәтижелері мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігін дамытуда ескерілуі мүмкін.
Сонымен қатар еңбектің ғылыми жаңалықтары елдің ақпараттық саясаты және
жастар тәрбиесімен айналысатын мемлекеттік құрылымдар, қоғамдық ұйымдар мен
мүдделі азаматтар үшін қызығушылық тудырады деп есептейміз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Ақпараттық саясатта БАҚ және мемлекет арасындағы қарым-қатынас даму
типологиясының бірнеше модельдері қарастырылады. Олардың қатарында әлем
елдерінің ақпараттық саяси жүйесінде кеңінен танымал: тәуелсіз баспасөз
немесе еркін идея нарығы моделі, әлеуметтік жауапкершілік моделі,
демократиялық өкілдік моделі, кеңестік социалистік модель, авторитарлық
модель, даму моделі (үшінші әлем елдері моделі). Аталмыш модельдердің қай-
қайсы болмасын қазақстандық саяси билік пен БАҚ арасындағы қарым-қатынасты
нақты айқындай алмайды, дегенмен сол аталған модельдердің бірқатарының
кейбір элементтері көрініс тапқан. Демократиялық даму жолындағы Қазақстан
үшін БАҚ түрлі саяси мүдделердің тоғысқан алаңы болып отыр. Сондай-ақ,
қазіргі Қазақстан жағдайында мемлекет пен БАҚ қарым-қатынасына авторитарлық
және даму моделъдерінің аралас келуі тән.
2. Бүгінде елімізде ақпараттық қоғам құру процесі қарқынды жүріп жатқан
жағдайда ақпарат, ақпараттық байланыстар қоғамның кез-келген саласының
негізгі өзегіне айналып отыр. Ақпараттық байланыстар саяси жүйенің қан
тамыры секілді, оның құрамдас бөліктері мен элементтеріне нәр береді, өзара
байланысын, іс-қимылын қамтамасыз етіп отырады. Басқаша айтқанда, саяси
жүйенің, оның құрамдас бөліктерінің дұрыс қызмет атқаруы ақпараттың
объективтілігінен, нақтылығынан, дер кезінде жетуінен тікелей тәуелді.
Яғни, кез-келген мемлекеттің, ондағы мемлекеттік басқару формаларына
қарамастан, оның саяси жүйесінің барлық құрамдас бөліктерінде (саяси
институттар, саяси қатынастар, саяси нормалар мен принциптер, саяси сана
мен саяси мәдениет) ақпараттың қалыптастырушы, үйлестіруші, байланыс
факторы ретінде алатын орны ерекше болмақ және ол дами бермек. Өйткені
ақпараттық технологиялардың, ақпарат таратудың жаңа әдістерінің, соның
ішінде бүгінгі күні Қазақстанда ресми түрде бұқаралық ақпарат құралдарына
теңестірілген Интернет желісінің дамуымен бірге саяси жүйенің
коммуникативтік қызметі де жандана түседі. Мемлекеттік билік те бұл
жаңалықтарға қызығушылық танытып, соның нәтижесінде электрондық үкімет
сияқты жаңа жобалар, ақпараттық-коммуникациялық саяси институт туындап
отыр. Сонымен бірге ақпаратты өндіру-тарату процесі мен компьютерлік
техниканың шапшаң дамуы мемлекеттік басқарудың құрылымы мен механизмдеріне
айтарлықтай әсер етуде. Бүгінгі ақпарат тасқыны толассыз күшке айналған,
бүкіләлемдік дағдарыс кезіндегі қалыптасқан жағдайда қоғамдағы ақпараттың
рөлі мен орны ерекше болып отыр. Бұл өз кезегінде мемлекеттің, қоғамның
және жеке адамдардың ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінің
күрделенуіне ықпал етуде.
3. Жаһандану бүкiл әлемдi ең жаңа озық технологиялар мен ақпараттық
кеңiстiк арқылы қаржы-экономикалық, қоғамдық-саяси және мәдени
байланыстардың ашық жүйесiне тартуды бiлдiредi. Ақпараттық -
коммуникациялық технологиялардың көмегімен қарқынды жүріп жатқан әлемдік
жаһандану үдерісі кез-келген өнеркәсібі дамымаған елдерді бағындырып алу
қаупі бар. Дамушы елдердің қатарына жататын Қазақстанның Әлемдік дағдарыс
жағдайында қоғамның түгелге дерлік салалары үшін ақпараттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету өзекті болып табылады. Әсіресе рухани салада ақпараттық
саясатты жүзеге асыру мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының маңызды
бөлігі ретінде қарастыруды талап етеді. Өйткені әлемдік ақпараттық
кеңістіктің ықпалы ұлттық рухты жаңғыртып, дамытуға, ұлттық рухтың
компонеттерінің бірі ұлттық мәдениеттің, мемлекеттік тілдің дамуына
айтарлықтай кедергі келтіруде. Ал ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің аса
маңызды шарты – бұл әлемдік бәсекелестік үдерісінде табысқа жетуге
мүмкіндік беретін күшті рух пен білім, яғни қазақстандық патриотизмді
қалыптастыру болып табылады [15]. Сондықтан Қазақстанда ақпараттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету механизмдерінің бірі ретінде кешенді тәрбие
жұмысы қарастырылуы тиіс.
4. Әлемдік дағдарыс жағдайындағы Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің негізгі саяси механизмдерінің бірі заңнамалық,
нормативтік-құқықтық актілер жүйесі техника мен технологиялардың даму
үрдісіне сәйкес жетілдіріліп отыруы тиіс. Заң шығару процесінде негізгі
шаралар ретінде тыйым салу, қорқыту-үркіту, жазалау емес, үйрету,
түсіндіру, көмек көрсету жұмыстары жүргізілу керек. Қолданыстағы заңнама
негізінен мемлекеттік ақпараттық ресурстарды, сонымен бірге ақпарат
саласында мемлекеттің мүддесін, мемлекеттік биліктің құқығын қорғауға
бағытталған. Ал азаматтардың Конституциямен анықталған еркін ақпарат алу,
сонымен бірге олардың дербес мәліметтерін қорғау құқығын реттейтін
заңнамалық актілер жетіспейді. Сондықтан Ақпарат және ақпаратты қорғау,
Дербес мәліметтер туралы заңдар қабылдау қажеттігі туындап отыр. Сонымен
қатар қолданыстағы және болашақта қабылданатын, өзгертілетін және
толықтырылатын заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің
мемлекеттік тілдегі және орыс тіліндегі нұсқаларының мағынасы жағынан
сәйкестігіне көңіл аударуды қажет етеді.
5. Ақпараттық коммуникациялық технологиялар мен байланыс
инфрақүрылымының дамуы аталған ақпараттық қозғалыстарды таралуы, кері
байланысы, езара алмасуы мүмкіндіктерімен қатар, сол ақпаратгық қозғалысқа
қатысушы субъектілердің саяси білімі, саяси мәдениеті, саяси санасы мен
саяси қатысуына ьщпал етуі әлеуетті күрделі құрылым ретінде дами бермек.
Саяси ақпаратты зерттеу саласындағы теориялардың көптігі методологиялық
түрғыдан негіздеуде қиындықгар тудыратыны анық. Олардың қатарында: кез
келген дамып келе жатқан білім саласы сияқты қазіргі заманғы саяси
коммуникативистика бірқатар іргелі проблемаларға қатысты қарама-қайшы
пікірлерден арыла қоймады; зерттеу пәні жайында, яғни зерттеу объективті
сипатга болуы тиіс пе, керісінше, сыни-субъективтік түрғыда болуы керек пе
деген пікірталастар өрбуде; саяси кибернетиканың ақпараттық ықпал етудегі
заңдылықтары саяси жүйеде ақпарат алмасу механизмі қалыптасуына ықпалы
артып отыр.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Магистрлік диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Халықаралық журналистика кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды. Диссертацияың егізгі нәтижелері 2 ғылыми мақалада жарыққа шықты.
Зерттеу құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, төрт
тақырыпшадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
1 АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ
1.1 Ақпараттық коммуникация және оның озық үлгілері
Өркениет дамуының ақпараттық кезеңі адам әрекетінің барлық саласын
басқаруда, соның ішінде саясатта да күн тәртібіне түбегейлі жаңа ақпараттық
тәсілдердің даму қажетгілігін ұсынуда. Сондықган саясат әлеміне, билік үшін
күрес-тайталастың әлеміне қазіргі кезде ақпараттық принциптерге сүйенген
коммуникациялық байланыс технологиялары белсене енуде. Саясатты басқару
жэне алға қойылғанған саяси мақсаттарға жету үрдістеріндегі менеджерлік,
маркетингтік жэне жарнамалық тәсілдердің өзектілігін әлеуметтік салаларға
ғылыми әдістемелердің жүйелі түрде енуінен деп санауға болады.
Ақпарат түсінігі қоғамда тірі организмдердің бір-бірімен өзара байланыс
орната бастаған уақыттан бері адам мен табиғаттың, адам мен адамның өзара
түсіністік орнатып, сөйлесе бастауынан пайда болып, өмір сүріп келеді.
Жаһандану дәуірінде ақпараттандыру мәселесіне мүдделілік ақпараттың
қоғам өмірінің барлық саласындағы рөлінің артуымен байланысты. Сондықтан
ақпараттық қауіпсіздік мәселесі әлем жұртшылығының алдында тұрған өзекті
мәселенің бірі болып табылмақ. Ақпараттық саясат ең алдымен ақпараттық
қауіпсіздікті жүзеге асырудан туындайтыны анық. Ақпараттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және компьютерлік қылмыспен күрес саласындағы маңызды
оқиғалардың бірі ретінде 2000 жылы Париж бен Берлинде Сегіз елдің
қауіпсіздік және киберкеңістіктегі келісім мәселелері жөніндегі мемлекеттік
және коммерциялық ұйымдары өкілдерінің қатысуымен өткен халықаралық
конференцияларды атап өтуге болады. Конференцияларда электрондық сауданы,
сындарлы инфрақұрылымды қорғау және қылмыстың алдын алу, қауіпті болжау
арқылы киберкеңістікте өзара сенімді арттыру, ақпараттық технологияларды
пайдаланушы қылмыскерлерді анықтау және табу мүмкіндіктерін арттыру,
киберкеңістікте қауіпсіздік пен өзара сенімді қамтамасыз ету мақсатында
мемлекеттік құрылымдар, жеке сектор, тұтынушылар арасындағы әріптестік
қатынасты жетілдіру сияқты мәселелер қаралып, сегіздіктің басшылары 2000
жылдың 22 шілдесінде қылмыстан қауіпсіз және еркін әлемдік киберкеңістік
құруға қажетті барлық шаралардың маңыздылығын ескеріп, жаһандық ақпарат
кеңістігінің Окинава Хартиясына қол қойған болатын. Құжатқа сәйкес
ақпараттық және коммуникациялық технологиялар XXI ғасырдағы қоғамның барлық
саласына әсер етуші және қуатты күштің бірі болып саналады [Василь
Поливанюк. Правовые проблемы обеспечения информационной безопасности
http:www.crime-research.ruarticl es Polivan08032. – 2003. – 11
сентября]. Осыған байланысты бірнеше европалық мемлекеттерде, кейінірек
біздің елде де ақпараттық қауіпсіздік түсінігі заңды түрде бекітілді.
Барлық ғылымдар үшін ортақ болып табылатын ақпарат түсінігі бойынша
классикалық анықтама жоқ. Ғылымның әрбір саласында сол ғылым үшін маңызды
болып табылатын ақпараттың жекелеген түсініктері қолданылады. Мысалға,
жүйелер теориясы үшін ақпарат жүйені ұйымдастырушы шара ретінде қолданылса,
ал таным теориясы үшін ақпарат білімді толықтырушы, өзгертуші құрал ретінде
қолданылады. Ақпарат ретінде алынған мәліметтердің барлығы емес, тек әлі
белгісіз және тұтынушы үшін жаңа болып табылатын мәліметтер қарастырылуы
мүмкін. Бұл орайда ақпарат белгісіздікті жою шарасы ретінде қарастырылады.
Ал машинада өңдеу үшін ақпарат белгілі бір программалық тілде құрастырылған
сигналдар тізбегі болып беріледі. Техникалық мамандар үшін ақпарат –
тасымалдау және өңдеу объектілері болып табылады.
Ақпарат түсінігі латынның informatio (түсіндіру, баяндау, хабардар
ету) деген сөзінен шыққан, энциклопедиялық түсіндірмелерге сәйкес 1) істің
жағдайы, қандай да болмасын оқиға немесе біреудің қызметі туралы хабарлау,
мәлімет беру; 2) 20 ғасырдың ортасынан бастап адам мен адам, адам мен
автомат, автомат пен автомат арасындағы деректер алмасуды, жануарлар мен
өсімдіктер арасындағы сигналдар алмасуды, тұқым қуалаушылық белгісін бір
клеткадан басқа бір клеткаға, бір ағзадан екінші бір ағзаға жеткізуді
қамтитын жалпығылымдық ұғым; 3) кибернетиканың негізгі ұғымдарының бірі
болып табылады [Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. – Алматы, 1998. – 1-том].
Қоғам өмірінде оның дамуы үшін анықтаушы, қозғалтқыш күш ретінде
ақпарат негізгі рөл атқарады. Әсіресе бұқаралық ақпарат құралдарының,
телекоммуникация мен байланыс, электроника мен кибернетика жүйелерінің
дамуының арқасында ақпараттың жеке адамның дамуына, экономика мен ғылымға,
жалпы қоғамға ықпалы арта түседі. Сонымен бірге жеке адамның да ақпараттың
көп көлемін қабылдап, оны жүйелеп, талдауға, соған байланысты белгілі бір
шешім қабылдауға мүмкіншілігі арта түседі. Ақпараттық қоғамда жеке адамның
шығармашылық қабілеті оның ақпараттық ресурстарына, яғни ақпараттық
сұранысы мен ақпараттық қабілетіне байланысты болады. Ақпараттық қоғамда
адам қоғамның шешуші шығармашылық факторы және басты ақпараттық ресурсы
болып табылады [Дятлов С.А. Принципы информацонного общества
http:hghltd.yandex.ruyandbtm?url =http:
di.iis.ru:82arcinfosocemag.nsf.] .
Негізгі ақпараттық ресурс мемлекеттік және мемлекеттік емес болып
бөлінеді. Сонымен бірге, ол жеке адамның, мемлекеттік үкімет органдарының,
жергілікті басқару органдарының, мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың да
меншігінде болуы мүмкін.
Қазіргі таңда қашықтан оқыту технологиялары, автоматтандырылған
офистер, бұйымдардың бүкіләлемдік тізбесі қолданысқа енді. Табиғи
байлықтарды, экологияны, үкіметтердің ақпараттық саясатын басқаруға
арналған геоақпараттық жүйелер жобалануда. Әрбір ел ақпарат көздеріне,
ақпаратты тасымалдау және де өңдеу құралдарының тиімділігі мен даму
деңгейіне тәуелді болып отыр, яғни, қоғамды ақпараттандыру процесі, дәлірек
айтсақ, ақпараттық қоғам құру процесі жүріп жатыр.
Ақпараттандыру туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11
қаңтардағы N 217 Заңында Ақпараттандыру – ақпараттық технологияларды
пайдаланудың негізінде электрондық ақпараттық ресурстарды, ақпараттық
жүйелерді қалыптастыруға және дамытуға бағытталған ұйымдастырушылық,
әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық процесс делінген. Яғни
ақпараттандыру процесі ақпараттық ресурстарды құру және оларды пайдалану
негізінде азаматтардың, мемлекеттік органдардың, жергілікті басқару
органдарының, ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктердің ақпараттық сұранысын,
құқықтарын қанағаттандыруға тиісті жағдай жасау керек, сонымен қатар
азаматтардың ақпараттық мәдениетін арттыруы тиіс[Бердібаев Р.Ш. Қазақстан
Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси
механизмдері: фил.ғ.к.дис. – Алматы, 2010. – 15б.].
Ақпарат ағынының жылдамдығымен бір ғана мәлімет бірнеше жолмен –
поштамен, радиомен, теледидармен, телефонмен, газет-жорналдармен таралуы
мүмкін, сонымен бірге әртүрлі тасымалдағыштарға жазылып, компьютерлік
торапқа да енгізілуі мүмкін. Ақпаратты тарату мен орналастырудың қазіргі
замандағы түрлі әдістері мен құралдарының жиынтығынан ақпараттық кеңістік
құралады. Белгілі ғалым Г.Ибраева ақпараттық және медиакеңістікке былайша
түсініктемелер береді: Ақпараттық кеңістік – субъектіден субъектіге
берілетін барлық ақпаратты қабылдау және тарату ортасы. Ақпараттық
кеңістікте әр түрлі деңгейдегі (саяси, экономикалық, әлеуметтік т.б.)
ақпарат орналасуы мүмкін. Бұл – ақпараттың көбі қоғамға қызығушылық
тудырмағандықтан жабық болады. Егер ақпараттық кеңістікті пирамида
есебінде елестетсек, онда оның тек жоғары жағы ғана медиакеңістік болып
табылады. Ал медиакеңістік бұқаралық ақпараттың таралу ортасы. Ақпарат оны
қоғам үшін таратқан субъектінің жауапкершілігіне сәйкес бұқаралық сипатқа
ие болады [Ибраева Г. Демократизация информационного пространства
Саясат. – 2001. – май. – № 5].
Ақпараттық технологиялардың қарқынды өсуі салдарынан XX ғасыр
ақпараттандыру ғасырына айналды. Бұл ғылым мен экономиканың дамуына жағдай
жасауымен қатар жеке адам, қоғам, мемлекет қауіпсіздігі үшін жаңа
проблемалардың туындауына әкеліп соқты.
Саясаттану ғылымында бұқаралық ақпарат құралдары қоғамның саяси
жүйесінде институционалдық кіші жүйенің бір бөлігі ретінде қарастырылады.
Ал институционалдық кіші жүйе өз кезегінде саяси биліктің іс-әрекетімен
байланысты институттардың тобынан тұрады [Политология: учебник для
студентов высших учебных заведений под общей редакцией А.Н. Нысанбаева
–Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – 367 с.].
Қоғамның саяси жүйесі құрылымының ақпараттық-коммуникативтік компоненті
– бұл саяси тыныс-тіршіліктің күретамыры және партиялар мен мемлекеттің
арасында, саяси және экономикалық қосалқы ішкі жүйелердің арасында,
таптардың, әлеуметтік топтардың, ұлттардың, елдегі жеке адамдардың арасында
белгілі бір саясатты талдауға және өмірге енгізуге байланысты саяси билікті
ұйымдастыруға және дамытуға қатысты қалыптасқан өзара әрекет етудің әрқилы
қарым-қатынастары мен түрлерінің жиынтығы. Сонымен бірге ол әрқилы елдердің
саяси жүйелері арасындағы өзара байланыстардан да тұрады. Яғни, ақпараттық-
коммуникациялық шағын жүйе екі түрлі қызмет атқарады: жүйенің ішкі
элементтерінің арасында байланыс орнатады және оны сыртқы әлеуметтік
ортамен өзара әрекеттестіреді [Өтеулиев С. Қазақстанның саяси жүйесіндегі
электронды үкіметтің орны мен рөлі. Ақиқат. – 2009. – №12. – 30-32 бб.].
Саяси жүйенің құрамындағы ақпараттық байланыстарға саяси биліктің түрлі
деңгейлері мен буындарының арасындағы ақпараттың толықтығын, шыншылдығын,
нақтылығын және дер кезінде жетіп отыруын қамтамасыз ететін байланыс
жүйесі, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдары – теледидар, радио, газет-
журналдар жатады. Ақпараттық байланыстар саяси жүйенің қантамыры секілді,
оның құрамдас бөліктері мен элементтеріне нәр береді, өзара байланысын, іс-
қимылын қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, саяси жүйенің, оның құрамдас
бөліктерінің дұрыс қызмет атқаруы ақпараттың объективтілігінен,
нақтылығынан, уақытында жетуінен тікелей тәуелді. Бұқаралық ақпарат
құралдарын Төртінші билік деп атайтыны да сондықтан. Бұқаралық ақпарат
құралдары саяси шешімдерді, атқарылып жатқан істің жай-күйін көпшілікке
жеткізу арқылы саяси мәдениеттің қалыптасуына, жұртты жұдырықтай
жұмылдыруға үлкен ықпал жасайды. Бүгінгі ақпарат тасқыны толассыз күшке
айналды, бүкіл әлемдік ақпараттық кеңістік қалыптасқан, интернет жүйесі
дүниені торлап алған жағдайда ақпараттық байланыстың, бұқаралық ақарат
құралдарының саяси маңызы ерекше артып отырғанын атап өткен дұрыс [Сыдықов
Ұ. Саясаттану: оқулық. – Алматы: ҚазҰТУ, 2006. – 160 б.].
Ақпараттық кеңістік пен басқару жүйелеріндегі заманауи техника мен
технологиялардың көптеп қолданылуы жалған ақпараттың қолданылу аясын,
мүмкіншілігін арттыра түседі. Жалған ақпараттың айналасында түсінбеушілік,
шатасу көп болған сайын, яғни, оның құрамында жартылай шынайы ақпарат
болса, жалған ақпараттың көздеген мақсатына жету мүмкіншілігі де арта
түседі.
Қазіргі адамзат қоғамында, сонымен қатар мәліметтерді өңдеу
технологияларында болып жатқан күрделі өзгерістер ақпаратты қорғау
мәселесінің мән-мағынасына әсер етіп отыр. Мысалы, шетелдік әдебиеттердің
мәліметтеріне сәйкес, 70-жылдардың соңына қарай ақпаратты жинау, өңдеу,
пайдалану саласындағы қызмет түрі АҚШ-тың ұлттық айналымдағы өнімінің 46%-
на жетіп, ал жалпы еңбекақы сомасының 53%-н құраған [Бердібаев Р.Ш.
Қазақстан Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси
механизмдері: фил.ғ.к.дис. – Алматы, 2010. – 24б.]. Ақпаратты өңдеу
индустриясы жаһандық деңгейге жетті. Үйдегі компьютерден әлемдік есептеу
торабына шығу мүмкіншілігі пайда болды. Электрондық ақшалардың пайда
болуы көп көлемді ақшаларды ұрлауға себеп туғызды. Баспасөзде, түрлі
әдебиеттерде автоматтандырылған мәліметтерді өңдеу жүйелерінен ақпарат
ұрлау фактілеріне байланысты көптеген мәліметтерді кездестіруге болады,
яғни аталған мәселелердің маңыздылығын, өзектілігін көрсетіп отыр.
Ғылыми-техникалық революцияның қылмыстық әрекеттерінің бірі – хакер,
крэкер деген ұғымдар қолданысқа енді. Хакерлер (hacker – ағылшынша) деп
бөгде компьютерлік жүйелерге, желілерге ұрланып кіріп, сол арқылы пайда
табатындар. Ескеретін жағдай – олардың арасында пайда табуды көздемей, тек
істеген ісінен ләззат алатын бұзақылар да бар. Хакерлер ақпаратттық
технологияларды жетік меңгергендер. Телефон және үй компьютері арқылы олар
ірі өндіріс орындарының, ғылыми-зерттеу институттарының, банктердің және
т.б. мәліметтер тарату тораптарына қосылып, көптеген мәліметтерді оңай
иемдене алады. Хакерлер гамбургтік Хаос-компьютер сияқты өздерінің
жасырын клубтарын құра отырып, бір-бірімен электрондық пошта арқылы
мәліметтермен, оның ішінде парольдермен, техникалық ақпаратпен, т.б.
алмасады.
Соңғы кезде кең таралған компьютерлік қылмыстың бірі – компьютерлік
вирустар, яғни белгілі бір сигналдармен жұмыс істейтін арнайы программалар
жасау болып табылады. Бұдан басқа, мәліметтерді өңдеу жүйелеріндегі
ақпаратқа рұқсат етілмеген қол жеткізудің көптеген түрі бар. Олар:
мәліметтерді қарау, көшіру, орнын ауыстыру; жалған программалар осы
мақсаттта байланыс каналдары мен желілерге қосылу; жөндеу және ақаулы
программалар мен құрылғыларды пайдалану, жанама электромагниттік сәулелену
сигналдарын қабылдау; аппаратураның ақауларын, операторлар мен
программалардың қателерін пайдалану және т.б. Аталған қылмыстардың алдын
алу және болдырмау үшін тиісті шаралар жүйесін жасап, оны жетілдіріп отыру
қажет. Бұл шаралардың тиімді атқарылуы ақпаратты қорғауға мүмкіндік
береді.
Ресей ғалымы Л.И. Шершнев Ақпараттық қауіпсіздік – мемлекеттің,
қоғамның, әлеуметтік топтың, тұлғаның ресурстары мен ақпараттық ағымдары
үшін өміршеңдікті, тұрақты даму мен қызмет етуді, ақпараттық қауіпке,
адамдардың психикасы мен қоғамдық және жеке санаға кері әсер ететін
ақпараттық ықпалға және компьютерлік желілер мен басқа да технологиялық
ақпараттық бастауларға қарсы тұруды білдіреді [Шершнев Л.И. Информационная
безопасность России Безопасность. – 1993. – № 11-12.] десе, ал
қазақстандық саясаттанушы ғалым Г.Ж. Ибраева: Ақпараттық қауіпсіздік –
қоғам субъектілері мен мемлекетке тұлға мен қоғам мүдделерін қорғау
мақсатында дұрыс шешім қабылдау үшін шұғыл, объективті ақпаратты алу
мүмкіндігіне ие болу деп анықтама береді [Ибраева Г.Ж. СМИ и
информационная безопасность: прогнозы и реалии Вестник КазНУ. Серия
журналистики. – 2002. – №2.].
Ақпараттық қауіпсіздікке байланысты мәселелерді талдаған кезде
ақпараттық қауіпсіздіктің өте жоғары жылдамдықпен дамып келе жатқан сала –
ақпараттық технологияларға байланысты екенін ескерген жөн, яғни, заңдар,
оқу курстары, программалық-техникалық бұйымдар сияқты жекелеген шешімдер
емес, техникалық прогресстің көшіне ілесе алатын жаңа шешімдер
механизмдерін қарастыру маңызды.
Әкімшілік деңгейдегі ұйымның басшылығы жасайтын шаралардың негізі
қауіпсіздік саясаты болып табылады. Қауіпсіздік саясаты дегеніміз ақпаратты
және соған қатысты ресурстарды қорғауға бағытталған басшылыққа алынатын
құжатталған шешімдер жиынтығын айтамыз. Қауіпсіздік саясаты ұйымның
ақпараттық қауіпсіздік саласындағы басты бағытын, сонымен қатар басшылық
ұйғарымымен маңызды болып саналатын ресурстар түрін және назар аударатын
шараларды анықтайды.
Қауіпсіздік саясаты ұйымның ақпараттық жүйелеріне келетін нақты
қатерлерлерді талдау негізінде құрылады. Болуы мүмкін қатерлер талданып,
қорғау стратегиясы анықталған соң, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін бағдарлама қабылданады. Осы бағдарламаға сәйкес ресурстар бөлініп,
жауапты адамдар тағайындалады, бағдарламаның орындалу барысын бақылау
тәртібі анықталады.
Мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігіне әсер ететін сыртқы және ішкі
қауіп түрлері бар. Сыртқы қауіпке:
– ішкі саяси жағдайды ушықтыру мақсатында таратылатын жалған
немесе бұрмаланған ақпарат;
– сыртқы күштер тарапынан мемлекеттік маңызы бар ақпаратты
иеленуге талпыныс;
– радиоэлектрондық соғыс;
– жастардың сана-сезімін жаулауға арналған рухани-мәдени және
идеологиялық экспансия жатады.
Ішкі қауіпке мыналар жатады:
– байланыс каналдарының техникалық әлсіз қорғалуы;
– ақпараттық, телекоммуникациялық технологиялардың даму
деңгейінің төмендігі, олардың төмен сапасы;
– қоғамдық теріс пікір қалыптастыруға мақсатты бағытталған
жалған немесе бұрмаланған ақпараттар;
– компьютерлік қылмыстар мүмкіншілігі.
Ақпараттық қауiпсiздiк саласындағы мемлекеттiк саясат ақпараттық
қатынастар субъектiлерi мүдделерiнiң келiсiлуiн, қоғамдық және үкiметтiк
емес ұйымдардың кеңiнен өкiлдiк етуiмен мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың
тиiмдi жұмысын ұйымдастыруды көздейдi [Бердібаев Р.Ш. Қазақстан
Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси
механизмдері: фил.ғ.к.дис. – Алматы, 2010. – 135б. ].
Жоғарыда көрсетілген Ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасын
қабылдаудың өзектілігі туралы саясаттанушы Е.Қ. Алияров докторлық
диссертациясында атап өткен болатын. Бұл тұжырымдаманы даярлап, қабылдауда
Қазақстан билігі Ресей федерациясының тәжірибесіне [Доктрина
информационной безопасности Российской Федерации от 9 сентября 2000года
http:www.infotecs.rulawdoctrina .htm.] сүйенгені байқалады.
Жалпы, Қазақстанның мемлекеттік ақпарат саясатын қалыптастырып,
дамытуда қомақты зерттеулер жүргізген, белгілі ғалымдар А.С.Сәрсенбаевтың
және Г.Ж.Ибраеваның [2, 3] еңбектерін атап өтуге болады.
А.Сәрсенбаевтың докторлық диссертациясында ақпараттық қауіпсіздік
аспектілері сыртқы және ішкі болып жіктелген:
Соңғы уақытта әлем жұртшылығын толғандырып отырған жаһандану үрдісі
туралы бұхаралық ақпарат құралдарының қай түрiнде болмасын, сонымен қатар
ғылыми еңбектерде, симпозиумдар мен конференцияларда аз айтылып жатқан жоқ.
Жаһандану – бүкiл әлемдi ең жаңа озық технологиялар мен ақпараттық
кеңiстiк арқылы қаржы-экономикалық, қоғамдық-саяси және мәдени
байланыстардың ашық жүйесiне тартуды бiлдiредi. Бұл обьективтi процесс,
оның қарқыны қазiрдiң өзiнде жеделдей түсуде.
Жаһанданудың субьектiлерi мен қозғаушы күшi өнеркәсiптiк дамыған
елдер, сол елдерде орналасқан трансұлттық корпарациялар мен әлемдiк қаржы
орталықтары болып табылады. Олардың дамушы елдердi өздерiне бағынышты етiп
алуының нақты қаупi бар. Өткiзу рыноктары үшiн және ресурстарға қол жеткiзу
жолындағы күресте дамушы елдер, жаһандану субьектiлерi емес, оның
обьектiлерiне айналуда [Қошанов А. Тұрақты даму және экономикалық
қауiпсiздiк Егемен Қазақстан. – 2002. – 27 шілде.].
Профессор, қоғам қайраткері А.Айталының айтуынша, жаһандану
(“глобализация”, “глобализм”) ұғымдары XX ғасырдың 80-жылдары АҚШ-та
қолданыла бастады. Алғашқы еңбектердің аттары “Шекарасыз әлем”, “Біртұтас
әлем”, “Біртұтас экономика” деген аттармен жарық көрді. Өзара байланыстар
тек экономиканы ғана емес, мәдениеттер мен идеологиялар жасаушы, өндіруші
Голливуд сияқты трансұлттық корпорациялардың, білім мекемелерінің
ықпалының ұлғаюына ұласты. Олар тек тауар, капитал, технология, ақпарат
емес, идеялардың да, тіпті ірі тұлғалардың айналымға түсуіне дем берді.
Жаһандану әлемнің тұтастығын, өзара байланысын, өзара тәуелділігін, өзара
икемділігін қоғамдық санаға сіңірді. Шындығында, бұл бүкіл әлемді бір
қалыпқа салу емес, бірлесу, топтастыру, әр түрлі, әр текті ұлттық, діни,
саяси мүдделердің, өркениеттердің ықпалдасуы. Жаһанданудың сапалық мәні
осында. Бірақ жаһандану қоғамның барлық саласына ықпал жасайтын күрделі,
екіжақты құбылыс. Көлік, коммуникациялық және ақпараттық технологиялар
негізінде кеңістік барынша тығыздалды. Мерзім өлшемі де өзгерді, бұрын
күндер, айлар, жылдарды талап ететін іс-әрекет енді қас- қағымда жүзеге
асатын болды. Мемлекетаралық байланыстар тереңдеді [Амангелді АЙТАЛЫ.
Жаһандану және ұлт мәселесі Егемен Қазақстан. – 2008. – 27 ақпан.].
Қазіргі таңда біртұтас Интернет-уақыт енгізу мәселелері талқылануда.
Сонымен бірге, интернет арқылы электрондық сауда жүргізу жұмыстары да жаңа
заңнамалық база жасауды талап етеді. Ақпарат экспорты мен импортына
кедендік бақылау мәселелері де талқылануда.
Экономикалық және әлеуметтік жаһандану процесінің мәні – оның адамдар
мен қоғамға білімдері мен идеяларын тиімді пайдалануға, инновациялар
жүйесін дамытуға мүмкіншілік жасау болып табылады. Алға қойған мақсаттарға
жету, пайда болған мәселелерді шешу ұлттық және халықаралық тиімді
стратегиялар жасауды, сонымен бірге жаһандану процесінің қоғамға әкелетін
жаңа залалдарын зерттеп отыруды талап етеді. Осы орайда белгілі
қазақстандық саясаттанушы ғалым К.Л. Сыроежкин: Жаһанданудың негізгі
субъектілері ұлттық мемлекеттер емес, одан да жоғары тұрған экономикалық,
қаржылық, әскери және қоғамдық құрылымдар. Олар үлкен күшке ие болғандығы
сондай, тіпті бүтіндей мемлекеттерге өз талаптарын орындатып отыр. Соңғы
кездері әлемде болып жатқан оқиғалар бұндай беталыстардың күшейе түсетінін
көрсеткеткендей деп есептейді [Сыроежкин К.Л. Мировые тенденции и проблемы
безопасности в Центральной Азии Материалы международной научно-
практической конференции, посвященной памяти доктора полит. наук,профессора
Машана М.С. Безопасность: международная, региональная, национальная
(системный подход). – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – С. 37-42].
Бүкіл әлемде өтіп жатқан ақпараттық қоғам құру процесі өзгеше
қасиеттерімен ерекшеленеді. Эксперттер жаһандануды негізгі үш қасиетімен
сыпаттап отыр. Олар:
– Жаһандық ақпараттық тораптарды дамыту;
– Қаржылық жүйелерді компьютерлендіру;
– Көліктік тораптарды дамыту.
Бұл тораптардың барлығында жаһандық байланыс негізінен жергілікті
тораптардың орталықтары (шет ел баспасөзінде хаб деп аталады) арасында
болады. Сондықтан тораптармен жабдықталған кеңістік біртекті болмайды. Ал
кейбір орталықтардың басқаларға қарағанда мүмкіншіліктері артық болады.
Яғни бұндай гравитациялық орталықтарда коммуникацияның түрлі құралдарына,
сонымен бірге білімге деген қол жетімділік жеңіл болады. Бұндай
орталықтарда білімді тұрғындардың көптеп топтасуы байқалады, өйткені
экономикалық шаралардың көбі осында өтеді. Қазіргі таңдағы жаһандық әлем
осындай әмбебап орталықтардың тобынан тұрады. Жаһандық орталықтар миграция
орталықтарына айналып, ондағы жергілікті тұрғындардың басқа тұрғындарға
қарағанда құқығының, мүмкіншіліктерінің артық болуына байланысты,
әлеуметтік теңсіздіктерге әкеп соғады.
Жаһандану процесі әлемдік ақпараттық байланыстарға жаңа тәуелсіз
мемлекеттерді тартуда. Бұл елдерде жаңа ақпараттық технологияларды,
коммуникациялық менеджменттегі инновацияларды игеру бұрынғы ақпараттық
өрісті трансформациялау процесімен қатар жүрді. Өтпелі қоғамда ақпараттық
жүйелерді жаңалау, оларды техникалық жабдықтау және ашықтық, демократиялық
дәрежесі бойынша дамыған елдердің стандарттарына сәйкестендіру мәселелеріне
әлеуметті медиалан-дырудың жаһандық мәселелері қосақталды.
Қоғамды жаппай ақпараттандыру халықаралық қатынастардың дәстүрлі
ойыншылары – мемлекеттермен бірге мемлекеттік емес құрылымдардың рөлінің
артуына жағдай жасап отыр. Қазіргі заман қоғамының тіршілік ету салаларының
ішінде жаңа сала – ақпараттық сала бірінші орынға шықты. Ақпараттық сала
жаңа ресурс ретінде ақпаратпен және ақпаратты иемденуге бағытталған
күрестен туындайтын жаңа қайшылықтармен ерекшеленеді. Осыған байланысты
ақпараттық қауіпсіздікке қатысты жаңа қауіп-қатерлер туындайды. Бұндай
жағдайда мемлекеттің аса маңызды функциясы ретінде ұлттық қауіпсіздік
түсінігіне жаңаша көзқарас қалыптасады. Жаһандану жағдайында әскери күш
түсінігі де өзгеріске ұшырап, бұрынғы дәстүрлі әскери қарудан ақпараттық
қарудың маңызы арта түседі. Ақпараттық технологиялардың қорғаныс
саласындағы рөлінің артуы көптеген батыс елдерін, әсіресе АҚШ-ты қарулы
күштер құрылысына жаңа тораптық соғыс сияқты тұжырымдамаларды белсенді
түрде енгізуіне мәжбүр етті [Бердібаев Р.Ш. Қазақстан Республикасында
ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси механизмдері: фил.ғ.к.дис.
– Алматы, 2010. – 135б. ].
Ә. Нысанбаев осы тұрғыда Әлемде жаһандану, нақтылай айтсақ
біркіндіктік жаһандану процесі қарқынды жүруде. Оның кіндігі АҚШ болып
отыр. Олардың бізбен бірге болмаған, бізге қарсы қағидасы өте қауіпті.
Әлемде бір супердержаваның өктемдік етуі оған қарсы күштердің пайда болуына
итермелейді. Бұл жақсылыққа апармайды. Бір супердержава әлемдік қауіпсіздік
пен тұрақтылықты қамтамасыз ете алмайды. Ол айдан анық. Сондықтан бұл
проблеманы шешу үшін көпкіндіктік жаһандануды іске асырған жөн сияқты.
Сонда ғана әлемдік, аймақтық және ұлттық қауіпсіздік қамтамасыз етіледі.
деп есептейді [Ә. Нысанбаев. Ақ сөйле. Айқын газетінің сайтынан,
www.aikyn.kz site.php?lan= kaz&id=168&pub=6203].
Жаһандану жағдайында басқаларды өз ережелерімен жүруге мәжбүр
ететіндердің мүмкіншілігі жоғары болады. Мұндай ережелер көбіне
қабылданған халықаралық стандарттармен анықталады. Бүгінде белгілі бір
елдердің жасап, халықаралық қоғам қабылдаған, жаһанданудың негізгі саласы –
ақпараттық саладағы стандарттардың маңызы ерекше болып отыр. Сондықтан
ғылыми және инженер кадрлар даярлаудағы қалыптасқан ұлттық ерекшеліктерді
сақтау мақсатында, мемлекеттік стандарт ретінде басқа елдердің жасаған,
басқа құндылықтарды дәріптейтін стандарттарды қабылдай беруге де болмайды.
Сонымен бірге, жаһандану процесінің ғылыми-техникалық прогрестен
туындағанын ескеріп, оның жетістіктерінен бас тартуға да болмайды. Бұл
жөнiнде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: Жаһандасудан бойды жасырып ұстау
мүмкiн емес, бiз әлемдiк қауымдастыққа ортақ үрдiстермен бойымызды да,
ойымызды да тасаламай, қайта сол процестерге өзiмiз енуге тиiспiз...” деген
болатын [Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ. Отбасы – Отанның ошағы Егемен Қазақстан. –
2001. – 24 қараша].
Жаһандану процесiнiң дамуы елдегi экономикалық факторлармен қатар
ақпараттану процесiне, әлемдiк ақпараттық кеңiстiкке ену жағдайларына
тiкелей қатысты. Қазiргi кездегi ақпараттану процесi мен ақпараттық
технологиялардың дамуы, оларды күнделiктi пайдалану аясы өскен сайын ұлттық
қауiпсiздiктiң ажырамас бiр саласы – ақпараттық қауiпсiздiк проблемасы
күрделене түседi. Бүкiләлемдiк ақпараттық кеңiстiкке ену және ұлттық
ақпараттық кеңiстiк құру жағдайында ақпараттық қауiпсiздiк мемлекеттiң
кезегiн күттiрмейтiн сыртқы және iшкi саясатының құрамдас бөлiгi ретiнде
қаралуы тиiс.
Елiмiзде есептеу техникасының, телекоммуникация және байланыс
құралдарының, программалық өнімдердің өндiрiсiнiң болмауы мемлекеттің
дамыған елдерден техникалық, технологиялық тәуелді болуына мәжбүр ететіні
белгілі. Бұл өз кезегінде ақпараттық қауiпсiздiкке керi әсерiн тигiзедi.
Өйткенi шетелден сатып алынатын компьютерлерде арнайы қондырылған
техникалық барлау құралдары да кездескен. Бұл құралдар бойындағы
электромагниттiк сәулелену қасиетi арқылы 20 километрге дейiнгi
қашықтықтан компьютердегi мәлiметтердi алуға мүмкiншiлiк бередi екен.
Сонымен бiрге ай сайын әрбiр мемлекеттiк органдардың есептеу жүйелерiне 500-
ге жуық “шабуылдар” жасалатын көрiнедi. Соның iшiнде есептеу тораптары
арқылы вирус программаларын енгiзiп, ақпарат алу мақсатындағы шаралар
көптеп кездеседi. Қазiр спутниктiк және радиоэлектронды каналдармен
тасымалданатын ақпараттарды 6000 километрге дейiнгi қашықтықтан “ұрлап”
алуға мүмкiншiлiгi бар техникалық қондырғылар да бар.
Көрсетiлiп отырған мәлiметтер ақпараттық қауiпсiздiктiң экономикалық,
техникалық аспектiлерiне байланысты келтiрiлген мысалдардың бiрi ғана. Ал,
ендi әлеуметтiк-рухани қауiпсiздiкке келер болсақ – қоғамымызды жаппай
ақпараттандыру, әлемдiк ақпараттық кеңiстiкке шығу процесi дамыған сайын,
оның пайдасымен бiрге, келеңсiз жақтарының да қатар өсуi заңды құбылыс.
Бұқаралық мәдениеттiң ықпалы ұлттық мәдениеттi кейiнгi ысыруы әбден мүмкiн.
Өйткенi бұқаралық ақпарат құралдарының қай түрiнде болмасын, сонымен бірге
қазіргі таңда бұқаралық ақпарат құралдарына теңестірілген Интернет
желiсiнде де бiздiң ұлттық мәдениетiмiзге, тәлiм-тәрбиемiзге жат
материалдарды көптеп кездестiруге болады. Газет-журналдарда жазылып,
теледидардан көрсетiлетiн зорлық-зомбылық, соғысты, порнографияны
насихаттайтын хабарлар мен түрлi фильмдер жастар мен жасөспiрiмдердiң
тәрбиесiне керi әсерiн тигiзетiнi айдан анық. Бұны кейбiр ғалымдар
“мылтықсыз майдан” десе, кейбiреуi “ақпараттық соғыс”, “ақпарат майданы”
деп атап жүр. Американдық мамандар ақпараттық қарсы күрестің (ақпараттық
соғыстың, ақпараттық қарудың) келесі бағыттарын атап көрсетеді:
– басқару жүйелерімен күрес;
– ақпараттық-барлау операциялары;
– электрондық күрес;
– хакерлік күрес (ақпараттық қылмыс);
– ақпараттық-психологиялық күрес;
– кибернетикалық күрес;
– желілік күрес (оның ішінде ақпараттық терроризм);
– экономикалық ақпараттық күрес.
Ал Ресей ғалымы Н.А Брусницын соңғы екеуімен толық келіспейтінін
айтады. Оның ойынша ақпараттық желі басқару жүйелеріне де, басқа да
бағыттарға ортақ, алдыңғы бес бағыттың барлығында кездеседі. Кибернетикалық
күрес те ақпараттық күрестің кез келген бағытында шифрларды ашу үшін, соның
арқасында құнды ақпаратты алу және сол арқылы ақпараттық үстемдікке жету
үшін жүргізіледі. Ал экономикалық күрес - өте кең ұғым. Оның құрамына
ғылым, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ 12
Ақпараттық коммуникация және оның озық үлгілері 12
1.2 Ақпараттық дамудағы Қазақстан Республикасы ақпараттық 33
саясатының негізгі бағыттары
2 ӘЛЕМДІК ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЯСИ КОММУНИКАЦИЯ 55
2.1 Әлемдік дағдарыс кезіндегі Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздігі 55
2.2 Саяси коммуникацияның дағдарыс кезіндегі ақпараттық саясатты 69
жүзеге асырудағы қызметі мен рөлі
Қорытынды 111
пайдаланылған әдебиеттер тізімі 118
Қосымша 125
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеудің жалпы сипаттамасы. Диссертацияда Әлемдік
дағдарыс кезіндегі Қазақстандағы ақпараттық саясаттың жай-күйіне
сраптамалық талдау жасалып, ақпараттық мәселелер зерттелген. Автор
ақпараттық қоғам құру жағдайында әлемдік дағдарыс жайының Қазақстанның
ұлттық қауіпсіздігіне келтіретін қатерлерін саралап, болашақта мемлекеттің,
қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған нақты
ұсыныстар жасайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Президенттің Қазақстан
халқына Жолдауында ұзақ мерзiмдi басымдық ретінде ұлттық қауiпсiздiк
айқындалды, ал ұлттық қауіпсіздіктің негізгі аспектілерінің бірі
ақпараттық қауiпсiздiк болып табылады. Елбасы бұдан кейінгі жолдауларында,
сонымен бірге Қауіпсіздік кеңесінің отырыстарында да экономикалық, сонымен
қатар ақпараттық қауіпсіздікті дамытуға байланысты шаралар жүйесін
жетілдірудің қажеттігін атап өтті. Ал 2010 жылғы Жолдауында Ұлттық
мүдделерді қамтамасыз етуге, елдің халықаралық беделін арттырып, ұлттық,
өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған белсенді,
прагматикалық және теңдестірілген сыртқы саясат жүргізілетін болады деп
атап көрсетті [Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауы Егемен Қазақстан. – 2010. – 30 қаңтар.].
Ақпараттық саясат – Қазақстан Республикасының мемлекет қызметінің саяси-
экономикалық және басқа да салаларында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз
етумен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасының ақпараттық
қауіпсіздігі Заңнамалық актілерде деп мемлекеттің ақпараттық ресурстарының,
сонымен қатар ақпараттық саладағы жеке адам мен қоғамның мүдделерінің
қорғалуының жай күйі танылады.
Жаһандану дәуірінде орын алып отырған Әлемдік дағдарыстың Қазақстан
Республикасының Ақпараттық қауіпсіздігіне қаншалықты әсерін бағамдау
маңызды. Осы орайда мемлекеттiң ақпараттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
ақпарат алу саласында адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын iске асыруға қабiлеттi ұйымдастырушылық, техникалық,
бағдарламалық, әлеуметтiк тетiктердi қамтитын кешендi көзқарасты
пайдалануды, оны конституциялық құрылыстың мызғымастығын, Қазақстан
Республикасының егемендiгi мен аумақтық тұтастығын, саяси, экономикалық
және әлеуметтiк тұрақтылықты, заңдылық пен құқықтық тәртiптi қорғау
мақсатында пайдалануды, ақпараттық қауiпсiздiк саласында өзара тиiмдi
халықаралық ынтымақтастықты дамытуды талап етедi.
Зерттеудің өзектілігі төмендегі қоғамда қалыптасқан факторлар мен
жағдайларға байланысты:
Біріншіден, Мемлекеттiң саяси-экономикалық және әлеуметтiк-мәдени
өмiрiнде елеулі орын алып отырған ақпараттық технологиялардың даму серпiнi
ақпараттық қауiпсiздiк мәселелерiн шешуге жоғары талаптар қояды, яғни
ұлттық қауіпсіздіктің ақпараттық қауіпсіздіктен тәуелділігі арта түспек.
Екіншіден, Әлемдік дағдарыстың орын алуы барысындағы елдегi
экономикалық факторлармен қатар ақпараттану процесiне, әлемдiк ақпараттық
кеңiстiкке ену жағдайларымен тiкелей байланысты. Қазақстанның бүкiләлемдiк
ақпараттық кеңiстiкке ену және ұлттық ақпараттық кеңiстiк құрудың Дағдарыс
жағдайында ақпараттық қауiпсiздiк кезегiн күттiрмейтiн мемлекеттiң сыртқы
және iшкi саясатының құрамдас бөлiгi ретiнде қаралуы тиiс.
Үшіншіден, Бүкіләлемдік дағдарыс (2007 – 2009) жағдайында дамыған
елдердің ақпараттық экспансиясы күшейіп, қазақстандық қоғамның әлеуметтік-
мәдени ахуалына, соның себебінен мемлекеттің тәуелсіздігіне нұқсан келеді.
Сондықтан да ақпараттық қауіпсіздіктің техникалық, технологиялық, құқықтық
аспектілерімен бірге гуманитарлық мәселелерін зерттеу қай уақытта да өзекті
болып табылады.
XXI ғасыр басында, ақпараттық қоғам құру барысында ақпараттық
қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздік жүйесінде алдыңғы қатарға шығып отыр. Бұл
біртұтас мемлекеттік ақпараттық қауіпсіздік саясатын қалыптастырып, оны
дамыту шаралары басымдықты талап етеді. Сондай-ақ, зерттеу тақырыбының
өзектілігі Қазақстанда ақпараттық қауіпсіздік мәселелерінің Әлемдік
дағдарыс жағдайындағы барысы толық зерттелмегендігіне байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда Әлемдік дағдарыс жағдайындағы
ақпараттық саясат осы уақытқа дейін саясаттанушылар тарапынан толыққанды
зерттелмеген деп айтуға болады. Бұған себеп – ақпараттық саясат,
салыстырмалы түрде алғанда, ХХ ғасырдың соңына таман пайда болған жаңа
ұғым. Жалпы ақпарат теориясы, ақпаратты қорғау түсініктері өткен ғасырдың
ортасынан зерттеу объектісіне айналып, ақпараттық технологиялардың тез
дамуы, соған сәйкес дамыған елдер қозғаушысы болып табылатын бүкіләлемдік
жаһандану процесіне даму жолына енді түскен мемлекеттердің тез тартылуы
ақпараттық қауіпсіздіктің өзектілігін күшейте түсті.
Дегенмен, мемлекеттің ақпараттық саясатына қатысты бірнеше қазақстандық
ғалымдардың еңбектерін атауға тұрарлық.
Белгілі ғалым, қоғам және мемлекет қайраткері болған А.С. Сәрсенбаев
алғашқы болып бұқаралық ақпарат құралдарының методологиялық негіздеріне
талдау жасап, өтпелі кезеңдегі Қазақстанның ақпараттық кеңістігінің
қалыптасу жағдайын, қоғамның саяси жүйесіндегі ақпараттық-коммуникациялық
технологиялардың ролін зерттеді, және соған сәйкес туындайтын ақпараттық
қауіпсіздік мәселелеріне шолу жасаған [Сарсенбаев А. Стратегия формирования
информационной политики Республики Казахстан в переходный период: дис. д-ра
полит. наук. – Алматы, 2000. – 225 с.].
Танымал саясаттанушы ғалым Ғ.Ж. Ибраева Қазақстанда демократиялық қоғам
құру жағдайында бұқаралық ақпарат құралдарының ролі мен орны, мемлекеттің
медиакеңістігін қалыптастыру, әлемдік ақпарат кеңістігіне ену жағдайында
мемлекеттің тұтастығын сақтап қалу, қазақстандық халықтың мәдениеті мен
ділін сақтау, сонымен бірге бұқаралық ақпарат құралдарының ақпараттық
қауіпсіздікке әсерін зерттеп, ғылыми негіздеді [Ибраева Г.Ж. Телевидение
Казахстана в период формирования государственности (политические аспекты
обновления и тенденции развития): автореф. д-ра полит. наук. – Алматы,
1996. – 23 с.].
Е.К. Алияров докторлық диссертациясында жаһандық ақпараттану жағдайында
Қазақстанның ақпараттық саясатын қалыптастырудың методологиялық
мәселелерімен бірге мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігінің халықаралық және
нормативтік-құқықтық аспектілеріне көңіл бөлген [Алияров Е.К.
Государственная информационная политика Республики Казахстан в условиях
глобальной информатизации: дис. д-ра полит. наук. – Алматы, 2006. – 317
с.]. Е.К. Алияровтың кейбір ұсыныстары Қазақстан Республикасының
ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасында көрініс тапты.
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігіне халықаралық
әріптестік тұрғыдан саясаттанулық талдау жасаған ізденуші А.С.
Ақшолақованың да (ғылыми жетекшілері профессорлар А.А.Нұрмағамбетов және
Н.В.Романова) еңбегін атап өтуге болады [Акшулакова А.С. Информационная
безопасность Республики Казахстан: дис. канд. полит.наук. – Алматы, 2009. –
140 с.]. Сонымен бірге ақпараттық қауіпсіздіктің нормативтік-құқықтық
аспектілеріне байланысты зерттеу жүргізген заңгер ғалым А.Е. Жатқанбаеваның
ғылыми еңбегі де назар аударарлық [Жатканбаева А.Е.. Теоретические проблемы
конституционно-правового обеспечения информационной безопасности в
Республике Казахстан: автореф. д-ра юрид. наук. – Алматы, 2009. – 42 с.].
Ақпараттық саясаттың техникалық аспектілеріне байланысты қазақстандық
ғалымдар Сарыпбеков Ж.С. [Сарыпбеков Ж.С. Основы теории проектирования
вычислительных систем и сетей: учебное пособие. – Алматы: КазПТИ, 1994. –
141 с.], Бияшев Р.Г. [Айдарханов М.Б., Бияшев Р.Г., Горковенко Е.В.,
Сахариев Б.Б. и др. Парирование угроз безопасности корпоративных
информационных ресурсов. - Алматы: Ғылым, 2003. – 175 с.], Пшенин Е.С.
[Пшенин Е.С. Проектирование систем защиты и безопасности информации:
учебное пособие. – Алматы: КазНТУ, 2001. – 125 с.], Тұрым А.Ш. [Тұрым А.Ш.,
Мұстафина Б.М. Ақпарат қорғау және қауіпсіздендіру негіздері: оқу құралы. –
Алматы: АЭжБИ, 2002. – 97 б.], ізденушілер Аманжолова С.Т. [Аманжолова С.Т.
Стохастические модели и методы процессов защиты информации в распределенной
информационной вычислительной системе на примере системы дистанционного
образования: автореф. к.т.н. - Алматы, 2009. – 26 с.], Капалова Н.А.
[Капалова Н.А. Разработка и исследование генерации и распределения ключевых
последовательностей для поточного шифрования: автореф. к.т.н. - Алматы,
2008. – 24 с.], Д.К.Казимованың [Казимова Д.А. Формирование готовности
студентов к обеспечению информационной безопасности: дисс. канд. пед. наук.
– Караганда, 2006. – 138 с. ] т.б. еңбектерін атауға болады.
Cондай-ақ, ҚР ақпараттық саясатын шетелдік тәжірибемен салыстыра
анықтауда және ақпараттық қауіпсіздіктің негізгі механизмдерін ашып
көрсетуде Р.Бердібаевтың [Бердібаев Р.Ш. Қазақстан Республикасында
ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси механизмдері: фил.ғ.к.дис.
– Алматы, 2010. – 135б.] кандидаттық диссертациясы мен Г.Сұлтанбаеваның
[Сұлтанбаева Г.С. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы саяси коммуникация:
шетелдік тәжірибе және Қазақстан: фил.ғ.д.дис.. – Алматы, 2010. – 360б.]
докторлық диссертацияларын атауға болады. Ақпараттық саясаттың түрлі
аспектілері бойынша зерттеулер жүргізіп, осы саладағы ғылымның дамуына
қомақты үлес қосқан шетелдік ғалымдардың қатарына Н. Винер, З.Бжезинский,
А.И. Ракитов, Г.Г. Почепцов, И.С. Малюхин, В.И. Ярочкин, А.В. Донцов, Н.А.
Брусницын, И.Н. Панарин, А.А. Стрельцов, Ю.М. Батурин, Н.В. Щедрин, А.Е.
Тарас, В.А. Рубанов сияқты т.б. ғалымдарды жатқызуға болады.
Жоғарыда аталған және басқа да ғалымдардың еңбектерін зерттеп, саралау
Қазақстанда ақпараттық саясаттың Әлемдік дағдарыс жағдайындағы қызметінің
әлі де кешенді зерттеуді талап ететінін көрсетті. Ақпараттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері - тарихы мен дәстүрі,
мәдениеті, тілі мен діліне байланысты сұрақтар назар аударуды талап етеді.
Диссертациялық еңбектің басқа зерттеулерден айырмашылығы да осында.
Зерттеу объектісі – Әлемдік дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
Республикасының ақпараттық саясаты.
Зерттеу пәні мемлекеттік ақпараттық басқаруды қамтамасыз ету құралы
ретіндегі ақпараттық саясатты қамтамасыз етудің саяси механизмдері және
оны дамыту процесі болып табылады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - Қазақстан
Республикасында ақпараттық саясатты қамтамасыз етудің саяси механизмдерін
зерттеу және оны дамытудағы мемлекеттік органдардың рөлін анықтау.
Зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді шешу алға
қойылды:
- Ақпараттық саясатты зерттеудің теориялық-методологиялық
негіздерін анықтау;
- Әлемдік дағдарыс жағдайындағы ақпараттық кеңістіктегі мемлекет
пен қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
ерекшеліктерін зерттеу;
- Ақпараттық саясатты жүзеге асырудағы шет ел тәжірибесін
зерттеу;
- Әлемдік дағдарыс пен жаһандану кезеңіндегі Қазақстан
Республикасының ақпараттық саясатты жүргізудің саяси
принциптері мен ерекшеліктерін саралау;
- Жаһандану жағдайында Қазақстанның бұқаралық ақпарат
құралдарының саяси процестерді қалыптастыру мен дамытудағы
рөлін анытау;
- Дағдарысты еңсеру бағытында Қазақстан Республикасының
ақпараттық саясатын ұтымды жүргізу механизмдерін дамытуға
ұсыныстар жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық еңбек отандық ғылымда
Әлемдік дағдарыс кезіндегі Қазақстандағы ақпараттық саясаттың негізгі
механизмдерін кешенді зерттеуге арналған алғашқы еңбектердің бірі деуге
болады. Зерттеу барысында келесі ғылыми жаңалықтарды ашуға қол жеткізілді:
- Әлемдік дағдарыс жағдайындағы ақпараттық кеңістіктегі мемлекет пен
қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету ерекшеліктері зерттелді;;
- Әлемдік ақпараттық кеңістікке ену жағдайында мемлекет пен қоғамның,
жеке адамдардың ақпараттық қауіпсіздігіне келетін қауіп-қатер
рухани тұрғыдан зерттеліп, тәрбие процесі мен ақпараттық
кеңістіктің өзара тәуелділігі анықталып, соған байланысты
ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету механизмдері қарастырылған;
- Ақпараттық саясаттың әлемдік тәжірибелерін қарастыра отырып,
саяси коммуникацияның бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
жүзеге асу механизмдері сарапталды ;
- Әлемдік дағдарыс жағдайындағы қазақстандық бұқаралық ақпарат
құралдарының саяси ұстанымдары мен даму бағыттары анықталып,
олардың демократиялық процестерді жүзеге асырудағы рөлі
айқындалды;
- Әлемдік дағдарыс жағдайында алдыңғы қатарлы дамыған
мемлекттердің ақпарат саласына байланысты заңнамаларына
салыстырмалы талдау жасалып, Қазақстанның ақпараттық саясатын
дамыту мақсатында нормативтік-құқықтық құжаттар жүйесін
жетілдіруге ұсыныс жасалған;
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізін шетелдік және отандық
зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен ақпараттық қауіпсіздік мәселелерін
зерттеудегі жалпы методологиялық сипаттағы негізгі ережелер құрайды.
Зерттеудің методологиялық негізін танымның жалпы ғылыми әдістері,
пәнаралық әдістер, құжаттар мен қолданыстағы заң актілерін статистикалық
сараптау әдістері, жүйелік, салыстырмалық және құрылымдық-функционалдық
әдістер құрайды.
Зерттеудің деректік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы заңы, Қазақстан
Республикасының ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасы Президентінің жолдаулары мен жарлықтары, Қазақстан
Республикасының, ТМД елдерінің ақпарат саласындағы заңдары мен нормативтік-
құқықтық актілері, шетелдік және отандық ғалымдардың еңбегі құрайды.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Диссертациялық еңбектегі теориялық
тұжырымдар ұлттық қауіпсіздік, әсіресе ақпараттық қауіпсіздік, ақпараттық
саясат мәселелеріне арналған зерттеулердің жетілуіне, дамуына көмектеседі.
Диссертацияның тәжірибелік құндылығы. Диссертациялық еңбектің
нәтижелері мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігін дамытуда ескерілуі мүмкін.
Сонымен қатар еңбектің ғылыми жаңалықтары елдің ақпараттық саясаты және
жастар тәрбиесімен айналысатын мемлекеттік құрылымдар, қоғамдық ұйымдар мен
мүдделі азаматтар үшін қызығушылық тудырады деп есептейміз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Ақпараттық саясатта БАҚ және мемлекет арасындағы қарым-қатынас даму
типологиясының бірнеше модельдері қарастырылады. Олардың қатарында әлем
елдерінің ақпараттық саяси жүйесінде кеңінен танымал: тәуелсіз баспасөз
немесе еркін идея нарығы моделі, әлеуметтік жауапкершілік моделі,
демократиялық өкілдік моделі, кеңестік социалистік модель, авторитарлық
модель, даму моделі (үшінші әлем елдері моделі). Аталмыш модельдердің қай-
қайсы болмасын қазақстандық саяси билік пен БАҚ арасындағы қарым-қатынасты
нақты айқындай алмайды, дегенмен сол аталған модельдердің бірқатарының
кейбір элементтері көрініс тапқан. Демократиялық даму жолындағы Қазақстан
үшін БАҚ түрлі саяси мүдделердің тоғысқан алаңы болып отыр. Сондай-ақ,
қазіргі Қазақстан жағдайында мемлекет пен БАҚ қарым-қатынасына авторитарлық
және даму моделъдерінің аралас келуі тән.
2. Бүгінде елімізде ақпараттық қоғам құру процесі қарқынды жүріп жатқан
жағдайда ақпарат, ақпараттық байланыстар қоғамның кез-келген саласының
негізгі өзегіне айналып отыр. Ақпараттық байланыстар саяси жүйенің қан
тамыры секілді, оның құрамдас бөліктері мен элементтеріне нәр береді, өзара
байланысын, іс-қимылын қамтамасыз етіп отырады. Басқаша айтқанда, саяси
жүйенің, оның құрамдас бөліктерінің дұрыс қызмет атқаруы ақпараттың
объективтілігінен, нақтылығынан, дер кезінде жетуінен тікелей тәуелді.
Яғни, кез-келген мемлекеттің, ондағы мемлекеттік басқару формаларына
қарамастан, оның саяси жүйесінің барлық құрамдас бөліктерінде (саяси
институттар, саяси қатынастар, саяси нормалар мен принциптер, саяси сана
мен саяси мәдениет) ақпараттың қалыптастырушы, үйлестіруші, байланыс
факторы ретінде алатын орны ерекше болмақ және ол дами бермек. Өйткені
ақпараттық технологиялардың, ақпарат таратудың жаңа әдістерінің, соның
ішінде бүгінгі күні Қазақстанда ресми түрде бұқаралық ақпарат құралдарына
теңестірілген Интернет желісінің дамуымен бірге саяси жүйенің
коммуникативтік қызметі де жандана түседі. Мемлекеттік билік те бұл
жаңалықтарға қызығушылық танытып, соның нәтижесінде электрондық үкімет
сияқты жаңа жобалар, ақпараттық-коммуникациялық саяси институт туындап
отыр. Сонымен бірге ақпаратты өндіру-тарату процесі мен компьютерлік
техниканың шапшаң дамуы мемлекеттік басқарудың құрылымы мен механизмдеріне
айтарлықтай әсер етуде. Бүгінгі ақпарат тасқыны толассыз күшке айналған,
бүкіләлемдік дағдарыс кезіндегі қалыптасқан жағдайда қоғамдағы ақпараттың
рөлі мен орны ерекше болып отыр. Бұл өз кезегінде мемлекеттің, қоғамның
және жеке адамдардың ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінің
күрделенуіне ықпал етуде.
3. Жаһандану бүкiл әлемдi ең жаңа озық технологиялар мен ақпараттық
кеңiстiк арқылы қаржы-экономикалық, қоғамдық-саяси және мәдени
байланыстардың ашық жүйесiне тартуды бiлдiредi. Ақпараттық -
коммуникациялық технологиялардың көмегімен қарқынды жүріп жатқан әлемдік
жаһандану үдерісі кез-келген өнеркәсібі дамымаған елдерді бағындырып алу
қаупі бар. Дамушы елдердің қатарына жататын Қазақстанның Әлемдік дағдарыс
жағдайында қоғамның түгелге дерлік салалары үшін ақпараттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету өзекті болып табылады. Әсіресе рухани салада ақпараттық
саясатты жүзеге асыру мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының маңызды
бөлігі ретінде қарастыруды талап етеді. Өйткені әлемдік ақпараттық
кеңістіктің ықпалы ұлттық рухты жаңғыртып, дамытуға, ұлттық рухтың
компонеттерінің бірі ұлттық мәдениеттің, мемлекеттік тілдің дамуына
айтарлықтай кедергі келтіруде. Ал ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің аса
маңызды шарты – бұл әлемдік бәсекелестік үдерісінде табысқа жетуге
мүмкіндік беретін күшті рух пен білім, яғни қазақстандық патриотизмді
қалыптастыру болып табылады [15]. Сондықтан Қазақстанда ақпараттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету механизмдерінің бірі ретінде кешенді тәрбие
жұмысы қарастырылуы тиіс.
4. Әлемдік дағдарыс жағдайындағы Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің негізгі саяси механизмдерінің бірі заңнамалық,
нормативтік-құқықтық актілер жүйесі техника мен технологиялардың даму
үрдісіне сәйкес жетілдіріліп отыруы тиіс. Заң шығару процесінде негізгі
шаралар ретінде тыйым салу, қорқыту-үркіту, жазалау емес, үйрету,
түсіндіру, көмек көрсету жұмыстары жүргізілу керек. Қолданыстағы заңнама
негізінен мемлекеттік ақпараттық ресурстарды, сонымен бірге ақпарат
саласында мемлекеттің мүддесін, мемлекеттік биліктің құқығын қорғауға
бағытталған. Ал азаматтардың Конституциямен анықталған еркін ақпарат алу,
сонымен бірге олардың дербес мәліметтерін қорғау құқығын реттейтін
заңнамалық актілер жетіспейді. Сондықтан Ақпарат және ақпаратты қорғау,
Дербес мәліметтер туралы заңдар қабылдау қажеттігі туындап отыр. Сонымен
қатар қолданыстағы және болашақта қабылданатын, өзгертілетін және
толықтырылатын заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің
мемлекеттік тілдегі және орыс тіліндегі нұсқаларының мағынасы жағынан
сәйкестігіне көңіл аударуды қажет етеді.
5. Ақпараттық коммуникациялық технологиялар мен байланыс
инфрақүрылымының дамуы аталған ақпараттық қозғалыстарды таралуы, кері
байланысы, езара алмасуы мүмкіндіктерімен қатар, сол ақпаратгық қозғалысқа
қатысушы субъектілердің саяси білімі, саяси мәдениеті, саяси санасы мен
саяси қатысуына ьщпал етуі әлеуетті күрделі құрылым ретінде дами бермек.
Саяси ақпаратты зерттеу саласындағы теориялардың көптігі методологиялық
түрғыдан негіздеуде қиындықгар тудыратыны анық. Олардың қатарында: кез
келген дамып келе жатқан білім саласы сияқты қазіргі заманғы саяси
коммуникативистика бірқатар іргелі проблемаларға қатысты қарама-қайшы
пікірлерден арыла қоймады; зерттеу пәні жайында, яғни зерттеу объективті
сипатга болуы тиіс пе, керісінше, сыни-субъективтік түрғыда болуы керек пе
деген пікірталастар өрбуде; саяси кибернетиканың ақпараттық ықпал етудегі
заңдылықтары саяси жүйеде ақпарат алмасу механизмі қалыптасуына ықпалы
артып отыр.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Магистрлік диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Халықаралық журналистика кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды. Диссертацияың егізгі нәтижелері 2 ғылыми мақалада жарыққа шықты.
Зерттеу құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, төрт
тақырыпшадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
1 АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ
1.1 Ақпараттық коммуникация және оның озық үлгілері
Өркениет дамуының ақпараттық кезеңі адам әрекетінің барлық саласын
басқаруда, соның ішінде саясатта да күн тәртібіне түбегейлі жаңа ақпараттық
тәсілдердің даму қажетгілігін ұсынуда. Сондықган саясат әлеміне, билік үшін
күрес-тайталастың әлеміне қазіргі кезде ақпараттық принциптерге сүйенген
коммуникациялық байланыс технологиялары белсене енуде. Саясатты басқару
жэне алға қойылғанған саяси мақсаттарға жету үрдістеріндегі менеджерлік,
маркетингтік жэне жарнамалық тәсілдердің өзектілігін әлеуметтік салаларға
ғылыми әдістемелердің жүйелі түрде енуінен деп санауға болады.
Ақпарат түсінігі қоғамда тірі организмдердің бір-бірімен өзара байланыс
орната бастаған уақыттан бері адам мен табиғаттың, адам мен адамның өзара
түсіністік орнатып, сөйлесе бастауынан пайда болып, өмір сүріп келеді.
Жаһандану дәуірінде ақпараттандыру мәселесіне мүдделілік ақпараттың
қоғам өмірінің барлық саласындағы рөлінің артуымен байланысты. Сондықтан
ақпараттық қауіпсіздік мәселесі әлем жұртшылығының алдында тұрған өзекті
мәселенің бірі болып табылмақ. Ақпараттық саясат ең алдымен ақпараттық
қауіпсіздікті жүзеге асырудан туындайтыны анық. Ақпараттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және компьютерлік қылмыспен күрес саласындағы маңызды
оқиғалардың бірі ретінде 2000 жылы Париж бен Берлинде Сегіз елдің
қауіпсіздік және киберкеңістіктегі келісім мәселелері жөніндегі мемлекеттік
және коммерциялық ұйымдары өкілдерінің қатысуымен өткен халықаралық
конференцияларды атап өтуге болады. Конференцияларда электрондық сауданы,
сындарлы инфрақұрылымды қорғау және қылмыстың алдын алу, қауіпті болжау
арқылы киберкеңістікте өзара сенімді арттыру, ақпараттық технологияларды
пайдаланушы қылмыскерлерді анықтау және табу мүмкіндіктерін арттыру,
киберкеңістікте қауіпсіздік пен өзара сенімді қамтамасыз ету мақсатында
мемлекеттік құрылымдар, жеке сектор, тұтынушылар арасындағы әріптестік
қатынасты жетілдіру сияқты мәселелер қаралып, сегіздіктің басшылары 2000
жылдың 22 шілдесінде қылмыстан қауіпсіз және еркін әлемдік киберкеңістік
құруға қажетті барлық шаралардың маңыздылығын ескеріп, жаһандық ақпарат
кеңістігінің Окинава Хартиясына қол қойған болатын. Құжатқа сәйкес
ақпараттық және коммуникациялық технологиялар XXI ғасырдағы қоғамның барлық
саласына әсер етуші және қуатты күштің бірі болып саналады [Василь
Поливанюк. Правовые проблемы обеспечения информационной безопасности
http:www.crime-research.ruarticl es Polivan08032. – 2003. – 11
сентября]. Осыған байланысты бірнеше европалық мемлекеттерде, кейінірек
біздің елде де ақпараттық қауіпсіздік түсінігі заңды түрде бекітілді.
Барлық ғылымдар үшін ортақ болып табылатын ақпарат түсінігі бойынша
классикалық анықтама жоқ. Ғылымның әрбір саласында сол ғылым үшін маңызды
болып табылатын ақпараттың жекелеген түсініктері қолданылады. Мысалға,
жүйелер теориясы үшін ақпарат жүйені ұйымдастырушы шара ретінде қолданылса,
ал таным теориясы үшін ақпарат білімді толықтырушы, өзгертуші құрал ретінде
қолданылады. Ақпарат ретінде алынған мәліметтердің барлығы емес, тек әлі
белгісіз және тұтынушы үшін жаңа болып табылатын мәліметтер қарастырылуы
мүмкін. Бұл орайда ақпарат белгісіздікті жою шарасы ретінде қарастырылады.
Ал машинада өңдеу үшін ақпарат белгілі бір программалық тілде құрастырылған
сигналдар тізбегі болып беріледі. Техникалық мамандар үшін ақпарат –
тасымалдау және өңдеу объектілері болып табылады.
Ақпарат түсінігі латынның informatio (түсіндіру, баяндау, хабардар
ету) деген сөзінен шыққан, энциклопедиялық түсіндірмелерге сәйкес 1) істің
жағдайы, қандай да болмасын оқиға немесе біреудің қызметі туралы хабарлау,
мәлімет беру; 2) 20 ғасырдың ортасынан бастап адам мен адам, адам мен
автомат, автомат пен автомат арасындағы деректер алмасуды, жануарлар мен
өсімдіктер арасындағы сигналдар алмасуды, тұқым қуалаушылық белгісін бір
клеткадан басқа бір клеткаға, бір ағзадан екінші бір ағзаға жеткізуді
қамтитын жалпығылымдық ұғым; 3) кибернетиканың негізгі ұғымдарының бірі
болып табылады [Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. – Алматы, 1998. – 1-том].
Қоғам өмірінде оның дамуы үшін анықтаушы, қозғалтқыш күш ретінде
ақпарат негізгі рөл атқарады. Әсіресе бұқаралық ақпарат құралдарының,
телекоммуникация мен байланыс, электроника мен кибернетика жүйелерінің
дамуының арқасында ақпараттың жеке адамның дамуына, экономика мен ғылымға,
жалпы қоғамға ықпалы арта түседі. Сонымен бірге жеке адамның да ақпараттың
көп көлемін қабылдап, оны жүйелеп, талдауға, соған байланысты белгілі бір
шешім қабылдауға мүмкіншілігі арта түседі. Ақпараттық қоғамда жеке адамның
шығармашылық қабілеті оның ақпараттық ресурстарына, яғни ақпараттық
сұранысы мен ақпараттық қабілетіне байланысты болады. Ақпараттық қоғамда
адам қоғамның шешуші шығармашылық факторы және басты ақпараттық ресурсы
болып табылады [Дятлов С.А. Принципы информацонного общества
http:hghltd.yandex.ruyandbtm?url =http:
di.iis.ru:82arcinfosocemag.nsf.] .
Негізгі ақпараттық ресурс мемлекеттік және мемлекеттік емес болып
бөлінеді. Сонымен бірге, ол жеке адамның, мемлекеттік үкімет органдарының,
жергілікті басқару органдарының, мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың да
меншігінде болуы мүмкін.
Қазіргі таңда қашықтан оқыту технологиялары, автоматтандырылған
офистер, бұйымдардың бүкіләлемдік тізбесі қолданысқа енді. Табиғи
байлықтарды, экологияны, үкіметтердің ақпараттық саясатын басқаруға
арналған геоақпараттық жүйелер жобалануда. Әрбір ел ақпарат көздеріне,
ақпаратты тасымалдау және де өңдеу құралдарының тиімділігі мен даму
деңгейіне тәуелді болып отыр, яғни, қоғамды ақпараттандыру процесі, дәлірек
айтсақ, ақпараттық қоғам құру процесі жүріп жатыр.
Ақпараттандыру туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11
қаңтардағы N 217 Заңында Ақпараттандыру – ақпараттық технологияларды
пайдаланудың негізінде электрондық ақпараттық ресурстарды, ақпараттық
жүйелерді қалыптастыруға және дамытуға бағытталған ұйымдастырушылық,
әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық процесс делінген. Яғни
ақпараттандыру процесі ақпараттық ресурстарды құру және оларды пайдалану
негізінде азаматтардың, мемлекеттік органдардың, жергілікті басқару
органдарының, ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктердің ақпараттық сұранысын,
құқықтарын қанағаттандыруға тиісті жағдай жасау керек, сонымен қатар
азаматтардың ақпараттық мәдениетін арттыруы тиіс[Бердібаев Р.Ш. Қазақстан
Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси
механизмдері: фил.ғ.к.дис. – Алматы, 2010. – 15б.].
Ақпарат ағынының жылдамдығымен бір ғана мәлімет бірнеше жолмен –
поштамен, радиомен, теледидармен, телефонмен, газет-жорналдармен таралуы
мүмкін, сонымен бірге әртүрлі тасымалдағыштарға жазылып, компьютерлік
торапқа да енгізілуі мүмкін. Ақпаратты тарату мен орналастырудың қазіргі
замандағы түрлі әдістері мен құралдарының жиынтығынан ақпараттық кеңістік
құралады. Белгілі ғалым Г.Ибраева ақпараттық және медиакеңістікке былайша
түсініктемелер береді: Ақпараттық кеңістік – субъектіден субъектіге
берілетін барлық ақпаратты қабылдау және тарату ортасы. Ақпараттық
кеңістікте әр түрлі деңгейдегі (саяси, экономикалық, әлеуметтік т.б.)
ақпарат орналасуы мүмкін. Бұл – ақпараттың көбі қоғамға қызығушылық
тудырмағандықтан жабық болады. Егер ақпараттық кеңістікті пирамида
есебінде елестетсек, онда оның тек жоғары жағы ғана медиакеңістік болып
табылады. Ал медиакеңістік бұқаралық ақпараттың таралу ортасы. Ақпарат оны
қоғам үшін таратқан субъектінің жауапкершілігіне сәйкес бұқаралық сипатқа
ие болады [Ибраева Г. Демократизация информационного пространства
Саясат. – 2001. – май. – № 5].
Ақпараттық технологиялардың қарқынды өсуі салдарынан XX ғасыр
ақпараттандыру ғасырына айналды. Бұл ғылым мен экономиканың дамуына жағдай
жасауымен қатар жеке адам, қоғам, мемлекет қауіпсіздігі үшін жаңа
проблемалардың туындауына әкеліп соқты.
Саясаттану ғылымында бұқаралық ақпарат құралдары қоғамның саяси
жүйесінде институционалдық кіші жүйенің бір бөлігі ретінде қарастырылады.
Ал институционалдық кіші жүйе өз кезегінде саяси биліктің іс-әрекетімен
байланысты институттардың тобынан тұрады [Политология: учебник для
студентов высших учебных заведений под общей редакцией А.Н. Нысанбаева
–Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – 367 с.].
Қоғамның саяси жүйесі құрылымының ақпараттық-коммуникативтік компоненті
– бұл саяси тыныс-тіршіліктің күретамыры және партиялар мен мемлекеттің
арасында, саяси және экономикалық қосалқы ішкі жүйелердің арасында,
таптардың, әлеуметтік топтардың, ұлттардың, елдегі жеке адамдардың арасында
белгілі бір саясатты талдауға және өмірге енгізуге байланысты саяси билікті
ұйымдастыруға және дамытуға қатысты қалыптасқан өзара әрекет етудің әрқилы
қарым-қатынастары мен түрлерінің жиынтығы. Сонымен бірге ол әрқилы елдердің
саяси жүйелері арасындағы өзара байланыстардан да тұрады. Яғни, ақпараттық-
коммуникациялық шағын жүйе екі түрлі қызмет атқарады: жүйенің ішкі
элементтерінің арасында байланыс орнатады және оны сыртқы әлеуметтік
ортамен өзара әрекеттестіреді [Өтеулиев С. Қазақстанның саяси жүйесіндегі
электронды үкіметтің орны мен рөлі. Ақиқат. – 2009. – №12. – 30-32 бб.].
Саяси жүйенің құрамындағы ақпараттық байланыстарға саяси биліктің түрлі
деңгейлері мен буындарының арасындағы ақпараттың толықтығын, шыншылдығын,
нақтылығын және дер кезінде жетіп отыруын қамтамасыз ететін байланыс
жүйесі, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдары – теледидар, радио, газет-
журналдар жатады. Ақпараттық байланыстар саяси жүйенің қантамыры секілді,
оның құрамдас бөліктері мен элементтеріне нәр береді, өзара байланысын, іс-
қимылын қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, саяси жүйенің, оның құрамдас
бөліктерінің дұрыс қызмет атқаруы ақпараттың объективтілігінен,
нақтылығынан, уақытында жетуінен тікелей тәуелді. Бұқаралық ақпарат
құралдарын Төртінші билік деп атайтыны да сондықтан. Бұқаралық ақпарат
құралдары саяси шешімдерді, атқарылып жатқан істің жай-күйін көпшілікке
жеткізу арқылы саяси мәдениеттің қалыптасуына, жұртты жұдырықтай
жұмылдыруға үлкен ықпал жасайды. Бүгінгі ақпарат тасқыны толассыз күшке
айналды, бүкіл әлемдік ақпараттық кеңістік қалыптасқан, интернет жүйесі
дүниені торлап алған жағдайда ақпараттық байланыстың, бұқаралық ақарат
құралдарының саяси маңызы ерекше артып отырғанын атап өткен дұрыс [Сыдықов
Ұ. Саясаттану: оқулық. – Алматы: ҚазҰТУ, 2006. – 160 б.].
Ақпараттық кеңістік пен басқару жүйелеріндегі заманауи техника мен
технологиялардың көптеп қолданылуы жалған ақпараттың қолданылу аясын,
мүмкіншілігін арттыра түседі. Жалған ақпараттың айналасында түсінбеушілік,
шатасу көп болған сайын, яғни, оның құрамында жартылай шынайы ақпарат
болса, жалған ақпараттың көздеген мақсатына жету мүмкіншілігі де арта
түседі.
Қазіргі адамзат қоғамында, сонымен қатар мәліметтерді өңдеу
технологияларында болып жатқан күрделі өзгерістер ақпаратты қорғау
мәселесінің мән-мағынасына әсер етіп отыр. Мысалы, шетелдік әдебиеттердің
мәліметтеріне сәйкес, 70-жылдардың соңына қарай ақпаратты жинау, өңдеу,
пайдалану саласындағы қызмет түрі АҚШ-тың ұлттық айналымдағы өнімінің 46%-
на жетіп, ал жалпы еңбекақы сомасының 53%-н құраған [Бердібаев Р.Ш.
Қазақстан Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси
механизмдері: фил.ғ.к.дис. – Алматы, 2010. – 24б.]. Ақпаратты өңдеу
индустриясы жаһандық деңгейге жетті. Үйдегі компьютерден әлемдік есептеу
торабына шығу мүмкіншілігі пайда болды. Электрондық ақшалардың пайда
болуы көп көлемді ақшаларды ұрлауға себеп туғызды. Баспасөзде, түрлі
әдебиеттерде автоматтандырылған мәліметтерді өңдеу жүйелерінен ақпарат
ұрлау фактілеріне байланысты көптеген мәліметтерді кездестіруге болады,
яғни аталған мәселелердің маңыздылығын, өзектілігін көрсетіп отыр.
Ғылыми-техникалық революцияның қылмыстық әрекеттерінің бірі – хакер,
крэкер деген ұғымдар қолданысқа енді. Хакерлер (hacker – ағылшынша) деп
бөгде компьютерлік жүйелерге, желілерге ұрланып кіріп, сол арқылы пайда
табатындар. Ескеретін жағдай – олардың арасында пайда табуды көздемей, тек
істеген ісінен ләззат алатын бұзақылар да бар. Хакерлер ақпаратттық
технологияларды жетік меңгергендер. Телефон және үй компьютері арқылы олар
ірі өндіріс орындарының, ғылыми-зерттеу институттарының, банктердің және
т.б. мәліметтер тарату тораптарына қосылып, көптеген мәліметтерді оңай
иемдене алады. Хакерлер гамбургтік Хаос-компьютер сияқты өздерінің
жасырын клубтарын құра отырып, бір-бірімен электрондық пошта арқылы
мәліметтермен, оның ішінде парольдермен, техникалық ақпаратпен, т.б.
алмасады.
Соңғы кезде кең таралған компьютерлік қылмыстың бірі – компьютерлік
вирустар, яғни белгілі бір сигналдармен жұмыс істейтін арнайы программалар
жасау болып табылады. Бұдан басқа, мәліметтерді өңдеу жүйелеріндегі
ақпаратқа рұқсат етілмеген қол жеткізудің көптеген түрі бар. Олар:
мәліметтерді қарау, көшіру, орнын ауыстыру; жалған программалар осы
мақсаттта байланыс каналдары мен желілерге қосылу; жөндеу және ақаулы
программалар мен құрылғыларды пайдалану, жанама электромагниттік сәулелену
сигналдарын қабылдау; аппаратураның ақауларын, операторлар мен
программалардың қателерін пайдалану және т.б. Аталған қылмыстардың алдын
алу және болдырмау үшін тиісті шаралар жүйесін жасап, оны жетілдіріп отыру
қажет. Бұл шаралардың тиімді атқарылуы ақпаратты қорғауға мүмкіндік
береді.
Ресей ғалымы Л.И. Шершнев Ақпараттық қауіпсіздік – мемлекеттің,
қоғамның, әлеуметтік топтың, тұлғаның ресурстары мен ақпараттық ағымдары
үшін өміршеңдікті, тұрақты даму мен қызмет етуді, ақпараттық қауіпке,
адамдардың психикасы мен қоғамдық және жеке санаға кері әсер ететін
ақпараттық ықпалға және компьютерлік желілер мен басқа да технологиялық
ақпараттық бастауларға қарсы тұруды білдіреді [Шершнев Л.И. Информационная
безопасность России Безопасность. – 1993. – № 11-12.] десе, ал
қазақстандық саясаттанушы ғалым Г.Ж. Ибраева: Ақпараттық қауіпсіздік –
қоғам субъектілері мен мемлекетке тұлға мен қоғам мүдделерін қорғау
мақсатында дұрыс шешім қабылдау үшін шұғыл, объективті ақпаратты алу
мүмкіндігіне ие болу деп анықтама береді [Ибраева Г.Ж. СМИ и
информационная безопасность: прогнозы и реалии Вестник КазНУ. Серия
журналистики. – 2002. – №2.].
Ақпараттық қауіпсіздікке байланысты мәселелерді талдаған кезде
ақпараттық қауіпсіздіктің өте жоғары жылдамдықпен дамып келе жатқан сала –
ақпараттық технологияларға байланысты екенін ескерген жөн, яғни, заңдар,
оқу курстары, программалық-техникалық бұйымдар сияқты жекелеген шешімдер
емес, техникалық прогресстің көшіне ілесе алатын жаңа шешімдер
механизмдерін қарастыру маңызды.
Әкімшілік деңгейдегі ұйымның басшылығы жасайтын шаралардың негізі
қауіпсіздік саясаты болып табылады. Қауіпсіздік саясаты дегеніміз ақпаратты
және соған қатысты ресурстарды қорғауға бағытталған басшылыққа алынатын
құжатталған шешімдер жиынтығын айтамыз. Қауіпсіздік саясаты ұйымның
ақпараттық қауіпсіздік саласындағы басты бағытын, сонымен қатар басшылық
ұйғарымымен маңызды болып саналатын ресурстар түрін және назар аударатын
шараларды анықтайды.
Қауіпсіздік саясаты ұйымның ақпараттық жүйелеріне келетін нақты
қатерлерлерді талдау негізінде құрылады. Болуы мүмкін қатерлер талданып,
қорғау стратегиясы анықталған соң, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін бағдарлама қабылданады. Осы бағдарламаға сәйкес ресурстар бөлініп,
жауапты адамдар тағайындалады, бағдарламаның орындалу барысын бақылау
тәртібі анықталады.
Мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігіне әсер ететін сыртқы және ішкі
қауіп түрлері бар. Сыртқы қауіпке:
– ішкі саяси жағдайды ушықтыру мақсатында таратылатын жалған
немесе бұрмаланған ақпарат;
– сыртқы күштер тарапынан мемлекеттік маңызы бар ақпаратты
иеленуге талпыныс;
– радиоэлектрондық соғыс;
– жастардың сана-сезімін жаулауға арналған рухани-мәдени және
идеологиялық экспансия жатады.
Ішкі қауіпке мыналар жатады:
– байланыс каналдарының техникалық әлсіз қорғалуы;
– ақпараттық, телекоммуникациялық технологиялардың даму
деңгейінің төмендігі, олардың төмен сапасы;
– қоғамдық теріс пікір қалыптастыруға мақсатты бағытталған
жалған немесе бұрмаланған ақпараттар;
– компьютерлік қылмыстар мүмкіншілігі.
Ақпараттық қауiпсiздiк саласындағы мемлекеттiк саясат ақпараттық
қатынастар субъектiлерi мүдделерiнiң келiсiлуiн, қоғамдық және үкiметтiк
емес ұйымдардың кеңiнен өкiлдiк етуiмен мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың
тиiмдi жұмысын ұйымдастыруды көздейдi [Бердібаев Р.Ш. Қазақстан
Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси
механизмдері: фил.ғ.к.дис. – Алматы, 2010. – 135б. ].
Жоғарыда көрсетілген Ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасын
қабылдаудың өзектілігі туралы саясаттанушы Е.Қ. Алияров докторлық
диссертациясында атап өткен болатын. Бұл тұжырымдаманы даярлап, қабылдауда
Қазақстан билігі Ресей федерациясының тәжірибесіне [Доктрина
информационной безопасности Российской Федерации от 9 сентября 2000года
http:www.infotecs.rulawdoctrina .htm.] сүйенгені байқалады.
Жалпы, Қазақстанның мемлекеттік ақпарат саясатын қалыптастырып,
дамытуда қомақты зерттеулер жүргізген, белгілі ғалымдар А.С.Сәрсенбаевтың
және Г.Ж.Ибраеваның [2, 3] еңбектерін атап өтуге болады.
А.Сәрсенбаевтың докторлық диссертациясында ақпараттық қауіпсіздік
аспектілері сыртқы және ішкі болып жіктелген:
Соңғы уақытта әлем жұртшылығын толғандырып отырған жаһандану үрдісі
туралы бұхаралық ақпарат құралдарының қай түрiнде болмасын, сонымен қатар
ғылыми еңбектерде, симпозиумдар мен конференцияларда аз айтылып жатқан жоқ.
Жаһандану – бүкiл әлемдi ең жаңа озық технологиялар мен ақпараттық
кеңiстiк арқылы қаржы-экономикалық, қоғамдық-саяси және мәдени
байланыстардың ашық жүйесiне тартуды бiлдiредi. Бұл обьективтi процесс,
оның қарқыны қазiрдiң өзiнде жеделдей түсуде.
Жаһанданудың субьектiлерi мен қозғаушы күшi өнеркәсiптiк дамыған
елдер, сол елдерде орналасқан трансұлттық корпарациялар мен әлемдiк қаржы
орталықтары болып табылады. Олардың дамушы елдердi өздерiне бағынышты етiп
алуының нақты қаупi бар. Өткiзу рыноктары үшiн және ресурстарға қол жеткiзу
жолындағы күресте дамушы елдер, жаһандану субьектiлерi емес, оның
обьектiлерiне айналуда [Қошанов А. Тұрақты даму және экономикалық
қауiпсiздiк Егемен Қазақстан. – 2002. – 27 шілде.].
Профессор, қоғам қайраткері А.Айталының айтуынша, жаһандану
(“глобализация”, “глобализм”) ұғымдары XX ғасырдың 80-жылдары АҚШ-та
қолданыла бастады. Алғашқы еңбектердің аттары “Шекарасыз әлем”, “Біртұтас
әлем”, “Біртұтас экономика” деген аттармен жарық көрді. Өзара байланыстар
тек экономиканы ғана емес, мәдениеттер мен идеологиялар жасаушы, өндіруші
Голливуд сияқты трансұлттық корпорациялардың, білім мекемелерінің
ықпалының ұлғаюына ұласты. Олар тек тауар, капитал, технология, ақпарат
емес, идеялардың да, тіпті ірі тұлғалардың айналымға түсуіне дем берді.
Жаһандану әлемнің тұтастығын, өзара байланысын, өзара тәуелділігін, өзара
икемділігін қоғамдық санаға сіңірді. Шындығында, бұл бүкіл әлемді бір
қалыпқа салу емес, бірлесу, топтастыру, әр түрлі, әр текті ұлттық, діни,
саяси мүдделердің, өркениеттердің ықпалдасуы. Жаһанданудың сапалық мәні
осында. Бірақ жаһандану қоғамның барлық саласына ықпал жасайтын күрделі,
екіжақты құбылыс. Көлік, коммуникациялық және ақпараттық технологиялар
негізінде кеңістік барынша тығыздалды. Мерзім өлшемі де өзгерді, бұрын
күндер, айлар, жылдарды талап ететін іс-әрекет енді қас- қағымда жүзеге
асатын болды. Мемлекетаралық байланыстар тереңдеді [Амангелді АЙТАЛЫ.
Жаһандану және ұлт мәселесі Егемен Қазақстан. – 2008. – 27 ақпан.].
Қазіргі таңда біртұтас Интернет-уақыт енгізу мәселелері талқылануда.
Сонымен бірге, интернет арқылы электрондық сауда жүргізу жұмыстары да жаңа
заңнамалық база жасауды талап етеді. Ақпарат экспорты мен импортына
кедендік бақылау мәселелері де талқылануда.
Экономикалық және әлеуметтік жаһандану процесінің мәні – оның адамдар
мен қоғамға білімдері мен идеяларын тиімді пайдалануға, инновациялар
жүйесін дамытуға мүмкіншілік жасау болып табылады. Алға қойған мақсаттарға
жету, пайда болған мәселелерді шешу ұлттық және халықаралық тиімді
стратегиялар жасауды, сонымен бірге жаһандану процесінің қоғамға әкелетін
жаңа залалдарын зерттеп отыруды талап етеді. Осы орайда белгілі
қазақстандық саясаттанушы ғалым К.Л. Сыроежкин: Жаһанданудың негізгі
субъектілері ұлттық мемлекеттер емес, одан да жоғары тұрған экономикалық,
қаржылық, әскери және қоғамдық құрылымдар. Олар үлкен күшке ие болғандығы
сондай, тіпті бүтіндей мемлекеттерге өз талаптарын орындатып отыр. Соңғы
кездері әлемде болып жатқан оқиғалар бұндай беталыстардың күшейе түсетінін
көрсеткеткендей деп есептейді [Сыроежкин К.Л. Мировые тенденции и проблемы
безопасности в Центральной Азии Материалы международной научно-
практической конференции, посвященной памяти доктора полит. наук,профессора
Машана М.С. Безопасность: международная, региональная, национальная
(системный подход). – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – С. 37-42].
Бүкіл әлемде өтіп жатқан ақпараттық қоғам құру процесі өзгеше
қасиеттерімен ерекшеленеді. Эксперттер жаһандануды негізгі үш қасиетімен
сыпаттап отыр. Олар:
– Жаһандық ақпараттық тораптарды дамыту;
– Қаржылық жүйелерді компьютерлендіру;
– Көліктік тораптарды дамыту.
Бұл тораптардың барлығында жаһандық байланыс негізінен жергілікті
тораптардың орталықтары (шет ел баспасөзінде хаб деп аталады) арасында
болады. Сондықтан тораптармен жабдықталған кеңістік біртекті болмайды. Ал
кейбір орталықтардың басқаларға қарағанда мүмкіншіліктері артық болады.
Яғни бұндай гравитациялық орталықтарда коммуникацияның түрлі құралдарына,
сонымен бірге білімге деген қол жетімділік жеңіл болады. Бұндай
орталықтарда білімді тұрғындардың көптеп топтасуы байқалады, өйткені
экономикалық шаралардың көбі осында өтеді. Қазіргі таңдағы жаһандық әлем
осындай әмбебап орталықтардың тобынан тұрады. Жаһандық орталықтар миграция
орталықтарына айналып, ондағы жергілікті тұрғындардың басқа тұрғындарға
қарағанда құқығының, мүмкіншіліктерінің артық болуына байланысты,
әлеуметтік теңсіздіктерге әкеп соғады.
Жаһандану процесі әлемдік ақпараттық байланыстарға жаңа тәуелсіз
мемлекеттерді тартуда. Бұл елдерде жаңа ақпараттық технологияларды,
коммуникациялық менеджменттегі инновацияларды игеру бұрынғы ақпараттық
өрісті трансформациялау процесімен қатар жүрді. Өтпелі қоғамда ақпараттық
жүйелерді жаңалау, оларды техникалық жабдықтау және ашықтық, демократиялық
дәрежесі бойынша дамыған елдердің стандарттарына сәйкестендіру мәселелеріне
әлеуметті медиалан-дырудың жаһандық мәселелері қосақталды.
Қоғамды жаппай ақпараттандыру халықаралық қатынастардың дәстүрлі
ойыншылары – мемлекеттермен бірге мемлекеттік емес құрылымдардың рөлінің
артуына жағдай жасап отыр. Қазіргі заман қоғамының тіршілік ету салаларының
ішінде жаңа сала – ақпараттық сала бірінші орынға шықты. Ақпараттық сала
жаңа ресурс ретінде ақпаратпен және ақпаратты иемденуге бағытталған
күрестен туындайтын жаңа қайшылықтармен ерекшеленеді. Осыған байланысты
ақпараттық қауіпсіздікке қатысты жаңа қауіп-қатерлер туындайды. Бұндай
жағдайда мемлекеттің аса маңызды функциясы ретінде ұлттық қауіпсіздік
түсінігіне жаңаша көзқарас қалыптасады. Жаһандану жағдайында әскери күш
түсінігі де өзгеріске ұшырап, бұрынғы дәстүрлі әскери қарудан ақпараттық
қарудың маңызы арта түседі. Ақпараттық технологиялардың қорғаныс
саласындағы рөлінің артуы көптеген батыс елдерін, әсіресе АҚШ-ты қарулы
күштер құрылысына жаңа тораптық соғыс сияқты тұжырымдамаларды белсенді
түрде енгізуіне мәжбүр етті [Бердібаев Р.Ш. Қазақстан Республикасында
ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің саяси механизмдері: фил.ғ.к.дис.
– Алматы, 2010. – 135б. ].
Ә. Нысанбаев осы тұрғыда Әлемде жаһандану, нақтылай айтсақ
біркіндіктік жаһандану процесі қарқынды жүруде. Оның кіндігі АҚШ болып
отыр. Олардың бізбен бірге болмаған, бізге қарсы қағидасы өте қауіпті.
Әлемде бір супердержаваның өктемдік етуі оған қарсы күштердің пайда болуына
итермелейді. Бұл жақсылыққа апармайды. Бір супердержава әлемдік қауіпсіздік
пен тұрақтылықты қамтамасыз ете алмайды. Ол айдан анық. Сондықтан бұл
проблеманы шешу үшін көпкіндіктік жаһандануды іске асырған жөн сияқты.
Сонда ғана әлемдік, аймақтық және ұлттық қауіпсіздік қамтамасыз етіледі.
деп есептейді [Ә. Нысанбаев. Ақ сөйле. Айқын газетінің сайтынан,
www.aikyn.kz site.php?lan= kaz&id=168&pub=6203].
Жаһандану жағдайында басқаларды өз ережелерімен жүруге мәжбүр
ететіндердің мүмкіншілігі жоғары болады. Мұндай ережелер көбіне
қабылданған халықаралық стандарттармен анықталады. Бүгінде белгілі бір
елдердің жасап, халықаралық қоғам қабылдаған, жаһанданудың негізгі саласы –
ақпараттық саладағы стандарттардың маңызы ерекше болып отыр. Сондықтан
ғылыми және инженер кадрлар даярлаудағы қалыптасқан ұлттық ерекшеліктерді
сақтау мақсатында, мемлекеттік стандарт ретінде басқа елдердің жасаған,
басқа құндылықтарды дәріптейтін стандарттарды қабылдай беруге де болмайды.
Сонымен бірге, жаһандану процесінің ғылыми-техникалық прогрестен
туындағанын ескеріп, оның жетістіктерінен бас тартуға да болмайды. Бұл
жөнiнде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: Жаһандасудан бойды жасырып ұстау
мүмкiн емес, бiз әлемдiк қауымдастыққа ортақ үрдiстермен бойымызды да,
ойымызды да тасаламай, қайта сол процестерге өзiмiз енуге тиiспiз...” деген
болатын [Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ. Отбасы – Отанның ошағы Егемен Қазақстан. –
2001. – 24 қараша].
Жаһандану процесiнiң дамуы елдегi экономикалық факторлармен қатар
ақпараттану процесiне, әлемдiк ақпараттық кеңiстiкке ену жағдайларына
тiкелей қатысты. Қазiргi кездегi ақпараттану процесi мен ақпараттық
технологиялардың дамуы, оларды күнделiктi пайдалану аясы өскен сайын ұлттық
қауiпсiздiктiң ажырамас бiр саласы – ақпараттық қауiпсiздiк проблемасы
күрделене түседi. Бүкiләлемдiк ақпараттық кеңiстiкке ену және ұлттық
ақпараттық кеңiстiк құру жағдайында ақпараттық қауiпсiздiк мемлекеттiң
кезегiн күттiрмейтiн сыртқы және iшкi саясатының құрамдас бөлiгi ретiнде
қаралуы тиiс.
Елiмiзде есептеу техникасының, телекоммуникация және байланыс
құралдарының, программалық өнімдердің өндiрiсiнiң болмауы мемлекеттің
дамыған елдерден техникалық, технологиялық тәуелді болуына мәжбүр ететіні
белгілі. Бұл өз кезегінде ақпараттық қауiпсiздiкке керi әсерiн тигiзедi.
Өйткенi шетелден сатып алынатын компьютерлерде арнайы қондырылған
техникалық барлау құралдары да кездескен. Бұл құралдар бойындағы
электромагниттiк сәулелену қасиетi арқылы 20 километрге дейiнгi
қашықтықтан компьютердегi мәлiметтердi алуға мүмкiншiлiк бередi екен.
Сонымен бiрге ай сайын әрбiр мемлекеттiк органдардың есептеу жүйелерiне 500-
ге жуық “шабуылдар” жасалатын көрiнедi. Соның iшiнде есептеу тораптары
арқылы вирус программаларын енгiзiп, ақпарат алу мақсатындағы шаралар
көптеп кездеседi. Қазiр спутниктiк және радиоэлектронды каналдармен
тасымалданатын ақпараттарды 6000 километрге дейiнгi қашықтықтан “ұрлап”
алуға мүмкiншiлiгi бар техникалық қондырғылар да бар.
Көрсетiлiп отырған мәлiметтер ақпараттық қауiпсiздiктiң экономикалық,
техникалық аспектiлерiне байланысты келтiрiлген мысалдардың бiрi ғана. Ал,
ендi әлеуметтiк-рухани қауiпсiздiкке келер болсақ – қоғамымызды жаппай
ақпараттандыру, әлемдiк ақпараттық кеңiстiкке шығу процесi дамыған сайын,
оның пайдасымен бiрге, келеңсiз жақтарының да қатар өсуi заңды құбылыс.
Бұқаралық мәдениеттiң ықпалы ұлттық мәдениеттi кейiнгi ысыруы әбден мүмкiн.
Өйткенi бұқаралық ақпарат құралдарының қай түрiнде болмасын, сонымен бірге
қазіргі таңда бұқаралық ақпарат құралдарына теңестірілген Интернет
желiсiнде де бiздiң ұлттық мәдениетiмiзге, тәлiм-тәрбиемiзге жат
материалдарды көптеп кездестiруге болады. Газет-журналдарда жазылып,
теледидардан көрсетiлетiн зорлық-зомбылық, соғысты, порнографияны
насихаттайтын хабарлар мен түрлi фильмдер жастар мен жасөспiрiмдердiң
тәрбиесiне керi әсерiн тигiзетiнi айдан анық. Бұны кейбiр ғалымдар
“мылтықсыз майдан” десе, кейбiреуi “ақпараттық соғыс”, “ақпарат майданы”
деп атап жүр. Американдық мамандар ақпараттық қарсы күрестің (ақпараттық
соғыстың, ақпараттық қарудың) келесі бағыттарын атап көрсетеді:
– басқару жүйелерімен күрес;
– ақпараттық-барлау операциялары;
– электрондық күрес;
– хакерлік күрес (ақпараттық қылмыс);
– ақпараттық-психологиялық күрес;
– кибернетикалық күрес;
– желілік күрес (оның ішінде ақпараттық терроризм);
– экономикалық ақпараттық күрес.
Ал Ресей ғалымы Н.А Брусницын соңғы екеуімен толық келіспейтінін
айтады. Оның ойынша ақпараттық желі басқару жүйелеріне де, басқа да
бағыттарға ортақ, алдыңғы бес бағыттың барлығында кездеседі. Кибернетикалық
күрес те ақпараттық күрестің кез келген бағытында шифрларды ашу үшін, соның
арқасында құнды ақпаратты алу және сол арқылы ақпараттық үстемдікке жету
үшін жүргізіледі. Ал экономикалық күрес - өте кең ұғым. Оның құрамына
ғылым, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz