Қазақ кинематогрфиясының және кинодраматургиясы
КІРІСПЕ
1.1 Қазақ кинематогрфиясының және кинодраматургиясының
пайда болуы
1.2 Әр салалы, алуан жанр
1.3 Көркемсуретті кинемотография
1.4 Документтік кино (Документальное кино)
1.5 Ғылыми . көпшілікті кино (Научно. популярное кино)
1.6 Көрікті кино
1.7 Мультипликациялық кино (Мультипликациное кино)
1.8 Тарихи . революциялық (Историка . революционное кино)
1.9 Биографиялық жанр (Биографический кино)
1.10 Кинокомедия ( Комедийный кино)
1.11 Деткетивтік жанр ( Детективный жанр)
1.12 Қызық оқиғалы фильмдер жанры. (Приключенческий жанр)
1.13 Киножанрының зерттелуі әдістері.
2.1 Қазіргі қазақ киносы және аударма
2.2 Киноаудармадағы субтитр,кадрдан тыс аударма және дубляжды өзара ерекшеліктері
2.3 Кино мәтініндегі аударма фразеологизмдер
2.4 Фразеологиялық бірліктердің баламалық сипаты.
2.5 Кино аудармасындағы баламасыз лексиканың берілуі
2.6 Кино аудармасындағы поэтикалық метафоралар
3.1 Фонетика . фоностилистика
3.2 Дыбыстық қайталамалар
3.3 Интонация
3.4 Дубляж мәтінін фонетикалық талдау
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.1 Қазақ кинематогрфиясының және кинодраматургиясының
пайда болуы
1.2 Әр салалы, алуан жанр
1.3 Көркемсуретті кинемотография
1.4 Документтік кино (Документальное кино)
1.5 Ғылыми . көпшілікті кино (Научно. популярное кино)
1.6 Көрікті кино
1.7 Мультипликациялық кино (Мультипликациное кино)
1.8 Тарихи . революциялық (Историка . революционное кино)
1.9 Биографиялық жанр (Биографический кино)
1.10 Кинокомедия ( Комедийный кино)
1.11 Деткетивтік жанр ( Детективный жанр)
1.12 Қызық оқиғалы фильмдер жанры. (Приключенческий жанр)
1.13 Киножанрының зерттелуі әдістері.
2.1 Қазіргі қазақ киносы және аударма
2.2 Киноаудармадағы субтитр,кадрдан тыс аударма және дубляжды өзара ерекшеліктері
2.3 Кино мәтініндегі аударма фразеологизмдер
2.4 Фразеологиялық бірліктердің баламалық сипаты.
2.5 Кино аудармасындағы баламасыз лексиканың берілуі
2.6 Кино аудармасындағы поэтикалық метафоралар
3.1 Фонетика . фоностилистика
3.2 Дыбыстық қайталамалар
3.3 Интонация
3.4 Дубляж мәтінін фонетикалық талдау
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кино жанрларының да көздеген мақсаты мен тілдік жеткізілуінің өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары оның коммуникативтік қызыметін сипаттайды. Яғни прагматикалық әлеумет ақпараттың мазмұны мен жеткізудегі тілдік құралдарды таңдай біліуге байланысты. Ғалым Қ.Есенова : «прагматика міндеті дегеніміз – тікелей адресатқа ықпал етуге бағытталған тілдік қатынас коммуникациясын қолдау заңдылықтарын реттеу, осы арқылы адамды иландыру болып табылады. Мәтіннің прагматикалық әлуметі онда қамтылатын сөздердің санына емес, семантикалық аясының кеңдігіне, фразеологизмдер мен метафоралық қолданыстардың түрленуге, трансформациялануға бейімділігіне және экспрессивтік мәнінің жоғарылығына тікелей тәуелді », - деп көрсетеді. Ал аударма прагматикасы деп түпнұсқаның прагмтикалық әлеуметін қайта жандандыру қажеттілігі және аударма репцепторына әсер етуді қамтамасыз ету мақсатынан туындайтын аудармашылық үрдіс пен оның нәтижесіне аудармашының бейтараптық сақтай отырып ықпал жасалауын атаймыз. { 22.3}
Стилистика - тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, принципреін ғана ретке келтіріп қоймайды, прагматикалық әлеуметтік ықпалы ерекше стилистикалық әсер ететін тілдік бірліктердің қызыметін толық есепке ала отырып,оны жүзеге асырушы экстралингвистикалық және басқа факторлармен бірлесіп стилистикалық мүмкіндіктерді қарастыратын тіл ғылымының күрделі саласы.
Прагмастилистика дегеніміз – жоғары қабілетті тұлға сөз шығармашылығын, тілдің сөйленіс тәжірбиесін социум өмірінің заңдарымен байланыстыра отырып, адамның әлемді қабылдау ерекшеліктерінің когнитивтік базасын, ұлттық – мәдени стеротипті және дәстүрін стилистикалық амал – тәсілдер арқылы үйретуді қарастырады. {1.23}
Кино аударма прагматикасы дегеніміз түпнұсқа субъектісінің сөз болып отырған құбылысқа, затқа деген көзқарасын сол тілдегі бірліктерді талғап, таңдап қолдана отырып, астарланған мәнін екінші бір тілге сәйкес немесе барабар түрде қайта таңбалану болып табылады. Бірақ жазба көркем әдеби шығарма аудармасына қарағанда көркем фильм аудармасының прагматикасындағы басты ерекшелігі – тілдің тілден тыс әрекеттерге тәуелділігі секілді кешенді құрылымдардан тұруында. Бұл - киноаудармашының әрдайым есінде тұруы тиіс « алтын ережесі». Яғни киноаударманы жасауда уақыт факторы да қатарласа жүретіндіктен, жазба аудармадағыдай уақыт еркіндегі жоқ, сөз формасы диалогқа құрылатын болғандықтан мәтін де, дыбыстау да кейіпкердің бейвербалдық әрекеті өтіп жатқан сәтіне тәуелді. Бейвербалдық ишарат аяқталмай жатып, вербалдық әрекеттің үзіліп кетуі немесе озып кетуі аударма фильмдегі бір сыдырғы өтуі тиіс коммуникацияға кері әсер етеді.
Стилистика - тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, принципреін ғана ретке келтіріп қоймайды, прагматикалық әлеуметтік ықпалы ерекше стилистикалық әсер ететін тілдік бірліктердің қызыметін толық есепке ала отырып,оны жүзеге асырушы экстралингвистикалық және басқа факторлармен бірлесіп стилистикалық мүмкіндіктерді қарастыратын тіл ғылымының күрделі саласы.
Прагмастилистика дегеніміз – жоғары қабілетті тұлға сөз шығармашылығын, тілдің сөйленіс тәжірбиесін социум өмірінің заңдарымен байланыстыра отырып, адамның әлемді қабылдау ерекшеліктерінің когнитивтік базасын, ұлттық – мәдени стеротипті және дәстүрін стилистикалық амал – тәсілдер арқылы үйретуді қарастырады. {1.23}
Кино аударма прагматикасы дегеніміз түпнұсқа субъектісінің сөз болып отырған құбылысқа, затқа деген көзқарасын сол тілдегі бірліктерді талғап, таңдап қолдана отырып, астарланған мәнін екінші бір тілге сәйкес немесе барабар түрде қайта таңбалану болып табылады. Бірақ жазба көркем әдеби шығарма аудармасына қарағанда көркем фильм аудармасының прагматикасындағы басты ерекшелігі – тілдің тілден тыс әрекеттерге тәуелділігі секілді кешенді құрылымдардан тұруында. Бұл - киноаудармашының әрдайым есінде тұруы тиіс « алтын ережесі». Яғни киноаударманы жасауда уақыт факторы да қатарласа жүретіндіктен, жазба аудармадағыдай уақыт еркіндегі жоқ, сөз формасы диалогқа құрылатын болғандықтан мәтін де, дыбыстау да кейіпкердің бейвербалдық әрекеті өтіп жатқан сәтіне тәуелді. Бейвербалдық ишарат аяқталмай жатып, вербалдық әрекеттің үзіліп кетуі немесе озып кетуі аударма фильмдегі бір сыдырғы өтуі тиіс коммуникацияға кері әсер етеді.
Әлкебаева Д.А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы : Зият – Пресс, 2007.- 244б
2. Тарақов Ә. Аударма әлемі : Оқу құралы. – Қазақ университеті, 2007. -243б
3. Сыбанбаева А.С. Метафораның тілдік болмысы және концептуалдық метафоралар : Көмекші оқу құралы. – Алматы : Қазақ университеті, 2002. – 161б
4. Абикеева Г.О. Кино Центральной Азии ( 1990 – 2001). Алматы, 2001.- 342б
5. Қазақ өнерінің тарихы. - 3 томдық (ХІХ ғасыр және ХХ ғасырдың бірінші жартысы, ІІІ том 1- кітап). – Алматы : « Өнер », 2008. – 608б
6. Маневич Иосиф Михайлович « Кино и литература » М. « Искусство»,1966. 240 стр.778С
7. Айтбаев Ө. Қазақ тіл білім мәселелері // Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы: Арыс, 2007. – 617б
8. Құрманғалиқызы Гүлжан «Әуезов және кино». – Алматы: Ануар,2000-150б.
9. Нөгербек Б.Р. Наурызбекова Г.Қ. Мұқышева.Н. Қазақ киносының тарихы: оқулық. – Алматы: ИзадтМаркет, 2005 – 289б
10. Сиранов Қабыш Кино туралы ойлар « Жазушы » Баспасы,Алматы – 1973 – 191б
11. Сиранов Қабыш Кино. Жылдар. Ойлар : Мақалалар жинағы // Құрастырған Б.Дәрімбетов. – Алматы : Өнер, 1983 – 191б
12. Е.А. Бандаренко Путишествие в мир кино. Москва « ОЛМА – ПРЕСС Гранд» 2003
13. Кино энциклопедический словарь. Москва « Советская энциклопедия » 1986.
14. Первый век кино. Издательство « Локид » Москва 1996.
15. Смайлов Қамал. Фильм осылай туды. – Алматы: Өнер, 1981.- 120б
16. Г.Новожилов Қазақстанның кинохроникасы. «Қазақ мемлекет» Баспасы. Алматы – 1962.
17. Азбука кино : { крат. справ / М. Антипин и.др.} – М.: Всесоюз.творч. – произв. об-ние «Киноцентр», 1990.
18. Кино и время : {Сб.Статей} НИИ теории и истории кино – М.: Искусство, 1980.
19. Кино: Методология исследования :{ Cб.ст} / ВНИИ Киноиссскуство, 1984- 270с
20. Кино методолгия исследования – М. «Исскуство»1984.
21. Жанр кино – М. « Исскуство », 1979.
22. Нұрмышева.Ш.А. Кинодискурс аудармасының коммуникативтік – прагматикалық сипаты. Авторефарат. « Глобус» Баспаханасы,2010
23. Мәдениеттану терминдерінің түсіндірмелі сөздігі. Алматы : « КИЕ» линогвоелтану инновациялық орталығы, 2009 – 200 бет.
24. Қазақ өнері энциклопедия « Білік » редакциялық баспа орталығы Алматы, 2002.
25.«Киноискусство Советского Казахстана » Алматы,1966, 37- бет
26. Аханов А. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Мектеп, 1965.Б.158
27. Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолдануы –
Алматы: Меткеп, 1966, Б.208.
28.Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Ред.басқ. З.Ахметов. – Алматы:
Қазақ университеті,1998.- 230 б.
29.Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1983. – 456 б.
30.Гончаров Б.П. Звуковая организация стиха и проблемы рифмы. –
М.:Наука, 1973. – 155
31.Брик О. Звуковые повторы: Анализ звуковой структуры стиха //
Образные слова А. Блока: Сб.ст. – М.: Наука, 1980.- С. 45 – 47
32.Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М.: Наука 1977
155 с
33.Антиыные теории языка и стил: Сб. Ст – М. – Л.,1936. – 341 с.
34. КазГУ хабаршысы. Филология сериясы № 42.
35.ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № (130). 2010
2. Тарақов Ә. Аударма әлемі : Оқу құралы. – Қазақ университеті, 2007. -243б
3. Сыбанбаева А.С. Метафораның тілдік болмысы және концептуалдық метафоралар : Көмекші оқу құралы. – Алматы : Қазақ университеті, 2002. – 161б
4. Абикеева Г.О. Кино Центральной Азии ( 1990 – 2001). Алматы, 2001.- 342б
5. Қазақ өнерінің тарихы. - 3 томдық (ХІХ ғасыр және ХХ ғасырдың бірінші жартысы, ІІІ том 1- кітап). – Алматы : « Өнер », 2008. – 608б
6. Маневич Иосиф Михайлович « Кино и литература » М. « Искусство»,1966. 240 стр.778С
7. Айтбаев Ө. Қазақ тіл білім мәселелері // Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы: Арыс, 2007. – 617б
8. Құрманғалиқызы Гүлжан «Әуезов және кино». – Алматы: Ануар,2000-150б.
9. Нөгербек Б.Р. Наурызбекова Г.Қ. Мұқышева.Н. Қазақ киносының тарихы: оқулық. – Алматы: ИзадтМаркет, 2005 – 289б
10. Сиранов Қабыш Кино туралы ойлар « Жазушы » Баспасы,Алматы – 1973 – 191б
11. Сиранов Қабыш Кино. Жылдар. Ойлар : Мақалалар жинағы // Құрастырған Б.Дәрімбетов. – Алматы : Өнер, 1983 – 191б
12. Е.А. Бандаренко Путишествие в мир кино. Москва « ОЛМА – ПРЕСС Гранд» 2003
13. Кино энциклопедический словарь. Москва « Советская энциклопедия » 1986.
14. Первый век кино. Издательство « Локид » Москва 1996.
15. Смайлов Қамал. Фильм осылай туды. – Алматы: Өнер, 1981.- 120б
16. Г.Новожилов Қазақстанның кинохроникасы. «Қазақ мемлекет» Баспасы. Алматы – 1962.
17. Азбука кино : { крат. справ / М. Антипин и.др.} – М.: Всесоюз.творч. – произв. об-ние «Киноцентр», 1990.
18. Кино и время : {Сб.Статей} НИИ теории и истории кино – М.: Искусство, 1980.
19. Кино: Методология исследования :{ Cб.ст} / ВНИИ Киноиссскуство, 1984- 270с
20. Кино методолгия исследования – М. «Исскуство»1984.
21. Жанр кино – М. « Исскуство », 1979.
22. Нұрмышева.Ш.А. Кинодискурс аудармасының коммуникативтік – прагматикалық сипаты. Авторефарат. « Глобус» Баспаханасы,2010
23. Мәдениеттану терминдерінің түсіндірмелі сөздігі. Алматы : « КИЕ» линогвоелтану инновациялық орталығы, 2009 – 200 бет.
24. Қазақ өнері энциклопедия « Білік » редакциялық баспа орталығы Алматы, 2002.
25.«Киноискусство Советского Казахстана » Алматы,1966, 37- бет
26. Аханов А. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Мектеп, 1965.Б.158
27. Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолдануы –
Алматы: Меткеп, 1966, Б.208.
28.Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Ред.басқ. З.Ахметов. – Алматы:
Қазақ университеті,1998.- 230 б.
29.Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1983. – 456 б.
30.Гончаров Б.П. Звуковая организация стиха и проблемы рифмы. –
М.:Наука, 1973. – 155
31.Брик О. Звуковые повторы: Анализ звуковой структуры стиха //
Образные слова А. Блока: Сб.ст. – М.: Наука, 1980.- С. 45 – 47
32.Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М.: Наука 1977
155 с
33.Антиыные теории языка и стил: Сб. Ст – М. – Л.,1936. – 341 с.
34. КазГУ хабаршысы. Филология сериясы № 42.
35.ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № (130). 2010
КІРІСПЕ
Кино жанрларының да көздеген мақсаты мен тілдік жеткізілуінің
өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары оның коммуникативтік қызыметін
сипаттайды. Яғни прагматикалық әлеумет ақпараттың мазмұны мен жеткізудегі
тілдік құралдарды таңдай біліуге байланысты. Ғалым Қ.Есенова : прагматика
міндеті дегеніміз – тікелей адресатқа ықпал етуге бағытталған тілдік
қатынас коммуникациясын қолдау заңдылықтарын реттеу, осы арқылы адамды
иландыру болып табылады. Мәтіннің прагматикалық әлуметі онда қамтылатын
сөздердің санына емес, семантикалық аясының кеңдігіне, фразеологизмдер
мен метафоралық қолданыстардың түрленуге, трансформациялануға бейімділігіне
және экспрессивтік мәнінің жоғарылығына тікелей тәуелді , - деп
көрсетеді. Ал аударма прагматикасы деп түпнұсқаның прагмтикалық әлеуметін
қайта жандандыру қажеттілігі және аударма репцепторына әсер етуді
қамтамасыз ету мақсатынан туындайтын аудармашылық үрдіс пен оның
нәтижесіне аудармашының бейтараптық сақтай отырып ықпал жасалауын
атаймыз. { 22.3}
Стилистика - тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық,
принципреін ғана ретке келтіріп қоймайды, прагматикалық әлеуметтік ықпалы
ерекше стилистикалық әсер ететін тілдік бірліктердің қызыметін толық есепке
ала отырып,оны жүзеге асырушы экстралингвистикалық және басқа факторлармен
бірлесіп стилистикалық мүмкіндіктерді қарастыратын тіл ғылымының күрделі
саласы.
Прагмастилистика дегеніміз – жоғары қабілетті тұлға сөз
шығармашылығын, тілдің сөйленіс тәжірбиесін социум өмірінің заңдарымен
байланыстыра отырып, адамның әлемді қабылдау ерекшеліктерінің когнитивтік
базасын, ұлттық – мәдени стеротипті және дәстүрін стилистикалық амал –
тәсілдер арқылы үйретуді қарастырады. {1.23}
Кино аударма прагматикасы дегеніміз түпнұсқа субъектісінің сөз болып
отырған құбылысқа, затқа деген көзқарасын сол тілдегі бірліктерді талғап,
таңдап қолдана отырып, астарланған мәнін екінші бір тілге сәйкес немесе
барабар түрде қайта таңбалану болып табылады. Бірақ жазба көркем әдеби
шығарма аудармасына қарағанда көркем фильм аудармасының
прагматикасындағы басты ерекшелігі – тілдің тілден тыс әрекеттерге
тәуелділігі секілді кешенді құрылымдардан тұруында. Бұл -
киноаудармашының әрдайым есінде тұруы тиіс алтын ережесі. Яғни
киноаударманы жасауда уақыт факторы да қатарласа жүретіндіктен, жазба
аудармадағыдай уақыт еркіндегі жоқ, сөз формасы диалогқа құрылатын
болғандықтан мәтін де, дыбыстау да кейіпкердің бейвербалдық әрекеті өтіп
жатқан сәтіне тәуелді. Бейвербалдық ишарат аяқталмай жатып, вербалдық
әрекеттің үзіліп кетуі немесе озып кетуі аударма фильмдегі бір сыдырғы
өтуі тиіс коммуникацияға кері әсер етеді.
Сондай – ақ аударма репцепторына белгісіз құбылыстар мен заттарды
білдіретін ұғымдар, тіпті бүтін тіркестер аударылмай алып тасталуы да
мүмкін. Мысалы :
- Е-е жағалабадымыз де ( кідіріс) Ел басына күн туса, еңіреп келіп
қосылар егізімнің сыңары емес пе ең?
- Значит вы братья ( кідіріс) которых мы ждали в дни несчастья?
Аударма репцепторының беріліп отырған хабарламаны дұрыс түсінуін
қамтамасыз ету мақсатында аудармашы кей жағдайларда алмастыру тәсілін де
қолданып, хабарламаның түсініксіз элементін қосымша ақпаратпен ауыстырады.
Өйткені түпнұсқадағы жасырын ақпарат киноаудармада көрермен көретін
тілден тыс, бейвербалды әрекеттердің көрінісі арқылы жария болу
мүмкіндігіне ие Мысалы : - Значит казах все верно предсказал ( Шарықша
келіп: ) Найди его, и вырви ему сердце!
- Әлгі қазақтың айтқаны келді! - Тап та жөргегін кебін ет, қанын шаш!
( Көшпенділер)
Киноаудару үрдісінде бір сөз мағынасы даралау тәсілі ( мағына
таралу) және генерализациялау ( мағына кеңеюі) арқылы да берілуі мүмкін.
Яғни белгілі аударматанушы Я.И.Рецкердің : Генерализациялау қажеттілігі
стилистикалық нормалардан және сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын
сөздікке сүйеніп беруде мағыналық ауытқуларға ұшырау қауіпінен туындайды
, - деген пікір ойымызды тұрақтандыра түседі. Мысалы :
Бір тудың астына бірге алмай, алтыбақан болған қазақ рулары ақтабан
шұбырындыға ұшырап елім – айлап босып кетті.
- Не в первый раз многочисленных казахских племен не смогли
договорится и объеденить народ под одним знаменем. Люди спасались
бегством. Эти годы получили название исход с кровавыми ногами (
Көшпенділер);
Ал нақтылау амалы арқылы жалпы, кең мағыналы немесе тар мағыналы
сөзді нақты мағынасы бар сөзбен алмастырады. Сөз мағынасын нақтылау.
Ал кино өнерінің тарихына келер болсақ, оның өнер болып басталуы
1895 жылдң 28 декабрі Францияның астанасы Париж бұл күні бір ғажап оқиғаға
куә болды. Фотографияға керекті жабдықтар жасап шығаратын ірі фабриканың
қожасы Люмьер суретке жан беріпті, қимылдатып жүргізіетін болыпты деген
қызықты хабар үлкен қаланың бұрыш – бұрышына тез тарады. Бұл ғажапқа не
сенерін, не сенбесін білмей танданғандар дүрлігіп, Капуцинов көшесіндегі
Гран кафе үйіне жиналады. Жанды суретті тез көруге құмар болғандар
бірден залға сиған жоқ,сондықтан олар оған кезектесіп кірді. Көріп
шығушылар айтқан әңгімелері аңызға айналып қала тұрғындарын онан сайын
қызықтыра түсті. Халық ағыл – тегіл келіп жатты. Жанды сурет
көрсетішілер таң ертеңнен түн ортасына дейін еш тыным таппады.
Ғажап оқиғаны мұндай жаппай қызықтаушылық Парижде бірнеше айға
созылады. Таңданарлық бұл жаңалық Францияның басқа да қалаларына одан
кейін бүкіл дүние жүзіне жетті. Суретке жан біткенін өз көздерімен
көруді құмартқандар Парижде қаптап кетті. Олардың ішінде қарапайым
әуесқойлармен қатар бұл жаңалықтан пайда түсірудің көзін іздеген мал тапқыш
пысықтарда аз емес еді.
Жасынан техникамен, әсіресе сурет түсіру техникасымен, әуестенген
ағайынды Луи және Огюст Люмьерлер көпжылдар бойы талмай іздену нәтижесінде
пленкаға түсірілген суреттерге қимыл беру және оны экранда көрсету
жолдарын тапқан еді. Өздері ойлап шығарған техникалық бұл жаңалықты
жұртқа көрсету үшін олар Гран кафенің астыңғы қатарынан бір үлкен
залды жалдап алып, арнайы түсірілген суреттерді экранда жүргізе бастаған.
Ол суреттерді бүгінгі ұғымдағы фильм деп атауға әрине болмайтын.
Олар суретке қимыл беруді дәлелдейтін, таңқалдыруды көздеген көріністер
ғана еді. Ағайынды Люмьерлердің ол кезде экранда көрсеткендері: поездың
станцияға келуі, кішкене баланың өз үйінде тамақтануы, жұмысшылардың
жұмыстан кейін үйлеріне қайтуы. Бұлардың әрқайсысы экранда бір минутке
жетер – жетпес уақыт ішінде ғана көрсетілген.
Суреттерге қимыл беру мүмкіндігін іздеушілер ағайынды Люмьерлерден де
бұрын болған. Олар бұл жөнінен әжептәуір табысқа жеткені де мәлім.
Мысалы атақты өнер тапқыш Эдисон бір кезде кинетоскоп деп аталатын
аппарат жасаған болатын. Эдисон өзінің кинетоскоп деп аталатын бұл
өнертабысын ойдағыдай жетілдіре алмады. Ол ойлап шығарған кинетоскоптың
үлкен екі кемшілігі болды. Біріншісі – қимыл біткен суреттерді үлкен
экранда көрсете алмайтын, суреттердің қимылын аппараттың кішкене
тесігінен сығалап тек жалғыз адам ғана көре алатын және ол суреттердің
үлкендігі сіріңке көлеміндей ғана болатын. Екіншісі – суреттердің қимылына
кенеттен ырғу, шыр айналу, бұрыла жөнелу тіпті жоғалып кету сияқты
кездейсоқ қимылдар көп кездесетін.
Суретке жан бітудің сыры неде? Пленкаға түсірілген адамның,
жануардың, поезд және машина сияқты қозғалатын заттардың суреттері экранда
көрсетілгенде оларға қимыл бітетіні қалай?
Пленкадағы қимылсыз суреттердің экранда кәдімгідей нанымды түрде
қозғалып кетуінің тетігі ең алдымен кино түсіргіш және кино көрсеткіш
аппараттардың түсіру, көрсету тәсілдерінде. Ал ол тәсілдер физикалық,
психологиялық негіздерге сүйену және қажетті ғылыми қағидаларды дұрыс
пайдалана білу нәтижесінен барып туған зор техникалық қасиет.
Қимылды көріністерді пленкаға бейнелегенде кино түсіргіш аппарат
үздіксіз істеп тұрады да, қимылдың әр қозғалыс кезеңін жекелеп түсіреді.
Қимылдың біркелкі және нанымды болуы үшін кино түсіргіш апараттың түсіру
жылдамдығы және кино көрсеткіш аппараттың экранда көрсету жылдамдығы
бірдей болады. Бір секундта 24 қозғалыс кезеңі дыбысты кинода түсіріледі
де соншама жылдамдықпен экранда көрсетіледі.
Суретке түсірілген адам және жануарлар бейнесіне жан бері, оны
қимылдату мүлде мүмкін емес, бұл аладағыш аңыз деп таратушылар да болған.
Мұны әсіресе дінді нық тұтқан адамдар қолдаған. Олар жан бітіру тек
құдайдың ғана әмірінен келеді деп ұғындырған.
Люмьерлер ойлап шығарған кино аппараттының пайдасы өздері ғана көруге
барынша әрекет жасады. Ең алдымен олар кино аппараттың тетіктерін ешкімге
айтпай, көрсетпей жасырын ұстады. Мол табыс түсіруді көздеген олар көп
мемлекеттерге өздерінің өкілдерін жіберді де кино көрсету кәсібін
ұлғайтып бақты. Мысалы, олардың өкілдері 1896 жылы Германияда, Испанияда
Румынияда, Индияда,Солтүстік Америка штаттарында киносеанс берген.
Россияда кино алғаш рет 1896 жылы 4 майда, Санкт – Петербургте
көрсетіледі. Бұдан бірнеше күннен кейін киноны москвалықтар көрді. Он
минутқа созылған бір сеанста көрермендер ағайынды Люмьерлер түсірген
Лиондағы Республика көшесі, Вокзалға поездың келуі, Карта ойыны тағы
басқа фильмдерін бірден көріп шыққан.
Санкт – Петербург пен Москвадан кейін кино Нижний Новогород
қаласында көрсетіледі. Онда да әлгі айтылған фильмдер жүрген. Сол кезде
Нижегородский листок газетінде қызымет істеген жас жазушы және
журналист А.М. Горький ағайынды Люмьерлер жасаған тұңғыш кино
картиналарды көріп шығады да, одан алған әсерін өзі қызымет ететін
газетке мақала етіп жазады.
Үзінді келтірелік:
Экраннан сізге қарама – қарсы арба жүріп келеді, адамдар әрі –
бері сапырылысып жүр, балалар итпен ойнап жатыр, ағаш жапырақтары
кәдімгідей қозғалып қояды, велосипедшілер зымырап барады – міне осының
бәрі картинаның арғы шетінен шығады да бергі жиегіне келіп ғайып болады...
Сіздің көретініңіз ғажап өмір – күнделікті жанталасқан тіршілік... Тілі
жоқ , жүріс – тұрыс қимылының тықырлаған дыбысы жоқ көлеңкелердің қозғалған
бұл таңқаларлық әрекетін көргеніңізден қатты үрейленесіз
Алғашқы кезде киноны жұрт оның ғажаптығына қызығып көретін
болған. Ал , бері келе жалығады да, оған аз баратын болады. Мұны аңғара
қалған кино қожалары фильм шығару ісін жетілдіруді көздейді. Бұрын
фильм мазмұны жоқ, кездейсоқ көріністерден ғана құрастырылғын болса
белгілі бір қызықты оқиғаны баян ету әрекеті жасалады.
Ең алдымен күнделікті өмірде болған оқиғаны дер кезінде пленкаға
түсіріп алып, кешіктірмей экранда көрсету ісі қолға алынады, көптеген
документтік және хроникалық фильмдер жасалады
Кино Россияға ХІХ ғасырдың соңғы жылдарында келіп, ХХ ғасырдың
басында тамырланып тарай бастады. Ең алдымен өнеркәсіп әжептәуір үлғайды,
осыған байланысты орыс пролетариатының қатары өсті. Шаруашылық дағдарысы
да қатты сезіледі. Еңбекшілердің ревалюциялық қозғалысы күшейді. 1905
жылғы ревалюцияның тарихтан маңызды орын алатыны мәлім. Осы оқиғалардың
бірде – бірі сол кезде жасалған фильмдерде әңгімеленбеді, елеусіз қала
берді.
Бұл кездейсоқ еместі. Фильм жасау ісін түгелменен иемденіп алған
капиталистер, олжақор саудагерлер көркемөнердің назарын әлеуметтік
мүлдеден, тан тартысынан аулақ мақсат етті. Сондықтан да олар
саяси мәні бар, прогрессивтік идеяны дәріптейтін фильмдер шығару ісіне
мүлде жоламады.
Қарт революционер, коммунистік партия басшыларының бірі В.Д. Бонч -
Буревич, өз естелігінде 1907 жылы болған бір әңгімеде Владимир Ильич
Лениннің кино жөнінде айтқан пікірін келтіреді.
Владимир Ильич әңгімені ілтипатпен көңіл қойып тыңдады, - деп жазады
В.Д. Бонч - Буревич, - пікір алысуға дереу араласа кетті, кино пысық
саудагерлердің қолында тұрған шақта оның адамға пайдасынан гөрі залалы
көп екенін, пьесалардың жексұрын мазмұны арқылы жұртты азғындайтатынын
айтты. Сонымен қатар , нақты социалистік мәдениет қайраткерлерінің
қолына ауысқанда ғана кино халыққа білім берудің ең қуатты құралы
болатынына өзінің кәміл сенетінін білдірді.
Кино жаңа ғана шығып, ол әлі көркемөнер дәрежесіне жете алмай жатқан
кезде, бұдан алпыс жыл бұрын В.И. Ленин киноның болашағын даналықпен
осылай болжай білгеніне біз бүгінде куә болып отырмыз. Социалистік Ұлы
Октябрь ревалюцися Россия еңбекшілерін капиталистердің, феодалдардың
бұғауынан азат етуімен техниканың, әдебиет пен көркемөнердің өркендеп
дамуына да бостандық берді, шексіз мүмкіндік туғызды. Осының нәтижесінде
біздің елде кино көркемөнердің маңызды саласына, халыққа білім берудің,
коммунистік тәлім – тәрбие берудің ең қуатты құралына айналды. {10.3}
1.1 Қазақ кинематогрфиясының және кинодраматургиясының
пайда болуы
Қазақстанға кинематографтың енуі мен таралуының бірнеше кезеңі
болған. Алғашқы жекеменшік кинотеатрлар Верный қаласындағы ( Алматы) өз
жұмысын 1910 жылы бастады. ХХ ғасыр басында Қазақстанда он үш киноқұрылғы
бар болатын, алайда тұрғындар арасында тірілген суреттерге деген
қызығушылық орасан еді. Қазақстанның бір қатар қаласында
кинокәсіпорындарындарын ұлттандыру жайлы декрет қабылданбай жатып,
жекеменшік кинотеатрлар Кеңестердің пайдасына аударылғаны жайлы дерек
бар.
Әйгілі ревалюционер Әліби Жангелдин киноның насихаттаушы күшін
алғашқылардың бірі болып түсініп, қолдана бастады. Николай Степановтың
атын жамылған ол 1910-1912 жылдары Еуропаның, Африканың, Таяу Шығыс пен
Азияның көптеген жерлерін жаяу аралап шықты.
Қазан кеңестік ревалюциясынан кейін Қазақстанға кинематографтың енуі
қарқынды жүре бастады. Большевиктер билігі Ресей имперясы халықтарының
саяси сауатын ашуға бірден назар аударды. Осы партиялық тапсырманы жүзеге
асырып, қалың бұқараға жаңа идеологияны насихаттау үшін кино ең ұтымды
құрал болатын. {9.11}
Коммунитсік партияның тапсырмасы бойынша Ресей кинематографистері
Қазақстан негізінде ондаған деректі хронологиялық және көркемдік фильмдер
түсірді. Қазақстан аумағында хронологиялық және деректі сюжеттер мен
фильмдердің Ресей кинемотаграфистері тарапынан, алғашқы кәсіби
кинотүсірілімдері 1920 жылдан бастау алады.
1929 жылы Алматыда Востокфильм тресті жұмыс істей бастайды.
Зертханасы, монтаж жасайтын бөлмесі, мультипликациялық және түсірілім
цехы болатын. Бөлімше Соңғы хабар атты жалпы атаумен Қазақстаның
әлеуметтік – шаруашылық және мәдени өміріне қатысты бірнеше хроникалық
сюжет түсірді.
Көп ұзамай 1931 жылы Востокфильм трестінің Қазақ бөлімшесі
жабылып қалды. Мұндай шешім қабылдауының бірнеше себебі болды.
Республикалық Кеңестік дала партиялық газеті былай деп жазады:
Жергілікті сапасы жағынан ортанқол, Алматы өндірістік базасының
негізінде көлемді фильмдер жасап, оны монтаждап, басып шығару мүмкін
болмады. Востоккино Басқармасы бүкіл жұмысты мәскеуге көшірді.
Қазақ киносының тарихшысы Қабыш Сирановтың пікірінше, сол жылдары
Қазақстанда фильмердің өндірісінің тоқтап қалуы техниканың әлсіздігінен
емес, сценарийдің жоқтығымен түсіндірілсе керек. Одан әрі автордың
Кеңестік дала газетіндегі мәліметі бойынша Востоккино байқау
жарияланғанмен бұдан оң нәтиже шықпаған. Қазақ тақырыбына Ресейде
жазылған сценарилерді алдыру өзін-өзі ақтамады. Мұны – Оның аты Ғарифа
атты Мәскеуде қабылданған сценарийден көруге болады. Қазақстанда ол –
мазмұны жағынан көңілге қонысмыз әрі тақырыбы көкейкесті емес, деп танылды
. Және мынаны баса жазады: Жазушы Ілияс Жансүгіров Еңбекші қазақ
газетінде басылған Ұлы мұлқауға тіл бітті мақаласында Қазақстанда
киноөндірісінің тоқтап қалуын кинематографиялық мәдениеттің жоқтығымен
және қазақ жазушыларының сценарий жазуға құлықсыздығымен түсіндіреді,{25-
37}
1934 жылы Алматыда кинохрониканың дербес студиясы құрылады. Ол өзінің
Кеңестік Қазақстан киножурналын шығарудан бастап, одан соң фильм –
очерктерді шығара бастайды.
Кеңестік партиялық – таптық коммунистік идеологияны кино құралы
арқылы насихаттау жалғаса берді. Қазақстанның партиялық және кеңестік
органдары деркеті – хроногиялық киноға ғана емес, көркем киноға да көңіл
бөле бастайды. Қазан социалистік төңкерісінің идеяларын насихаттайтын
алғашқы деркеті – хроногиялық һәм көркем фильмдер ХХ ғасырдың 30-шы
жылдарының басында пайда бола бастады. Олардың ішінде аса танымалы
Түрксіб (1929), Аманкелді ( 1938) фильмдері.
Кеңестік идеологиялық тарихнамаға сәйкес қазақ ұлттық киносының тууы
ресейлік кинематграфистердің іс - әрекетімен, Ленинградтық Совкино
кинофабрикасының жұмысымен Востокфильм және Востоккино трестерімен,
Мосфильм студиясымен және Ленфильм киностудиясы мен Аманкелді
киношығармасымен тікелей байланыстырылады.
Алайда бұл жерді бір нәрсені анықтап алу керек: Аманкелді -
Қазақстан материялының негізінде құрылған бірінші фильм емес. Отызыншы
жылдардың аяғына қарай Қазақстан тақырыбына ресейлік кинематографистер
ондаған деректі және бірнеше көркем фильм түсірген.
Республикада әлеуметтік – экономикалық жанарудың басталғанын көрсеткен
алғашқы толықметражды деркет фильм – Түркісіб (1929, режиссері В.Турин,
сценарий авторлары Е. Арон, А. Мачерет, В.Шкловский, В.Турин). Түркістан –
Сібір темір жолының құрылысы жайлы баян еткен бұл фильм әлемдік
экраннан салтанатты түрде көрсетілді. Релсті иіскеп жатқан түйе, от шашқан
шайтан арбаның соңынан ат пен бұқаға мініп, шауып келе жатқан
қазақтар сол дәуірдің хрестоматиялық киноқұжатына айналды. Бұл кадрлар
далаға ене бастаған жаңа өркениеттің, жаңа идеологияның бенелік символы
болды. Әлемдік киноның ірі тарихшысы Жорж Садуль француз киносына әсер
еткен әйгілі киношығармаларыдың қатарында Түркісібті де атады.
Алайда, 30- жылдардағы қазақстан мәдениетінің ең маңызды оқиғасы
Аманкелді көркем филімінің шыққаны болатын. Кинотуынды республиканың
партиялық органдары мен Орталықтың сұрауы мен нұсқауы бойынша түсірілді.
Басты атап өтерлігі Аманкелдінің кинобейнесі өзінің экрандық
прототипі Чапевқа қарағанда соншалықты мифологияланбаған еді. Батыр
Имановтың экрандық болмысын шығарғанда авторлар шындыққа мейілінше
жақындауға тырысты. Аманкелді Имановтың кинематографиялық бейнесін
шығаруға 1916 жылғы Торғай даласында қазақтардың ұлт- азаттық көтеріліс
ұйымдастырған нақты тарихи оқиғасы негіз етіп алынған.
Сценарий авторлары В.Иванов, Б. Малин, Ғ. Мүсірепов Аманкелді
тарихи – ревалюциялық филімінің оқиғаларын драматургиялық тұрғыдан өткір
әрі ширатып құрастыра алды. Халық қаһарманы жайлы тарихы- ревалюциялық
туындыны шығарушылар Б. Малин мен Ғ. Мүсіреповтің сахналық және
сценариялық ойының ізін басып, Аманкелді Имановтың табиғатынан ерекше,
ақылды, сауатты, үдере көтерілген халықты соңынан ерте білетін ерік –
жігері мол адам ретінде сипаттап, көркемдік жағынан тура жол тапты.
Авторлар нақты тарихи тұлғаның экрандық өмірбаянын Чапаев атты
ресейлік кинофильміндегідей қайғы жұтқан халқының тағдырымен тұтас
қарауға талпынды.
Аты аңызға айналған батырдың өмірі мен ерлігін романтикалық
сарынға бөлеу, Аманкелді мінезін даму үстінде көрсету - ұлт – азаттық
көтерілістің жетекшісі, дала батыры Аманкелді Имановтың бірден
ревалюционер- большевик, қызыл қолбасшы болмағанын білдіреді. {5.110}
Аманкелді фильмі кинематографтартың мифологиялық және шынайы
мүмкіндіктерін бойына сіңіре алды. Бұл кинотуынды тотолитарлық қоғам
өнімі ретінде кеңестік режимнің бүкіл трагедиясын баснан өткерді.
Кеңестік тарихнамада, Аманкелді қазақтың алғашқы көркем фильмі деген
ұғым қалыптасқан. Ол жылдары ұлттық фильм, кеңестік тарихи-ревалюциялық
фильмінің белгілі бір идеологиялық стандартына сай болуы тиіс еді. Қ.
Сирановта осы пікірді ұстанған. Ол былай деп жазады :
Аманкелді фильмі қазақтың көркем кинематографиясының тұңғышы болып
табылады, өйткені оның пайда болуына Қазақстан экономикасы мен мәдениетінің
дамуы партиялық және кеңестік органдардың арнайы іс – шараларының заңды
жиынтығы әсер етті. Ол жайлы бірнеше бөлімде түбегейлі жазылған. Бірақ ең
бастысы әрі маңыздысы сол Аманкелді фильмінде қазақ халқының экрандағы
өмірі өзге фильмдермен салыстырғанда кең әрі терең көрсетіледі. Қазақстан
еңбеккерлерінің ревалюциялық күресінің бір парағы, бұл шығармада жарқын
көрініс тапты {11.5}
Көріп тұрғанымыздай, ұлттық кино тарихына деген осындай
таңдамалы әдіс, идеологияланған жалпы кеңестік кино тарихнамасына тән
дүние: ұлттық киноның тууы, дарынды кинотуынды болғанына қарамастан,
қатардағы болмашы кинотуындымен емес – маңызды тарихи – ревалюциялық
фильмдермен, байланыстырылыуы тиіс еді.
Аманкелді фильмі – алғашқы қазақ фильмі деген ұстанымның бастауы
киношығарма экранға шыққан сәттен бастау алады, алайда осы тектес
мәлімдемелердің негізі бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан
қалыптастырылды. 1931 жылдан бастап республикалық партиялық баспа
беттерінде төмендегідей тақырыпта мақалалар басылады : - Қазақстанның өз
кинематографиясы жоқ {5}, Чапаевқа тең келетін қазақ киноларын
шығарайық{6}. 1937 жылы болашақ ұлттық фильмді бағалау нақтылана түсіп,
алғашқы деген термин қолдана бастайды. Ю. Феликс Казакстанская правда
бетіне шыққан Аманкелді кинопьесасы жайлы деген мақаласында былай деп
жазады: Амангелді жайлы фильм қазақ тақырыбында арналған алғашқы
толықметражды фильм – Біз Кроштадтанбыз, Чапаев сынды, кеңестік
кинематография шедеврінің дәстүрін жалғастыру керек { 16. 7 }.
Кеңестік баспасөз бен кино әдебиетінде 1938 жылдан бастап
Аманкелді кинотуындысы республиканың ұлттық кинематографында алғашқы көркем
фильм ретінде бағалана бастайды. Алайда жоғарыда айтқанымыздай, бұл
көзқарас –тарихи шыныққа қарама- қайшы. 1920-30 жылдары Ленинград, Мәскеу
кинематографистері тарапынан кинопленкаға түсірілген деректі және көркем
кинодәйектер Аманкелді фильмін Қазақстан материалы негізінде ресей
кинематографистері түсірген алғашқы көркем фильм емесін көрсетін тұр.
Біздің ойымызша 1920-30 жылдар қазақ ұлттық киносының туу кезеңі
болып саналмайды. өйткені бұл кезеңде Аманкелді көркем фильміне қарап,
кеңес үкіметі қазақ киносының туғаны жайлы тезистерді мәлімдегеніне
қарамастан республикада ұлттық фильм өндірісі мен ұлттық кинематография
кадрлары (режиссерлер, сценаристер, операторлар, суретшілер, т.б) қалыптаса
қойған жоқ.
Кино өнерінің техникалық мүмкіндіктерін байыта түсу мақсатымен де
көптеген ізденулер жүргізілді. Сол ізденулердің ең нәтижелі
болғандарының бірі киноға үн беріп,оны дыбысты ету еді. Кино жарық
дүниеге келгенде мұлқа болып туды. Оның кейіпкерлері экранда кәдімгідей
жүріп – тұрып қимылдағанымен көп жылдар бойы үн қата алмай мұлқау болып
келеді. Мұндай кемістік кейіпкерлерді нанымды сипаттау, олардың ішкі
сырын айқын ашу мүмкіндіктерін өте тарылтты. Өйткені адамның ақыл - ойын,
көздеген мақстатын, пиғылын көрермендерге жеткізуде мылқау киноның
қолданатын амалы тек ымдау, ишарат ету не болмас нақты іс әрекеті, сырт
қимылдары ғана болатын.
Ал адам баласының зор қасиеті,әр адамды шебер сипаттағышы - тіл
киноға ол мүлде жат етеді.Экранда кейіпкерлердің сөйлей алмауы, сондай –
ақ өмірде кездесетін табиғи дыбыстардың ( желдің, дауылдың, боранның
ысқырығы; су ағысының сылдыры т.б.) экраннан естілмеуі киноның
шарттылығын мүлде ұлғайтты. Осының салдарынан экранда көрсететін өмір
құбылыстарын көреремендер тек сурет ретінде ұғынатын, ал фильм
кейіпкерлерін олар тек адам көлеңкесі деп бағалайтын. Ол бейнелердің
нанымдылығын, әсерлілігін көрермендер көбінесе өз ой – қиалымен,
сезгіштігімен жетімтіріп күшейте түсетін.
Киноның бұл үлкен кемістігі еді. Бұл кемістік жойып, киноны дыбысты
ету әрекетіне көптеген мемлекеттердің өнертапқыш мамандары қызу кірісті,
көп жылдар бойы ізденумен шұғылданып, қажырлы еңбек етті. Совет Одағында
киноны дыбысты ету ісімен шұғылданушылардың ішінен А.Ф. Шорин мен
П.Г.Тагер айтарлықтай табысқа жетті. Бұлардың ойлап тапқан техникалық
жүйелері негізінде біздің елде дыбысты кино жасалды және бірте – бірте
жетілдіріліп дами түсті. Фильмге керекті түрлі дыбыстарды жазып алудың
және оларды қолданудың бірнеше түрі бар.
Дыбысты синхронды жазу. Көркемсуретті және ойналатын көріністері бар
ғылыми - көпшілікті, хроникалық - документтік фильмдер кейіпкерлерінің
сөздері мен бейнелерін кинопленкаға бір кезде қоса түсіріліп жазылуы
синхронды кино түсіру деп аталады. Дыбысты осылай бейнемен үйлестіре
синхронды жазу көбінесе фильм киностудия повильионында, не болмаса
басқадай үй ішінде түсірілген жағдайда қолданылады.
Кейін дыбыстану. Фильм кейіпкерлерінің сөздерін, музыканы және
түрлі шуларды бұрын түсірілген бейнелерді экранда көріп отырып, соларға
дәлме – дәл сәйкестендіріп жазу кейін дыбыстану процесі болып табылады.
Бұл әдетте фильм тегіс түсіріліп біткенене кейін және түсірілген
материалдар әбден іріктелініп, монтажы аяққталғаннан кейін жүргізіледі.
Алдын ала дыбыстандыру. Бейнелер түсірілмес бұрын жазылып алынған
фонограмманы фильм көріністерін дұрыс түсіру үшін пайдаланудың бұл жолы
алдын ала дыбыстандыру деп аталады.
Қайта жазу. Бұл өте маңызды творчестволық және техникалық процесс.
Фильмге керекті дыбыстар атап айтқанда, кейіпкерлердің сөздер, музыка
және түрлі шуылдар жеке – жеке жазылады. Оларды бейнелерге сәйкестендіретін
және біріне – бірін үйлестендіре бір фонограммаға қосып қайта жазу осы
процесте жүзеге асырылады. Фильмге тіл бітуі киноның стилистикасына,
көркемдік тәсілдеріне көп өзгеріс енгізеді, кейіпкерлерді сипаттаудағы,
сондай – ақ өмір құбылыстарын бейнелеудегі оның творчестволық
мүмкіндіктерін орасан байытты.
Дыбыстың пайда болуы кино қайраткерлерінің бәрі бірдей қуанышпен
қарсы алған жоқ. мұлқау киноға әбден үйреніп, оның тетіктерін әбден
игерген кино қызыметкерлерінің бір қатары көп жылдар бойы дыбысты киноны
мойындамай тіпті менсінбей келді. Дыбыстың пайда болуы киноның өзіндік
ерекше қасиетін мүлдем жойып жібереді, істен шығарады деп оған олар қарсы
шықты. Мысалы дүние жүзіне аты әйгілі кинорежиссер Чарли Чаплин соңғы
уақытқа дейін өз фильмдерін сөзсіз етіп ( музыка мен шуы бар, ал кейіпкер
сөйлемейтін баяғыша мылқау ) жасап келді. Шынына келгенде мылқау киноның
қасиеттерін дыбыс жойып жіберген жоқ, оған тек өзгерістер енгізді оның
озық дәстүрлерін, ұтымды шешімдерін қадірлей отырып ілгері дамытты.
Дыбыстың пайда болуы киноны мүлде жаңартып жіберді
Ұлттық кино өндірісінің пайда болуы. Ұлттық кино өндірісінің пайда
болуының бірнеше тарихи себептері бар: кинотеатрлардың ұлттануы, республика
жайлы фильмдер мен хорникалық деректі сюжеттер түсіру үшін арнайы
кинотоптардың құрылуы, республикада Востоккино бөлімшелерінің ашылуы
кинофильмдерді шығару ісіне қазақтың зиялы қауым өкілдерін, жазушыларды,
әртістер мен композиторларды тарту.Қазақ ұлттық киносының тууы фильм
өндірісінің республикалық базасын ұйымдастырумен, кинематографиялық
мамандары режиссерлерді, операторларды және т.б. даярлаумен, Алматы көркем
және деректі фильмдер киностудиясының негізінде фильдер түсірумен
байланысты (кинохроника студиясы мен көркем фильмдер киностудиясының
бірігуі 1944-жылы жүзеге асырылды).{5.110}
1.2 Әр салалы, алуан жанр
Кино - әр салалы және алуан жанрлы өнер. Киноның салалары мен
жанрлары әрқайсысының туу, қалыптасуы, даму тарихы бар. Сондай – ақ
олардың бірінен бірін ажырататын, олардың әрқайсысын жеке – жеке даралап
сипаттайтын, әрқайсысының өздеріне ғана тән көркемдік тәсілдері мен
амалдары бар.
Мысалы Аманкелді фильмі тарихи – ревалюциялық жанрдың да және
биографиялық жанрдың да шығармалары қатарына қосуға болады. Тарихи -
ревалюциялық жанрға қатысты барлығын оның Қазақстанда совет өкіметін орнату
үшін болған ревалюциялық күресті көрсететіні дәлелдейді. Ал биографиялық
жанр шығармасы болып саналатын оның бас қаһарманы нақты өмір сүрген, халық
аузында мәңгілікті сақталған тарихи адамның болуы және сол тарихы адамның
өнегелі іс әрекетінің баяндалуы толық сипаттай алады.
Еш қосындысы жоқ түгелдей тап – таза сала мен жанрды кино өнерінен
табу тіпті мүмкін емес. Осы себептен салаларды және жанрларды бірден қақ
бөліп ажырататын қорған орнатуға болмайды. Бұл жағдай салалар мен жанрлар
анықтамасы қиындата түседі, белгілі бір шарттылық туғызады.
Дегенмен кино өнерін әр салаға сондай – ақ әр жанрға бөлу теорияда
және творчестволық тәжірбиеде ұдайы қолданылып келеді. Бұл етуді теориялық
зерттеу ісіне қолайлықты іздестіру әрекеті деп ұғынбау керек. Ол тікелей
көркемдік тәжірибеден барып туған туған қажетті творчестволық принцип.
Мұны елемеушілік яки кино өнерінің саналуан жанрлар мен салаларға
бөлінудегі объективтік заңдылықтарды мойындамау іс жүзінде творчестволық
ұғынықсыздыққа, көмескілікке демек сәтсіздікке апарып соғады.
Жанрлар және олар жөніндегі ұғымдар өзгерместен ылғи бір қалыпта
тұрмайтыны, әлеуметтік өзгерістерге, адам қоғамның және ғылым мен
мәдениеттің дамуы дәрежесіне қарай өзгеріп отыратыны, жаңа жағдайдың жаңа
талаптарына жауап бере алмайтын ескіріп жанрлар жоғалып кететіні,
олардың орнына заман тілегіне сай туған жаңа жанрлар басатыны белгілі.
Бұл диалектикалық заңдылық кино өнерінде өте - мөте айқынырақ сезіледі.
Профессор Р.Н. Юренов Советская кинокомедия атты кітабында біздің
совет елінде кинокомедияның даму жолдарын зерттей келіп, қазірде
бірегей жанр шеңберінен асып түсіп, бірнеше жанрға, атап айтқанда лирикалық
комедия, музыкалық комедия, сатиралық комедия жанрларына бөлінерлік
дәрежеде өркендегенің толық дәлелдейді. {10.145}
1.3 Көркемсуретті кинемотография
Кино өнерінің басты саласы көркемсуретті кинематография болып
табылады. Көркемдік образдар жасау тәсілдері мен амалдары жағынан сондай -
ақ өмір шындығының ішкі мәнін айқындау, оқиғаның кең және терең өркендету
мүмкіндіктері жағынан көркемсуретті кинематография өте бай, көп жанрлар
сала.
Ең алдымен көркемсуретті кинематографияның негізгі сценраий екенін
айта кетуіміз керек. Әдеби сценарий кино өнерінің көптеген басқа да
салаларында – документтік кино да, ғылыми - көпшілік кинематографияда
да, мультипликацилық және оқу киносында да қолданылады. Бірақ әр саланың
сценарийі әрқилы, көздеген мақсатына, творчестволық бағытына байланысты
олардың әр қайсысының өзіндік өзгешіліктері бар.
Көркемсуретті фильмдердің әдеби сценарийі - өмір шындығына, белгілі
бір оқиғалар мен фактілерге сүйене отырып, жазушының қиялынан туатын
көркемдік шығарма. Көркемсуретті кинематографияның екінші ерекшелігі -
оның шығармалар актілердің тікелей қатысымен жасалатыны. Көркемсуретті
кинематографияны кейде ойланатын кино деп те атайды. Көркемсуретті
фильмдерді әсемдейтің, көрермендер жүрегін елжіретер,бірде лепіртіп
қуантар, бірде қынжылтып, ренжітер, сан алуан ой туғызар кремет әсерлі күш
- актер,оның мәнерлі ойыны, нанымды қимыл әрекеті, сыр ашар бет ажары.
Өмір шындығын көркем образдар жасау арқылы ғана көрсету
көркемсуретті кинематографияның ең негізгі принципі болғандықтан музыка
мен бейнелеу өнері де одан маңызды орын алады. {10.147}
1.4 Документтік кино (Документальное кино)
Бұған күнделікті өмір фактілерінің, оқиғаларын нақты өз қалпында
түсіру негізінде жасалған толық метражды фильмдер және хроникалық
киножурналдар енеді. Документтік кино негізінде екі тараудан құрылады.
Біріншісі - елімізде сондай - ақ шет елдерде болған маңызды оқиғалар
мен фактілерді қысқа түрде мезгіл - мезгіл хабарлап отыратын
кинохроника. Жергілікті кинохроникалық бұл хабарлар әдетте белгілі бір
мерзімде апта сайын не он күнде, айында, үш айда бір рет ұдайы шығып
тұратын киножурналдарда көрсетіледі. Екіншісі - күнделікті өмір
фактілері мен оқиғаларынан дер кезінде түсіре алмаған материалдарды
образды кинопублицистика жолдарымен ойластырып жасалған көлемді фильмдер.
Документтік фильмдер арнайы жазылған әдеби сценарий бойынша жасалады.
Документік фильмдерді жасау ісіне актерлер қатыспайды, сондай – ақ
оларды түсіру үшін арнайы декорациялар салынбайды, костюмдер
тігілмейді, реквизиттер әзірленбейді, гримм қолданылмайды. Балығы өмірдегі
шын қалпында түсіріледі.
Документтік киноның негізгі көркемсуретті кинематографиядағыдай
алдын ала еркін ойдан шығарылған материал емес, нақты өмір ақиқаты,
кешелі – бүгінгі оқиғалар болғандықтан докукменттік фильм жазушы
сценарист пен режиссер ол оқиғалар мен фактларды мәнерлеп көркемдеу
жөнінен өзінің творчестволық қиялын соншалықты шексіз кең көсілте
алмайды, әйгілі тарихи материал маңында ғана ойластырылады. {10.148}
1.5 Ғылыми - көпшілікті кино (Научно- популярное кино)
Ғылым мен техниканың маңызды мәс елелерін, әсіресе олардың халық
шаруашылығынан өркендету ісіне әсер етер жаңалықтарын насихаттауда кино
көп қызымет атқарады. Киноның бұл мүмкіндігін кеінен пайдалану және оны
жетілдіру нәтижесінде экран өнерінің ерекше саласы - ғылыми –
көпшілікті кино пайда болды.
Физика мен химия, ауыл шаруашылығы және медицина, география және
жаратылыс тану ілімдерін халыққа таратуды мақсат еткен ғылыми фильмдер,
сондай - ақ өнеркәсіп пен транспорттың, колхоздар мен совхоздардың
өндірістік озат тәсілдерін, өнертапқыштардың техникалық жаңалықтарын
баяндайтын фильмдер біздің елде жыл сайын көптеп жасалады.
Ғылыми фильмдер алдын ала жазылған сценарий бойынша жасалады.
Оны әдетте маман ғалымдар жазады. Ғалымдар арнайы конусльтант ретінде де
фильм жасау ісіне тікелей қатысады. Олар фильмнің ғылыми тұрғыдан дұрыс,
сауатты жасалуын мұқият қадағалап отырады.Ғылыми фильмдер көбінесе шағын
метражды болатында ол экранда он жиырма минуттан артық жүрмейді. Өйткені
не ғұрлым қысқа болса ғылыми фильмдер сол
ғұрлым жалықтыра қоймайтын жинақы және қызықты болмақшы. {10.154}
1.6 Көрікті кино
Бұл да кино өнерінің өз алдында жеке саласы. Көрікті фильмдердің
мақсаты - әсем табиғат көріністерін көрермендерге толық таныстыру.
Көрікті фильмдер алдын ала жазылған сценарий бойынша түсіріледі.
Сценарийде нақтылы не түсірілетіні және түсірілетін жерлердің
тізбектелу тәртібі көрсетілуге тиіс. Көрермендер назарын неғұрлым әсем
табиғат көріністеріне және тарихи жерлердің қасиеттеріне аудару
көзеделінеді.
Әдетте оларға актерлер қатыспайды. Көрермендер назарына неғұрлым әсем
табиғат көріністеріне және тарихи жерлердің қасиеттеріне аудару
көзеделінеді. Көрікті фильмдердің барлығында толық түсінік беріп отыратын
диктор сөзі пайдаланылады.
Көрікті фильмдер өндіру ісі Қазақстанда да жолға қойылды.
Республиканың әсем табиғи көріністерін бейнеленген талай фильмдер
жасалды. Мысал ретінде Баянауыл, Бурабай, Алматы, Есік
фильмдерін айтуға болады. {10.153}
1.7 Мультипликациялық кино (Мультипликациное кино)
Экран өнерінің ерекше және қызықты саласы - мультипликациялық
кино. Оның кейіпкерлері жасанды адамдар мен жасанды хайуандар.
Мультипликациялық фильмдердің сюжеттері көбінесе ертегілер мен
мысалдардан, халық эпостары мен аңыздарынан алынады, тіпті оларды бірден
экрандайды да. Мұнымен қатар қазіргі заманның шындығын бейнелейтін
мультипликайиялық фильмдер де жиі кездеседі.
Жанр деп көркем шығармалардың өзінше тарауланып тарихи қалыптасқан
түрлерін айтамыз. Адамды және адам төңірегіндегі көріністерді бейнелеудің,
дүние көзқарас жүйелерін анықтаудың қалыптасқан амалдары жанрлардың
айрықша негізі болып саналады. Осыған орай көркем шығармалардың жанрлық -
композициялық құрылысы әралуан өзгереді.
Совет кино өнерінің салалары көпшілігінде ұзақ жылдар бойы
қалыптасқан жанрларға бөлінеді. Ол жанрлар әр саланың өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты. Документтік киноның өзіне ғана тән жанрлар
бар. Сондай – ақ мультипликациялық, ғылыми кинолардың да өз жанрлары
бар. {10.153}
1.8 Тарихи – революциялық (Историка – революционное кино)
Бұл жанрдағы фильмдер тарихи оқиғаларды еңбекшілердің феодалдық
және капиталистік құлдық тепкісінен азат болу күресін халықтардың
бостандық және ұлттық тәуелсіздік үшін күресін баян етеді.
Совет кино өнерінде тарихи - ревалюциялық жанрға өте көп мән беріледі.
Ревалбциялық тарихи оқиғалар совет фильмдерінің басым көпшілігінде әрі
ақиқат, нанымды, әрі терең, жарқын көрсітіледі.
Бұл жылдары совет кино өнерінің шедеврлері Чапаев (
режиссерлері туысқан С. және Г.Васильевтер) Максим жөніндегі триология -
Максимның балалық шағы , Максимның қайтып оралуы , Выборг жағы, (
режиссерлері Г.Козинцов және Л. Трауберг ), Біз Кроштанбыз ( режиссері
Е.Дзиган), Балтика депутаты фильмдері жасалды.
Қазақтың ұлттық кино өнерінің тұнғышы – Аманкелді филтмі де осы кезде,
нақылып айтқанда 1939 жылы жасалады. Оның сценарийін жазғандар орыс
жазушысы Всеволод Иванов, және қазақ жазушылары Бейімбет Малин мен Ғабит
Мүсрепов, режиссері Мойсей Левин. Аманкелді ролін орындаған Қазақ ССР –
нің халық артисі Өмірзақов Елубай . Бұл фильм қазақ еңбекшілерінің совет
өкіметін орнату жолындағы қажырлы күресін көресетеді. {10.157}
1.9 Биографиялық жанр (Биографический кино)
Тарихи адамдардың, көренкті қоғам қайраткерлері мен әскері
басшыларының, ғылым мен әдебиеттің даңқты өкілдерінің өмірі мен іс
әрекеттерін экранда көрсету биографиялық жанрдың басты мақсаты болып
саналады.
Бұл жанр кино дыбысты болған кезден бастап өте қатты өріс алды. біздің
елде биографиялық жанрдың тууы және қалыртасуы социалистік реализм
жеңісімен, киноның халыққа білім беру, халықты тәрбиелеу, ролінің арта
түсуімен байланысты.
Қазақстанда бірнеше биографиялық көркемсуретті фильмдер жарық көрді. Олар
: Абай әні ( 1945 жыл, режиссерлері Г. Рошаль және Е.Арон), Жамбыл
(1952 жыл, режиссері Е. Дзиган), Шоқан Уәлиханов (1957 жыл, режиссері
М.Бегалин). Биографиялық жанр социалистік елдердің кино өнерінде де
өрістеп келеді. {10.161}
10. Кинокомедия ( Комедийный кино)
Кейіпкелерінің характері, іс әрекеті және жағдайы көреремендерді
күлдірерлік фильмдер кинокомедия жанрларының шығармалары болып табылады.
Кинокомедия өзінің күлдіру амалы жағынан лирикалық кинокомедияға, сюжеттер
мен образдарының шарттылығы жағынан киноводевильге, фантастикалық және
музыкалық кинокомедияға бөлінеді. Бұлардың әрқайсысы өз алдына жанр.
Комедия эстетикалық категория. Оның идеялық – көркемдік міндеті – адамдарды
әділ, адал ниетті, еңбек сүйгіш, және қоғамшыл болу рухында тәрбиелеу.
Кино өнерінің көптеген басқа жанрларына қарағанда кинокомедия ерте кезде
шыққан ең көне жанр.
Совет кинокомедиясының жақсы шығарма ретінде Иорган әулениенің
мейрамы, Хабарда, Трактористер, Адал достар, Карнавальді тун
және тағы да басқа талай фильмдерді атауға болады.
Қазақстанның ұлттық кино өнерінде де кинокомедия маңызды орын алады. 1970
жылға дейін жасалған көркемсуретті алпыс сегіз қазақ фильмдерінің оны
екенін айтсақ жетіп жатыр. Олардың ішіндегі сәтті шыққандары Ш. Хұсайынов
пен В. Абызовтың сценарийі бойынша режиссері П. Богогюбов 1955 жылы
жасаған Шабандоз қыз фильмі мен режиссер Ш.Айманов жасаған Біздің
сүйікті доктор, Тақиялы періште фильмдері. Бұл фильмдердің үшеуі де
музыкалық комедия. Бірақ олардың тақырыптары әрқилы. Шабандоз қыз
картинасы жылқышы қазақ қызының өжеттігін көрсетсе, Біздің сүйікті
доктор лентасы адамдар арасындағы сыйлы достықты бейнелейді. Ал Тақиялы
періште фильмі семья қарым – қатынасындағы озық және тозық дәстүрлерді
баян етеді. Сондай – ақ бұл үш фильмде музыка да, әнде әр мақсатта
пайдаланылады. {10.162}
11. Деткетивтік жанр ( Детективный жанр)
Ізін таптырмай әбден адастырып кеткен қылмыстар мен қылмысқорларды
іздестіру, әшкерелеу ісіне арналған фильмдер сондай – ақ бір мемлекеттің
құпия сырын екінші бір мемлекеттің пайдасына әйгілеу, жасырын мәліметтерін
ұрлау қызыметіндегі шпиондар мен барлаушыларды қолға түсіру әрекеттерін
көрсетуге арналған фильмдер детективтік жанрдың шығармалары болып
есептеледі.
Детективтік фильмдер көп елдерде етреден бері жасалып келеді. Полиция
қаншама соңына түскенімен мүлде ұстатпай әбден әурелеген, асқақ айлакер
қылмыскер жөнінде режиссер Л.Фейад 1911 жылы францияда жасаған
фантомас фильмі детективтік жанрдың бастамасы болды деуге болады. Бұл
фильмнің үлгісімен жасаған детективтік фильмдердің басым көпшілігінде кісі
өлтіріушілікті, зорлық – зомбылықты, адам баласын мүлде аямаушылықты
кеңінен дәріптеу творчествалық әдетке айналды.
Совет кино өнерінде детекивтік жанрға адамдарды адал еңбек ету,
қылмыстан аулақ болу, адамдардың тыныштығын мұқият сақтау үшін және отан
мүддесін қажырлы қорғау үшін қаһарман күрескер болу рухында тәрбиеленетін
әсерлі құрал ретінде аса мән беріледі. {10.165}
1.12 Қызық оқиғалы фильмдер жанры. (Приключенческий жанр)
Мұнда кейіпкерлердің іс әрекеті, тәсілдері көрермендерді өте
сүйсіндіретіндей, таңдандыратындай қызықты болуы шарт. Сондықтан да бұл
жанрдағы фильмдердің қаһармандары қауыпты жағдайларда дереу амал тапқыш
әккі, сондай – ақ алдындағы қатерді біле тұра тәуекел ете батыл әрекет
жасайтын, еш қорықпайтын ержүрек келеді.
Қызық оқиғалы фильмдер қаһармандарының осындай ерекше батырлық көрсету
асқан айлакер келуі белгілі бір идея бағытында өріс алуы тиіс. Жаманды –
жақсыны көрсете келе, бірін мінеп сөге, бірін мақұлдап дәріптей отыра ол
фильмдердің көрермендерге айтар асыл нақылы болу керек.{10.157}
1.13 Киножанрының зерттелуі әдістері.
Жанрдың дәрежесi өнер тану және эстетиканың аз зерттелген ұғымдарының
санына жатады. Бұл сөйлемдер де , барлық баптар мен кiтаптарларда дерлiк
жанр мәселенi талқылады.
Жанрлардың С.И.Фрейлих, жанр мәселесі сөздер бойынша ешқашан
кинотанымның үлкен iлтипатына ие болмады. Дегенмен және кинотаным қалай
қайда әдебиет танушылар, кiмдiкi ғылымы үлкен, ол да жанрлық теорияның
игерiлмегендiктерiнен жиi шағынады. Және шындығында, әлi тек қанан
жанрлардың тұтас марксистiк тұжырымдамасы ғана қалыптасқан. Сiрә,
жанрлардың бүгiн қарсы алдынан зерттеуi оның стратегиясы және тактиканы
жоспарлануы керек. Жақсы болғанда бiзге киножанрлардың кинематографтың
барлық бөлiмше қамтитын бүтiндiк тұжырымдамасын ойын, құжатты, ғылыми-
әйгiлi, мультипликациял жасау керек.
В.Я.Пропп, мәлiм еттi: Жанр - таза шартты, және оның мәндерiнiң
ұғымы бiр сөзге келуi керек.
Жанр - түрдiң жазуы.
Жанр - орнықты композициялық шешiмдердiң жиынтығы.
Жанр - сюжеттi - шығарманың тақырыптық мiнездемесi.
Жанр - көркем ұштауды әдiс.
Жанр - шарттылықтың түрi. Бұл анықтамалардың әрқайсылары көркем қызметтiң
нақты айғақтарына арқа сүйейдi. Олардың әрқайсылары өздiгiнше құқықты және
бастапқы шекарасын есептеу нәтижесiнiң көркемөнердi қалай болғанда да
классификациялауға мүмкiндiк беретiн нүктесi мен қызмет көрсете алады.
Жанрлар - бұл нақты болмысты тұрақты құрайтын көркем ойлаудың түрлерi
уақыт және тозық жанрлық бiр түрлерi тарих болуға пайда болатын тұрақты
туралы қорытылған негiзгi, торап. Жiп-жиiнiң бұл бiр түрлерi ендi бiр-
бiрiменде айқастырады сондықтан да, негiзгi түрлердiң арасындағы өте
алмайтын шекаралар жоқ болатын.
Комедия трагедияның барлық элементтерi. Роман көбiнесе - ертегi,
ертегi - ән сол сияқты аяқсыз. Дегенмен негiзгi параметрлері, творчестволық
ойлаудың рулық түрлерi әрбiр өнерде ерекшелеуге өте маңызды әдiстемелiк.
Бұл кинематограф болып табылған синтетикалық өнерлерге күрделi әсер
жасау.Кинотаным және кино сынның өз жанрлық бағаларында өзi әртүрлi өнер
терминдермін пайдаланады. В.Шукшина Колина Красная. Ол киноны ұзақ
әңгiме, философиялық-психологиялық драма,трогикомедия деп атайды, тiптi -
халық әнiімен байланысты.
Документтi кинода кинопортрет, киноочерк, киноэтюд ұғымдары жиi
қолданылады. Бұл ұғымдар кейде кино ойыны деп тасымалданады. Кинематограф
барлық өнерлердi көркем формалар мен олардың өз ауыз бiрлiгiне басқа түрге
өзгерте алады. Кино ойынының бас компоненттердi құрылымдардағы типті
айқындайтын актер болып табылады, актердың әрекеті дау уақытында шешімін
табады. Сондықтан да творчестволық ойлауды типология драма поэтикасына
киноның өйткенімен шығады дәстүр және көркем қарасөздiң тәжiрибесi бүгiн
өз жемiсiн татып отыр.
Қорытып айтқанда, біздің кинотанымымыздағы шетел драмалық
поэтикасын, жанрлық классификацияларын дұрыс ұсынады. Батыста
қабылданған классификациялар туралы айтатын болсақ. Олардың көпшiлiктерi
жиi утилитарлы сипаттарды тасымалдайды: жаймалаушыларға және көрермендерге
керек фильмдi табуға көмектесу.Мысалы, инкорпорейтедтiң Филмздың
американдық фирмасының тiзбесi мiне. Мұндай негiзгi айдарларын жариялайды:
Әсер және қиындық, қылмыс және олардың шешiмi, қиял-ғажайып, комедия,
вестерндер, жеңiл драма, мюзиклдер, соғыстың тақырыбы, драма, дiни
тақырыптар. Перископ француз жарнамалық-ақпараттық жетiлiгi ол да
қиындықтың бiрiншi орынын құрады, бұдан әрi комедия, драма комедиялары,
музыкалық комедиялар, психологиялық драмалар жүредi, саяси фильмдер,
қорқынышты фильмi, карате фильмдері.
Американдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кино жанрларының да көздеген мақсаты мен тілдік жеткізілуінің
өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары оның коммуникативтік қызыметін
сипаттайды. Яғни прагматикалық әлеумет ақпараттың мазмұны мен жеткізудегі
тілдік құралдарды таңдай біліуге байланысты. Ғалым Қ.Есенова : прагматика
міндеті дегеніміз – тікелей адресатқа ықпал етуге бағытталған тілдік
қатынас коммуникациясын қолдау заңдылықтарын реттеу, осы арқылы адамды
иландыру болып табылады. Мәтіннің прагматикалық әлуметі онда қамтылатын
сөздердің санына емес, семантикалық аясының кеңдігіне, фразеологизмдер
мен метафоралық қолданыстардың түрленуге, трансформациялануға бейімділігіне
және экспрессивтік мәнінің жоғарылығына тікелей тәуелді , - деп
көрсетеді. Ал аударма прагматикасы деп түпнұсқаның прагмтикалық әлеуметін
қайта жандандыру қажеттілігі және аударма репцепторына әсер етуді
қамтамасыз ету мақсатынан туындайтын аудармашылық үрдіс пен оның
нәтижесіне аудармашының бейтараптық сақтай отырып ықпал жасалауын
атаймыз. { 22.3}
Стилистика - тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық,
принципреін ғана ретке келтіріп қоймайды, прагматикалық әлеуметтік ықпалы
ерекше стилистикалық әсер ететін тілдік бірліктердің қызыметін толық есепке
ала отырып,оны жүзеге асырушы экстралингвистикалық және басқа факторлармен
бірлесіп стилистикалық мүмкіндіктерді қарастыратын тіл ғылымының күрделі
саласы.
Прагмастилистика дегеніміз – жоғары қабілетті тұлға сөз
шығармашылығын, тілдің сөйленіс тәжірбиесін социум өмірінің заңдарымен
байланыстыра отырып, адамның әлемді қабылдау ерекшеліктерінің когнитивтік
базасын, ұлттық – мәдени стеротипті және дәстүрін стилистикалық амал –
тәсілдер арқылы үйретуді қарастырады. {1.23}
Кино аударма прагматикасы дегеніміз түпнұсқа субъектісінің сөз болып
отырған құбылысқа, затқа деген көзқарасын сол тілдегі бірліктерді талғап,
таңдап қолдана отырып, астарланған мәнін екінші бір тілге сәйкес немесе
барабар түрде қайта таңбалану болып табылады. Бірақ жазба көркем әдеби
шығарма аудармасына қарағанда көркем фильм аудармасының
прагматикасындағы басты ерекшелігі – тілдің тілден тыс әрекеттерге
тәуелділігі секілді кешенді құрылымдардан тұруында. Бұл -
киноаудармашының әрдайым есінде тұруы тиіс алтын ережесі. Яғни
киноаударманы жасауда уақыт факторы да қатарласа жүретіндіктен, жазба
аудармадағыдай уақыт еркіндегі жоқ, сөз формасы диалогқа құрылатын
болғандықтан мәтін де, дыбыстау да кейіпкердің бейвербалдық әрекеті өтіп
жатқан сәтіне тәуелді. Бейвербалдық ишарат аяқталмай жатып, вербалдық
әрекеттің үзіліп кетуі немесе озып кетуі аударма фильмдегі бір сыдырғы
өтуі тиіс коммуникацияға кері әсер етеді.
Сондай – ақ аударма репцепторына белгісіз құбылыстар мен заттарды
білдіретін ұғымдар, тіпті бүтін тіркестер аударылмай алып тасталуы да
мүмкін. Мысалы :
- Е-е жағалабадымыз де ( кідіріс) Ел басына күн туса, еңіреп келіп
қосылар егізімнің сыңары емес пе ең?
- Значит вы братья ( кідіріс) которых мы ждали в дни несчастья?
Аударма репцепторының беріліп отырған хабарламаны дұрыс түсінуін
қамтамасыз ету мақсатында аудармашы кей жағдайларда алмастыру тәсілін де
қолданып, хабарламаның түсініксіз элементін қосымша ақпаратпен ауыстырады.
Өйткені түпнұсқадағы жасырын ақпарат киноаудармада көрермен көретін
тілден тыс, бейвербалды әрекеттердің көрінісі арқылы жария болу
мүмкіндігіне ие Мысалы : - Значит казах все верно предсказал ( Шарықша
келіп: ) Найди его, и вырви ему сердце!
- Әлгі қазақтың айтқаны келді! - Тап та жөргегін кебін ет, қанын шаш!
( Көшпенділер)
Киноаудару үрдісінде бір сөз мағынасы даралау тәсілі ( мағына
таралу) және генерализациялау ( мағына кеңеюі) арқылы да берілуі мүмкін.
Яғни белгілі аударматанушы Я.И.Рецкердің : Генерализациялау қажеттілігі
стилистикалық нормалардан және сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын
сөздікке сүйеніп беруде мағыналық ауытқуларға ұшырау қауіпінен туындайды
, - деген пікір ойымызды тұрақтандыра түседі. Мысалы :
Бір тудың астына бірге алмай, алтыбақан болған қазақ рулары ақтабан
шұбырындыға ұшырап елім – айлап босып кетті.
- Не в первый раз многочисленных казахских племен не смогли
договорится и объеденить народ под одним знаменем. Люди спасались
бегством. Эти годы получили название исход с кровавыми ногами (
Көшпенділер);
Ал нақтылау амалы арқылы жалпы, кең мағыналы немесе тар мағыналы
сөзді нақты мағынасы бар сөзбен алмастырады. Сөз мағынасын нақтылау.
Ал кино өнерінің тарихына келер болсақ, оның өнер болып басталуы
1895 жылдң 28 декабрі Францияның астанасы Париж бұл күні бір ғажап оқиғаға
куә болды. Фотографияға керекті жабдықтар жасап шығаратын ірі фабриканың
қожасы Люмьер суретке жан беріпті, қимылдатып жүргізіетін болыпты деген
қызықты хабар үлкен қаланың бұрыш – бұрышына тез тарады. Бұл ғажапқа не
сенерін, не сенбесін білмей танданғандар дүрлігіп, Капуцинов көшесіндегі
Гран кафе үйіне жиналады. Жанды суретті тез көруге құмар болғандар
бірден залға сиған жоқ,сондықтан олар оған кезектесіп кірді. Көріп
шығушылар айтқан әңгімелері аңызға айналып қала тұрғындарын онан сайын
қызықтыра түсті. Халық ағыл – тегіл келіп жатты. Жанды сурет
көрсетішілер таң ертеңнен түн ортасына дейін еш тыным таппады.
Ғажап оқиғаны мұндай жаппай қызықтаушылық Парижде бірнеше айға
созылады. Таңданарлық бұл жаңалық Францияның басқа да қалаларына одан
кейін бүкіл дүние жүзіне жетті. Суретке жан біткенін өз көздерімен
көруді құмартқандар Парижде қаптап кетті. Олардың ішінде қарапайым
әуесқойлармен қатар бұл жаңалықтан пайда түсірудің көзін іздеген мал тапқыш
пысықтарда аз емес еді.
Жасынан техникамен, әсіресе сурет түсіру техникасымен, әуестенген
ағайынды Луи және Огюст Люмьерлер көпжылдар бойы талмай іздену нәтижесінде
пленкаға түсірілген суреттерге қимыл беру және оны экранда көрсету
жолдарын тапқан еді. Өздері ойлап шығарған техникалық бұл жаңалықты
жұртқа көрсету үшін олар Гран кафенің астыңғы қатарынан бір үлкен
залды жалдап алып, арнайы түсірілген суреттерді экранда жүргізе бастаған.
Ол суреттерді бүгінгі ұғымдағы фильм деп атауға әрине болмайтын.
Олар суретке қимыл беруді дәлелдейтін, таңқалдыруды көздеген көріністер
ғана еді. Ағайынды Люмьерлердің ол кезде экранда көрсеткендері: поездың
станцияға келуі, кішкене баланың өз үйінде тамақтануы, жұмысшылардың
жұмыстан кейін үйлеріне қайтуы. Бұлардың әрқайсысы экранда бір минутке
жетер – жетпес уақыт ішінде ғана көрсетілген.
Суреттерге қимыл беру мүмкіндігін іздеушілер ағайынды Люмьерлерден де
бұрын болған. Олар бұл жөнінен әжептәуір табысқа жеткені де мәлім.
Мысалы атақты өнер тапқыш Эдисон бір кезде кинетоскоп деп аталатын
аппарат жасаған болатын. Эдисон өзінің кинетоскоп деп аталатын бұл
өнертабысын ойдағыдай жетілдіре алмады. Ол ойлап шығарған кинетоскоптың
үлкен екі кемшілігі болды. Біріншісі – қимыл біткен суреттерді үлкен
экранда көрсете алмайтын, суреттердің қимылын аппараттың кішкене
тесігінен сығалап тек жалғыз адам ғана көре алатын және ол суреттердің
үлкендігі сіріңке көлеміндей ғана болатын. Екіншісі – суреттердің қимылына
кенеттен ырғу, шыр айналу, бұрыла жөнелу тіпті жоғалып кету сияқты
кездейсоқ қимылдар көп кездесетін.
Суретке жан бітудің сыры неде? Пленкаға түсірілген адамның,
жануардың, поезд және машина сияқты қозғалатын заттардың суреттері экранда
көрсетілгенде оларға қимыл бітетіні қалай?
Пленкадағы қимылсыз суреттердің экранда кәдімгідей нанымды түрде
қозғалып кетуінің тетігі ең алдымен кино түсіргіш және кино көрсеткіш
аппараттардың түсіру, көрсету тәсілдерінде. Ал ол тәсілдер физикалық,
психологиялық негіздерге сүйену және қажетті ғылыми қағидаларды дұрыс
пайдалана білу нәтижесінен барып туған зор техникалық қасиет.
Қимылды көріністерді пленкаға бейнелегенде кино түсіргіш аппарат
үздіксіз істеп тұрады да, қимылдың әр қозғалыс кезеңін жекелеп түсіреді.
Қимылдың біркелкі және нанымды болуы үшін кино түсіргіш апараттың түсіру
жылдамдығы және кино көрсеткіш аппараттың экранда көрсету жылдамдығы
бірдей болады. Бір секундта 24 қозғалыс кезеңі дыбысты кинода түсіріледі
де соншама жылдамдықпен экранда көрсетіледі.
Суретке түсірілген адам және жануарлар бейнесіне жан бері, оны
қимылдату мүлде мүмкін емес, бұл аладағыш аңыз деп таратушылар да болған.
Мұны әсіресе дінді нық тұтқан адамдар қолдаған. Олар жан бітіру тек
құдайдың ғана әмірінен келеді деп ұғындырған.
Люмьерлер ойлап шығарған кино аппараттының пайдасы өздері ғана көруге
барынша әрекет жасады. Ең алдымен олар кино аппараттың тетіктерін ешкімге
айтпай, көрсетпей жасырын ұстады. Мол табыс түсіруді көздеген олар көп
мемлекеттерге өздерінің өкілдерін жіберді де кино көрсету кәсібін
ұлғайтып бақты. Мысалы, олардың өкілдері 1896 жылы Германияда, Испанияда
Румынияда, Индияда,Солтүстік Америка штаттарында киносеанс берген.
Россияда кино алғаш рет 1896 жылы 4 майда, Санкт – Петербургте
көрсетіледі. Бұдан бірнеше күннен кейін киноны москвалықтар көрді. Он
минутқа созылған бір сеанста көрермендер ағайынды Люмьерлер түсірген
Лиондағы Республика көшесі, Вокзалға поездың келуі, Карта ойыны тағы
басқа фильмдерін бірден көріп шыққан.
Санкт – Петербург пен Москвадан кейін кино Нижний Новогород
қаласында көрсетіледі. Онда да әлгі айтылған фильмдер жүрген. Сол кезде
Нижегородский листок газетінде қызымет істеген жас жазушы және
журналист А.М. Горький ағайынды Люмьерлер жасаған тұңғыш кино
картиналарды көріп шығады да, одан алған әсерін өзі қызымет ететін
газетке мақала етіп жазады.
Үзінді келтірелік:
Экраннан сізге қарама – қарсы арба жүріп келеді, адамдар әрі –
бері сапырылысып жүр, балалар итпен ойнап жатыр, ағаш жапырақтары
кәдімгідей қозғалып қояды, велосипедшілер зымырап барады – міне осының
бәрі картинаның арғы шетінен шығады да бергі жиегіне келіп ғайып болады...
Сіздің көретініңіз ғажап өмір – күнделікті жанталасқан тіршілік... Тілі
жоқ , жүріс – тұрыс қимылының тықырлаған дыбысы жоқ көлеңкелердің қозғалған
бұл таңқаларлық әрекетін көргеніңізден қатты үрейленесіз
Алғашқы кезде киноны жұрт оның ғажаптығына қызығып көретін
болған. Ал , бері келе жалығады да, оған аз баратын болады. Мұны аңғара
қалған кино қожалары фильм шығару ісін жетілдіруді көздейді. Бұрын
фильм мазмұны жоқ, кездейсоқ көріністерден ғана құрастырылғын болса
белгілі бір қызықты оқиғаны баян ету әрекеті жасалады.
Ең алдымен күнделікті өмірде болған оқиғаны дер кезінде пленкаға
түсіріп алып, кешіктірмей экранда көрсету ісі қолға алынады, көптеген
документтік және хроникалық фильмдер жасалады
Кино Россияға ХІХ ғасырдың соңғы жылдарында келіп, ХХ ғасырдың
басында тамырланып тарай бастады. Ең алдымен өнеркәсіп әжептәуір үлғайды,
осыған байланысты орыс пролетариатының қатары өсті. Шаруашылық дағдарысы
да қатты сезіледі. Еңбекшілердің ревалюциялық қозғалысы күшейді. 1905
жылғы ревалюцияның тарихтан маңызды орын алатыны мәлім. Осы оқиғалардың
бірде – бірі сол кезде жасалған фильмдерде әңгімеленбеді, елеусіз қала
берді.
Бұл кездейсоқ еместі. Фильм жасау ісін түгелменен иемденіп алған
капиталистер, олжақор саудагерлер көркемөнердің назарын әлеуметтік
мүлдеден, тан тартысынан аулақ мақсат етті. Сондықтан да олар
саяси мәні бар, прогрессивтік идеяны дәріптейтін фильмдер шығару ісіне
мүлде жоламады.
Қарт революционер, коммунистік партия басшыларының бірі В.Д. Бонч -
Буревич, өз естелігінде 1907 жылы болған бір әңгімеде Владимир Ильич
Лениннің кино жөнінде айтқан пікірін келтіреді.
Владимир Ильич әңгімені ілтипатпен көңіл қойып тыңдады, - деп жазады
В.Д. Бонч - Буревич, - пікір алысуға дереу араласа кетті, кино пысық
саудагерлердің қолында тұрған шақта оның адамға пайдасынан гөрі залалы
көп екенін, пьесалардың жексұрын мазмұны арқылы жұртты азғындайтатынын
айтты. Сонымен қатар , нақты социалистік мәдениет қайраткерлерінің
қолына ауысқанда ғана кино халыққа білім берудің ең қуатты құралы
болатынына өзінің кәміл сенетінін білдірді.
Кино жаңа ғана шығып, ол әлі көркемөнер дәрежесіне жете алмай жатқан
кезде, бұдан алпыс жыл бұрын В.И. Ленин киноның болашағын даналықпен
осылай болжай білгеніне біз бүгінде куә болып отырмыз. Социалистік Ұлы
Октябрь ревалюцися Россия еңбекшілерін капиталистердің, феодалдардың
бұғауынан азат етуімен техниканың, әдебиет пен көркемөнердің өркендеп
дамуына да бостандық берді, шексіз мүмкіндік туғызды. Осының нәтижесінде
біздің елде кино көркемөнердің маңызды саласына, халыққа білім берудің,
коммунистік тәлім – тәрбие берудің ең қуатты құралына айналды. {10.3}
1.1 Қазақ кинематогрфиясының және кинодраматургиясының
пайда болуы
Қазақстанға кинематографтың енуі мен таралуының бірнеше кезеңі
болған. Алғашқы жекеменшік кинотеатрлар Верный қаласындағы ( Алматы) өз
жұмысын 1910 жылы бастады. ХХ ғасыр басында Қазақстанда он үш киноқұрылғы
бар болатын, алайда тұрғындар арасында тірілген суреттерге деген
қызығушылық орасан еді. Қазақстанның бір қатар қаласында
кинокәсіпорындарындарын ұлттандыру жайлы декрет қабылданбай жатып,
жекеменшік кинотеатрлар Кеңестердің пайдасына аударылғаны жайлы дерек
бар.
Әйгілі ревалюционер Әліби Жангелдин киноның насихаттаушы күшін
алғашқылардың бірі болып түсініп, қолдана бастады. Николай Степановтың
атын жамылған ол 1910-1912 жылдары Еуропаның, Африканың, Таяу Шығыс пен
Азияның көптеген жерлерін жаяу аралап шықты.
Қазан кеңестік ревалюциясынан кейін Қазақстанға кинематографтың енуі
қарқынды жүре бастады. Большевиктер билігі Ресей имперясы халықтарының
саяси сауатын ашуға бірден назар аударды. Осы партиялық тапсырманы жүзеге
асырып, қалың бұқараға жаңа идеологияны насихаттау үшін кино ең ұтымды
құрал болатын. {9.11}
Коммунитсік партияның тапсырмасы бойынша Ресей кинематографистері
Қазақстан негізінде ондаған деректі хронологиялық және көркемдік фильмдер
түсірді. Қазақстан аумағында хронологиялық және деректі сюжеттер мен
фильмдердің Ресей кинемотаграфистері тарапынан, алғашқы кәсіби
кинотүсірілімдері 1920 жылдан бастау алады.
1929 жылы Алматыда Востокфильм тресті жұмыс істей бастайды.
Зертханасы, монтаж жасайтын бөлмесі, мультипликациялық және түсірілім
цехы болатын. Бөлімше Соңғы хабар атты жалпы атаумен Қазақстаның
әлеуметтік – шаруашылық және мәдени өміріне қатысты бірнеше хроникалық
сюжет түсірді.
Көп ұзамай 1931 жылы Востокфильм трестінің Қазақ бөлімшесі
жабылып қалды. Мұндай шешім қабылдауының бірнеше себебі болды.
Республикалық Кеңестік дала партиялық газеті былай деп жазады:
Жергілікті сапасы жағынан ортанқол, Алматы өндірістік базасының
негізінде көлемді фильмдер жасап, оны монтаждап, басып шығару мүмкін
болмады. Востоккино Басқармасы бүкіл жұмысты мәскеуге көшірді.
Қазақ киносының тарихшысы Қабыш Сирановтың пікірінше, сол жылдары
Қазақстанда фильмердің өндірісінің тоқтап қалуы техниканың әлсіздігінен
емес, сценарийдің жоқтығымен түсіндірілсе керек. Одан әрі автордың
Кеңестік дала газетіндегі мәліметі бойынша Востоккино байқау
жарияланғанмен бұдан оң нәтиже шықпаған. Қазақ тақырыбына Ресейде
жазылған сценарилерді алдыру өзін-өзі ақтамады. Мұны – Оның аты Ғарифа
атты Мәскеуде қабылданған сценарийден көруге болады. Қазақстанда ол –
мазмұны жағынан көңілге қонысмыз әрі тақырыбы көкейкесті емес, деп танылды
. Және мынаны баса жазады: Жазушы Ілияс Жансүгіров Еңбекші қазақ
газетінде басылған Ұлы мұлқауға тіл бітті мақаласында Қазақстанда
киноөндірісінің тоқтап қалуын кинематографиялық мәдениеттің жоқтығымен
және қазақ жазушыларының сценарий жазуға құлықсыздығымен түсіндіреді,{25-
37}
1934 жылы Алматыда кинохрониканың дербес студиясы құрылады. Ол өзінің
Кеңестік Қазақстан киножурналын шығарудан бастап, одан соң фильм –
очерктерді шығара бастайды.
Кеңестік партиялық – таптық коммунистік идеологияны кино құралы
арқылы насихаттау жалғаса берді. Қазақстанның партиялық және кеңестік
органдары деркеті – хроногиялық киноға ғана емес, көркем киноға да көңіл
бөле бастайды. Қазан социалистік төңкерісінің идеяларын насихаттайтын
алғашқы деркеті – хроногиялық һәм көркем фильмдер ХХ ғасырдың 30-шы
жылдарының басында пайда бола бастады. Олардың ішінде аса танымалы
Түрксіб (1929), Аманкелді ( 1938) фильмдері.
Кеңестік идеологиялық тарихнамаға сәйкес қазақ ұлттық киносының тууы
ресейлік кинематграфистердің іс - әрекетімен, Ленинградтық Совкино
кинофабрикасының жұмысымен Востокфильм және Востоккино трестерімен,
Мосфильм студиясымен және Ленфильм киностудиясы мен Аманкелді
киношығармасымен тікелей байланыстырылады.
Алайда бұл жерді бір нәрсені анықтап алу керек: Аманкелді -
Қазақстан материялының негізінде құрылған бірінші фильм емес. Отызыншы
жылдардың аяғына қарай Қазақстан тақырыбына ресейлік кинематографистер
ондаған деректі және бірнеше көркем фильм түсірген.
Республикада әлеуметтік – экономикалық жанарудың басталғанын көрсеткен
алғашқы толықметражды деркет фильм – Түркісіб (1929, режиссері В.Турин,
сценарий авторлары Е. Арон, А. Мачерет, В.Шкловский, В.Турин). Түркістан –
Сібір темір жолының құрылысы жайлы баян еткен бұл фильм әлемдік
экраннан салтанатты түрде көрсетілді. Релсті иіскеп жатқан түйе, от шашқан
шайтан арбаның соңынан ат пен бұқаға мініп, шауып келе жатқан
қазақтар сол дәуірдің хрестоматиялық киноқұжатына айналды. Бұл кадрлар
далаға ене бастаған жаңа өркениеттің, жаңа идеологияның бенелік символы
болды. Әлемдік киноның ірі тарихшысы Жорж Садуль француз киносына әсер
еткен әйгілі киношығармаларыдың қатарында Түркісібті де атады.
Алайда, 30- жылдардағы қазақстан мәдениетінің ең маңызды оқиғасы
Аманкелді көркем филімінің шыққаны болатын. Кинотуынды республиканың
партиялық органдары мен Орталықтың сұрауы мен нұсқауы бойынша түсірілді.
Басты атап өтерлігі Аманкелдінің кинобейнесі өзінің экрандық
прототипі Чапевқа қарағанда соншалықты мифологияланбаған еді. Батыр
Имановтың экрандық болмысын шығарғанда авторлар шындыққа мейілінше
жақындауға тырысты. Аманкелді Имановтың кинематографиялық бейнесін
шығаруға 1916 жылғы Торғай даласында қазақтардың ұлт- азаттық көтеріліс
ұйымдастырған нақты тарихи оқиғасы негіз етіп алынған.
Сценарий авторлары В.Иванов, Б. Малин, Ғ. Мүсірепов Аманкелді
тарихи – ревалюциялық филімінің оқиғаларын драматургиялық тұрғыдан өткір
әрі ширатып құрастыра алды. Халық қаһарманы жайлы тарихы- ревалюциялық
туындыны шығарушылар Б. Малин мен Ғ. Мүсіреповтің сахналық және
сценариялық ойының ізін басып, Аманкелді Имановтың табиғатынан ерекше,
ақылды, сауатты, үдере көтерілген халықты соңынан ерте білетін ерік –
жігері мол адам ретінде сипаттап, көркемдік жағынан тура жол тапты.
Авторлар нақты тарихи тұлғаның экрандық өмірбаянын Чапаев атты
ресейлік кинофильміндегідей қайғы жұтқан халқының тағдырымен тұтас
қарауға талпынды.
Аты аңызға айналған батырдың өмірі мен ерлігін романтикалық
сарынға бөлеу, Аманкелді мінезін даму үстінде көрсету - ұлт – азаттық
көтерілістің жетекшісі, дала батыры Аманкелді Имановтың бірден
ревалюционер- большевик, қызыл қолбасшы болмағанын білдіреді. {5.110}
Аманкелді фильмі кинематографтартың мифологиялық және шынайы
мүмкіндіктерін бойына сіңіре алды. Бұл кинотуынды тотолитарлық қоғам
өнімі ретінде кеңестік режимнің бүкіл трагедиясын баснан өткерді.
Кеңестік тарихнамада, Аманкелді қазақтың алғашқы көркем фильмі деген
ұғым қалыптасқан. Ол жылдары ұлттық фильм, кеңестік тарихи-ревалюциялық
фильмінің белгілі бір идеологиялық стандартына сай болуы тиіс еді. Қ.
Сирановта осы пікірді ұстанған. Ол былай деп жазады :
Аманкелді фильмі қазақтың көркем кинематографиясының тұңғышы болып
табылады, өйткені оның пайда болуына Қазақстан экономикасы мен мәдениетінің
дамуы партиялық және кеңестік органдардың арнайы іс – шараларының заңды
жиынтығы әсер етті. Ол жайлы бірнеше бөлімде түбегейлі жазылған. Бірақ ең
бастысы әрі маңыздысы сол Аманкелді фильмінде қазақ халқының экрандағы
өмірі өзге фильмдермен салыстырғанда кең әрі терең көрсетіледі. Қазақстан
еңбеккерлерінің ревалюциялық күресінің бір парағы, бұл шығармада жарқын
көрініс тапты {11.5}
Көріп тұрғанымыздай, ұлттық кино тарихына деген осындай
таңдамалы әдіс, идеологияланған жалпы кеңестік кино тарихнамасына тән
дүние: ұлттық киноның тууы, дарынды кинотуынды болғанына қарамастан,
қатардағы болмашы кинотуындымен емес – маңызды тарихи – ревалюциялық
фильмдермен, байланыстырылыуы тиіс еді.
Аманкелді фильмі – алғашқы қазақ фильмі деген ұстанымның бастауы
киношығарма экранға шыққан сәттен бастау алады, алайда осы тектес
мәлімдемелердің негізі бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан
қалыптастырылды. 1931 жылдан бастап республикалық партиялық баспа
беттерінде төмендегідей тақырыпта мақалалар басылады : - Қазақстанның өз
кинематографиясы жоқ {5}, Чапаевқа тең келетін қазақ киноларын
шығарайық{6}. 1937 жылы болашақ ұлттық фильмді бағалау нақтылана түсіп,
алғашқы деген термин қолдана бастайды. Ю. Феликс Казакстанская правда
бетіне шыққан Аманкелді кинопьесасы жайлы деген мақаласында былай деп
жазады: Амангелді жайлы фильм қазақ тақырыбында арналған алғашқы
толықметражды фильм – Біз Кроштадтанбыз, Чапаев сынды, кеңестік
кинематография шедеврінің дәстүрін жалғастыру керек { 16. 7 }.
Кеңестік баспасөз бен кино әдебиетінде 1938 жылдан бастап
Аманкелді кинотуындысы республиканың ұлттық кинематографында алғашқы көркем
фильм ретінде бағалана бастайды. Алайда жоғарыда айтқанымыздай, бұл
көзқарас –тарихи шыныққа қарама- қайшы. 1920-30 жылдары Ленинград, Мәскеу
кинематографистері тарапынан кинопленкаға түсірілген деректі және көркем
кинодәйектер Аманкелді фильмін Қазақстан материалы негізінде ресей
кинематографистері түсірген алғашқы көркем фильм емесін көрсетін тұр.
Біздің ойымызша 1920-30 жылдар қазақ ұлттық киносының туу кезеңі
болып саналмайды. өйткені бұл кезеңде Аманкелді көркем фильміне қарап,
кеңес үкіметі қазақ киносының туғаны жайлы тезистерді мәлімдегеніне
қарамастан республикада ұлттық фильм өндірісі мен ұлттық кинематография
кадрлары (режиссерлер, сценаристер, операторлар, суретшілер, т.б) қалыптаса
қойған жоқ.
Кино өнерінің техникалық мүмкіндіктерін байыта түсу мақсатымен де
көптеген ізденулер жүргізілді. Сол ізденулердің ең нәтижелі
болғандарының бірі киноға үн беріп,оны дыбысты ету еді. Кино жарық
дүниеге келгенде мұлқа болып туды. Оның кейіпкерлері экранда кәдімгідей
жүріп – тұрып қимылдағанымен көп жылдар бойы үн қата алмай мұлқау болып
келеді. Мұндай кемістік кейіпкерлерді нанымды сипаттау, олардың ішкі
сырын айқын ашу мүмкіндіктерін өте тарылтты. Өйткені адамның ақыл - ойын,
көздеген мақстатын, пиғылын көрермендерге жеткізуде мылқау киноның
қолданатын амалы тек ымдау, ишарат ету не болмас нақты іс әрекеті, сырт
қимылдары ғана болатын.
Ал адам баласының зор қасиеті,әр адамды шебер сипаттағышы - тіл
киноға ол мүлде жат етеді.Экранда кейіпкерлердің сөйлей алмауы, сондай –
ақ өмірде кездесетін табиғи дыбыстардың ( желдің, дауылдың, боранның
ысқырығы; су ағысының сылдыры т.б.) экраннан естілмеуі киноның
шарттылығын мүлде ұлғайтты. Осының салдарынан экранда көрсететін өмір
құбылыстарын көреремендер тек сурет ретінде ұғынатын, ал фильм
кейіпкерлерін олар тек адам көлеңкесі деп бағалайтын. Ол бейнелердің
нанымдылығын, әсерлілігін көрермендер көбінесе өз ой – қиалымен,
сезгіштігімен жетімтіріп күшейте түсетін.
Киноның бұл үлкен кемістігі еді. Бұл кемістік жойып, киноны дыбысты
ету әрекетіне көптеген мемлекеттердің өнертапқыш мамандары қызу кірісті,
көп жылдар бойы ізденумен шұғылданып, қажырлы еңбек етті. Совет Одағында
киноны дыбысты ету ісімен шұғылданушылардың ішінен А.Ф. Шорин мен
П.Г.Тагер айтарлықтай табысқа жетті. Бұлардың ойлап тапқан техникалық
жүйелері негізінде біздің елде дыбысты кино жасалды және бірте – бірте
жетілдіріліп дами түсті. Фильмге керекті түрлі дыбыстарды жазып алудың
және оларды қолданудың бірнеше түрі бар.
Дыбысты синхронды жазу. Көркемсуретті және ойналатын көріністері бар
ғылыми - көпшілікті, хроникалық - документтік фильмдер кейіпкерлерінің
сөздері мен бейнелерін кинопленкаға бір кезде қоса түсіріліп жазылуы
синхронды кино түсіру деп аталады. Дыбысты осылай бейнемен үйлестіре
синхронды жазу көбінесе фильм киностудия повильионында, не болмаса
басқадай үй ішінде түсірілген жағдайда қолданылады.
Кейін дыбыстану. Фильм кейіпкерлерінің сөздерін, музыканы және
түрлі шуларды бұрын түсірілген бейнелерді экранда көріп отырып, соларға
дәлме – дәл сәйкестендіріп жазу кейін дыбыстану процесі болып табылады.
Бұл әдетте фильм тегіс түсіріліп біткенене кейін және түсірілген
материалдар әбден іріктелініп, монтажы аяққталғаннан кейін жүргізіледі.
Алдын ала дыбыстандыру. Бейнелер түсірілмес бұрын жазылып алынған
фонограмманы фильм көріністерін дұрыс түсіру үшін пайдаланудың бұл жолы
алдын ала дыбыстандыру деп аталады.
Қайта жазу. Бұл өте маңызды творчестволық және техникалық процесс.
Фильмге керекті дыбыстар атап айтқанда, кейіпкерлердің сөздер, музыка
және түрлі шуылдар жеке – жеке жазылады. Оларды бейнелерге сәйкестендіретін
және біріне – бірін үйлестендіре бір фонограммаға қосып қайта жазу осы
процесте жүзеге асырылады. Фильмге тіл бітуі киноның стилистикасына,
көркемдік тәсілдеріне көп өзгеріс енгізеді, кейіпкерлерді сипаттаудағы,
сондай – ақ өмір құбылыстарын бейнелеудегі оның творчестволық
мүмкіндіктерін орасан байытты.
Дыбыстың пайда болуы кино қайраткерлерінің бәрі бірдей қуанышпен
қарсы алған жоқ. мұлқау киноға әбден үйреніп, оның тетіктерін әбден
игерген кино қызыметкерлерінің бір қатары көп жылдар бойы дыбысты киноны
мойындамай тіпті менсінбей келді. Дыбыстың пайда болуы киноның өзіндік
ерекше қасиетін мүлдем жойып жібереді, істен шығарады деп оған олар қарсы
шықты. Мысалы дүние жүзіне аты әйгілі кинорежиссер Чарли Чаплин соңғы
уақытқа дейін өз фильмдерін сөзсіз етіп ( музыка мен шуы бар, ал кейіпкер
сөйлемейтін баяғыша мылқау ) жасап келді. Шынына келгенде мылқау киноның
қасиеттерін дыбыс жойып жіберген жоқ, оған тек өзгерістер енгізді оның
озық дәстүрлерін, ұтымды шешімдерін қадірлей отырып ілгері дамытты.
Дыбыстың пайда болуы киноны мүлде жаңартып жіберді
Ұлттық кино өндірісінің пайда болуы. Ұлттық кино өндірісінің пайда
болуының бірнеше тарихи себептері бар: кинотеатрлардың ұлттануы, республика
жайлы фильмдер мен хорникалық деректі сюжеттер түсіру үшін арнайы
кинотоптардың құрылуы, республикада Востоккино бөлімшелерінің ашылуы
кинофильмдерді шығару ісіне қазақтың зиялы қауым өкілдерін, жазушыларды,
әртістер мен композиторларды тарту.Қазақ ұлттық киносының тууы фильм
өндірісінің республикалық базасын ұйымдастырумен, кинематографиялық
мамандары режиссерлерді, операторларды және т.б. даярлаумен, Алматы көркем
және деректі фильмдер киностудиясының негізінде фильдер түсірумен
байланысты (кинохроника студиясы мен көркем фильмдер киностудиясының
бірігуі 1944-жылы жүзеге асырылды).{5.110}
1.2 Әр салалы, алуан жанр
Кино - әр салалы және алуан жанрлы өнер. Киноның салалары мен
жанрлары әрқайсысының туу, қалыптасуы, даму тарихы бар. Сондай – ақ
олардың бірінен бірін ажырататын, олардың әрқайсысын жеке – жеке даралап
сипаттайтын, әрқайсысының өздеріне ғана тән көркемдік тәсілдері мен
амалдары бар.
Мысалы Аманкелді фильмі тарихи – ревалюциялық жанрдың да және
биографиялық жанрдың да шығармалары қатарына қосуға болады. Тарихи -
ревалюциялық жанрға қатысты барлығын оның Қазақстанда совет өкіметін орнату
үшін болған ревалюциялық күресті көрсететіні дәлелдейді. Ал биографиялық
жанр шығармасы болып саналатын оның бас қаһарманы нақты өмір сүрген, халық
аузында мәңгілікті сақталған тарихи адамның болуы және сол тарихы адамның
өнегелі іс әрекетінің баяндалуы толық сипаттай алады.
Еш қосындысы жоқ түгелдей тап – таза сала мен жанрды кино өнерінен
табу тіпті мүмкін емес. Осы себептен салаларды және жанрларды бірден қақ
бөліп ажырататын қорған орнатуға болмайды. Бұл жағдай салалар мен жанрлар
анықтамасы қиындата түседі, белгілі бір шарттылық туғызады.
Дегенмен кино өнерін әр салаға сондай – ақ әр жанрға бөлу теорияда
және творчестволық тәжірбиеде ұдайы қолданылып келеді. Бұл етуді теориялық
зерттеу ісіне қолайлықты іздестіру әрекеті деп ұғынбау керек. Ол тікелей
көркемдік тәжірибеден барып туған туған қажетті творчестволық принцип.
Мұны елемеушілік яки кино өнерінің саналуан жанрлар мен салаларға
бөлінудегі объективтік заңдылықтарды мойындамау іс жүзінде творчестволық
ұғынықсыздыққа, көмескілікке демек сәтсіздікке апарып соғады.
Жанрлар және олар жөніндегі ұғымдар өзгерместен ылғи бір қалыпта
тұрмайтыны, әлеуметтік өзгерістерге, адам қоғамның және ғылым мен
мәдениеттің дамуы дәрежесіне қарай өзгеріп отыратыны, жаңа жағдайдың жаңа
талаптарына жауап бере алмайтын ескіріп жанрлар жоғалып кететіні,
олардың орнына заман тілегіне сай туған жаңа жанрлар басатыны белгілі.
Бұл диалектикалық заңдылық кино өнерінде өте - мөте айқынырақ сезіледі.
Профессор Р.Н. Юренов Советская кинокомедия атты кітабында біздің
совет елінде кинокомедияның даму жолдарын зерттей келіп, қазірде
бірегей жанр шеңберінен асып түсіп, бірнеше жанрға, атап айтқанда лирикалық
комедия, музыкалық комедия, сатиралық комедия жанрларына бөлінерлік
дәрежеде өркендегенің толық дәлелдейді. {10.145}
1.3 Көркемсуретті кинемотография
Кино өнерінің басты саласы көркемсуретті кинематография болып
табылады. Көркемдік образдар жасау тәсілдері мен амалдары жағынан сондай -
ақ өмір шындығының ішкі мәнін айқындау, оқиғаның кең және терең өркендету
мүмкіндіктері жағынан көркемсуретті кинематография өте бай, көп жанрлар
сала.
Ең алдымен көркемсуретті кинематографияның негізгі сценраий екенін
айта кетуіміз керек. Әдеби сценарий кино өнерінің көптеген басқа да
салаларында – документтік кино да, ғылыми - көпшілік кинематографияда
да, мультипликацилық және оқу киносында да қолданылады. Бірақ әр саланың
сценарийі әрқилы, көздеген мақсатына, творчестволық бағытына байланысты
олардың әр қайсысының өзіндік өзгешіліктері бар.
Көркемсуретті фильмдердің әдеби сценарийі - өмір шындығына, белгілі
бір оқиғалар мен фактілерге сүйене отырып, жазушының қиялынан туатын
көркемдік шығарма. Көркемсуретті кинематографияның екінші ерекшелігі -
оның шығармалар актілердің тікелей қатысымен жасалатыны. Көркемсуретті
кинематографияны кейде ойланатын кино деп те атайды. Көркемсуретті
фильмдерді әсемдейтің, көрермендер жүрегін елжіретер,бірде лепіртіп
қуантар, бірде қынжылтып, ренжітер, сан алуан ой туғызар кремет әсерлі күш
- актер,оның мәнерлі ойыны, нанымды қимыл әрекеті, сыр ашар бет ажары.
Өмір шындығын көркем образдар жасау арқылы ғана көрсету
көркемсуретті кинематографияның ең негізгі принципі болғандықтан музыка
мен бейнелеу өнері де одан маңызды орын алады. {10.147}
1.4 Документтік кино (Документальное кино)
Бұған күнделікті өмір фактілерінің, оқиғаларын нақты өз қалпында
түсіру негізінде жасалған толық метражды фильмдер және хроникалық
киножурналдар енеді. Документтік кино негізінде екі тараудан құрылады.
Біріншісі - елімізде сондай - ақ шет елдерде болған маңызды оқиғалар
мен фактілерді қысқа түрде мезгіл - мезгіл хабарлап отыратын
кинохроника. Жергілікті кинохроникалық бұл хабарлар әдетте белгілі бір
мерзімде апта сайын не он күнде, айында, үш айда бір рет ұдайы шығып
тұратын киножурналдарда көрсетіледі. Екіншісі - күнделікті өмір
фактілері мен оқиғаларынан дер кезінде түсіре алмаған материалдарды
образды кинопублицистика жолдарымен ойластырып жасалған көлемді фильмдер.
Документтік фильмдер арнайы жазылған әдеби сценарий бойынша жасалады.
Документік фильмдерді жасау ісіне актерлер қатыспайды, сондай – ақ
оларды түсіру үшін арнайы декорациялар салынбайды, костюмдер
тігілмейді, реквизиттер әзірленбейді, гримм қолданылмайды. Балығы өмірдегі
шын қалпында түсіріледі.
Документтік киноның негізгі көркемсуретті кинематографиядағыдай
алдын ала еркін ойдан шығарылған материал емес, нақты өмір ақиқаты,
кешелі – бүгінгі оқиғалар болғандықтан докукменттік фильм жазушы
сценарист пен режиссер ол оқиғалар мен фактларды мәнерлеп көркемдеу
жөнінен өзінің творчестволық қиялын соншалықты шексіз кең көсілте
алмайды, әйгілі тарихи материал маңында ғана ойластырылады. {10.148}
1.5 Ғылыми - көпшілікті кино (Научно- популярное кино)
Ғылым мен техниканың маңызды мәс елелерін, әсіресе олардың халық
шаруашылығынан өркендету ісіне әсер етер жаңалықтарын насихаттауда кино
көп қызымет атқарады. Киноның бұл мүмкіндігін кеінен пайдалану және оны
жетілдіру нәтижесінде экран өнерінің ерекше саласы - ғылыми –
көпшілікті кино пайда болды.
Физика мен химия, ауыл шаруашылығы және медицина, география және
жаратылыс тану ілімдерін халыққа таратуды мақсат еткен ғылыми фильмдер,
сондай - ақ өнеркәсіп пен транспорттың, колхоздар мен совхоздардың
өндірістік озат тәсілдерін, өнертапқыштардың техникалық жаңалықтарын
баяндайтын фильмдер біздің елде жыл сайын көптеп жасалады.
Ғылыми фильмдер алдын ала жазылған сценарий бойынша жасалады.
Оны әдетте маман ғалымдар жазады. Ғалымдар арнайы конусльтант ретінде де
фильм жасау ісіне тікелей қатысады. Олар фильмнің ғылыми тұрғыдан дұрыс,
сауатты жасалуын мұқият қадағалап отырады.Ғылыми фильмдер көбінесе шағын
метражды болатында ол экранда он жиырма минуттан артық жүрмейді. Өйткені
не ғұрлым қысқа болса ғылыми фильмдер сол
ғұрлым жалықтыра қоймайтын жинақы және қызықты болмақшы. {10.154}
1.6 Көрікті кино
Бұл да кино өнерінің өз алдында жеке саласы. Көрікті фильмдердің
мақсаты - әсем табиғат көріністерін көрермендерге толық таныстыру.
Көрікті фильмдер алдын ала жазылған сценарий бойынша түсіріледі.
Сценарийде нақтылы не түсірілетіні және түсірілетін жерлердің
тізбектелу тәртібі көрсетілуге тиіс. Көрермендер назарын неғұрлым әсем
табиғат көріністеріне және тарихи жерлердің қасиеттеріне аудару
көзеделінеді.
Әдетте оларға актерлер қатыспайды. Көрермендер назарына неғұрлым әсем
табиғат көріністеріне және тарихи жерлердің қасиеттеріне аудару
көзеделінеді. Көрікті фильмдердің барлығында толық түсінік беріп отыратын
диктор сөзі пайдаланылады.
Көрікті фильмдер өндіру ісі Қазақстанда да жолға қойылды.
Республиканың әсем табиғи көріністерін бейнеленген талай фильмдер
жасалды. Мысал ретінде Баянауыл, Бурабай, Алматы, Есік
фильмдерін айтуға болады. {10.153}
1.7 Мультипликациялық кино (Мультипликациное кино)
Экран өнерінің ерекше және қызықты саласы - мультипликациялық
кино. Оның кейіпкерлері жасанды адамдар мен жасанды хайуандар.
Мультипликациялық фильмдердің сюжеттері көбінесе ертегілер мен
мысалдардан, халық эпостары мен аңыздарынан алынады, тіпті оларды бірден
экрандайды да. Мұнымен қатар қазіргі заманның шындығын бейнелейтін
мультипликайиялық фильмдер де жиі кездеседі.
Жанр деп көркем шығармалардың өзінше тарауланып тарихи қалыптасқан
түрлерін айтамыз. Адамды және адам төңірегіндегі көріністерді бейнелеудің,
дүние көзқарас жүйелерін анықтаудың қалыптасқан амалдары жанрлардың
айрықша негізі болып саналады. Осыған орай көркем шығармалардың жанрлық -
композициялық құрылысы әралуан өзгереді.
Совет кино өнерінің салалары көпшілігінде ұзақ жылдар бойы
қалыптасқан жанрларға бөлінеді. Ол жанрлар әр саланың өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты. Документтік киноның өзіне ғана тән жанрлар
бар. Сондай – ақ мультипликациялық, ғылыми кинолардың да өз жанрлары
бар. {10.153}
1.8 Тарихи – революциялық (Историка – революционное кино)
Бұл жанрдағы фильмдер тарихи оқиғаларды еңбекшілердің феодалдық
және капиталистік құлдық тепкісінен азат болу күресін халықтардың
бостандық және ұлттық тәуелсіздік үшін күресін баян етеді.
Совет кино өнерінде тарихи - ревалюциялық жанрға өте көп мән беріледі.
Ревалбциялық тарихи оқиғалар совет фильмдерінің басым көпшілігінде әрі
ақиқат, нанымды, әрі терең, жарқын көрсітіледі.
Бұл жылдары совет кино өнерінің шедеврлері Чапаев (
режиссерлері туысқан С. және Г.Васильевтер) Максим жөніндегі триология -
Максимның балалық шағы , Максимның қайтып оралуы , Выборг жағы, (
режиссерлері Г.Козинцов және Л. Трауберг ), Біз Кроштанбыз ( режиссері
Е.Дзиган), Балтика депутаты фильмдері жасалды.
Қазақтың ұлттық кино өнерінің тұнғышы – Аманкелді филтмі де осы кезде,
нақылып айтқанда 1939 жылы жасалады. Оның сценарийін жазғандар орыс
жазушысы Всеволод Иванов, және қазақ жазушылары Бейімбет Малин мен Ғабит
Мүсрепов, режиссері Мойсей Левин. Аманкелді ролін орындаған Қазақ ССР –
нің халық артисі Өмірзақов Елубай . Бұл фильм қазақ еңбекшілерінің совет
өкіметін орнату жолындағы қажырлы күресін көресетеді. {10.157}
1.9 Биографиялық жанр (Биографический кино)
Тарихи адамдардың, көренкті қоғам қайраткерлері мен әскері
басшыларының, ғылым мен әдебиеттің даңқты өкілдерінің өмірі мен іс
әрекеттерін экранда көрсету биографиялық жанрдың басты мақсаты болып
саналады.
Бұл жанр кино дыбысты болған кезден бастап өте қатты өріс алды. біздің
елде биографиялық жанрдың тууы және қалыртасуы социалистік реализм
жеңісімен, киноның халыққа білім беру, халықты тәрбиелеу, ролінің арта
түсуімен байланысты.
Қазақстанда бірнеше биографиялық көркемсуретті фильмдер жарық көрді. Олар
: Абай әні ( 1945 жыл, режиссерлері Г. Рошаль және Е.Арон), Жамбыл
(1952 жыл, режиссері Е. Дзиган), Шоқан Уәлиханов (1957 жыл, режиссері
М.Бегалин). Биографиялық жанр социалистік елдердің кино өнерінде де
өрістеп келеді. {10.161}
10. Кинокомедия ( Комедийный кино)
Кейіпкелерінің характері, іс әрекеті және жағдайы көреремендерді
күлдірерлік фильмдер кинокомедия жанрларының шығармалары болып табылады.
Кинокомедия өзінің күлдіру амалы жағынан лирикалық кинокомедияға, сюжеттер
мен образдарының шарттылығы жағынан киноводевильге, фантастикалық және
музыкалық кинокомедияға бөлінеді. Бұлардың әрқайсысы өз алдына жанр.
Комедия эстетикалық категория. Оның идеялық – көркемдік міндеті – адамдарды
әділ, адал ниетті, еңбек сүйгіш, және қоғамшыл болу рухында тәрбиелеу.
Кино өнерінің көптеген басқа жанрларына қарағанда кинокомедия ерте кезде
шыққан ең көне жанр.
Совет кинокомедиясының жақсы шығарма ретінде Иорган әулениенің
мейрамы, Хабарда, Трактористер, Адал достар, Карнавальді тун
және тағы да басқа талай фильмдерді атауға болады.
Қазақстанның ұлттық кино өнерінде де кинокомедия маңызды орын алады. 1970
жылға дейін жасалған көркемсуретті алпыс сегіз қазақ фильмдерінің оны
екенін айтсақ жетіп жатыр. Олардың ішіндегі сәтті шыққандары Ш. Хұсайынов
пен В. Абызовтың сценарийі бойынша режиссері П. Богогюбов 1955 жылы
жасаған Шабандоз қыз фильмі мен режиссер Ш.Айманов жасаған Біздің
сүйікті доктор, Тақиялы періште фильмдері. Бұл фильмдердің үшеуі де
музыкалық комедия. Бірақ олардың тақырыптары әрқилы. Шабандоз қыз
картинасы жылқышы қазақ қызының өжеттігін көрсетсе, Біздің сүйікті
доктор лентасы адамдар арасындағы сыйлы достықты бейнелейді. Ал Тақиялы
періште фильмі семья қарым – қатынасындағы озық және тозық дәстүрлерді
баян етеді. Сондай – ақ бұл үш фильмде музыка да, әнде әр мақсатта
пайдаланылады. {10.162}
11. Деткетивтік жанр ( Детективный жанр)
Ізін таптырмай әбден адастырып кеткен қылмыстар мен қылмысқорларды
іздестіру, әшкерелеу ісіне арналған фильмдер сондай – ақ бір мемлекеттің
құпия сырын екінші бір мемлекеттің пайдасына әйгілеу, жасырын мәліметтерін
ұрлау қызыметіндегі шпиондар мен барлаушыларды қолға түсіру әрекеттерін
көрсетуге арналған фильмдер детективтік жанрдың шығармалары болып
есептеледі.
Детективтік фильмдер көп елдерде етреден бері жасалып келеді. Полиция
қаншама соңына түскенімен мүлде ұстатпай әбден әурелеген, асқақ айлакер
қылмыскер жөнінде режиссер Л.Фейад 1911 жылы францияда жасаған
фантомас фильмі детективтік жанрдың бастамасы болды деуге болады. Бұл
фильмнің үлгісімен жасаған детективтік фильмдердің басым көпшілігінде кісі
өлтіріушілікті, зорлық – зомбылықты, адам баласын мүлде аямаушылықты
кеңінен дәріптеу творчествалық әдетке айналды.
Совет кино өнерінде детекивтік жанрға адамдарды адал еңбек ету,
қылмыстан аулақ болу, адамдардың тыныштығын мұқият сақтау үшін және отан
мүддесін қажырлы қорғау үшін қаһарман күрескер болу рухында тәрбиеленетін
әсерлі құрал ретінде аса мән беріледі. {10.165}
1.12 Қызық оқиғалы фильмдер жанры. (Приключенческий жанр)
Мұнда кейіпкерлердің іс әрекеті, тәсілдері көрермендерді өте
сүйсіндіретіндей, таңдандыратындай қызықты болуы шарт. Сондықтан да бұл
жанрдағы фильмдердің қаһармандары қауыпты жағдайларда дереу амал тапқыш
әккі, сондай – ақ алдындағы қатерді біле тұра тәуекел ете батыл әрекет
жасайтын, еш қорықпайтын ержүрек келеді.
Қызық оқиғалы фильмдер қаһармандарының осындай ерекше батырлық көрсету
асқан айлакер келуі белгілі бір идея бағытында өріс алуы тиіс. Жаманды –
жақсыны көрсете келе, бірін мінеп сөге, бірін мақұлдап дәріптей отыра ол
фильмдердің көрермендерге айтар асыл нақылы болу керек.{10.157}
1.13 Киножанрының зерттелуі әдістері.
Жанрдың дәрежесi өнер тану және эстетиканың аз зерттелген ұғымдарының
санына жатады. Бұл сөйлемдер де , барлық баптар мен кiтаптарларда дерлiк
жанр мәселенi талқылады.
Жанрлардың С.И.Фрейлих, жанр мәселесі сөздер бойынша ешқашан
кинотанымның үлкен iлтипатына ие болмады. Дегенмен және кинотаным қалай
қайда әдебиет танушылар, кiмдiкi ғылымы үлкен, ол да жанрлық теорияның
игерiлмегендiктерiнен жиi шағынады. Және шындығында, әлi тек қанан
жанрлардың тұтас марксистiк тұжырымдамасы ғана қалыптасқан. Сiрә,
жанрлардың бүгiн қарсы алдынан зерттеуi оның стратегиясы және тактиканы
жоспарлануы керек. Жақсы болғанда бiзге киножанрлардың кинематографтың
барлық бөлiмше қамтитын бүтiндiк тұжырымдамасын ойын, құжатты, ғылыми-
әйгiлi, мультипликациял жасау керек.
В.Я.Пропп, мәлiм еттi: Жанр - таза шартты, және оның мәндерiнiң
ұғымы бiр сөзге келуi керек.
Жанр - түрдiң жазуы.
Жанр - орнықты композициялық шешiмдердiң жиынтығы.
Жанр - сюжеттi - шығарманың тақырыптық мiнездемесi.
Жанр - көркем ұштауды әдiс.
Жанр - шарттылықтың түрi. Бұл анықтамалардың әрқайсылары көркем қызметтiң
нақты айғақтарына арқа сүйейдi. Олардың әрқайсылары өздiгiнше құқықты және
бастапқы шекарасын есептеу нәтижесiнiң көркемөнердi қалай болғанда да
классификациялауға мүмкiндiк беретiн нүктесi мен қызмет көрсете алады.
Жанрлар - бұл нақты болмысты тұрақты құрайтын көркем ойлаудың түрлерi
уақыт және тозық жанрлық бiр түрлерi тарих болуға пайда болатын тұрақты
туралы қорытылған негiзгi, торап. Жiп-жиiнiң бұл бiр түрлерi ендi бiр-
бiрiменде айқастырады сондықтан да, негiзгi түрлердiң арасындағы өте
алмайтын шекаралар жоқ болатын.
Комедия трагедияның барлық элементтерi. Роман көбiнесе - ертегi,
ертегi - ән сол сияқты аяқсыз. Дегенмен негiзгi параметрлері, творчестволық
ойлаудың рулық түрлерi әрбiр өнерде ерекшелеуге өте маңызды әдiстемелiк.
Бұл кинематограф болып табылған синтетикалық өнерлерге күрделi әсер
жасау.Кинотаным және кино сынның өз жанрлық бағаларында өзi әртүрлi өнер
терминдермін пайдаланады. В.Шукшина Колина Красная. Ол киноны ұзақ
әңгiме, философиялық-психологиялық драма,трогикомедия деп атайды, тiптi -
халық әнiімен байланысты.
Документтi кинода кинопортрет, киноочерк, киноэтюд ұғымдары жиi
қолданылады. Бұл ұғымдар кейде кино ойыны деп тасымалданады. Кинематограф
барлық өнерлердi көркем формалар мен олардың өз ауыз бiрлiгiне басқа түрге
өзгерте алады. Кино ойынының бас компоненттердi құрылымдардағы типті
айқындайтын актер болып табылады, актердың әрекеті дау уақытында шешімін
табады. Сондықтан да творчестволық ойлауды типология драма поэтикасына
киноның өйткенімен шығады дәстүр және көркем қарасөздiң тәжiрибесi бүгiн
өз жемiсiн татып отыр.
Қорытып айтқанда, біздің кинотанымымыздағы шетел драмалық
поэтикасын, жанрлық классификацияларын дұрыс ұсынады. Батыста
қабылданған классификациялар туралы айтатын болсақ. Олардың көпшiлiктерi
жиi утилитарлы сипаттарды тасымалдайды: жаймалаушыларға және көрермендерге
керек фильмдi табуға көмектесу.Мысалы, инкорпорейтедтiң Филмздың
американдық фирмасының тiзбесi мiне. Мұндай негiзгi айдарларын жариялайды:
Әсер және қиындық, қылмыс және олардың шешiмi, қиял-ғажайып, комедия,
вестерндер, жеңiл драма, мюзиклдер, соғыстың тақырыбы, драма, дiни
тақырыптар. Перископ француз жарнамалық-ақпараттық жетiлiгi ол да
қиындықтың бiрiншi орынын құрады, бұдан әрi комедия, драма комедиялары,
музыкалық комедиялар, психологиялық драмалар жүредi, саяси фильмдер,
қорқынышты фильмi, карате фильмдері.
Американдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz