Кейінгі орта ғасырдағы испан абсолютизмінің саясаты
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.ТАРАУ. XVI ЖӘНЕ XVII ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯ.
1.1. Испан абсолютизмінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Карл империясы тұсындағы испан абсолютизмі ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3. Карл V империясының сыртқы саясаты мен саяси құрылысы ... ... ...12
II. ТАРАУ. XVIғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯЛЫҚ АЛТЫН ҒАСЫР.ФИЛИПП II БИЛІГІ.
2.1. ІІ Филипп тұсындағы Испанияда құлдыраудың басталуы ... ... ... ... ...17
2.2. Испания абсолютизміне қарсы күрес ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3. Англо.испан соғысы. Испан эскадрасы "Жеңімпаз Армада" ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
І.ТАРАУ. XVI ЖӘНЕ XVII ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯ.
1.1. Испан абсолютизмінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Карл империясы тұсындағы испан абсолютизмі ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3. Карл V империясының сыртқы саясаты мен саяси құрылысы ... ... ...12
II. ТАРАУ. XVIғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯЛЫҚ АЛТЫН ҒАСЫР.ФИЛИПП II БИЛІГІ.
2.1. ІІ Филипп тұсындағы Испанияда құлдыраудың басталуы ... ... ... ... ...17
2.2. Испания абсолютизміне қарсы күрес ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3. Англо.испан соғысы. Испан эскадрасы "Жеңімпаз Армада" ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
«Кейінгі орта ғасырдағы испан абсолютизмінің саясаты» атты бітіру жұмысы елде абсолютизмнің алғаш қалыптасуынан бастап, шарықтау шегіне жеткен кезеңіне дейінгі аралықтағы мәселелер қарастырылды.
Тақырыптың өзекілігі. XVI-XVII – ғасырларда Еуропада орын алған абсолютизм- корольдің шексіз билігінің әр елде өзінің ерекшеліктері болды. Абсолютті монарх тұрақты армияға өзіне бағынышты басқару аппаратына, тұрақты алым-салыққа сүйеніп шіркеуді өз билігіне бағындыра білді. XVI ғасырдың аяғында Испания монархтары орталықтандырылған мемлекет құру барысында атақты феодалдардың көптеген құқықтарын шектеп “армия мен флот басқарудан” барлық салаларды тағайындалатын шенеуніктердің қолына берді. Қарап отырсақ бұл тарихтың жаңа бір кезеңіне аяқ басу маңызынан тақырыптың өзектілігі туындайды. Қазіргі кезде дамыған капиталистік мемлекет- Испанияның кейінгі орта ғасырлардағы орталықтандырылған мемлекетке айналу мәселесі әрқашан ғалымдардың назарында болып өзекті мәселелердің бірі болған.
Капиталистік даму неғұрлым көбірек табысқа жеткен елдерде, абсолюттік (тежеусіз) монархия пайда болды. Ол өзінің өмір сүруінің алғашқы кезеңдерінде прогресшіл роль атқарды. «...Абсолюттік монархия,- деп жазды Маркс,-«өтпелі дәуірлерде - ескі феодалдық сословиелер құлдырап, ал қала халықтарының орта ғасырлық сословиесінен буржуазияның қазіргі табы қалыптаса бастаған кезде және күресуші жақтардың ешқайсысы да әлі біріне-бірі үстемдік ете алмай тұрған кезде пайда болды» [1].
Испания да Батыс Еуропа елдерінің бірі болғандықтан, Испания абсолютизмінің мән мағынасын жете түсіну, оның испан қоғамына қаншалықты ықпал жасағанын анықтау, абсолютизм тұсындағы Испан корольдеріңің жүргізген ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағытарын зерттеу Испан тарихындағы өз маңыздылығымен ерекшеленетін ғылыми тұрғыдағы актуалды мәселелер қатарына жатқызылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндетері. Менің бітіру жұмысымның басты мақсаты кейінгі орта ғасырда үстемдік еткен Карл V пен ІІ Филипп империяларының жүргізген іс-қимылдарын жан-жақты қарастыру басқа Еуропалық мемлекеттердегі абсолютизмінен ерекшелігін анықтау арқылы, әлемдік тарихтағы орнын анықтау барысында Испания абсолютизмінің саясатын айқындау болып табылады. Осы мақсатқа жету барысында біз мынадай міндеттерге жетуіміз керек. Ең алдымен XV-XVI ғғ.Испанияның экономикалық жағдайына көңіл бөліп, оның қай салалары дамып, ал қай салалары құлдырап дағдарысқа ұшырағандығын анықтаймыз. Мұнан кейін абсолютизмнің әлеуметтік салаға, елдің экономикасының құлдырауына тигізген әсерін көрсетіп анықтауға кірісеміз. Сонымен қатар Карл V пен ІІ Филипптің испания абсолютизмінің дамып орнауына қандай шаралар қолданып іс-әрекет жасағанын көрсетіп беруге тырысамыз.
Тақырыптың өзекілігі. XVI-XVII – ғасырларда Еуропада орын алған абсолютизм- корольдің шексіз билігінің әр елде өзінің ерекшеліктері болды. Абсолютті монарх тұрақты армияға өзіне бағынышты басқару аппаратына, тұрақты алым-салыққа сүйеніп шіркеуді өз билігіне бағындыра білді. XVI ғасырдың аяғында Испания монархтары орталықтандырылған мемлекет құру барысында атақты феодалдардың көптеген құқықтарын шектеп “армия мен флот басқарудан” барлық салаларды тағайындалатын шенеуніктердің қолына берді. Қарап отырсақ бұл тарихтың жаңа бір кезеңіне аяқ басу маңызынан тақырыптың өзектілігі туындайды. Қазіргі кезде дамыған капиталистік мемлекет- Испанияның кейінгі орта ғасырлардағы орталықтандырылған мемлекетке айналу мәселесі әрқашан ғалымдардың назарында болып өзекті мәселелердің бірі болған.
Капиталистік даму неғұрлым көбірек табысқа жеткен елдерде, абсолюттік (тежеусіз) монархия пайда болды. Ол өзінің өмір сүруінің алғашқы кезеңдерінде прогресшіл роль атқарды. «...Абсолюттік монархия,- деп жазды Маркс,-«өтпелі дәуірлерде - ескі феодалдық сословиелер құлдырап, ал қала халықтарының орта ғасырлық сословиесінен буржуазияның қазіргі табы қалыптаса бастаған кезде және күресуші жақтардың ешқайсысы да әлі біріне-бірі үстемдік ете алмай тұрған кезде пайда болды» [1].
Испания да Батыс Еуропа елдерінің бірі болғандықтан, Испания абсолютизмінің мән мағынасын жете түсіну, оның испан қоғамына қаншалықты ықпал жасағанын анықтау, абсолютизм тұсындағы Испан корольдеріңің жүргізген ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағытарын зерттеу Испан тарихындағы өз маңыздылығымен ерекшеленетін ғылыми тұрғыдағы актуалды мәселелер қатарына жатқызылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндетері. Менің бітіру жұмысымның басты мақсаты кейінгі орта ғасырда үстемдік еткен Карл V пен ІІ Филипп империяларының жүргізген іс-қимылдарын жан-жақты қарастыру басқа Еуропалық мемлекеттердегі абсолютизмінен ерекшелігін анықтау арқылы, әлемдік тарихтағы орнын анықтау барысында Испания абсолютизмінің саясатын айқындау болып табылады. Осы мақсатқа жету барысында біз мынадай міндеттерге жетуіміз керек. Ең алдымен XV-XVI ғғ.Испанияның экономикалық жағдайына көңіл бөліп, оның қай салалары дамып, ал қай салалары құлдырап дағдарысқа ұшырағандығын анықтаймыз. Мұнан кейін абсолютизмнің әлеуметтік салаға, елдің экономикасының құлдырауына тигізген әсерін көрсетіп анықтауға кірісеміз. Сонымен қатар Карл V пен ІІ Филипптің испания абсолютизмінің дамып орнауына қандай шаралар қолданып іс-әрекет жасағанын көрсетіп беруге тырысамыз.
1. К. Маркс, Ф. Энгельс. Шығармалар жинағы. Т.10.- 502б.
2. Сервонтес Сааведра Мигель де. Сборник сочинений в 5-ти томах.-М., 1961. Т.2.-206с.
3. Рафаэль Альтамира-и – Кревеа. История Испании/ под ред. Сказкина С.Д., Я.М. Света.-М., 1951.-345с. Т.2
4. Рафаель Альтамира-и-Кревеа. История средневековой Испании; СПб.: Евразия, 2003.-301с.
5. Варяш О.И. Королевская власть и ордена Испании в XVI веке// Россия и Испания; Историческая ретроспектива.-М., 1987-205с.
6. Видюшкин В.А. Дворянство в кастильских кортесах XVI-XVII в. // Социально-политическое развития стран Пиренейского полуострова при феодолизме.-М., 1985.-498с.
7. Денисенко Н.П. Испанская корона и крестьянство в XVI веке //Россия и Испания; историческое ретроспектива.-М., 1987.- 301с.
8. Кудрявцев А. Е. Испания в средние века. Л., 1937.- 205с.
9. Корсунский А. Р. История Испании в IX - XIII вв. М., 1976.-239c.
10. Корсунский А. Р. Образование раннефеодального государства в Западной Европе. М., 1963.-295с.
11. Штокмар В. В. Экономическая политика английского абсолютизма в эпоху его расцвета. Л., 1962.-184с.
12. Люблинская А. Д. Франция вначале XVII в. (1610- 1620). Л.. 1959.-302с.
13. Жұмағұлов К.Т. Орта ғасырлар тарихынан : Оқу-метод. құрал/ ҚазМУ.- Алматы: Қазақ ун-ті, 1993.- 38 б.
14. Жұмағұлов, Қ.Т. ж/е т. б."Орта ғасырлар тарихы" пәнінің типтік бағдарламасы : Тарих маманд. бойынша ун-т студенттеріне арн./ Қ. Т. Жұмағұлов, В. С. Осколков, Р. С. Мырзабекова; әл-Фараби атын. ҚазМҰУ.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2001.- 24 б.
15. Жумагулов, Калкаман Турсунович и др. Типовая программа курса "История средних веков" (для студентов ун-тов по спец. "История").- Алматы, 2000.-27с.
16. Грацианский Н. П. Из социально-экономической истории западноевропейского средневековья. Сб. статей.- М., 1960-197с..
17. Сказкин С. Д. Очерки по истории западноевропейского крестьянства в средние века. М.. 1968.-207с.
18. Чистозвонов Л. Н. Реформационное движение и классовая борьба в Нидерландах в первой половине XVI в. М., 1964.-341с.
19. Алексеев В. М. Тридцатилетняя война. Л., 1961.-183с.
20. Гофф Ж. Средневековая европейская цивилизация. М., 1991.-376с.
21. Уотт, У. М. Мусульманская Испания.- М., 1976.-214с.
22. Испанские короли, под ред. Бернекера В.Л.; "Феникс", Ростов-на-Дону, 1998г.- 240с.
23. Хрестоматия по истории средних веков /Под ред. Н. П. Грацианского и С. Д. Сказкина. М., 1950-1953. Т. 2.-751с.
24. Хрестоматия по истории средних веков/ Под ред. С, Д. Сказкина. М., 1961-1963- Т. 3.-348с.
25. Хрестоматия по социально-экономической истории Западной Европы в новое и новейшее время /Под ред. В. П. Волгина. М.-Л., 1929.-201с.
26. Хрестоматия памятников феодального государства и права стран Европы / Под ред. В. М. Корецкого. М..1961.-326с.
27. Хрестоматия по западноевропейской литературе. Эпоха Возрождения / Сост. Б. И. Пуришев. М., 1947. –202с.
28. История Европы. М., 1992-1993. Т. 2.-386с.
29. Зарубежная литература средних веков / Сост. Б. И. Пуришев. М., 1975.-399с.
30. История средних веков /Под ред. З.В. Удальцовой и С.П. Карпова.- М.. 1991. Т.2.-400с.
31. Практикум по истории средник веков. М., 1981.-168с. Вып. 1.
2. Сервонтес Сааведра Мигель де. Сборник сочинений в 5-ти томах.-М., 1961. Т.2.-206с.
3. Рафаэль Альтамира-и – Кревеа. История Испании/ под ред. Сказкина С.Д., Я.М. Света.-М., 1951.-345с. Т.2
4. Рафаель Альтамира-и-Кревеа. История средневековой Испании; СПб.: Евразия, 2003.-301с.
5. Варяш О.И. Королевская власть и ордена Испании в XVI веке// Россия и Испания; Историческая ретроспектива.-М., 1987-205с.
6. Видюшкин В.А. Дворянство в кастильских кортесах XVI-XVII в. // Социально-политическое развития стран Пиренейского полуострова при феодолизме.-М., 1985.-498с.
7. Денисенко Н.П. Испанская корона и крестьянство в XVI веке //Россия и Испания; историческое ретроспектива.-М., 1987.- 301с.
8. Кудрявцев А. Е. Испания в средние века. Л., 1937.- 205с.
9. Корсунский А. Р. История Испании в IX - XIII вв. М., 1976.-239c.
10. Корсунский А. Р. Образование раннефеодального государства в Западной Европе. М., 1963.-295с.
11. Штокмар В. В. Экономическая политика английского абсолютизма в эпоху его расцвета. Л., 1962.-184с.
12. Люблинская А. Д. Франция вначале XVII в. (1610- 1620). Л.. 1959.-302с.
13. Жұмағұлов К.Т. Орта ғасырлар тарихынан : Оқу-метод. құрал/ ҚазМУ.- Алматы: Қазақ ун-ті, 1993.- 38 б.
14. Жұмағұлов, Қ.Т. ж/е т. б."Орта ғасырлар тарихы" пәнінің типтік бағдарламасы : Тарих маманд. бойынша ун-т студенттеріне арн./ Қ. Т. Жұмағұлов, В. С. Осколков, Р. С. Мырзабекова; әл-Фараби атын. ҚазМҰУ.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2001.- 24 б.
15. Жумагулов, Калкаман Турсунович и др. Типовая программа курса "История средних веков" (для студентов ун-тов по спец. "История").- Алматы, 2000.-27с.
16. Грацианский Н. П. Из социально-экономической истории западноевропейского средневековья. Сб. статей.- М., 1960-197с..
17. Сказкин С. Д. Очерки по истории западноевропейского крестьянства в средние века. М.. 1968.-207с.
18. Чистозвонов Л. Н. Реформационное движение и классовая борьба в Нидерландах в первой половине XVI в. М., 1964.-341с.
19. Алексеев В. М. Тридцатилетняя война. Л., 1961.-183с.
20. Гофф Ж. Средневековая европейская цивилизация. М., 1991.-376с.
21. Уотт, У. М. Мусульманская Испания.- М., 1976.-214с.
22. Испанские короли, под ред. Бернекера В.Л.; "Феникс", Ростов-на-Дону, 1998г.- 240с.
23. Хрестоматия по истории средних веков /Под ред. Н. П. Грацианского и С. Д. Сказкина. М., 1950-1953. Т. 2.-751с.
24. Хрестоматия по истории средних веков/ Под ред. С, Д. Сказкина. М., 1961-1963- Т. 3.-348с.
25. Хрестоматия по социально-экономической истории Западной Европы в новое и новейшее время /Под ред. В. П. Волгина. М.-Л., 1929.-201с.
26. Хрестоматия памятников феодального государства и права стран Европы / Под ред. В. М. Корецкого. М..1961.-326с.
27. Хрестоматия по западноевропейской литературе. Эпоха Возрождения / Сост. Б. И. Пуришев. М., 1947. –202с.
28. История Европы. М., 1992-1993. Т. 2.-386с.
29. Зарубежная литература средних веков / Сост. Б. И. Пуришев. М., 1975.-399с.
30. История средних веков /Под ред. З.В. Удальцовой и С.П. Карпова.- М.. 1991. Т.2.-400с.
31. Практикум по истории средник веков. М., 1981.-168с. Вып. 1.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І-ТАРАУ. XVI ЖӘНЕ XVII ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯ.
1.1. Испан абсолютизмінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Карл империясы тұсындағы испан абсолютизмі ... ... ... ... ... ... ... ... .8
3. Карл V империясының сыртқы саясаты мен саяси құрылысы ... ... ...12
II- ТАРАУ. XVIғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯЛЫҚ АЛТЫН ҒАСЫР-ФИЛИПП II
БИЛІГІ.
2.1. ІІ Филипп тұсындағы Испанияда құлдыраудың басталуы ... ... ... ... ...17
2.2. Испания абсолютизміне қарсы күрес ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3. Англо-испан соғысы. Испан эскадрасы "Жеңімпаз Армада" ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
КІРІСПЕ
Кейінгі орта ғасырдағы испан абсолютизмінің саясаты атты бітіру
жұмысы елде абсолютизмнің алғаш қалыптасуынан бастап, шарықтау шегіне
жеткен кезеңіне дейінгі аралықтағы мәселелер қарастырылды.
Тақырыптың өзекілігі. XVI-XVII – ғасырларда Еуропада орын алған
абсолютизм- корольдің шексіз билігінің әр елде өзінің ерекшеліктері болды.
Абсолютті монарх тұрақты армияға өзіне бағынышты басқару аппаратына,
тұрақты алым-салыққа сүйеніп шіркеуді өз билігіне бағындыра білді. XVI
ғасырдың аяғында Испания монархтары орталықтандырылған мемлекет құру
барысында атақты феодалдардың көптеген құқықтарын шектеп “армия мен флот
басқарудан” барлық салаларды тағайындалатын шенеуніктердің қолына берді.
Қарап отырсақ бұл тарихтың жаңа бір кезеңіне аяқ басу маңызынан тақырыптың
өзектілігі туындайды. Қазіргі кезде дамыған капиталистік мемлекет-
Испанияның кейінгі орта ғасырлардағы орталықтандырылған мемлекетке айналу
мәселесі әрқашан ғалымдардың назарында болып өзекті мәселелердің бірі
болған.
Капиталистік даму неғұрлым көбірек табысқа жеткен елдерде, абсолюттік
(тежеусіз) монархия пайда болды. Ол өзінің өмір сүруінің алғашқы
кезеңдерінде прогресшіл роль атқарды. ...Абсолюттік монархия,- деп жазды
Маркс,-өтпелі дәуірлерде - ескі феодалдық сословиелер құлдырап, ал қала
халықтарының орта ғасырлық сословиесінен буржуазияның қазіргі табы
қалыптаса бастаған кезде және күресуші жақтардың ешқайсысы да әлі біріне-
бірі үстемдік ете алмай тұрған кезде пайда болды [1].
Испания да Батыс Еуропа елдерінің бірі болғандықтан, Испания
абсолютизмінің мән мағынасын жете түсіну, оның испан қоғамына қаншалықты
ықпал жасағанын анықтау, абсолютизм тұсындағы Испан корольдеріңің жүргізген
ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағытарын зерттеу Испан тарихындағы
өз маңыздылығымен ерекшеленетін ғылыми тұрғыдағы актуалды мәселелер
қатарына жатқызылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндетері. Менің бітіру жұмысымның басты
мақсаты кейінгі орта ғасырда үстемдік еткен Карл V пен ІІ Филипп
империяларының жүргізген іс-қимылдарын жан-жақты қарастыру басқа Еуропалық
мемлекеттердегі абсолютизмінен ерекшелігін анықтау арқылы, әлемдік
тарихтағы орнын анықтау барысында Испания абсолютизмінің саясатын айқындау
болып табылады. Осы мақсатқа жету барысында біз мынадай міндеттерге
жетуіміз керек. Ең алдымен XV-XVI ғғ.Испанияның экономикалық жағдайына
көңіл бөліп, оның қай салалары дамып, ал қай салалары құлдырап дағдарысқа
ұшырағандығын анықтаймыз. Мұнан кейін абсолютизмнің әлеуметтік салаға,
елдің экономикасының құлдырауына тигізген әсерін көрсетіп анықтауға
кірісеміз. Сонымен қатар Карл V пен ІІ Филипптің испания абсолютизмінің
дамып орнауына қандай шаралар қолданып іс-әрекет жасағанын көрсетіп беруге
тырысамыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмысты зерттеп жазу барысында біз
көптеген қиыншылықтарға тап болдық. Өйткені XV-XVI ғғ. туралы біздің тілге
аударылып жазылған деректер өте аз десек де болады. XV-XVI ғғ. Испаниядағы
абсолютизмінің саясатын анықтаған кезде қолда бар деректер мен зерттеулерді
жан-жақты қарастыру, ғалымдардың пікір-тұжырымдарын салыстыру және жеке
сараптау жүргізіп өзімнің жеке қорытындымды жасадым. Тарықырыптың
тарихнамасына келетін болсақ деректік негізіне Сервантес Сааведра Мигель
денің шығармалыр жинағы [2] алынды. Испаниядағы жоғарғы билеуші топқа
жататын ол өз еңбегінде король билігінің қай кезеңде, қалайша, қаншалықты
күшейгендігін жан-жақты баяндайды. Бұл автор еңбегі тақырып бойынша бірден
бір құнды дерек көзіне жатқызылады.
Испан абсолютизмінің ерекшеліктеріне көңіл аударған ғалымдардың ішінен
бірінші кезекте Альтамира-и-Кревеаны[3-4] және О.И. Варяшты [5] атаймыз.
Олардың еңбектерінің бір ерекшелігі бұл мәселені ауқымды және жүйелі түрде
қарастырғандығы. Олар Карл V-тің шіркеу билігін қандай реформа жүргізу
арқылы шектегендігін, соның нәтижесінде орталықтандырылған мемлекет құруға
ұмтылысын баяндайды. Бұл автордың еңбегі тақырып бойынша бірден бір құнды
дерек көзіне жатқызылады.
Бұл зерттеушілерден басқа бұл мәселеге В.А. Видюшкин [6], Н.П.
Динисенко, [7] А. Е. Кудрявцев[8] өз еңбектерін осы мәселеге арнаған. XVI-
XVII ғасырлардағы испан шаруаларының әлеуметтік саяси жағдайына сипатама
жасап, өз бағаларын береді.
Көбінесе тарихи әдебиеттерде басқа Еуропа елдерінің абсолютизмдері
жайында кеңінен зерттелгенде, ал испания абсолютизмінің саясаты туралы
мәселелер назардан тысқары қалып қалған. Көп еңбектерде Испан
абсолютизмінің орта ғасырдағы бұл елдің экономикасына тигізген кері
әсерлері туралы мәселелерді қарастырғанда үстіртін шолу жасалған. Сөйте
тұрса да, А. Р.Корсунскийдің [9-10], В.В. Штокмар [11], А.Д. Люблинская
[12]еңбектері біздің жұмысымызды жазуда үлкен орын алып, көп көмек болды.
А.Р. Корсунскийдің еңбегі негізінен IX-XIII ғасырлардағы испан тарихын,
соның ішінде қоғамдық құрылыстың феодализмнен монархиялық абсолютизмге өту
кезеңдерін талдап, өзіндік тұжырым, болжамдарын жасайды. В.В. Штокмар, А.Д.
Люблинская еңбектері Батыс Еуропадағы жекелеген елдердегі абсолютизм
ерекшеліктеріне салыстырмалы түрде анализ жасайды. Бұл еңбектерді
қолданғанда Еуропа еліндегі мемлекеттердің абсолютизмі мен испания
абсолютизмінің тарихын салыстырып зерттеуге қолданылды.
Жалпы орта ғасырлардағы батыс тарихын қазақстандық зерттеушілердің де
көптеген еңбектерін айтып кетуімізге болады. Атап айтатын болсақ Қ.Т.
Жұмағұлов[13-15] орта ғасырлардағы феодализмнің пайда болуы мен даму
кезеңдерін қарастырған. Еңбектерінде феодализмнің даму үрдістері мен
ерекшеліктерін ғылыми негізде саралап, орта ғасырлар абсолютизміне тиісті
бағасын береді.
Орыстың көрнекті ғалымдары Н. П.Грацианский[16] мен С.Д. Сказкин [17]
өзінің еңбегін орта ғасырдағы Батыс Еуропа елдерінің әлеуметтік
экономикалық тарихына арқау етеді. Л.Н. Чистозвонов[18] пен В.М. Алексеев
[19] еңбектерінің негізгі тақырыбын испан королінің қанаушылық әрекетіне
қарсы Нидерланды халқының реформациялық қозғалысы мен таптық күресінің
барысына арнайды.
Орта ғасырлардағы Еуропа өркениеті мен реконкиста кезеңдерін зерттеген
авторлары Ж.Гофф[20] және У.М. Уоттың[21] еңбектері жұмыс жазуда
пайдаланылды.
В.Л. Бернекердің редакциясымен шыққан Испанские короли атты
жинағында[22], испан королдерінің өмірбаяндары мен жеке тұлғаларына
сипаттама берілген.
Орта ғасырлар тарихының [23-24], батыс Еуропа елдерінің әлеуметтік
экономикалық тарихының [25], феодалдық мемлекеттердің
Құқығы мен мәдение ескерткіштерінің[26-27] хрестоматиялары тақырыпты
кеңінен ашуда көмекші құрал ретінде қолданылды. Осы іспетті, тақырып
ауқымын кеңейтуде оқулықтардың да[28-31] үлесін ерекше атауға болады.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі ретінде
отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі теорялық пікірлері қолданыс тапты.
Ғылыми зерттеуде жалпы тарихи, тарихи салыстырмалық, тарихи жүйелік әдістер
қолданылды. Ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеген асырудың әдістемесі
ретінде салыстырмалы тәсіл таңдап алынды. Жұмыс барысында жалпы ғылыми
әдістер – талдау мен синтез, индукция және дидукция, суреттеу және
түсіндіру сияқты әдістер де қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. XVI және XVII ғасырдың бірінші жартысындағы
Испания және XVIғ. Екінші жартысындағы Испаниялық алтын ғасыр Филипп II
билігі атты екі тараудан тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында дүние жүзілік империя құруға тырысқан
V Карл Испанияға ең алдымен, армия үшін қажет қаржы қаражаттары мен адам
контингенті деп қарап, өзінен бұрынғылардың саяси жолын жалғастыра
отырып, ол орталықтандырылған бюрократтық аппаратты барынша нығайтқаны
жайлы, оған өзіне жақын тұрған фламандықтардың көбін тартып және
абсолютистік тәртіптерді орнатқаны туралы жазылған. Және де елдің сыртқы
саясаты мен саяси құрылысы жөнінде тоқталып өтілген.
Екінші тарауда Филипп II-нің тұсында елдің экономикасы құлдырап,
Испанияның абсолют монархиясы қоғамды біріктіруге негіз боларлық дәрежеге
жетпегендігі және испан абсолютизміне қарсы шыққан күрестер жайлы
баяндалған. Филипп II билік еткен кезеңдегі англияға қарсы испан эскадрасы
“Жеңімпаз Армада” туралы жазылып өтілген.
1-ТАРАУ. XVI ЖӘНЕ XVII ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯ.
1. Испан абсолютизмінің дамуы
Испания монархиясы бұрынғы бірнеше дербес корольдықтардан құралды. Бұл
жерлер біріктірілгеннен кейін де едәуір автономиялықпен пайдаланды.
Кастилия, Арагон, Валенсия мен Наварраның өз алдарына сословиелік-уәкілдік
мекемелері - Картестері және өздерінің вице-корольдары болды. Мұның өзі
орталықтанған біртұтас мемлекет деген ұғымға қайшы келді. Сөйтіп, Наварра,
Каталония, Валенсия мен Майорканың өз территорияларына "шетелдік", соның
ішінде кастилиялық әскерлерді де жібермеуге құқы болды. Ал Арагон болса, ол
тіпті сыртқы жаудың шабуылынан Кастилияның шекарасын қорғауды өзінің
міндеті деп санамады да. Провинциялардың кортестері дворяндар мен дін
иелерінің және қалалардың уәкілдерінен тұрды. Оларға ең маңызды жергілікті
істер мен салықтарды дауысқа салып шешу құқығы тиді. XVI ғасырда
абсолютизмнің күшеюіне байланысты Кастилияның кортестеріндегі ақсүйектердің
ролі біршама төмендеп, қалалардың маңызы артты. Көптеген аудандарда,
әсіресе Арагонда, феодалдардың өкіметі күшті болды. Ірі діни және дүнияуи
феодалдар (грандар) көптеген селолық жерлердегі халықтар жөніндегі сот
билігін жүргізуді сақтап қалды және кейбір қалаларда сеньориалдық құқықпен
пайдаланды. Сөйтіп, Испаниядағы мемлекеттік шексіз құқықтың біраз бөлігі,
сепаративтік пиғылдағы феодалдық ақсүйектердің қолдарында қалып қойды. Ал
қалалар болса олар өнеркәсіп пен сауданың едәуір табыстарға жетулеріне
қарамастан, өздерінің бұрынғы бейнесін сақтап қалды. Олар орта ғасырлық
коммуналар еді. Ондағы өкіметтің басында қала магистраттарында үстемдік
етіп, рехидорлар (қала кеңесшілерінің) және алькальдарлар (соттардың)
лауазымдарына ие болған патрициат пен ауқатты бюргерлер отырды. Бұл
лауазымдарды әдетте мемлекет сататын еді. Қаланың көптеген дәулетті
адамдары ақшаға дворяндық титулды -"идальгияны" сатып алатын болды. Қалалар
өздерінің орта ғасырлық еркіндіктерін қызғыштай қорып сақтап отырды. Әйтсе
де олар грандардың озбырлығымен күресте король өкіметін, ал кейде өздерінің
байырғы құқығыларымен артықшылықтарын сақтау үшін күрескен шаруаларды да
батыл қолдап отырды. Грандар мен қалалардың арасындағы бұрынғы қайшылықтар
сол қалпында қалып, бұларды король өкіметі өзінің беделін нығайту үшін
пайдаланды. Тарихи жағынан испан абсолютизмі аристократия өзінің ең
мардымсыз артықшылықтарын сақтай отырып, әбден құлдыраған, ал қалалар
қазіргі қалаларға тән маңызға ие бола алмай, өздерінің орта ғасырлық
өкіметінен айрыла бастаған дәуірде қалыптасты. Бұл Испанияның абсолют
монархиясына өзгеше сипат берді. Орталықтандырылған және монархтың жеке-
дара еркіне немесе оның құдіретті уақытша билеушілеріне бағындырылған
мемлекеттік аппарат дербестіліктің едәуір үлесімен пайдаланды. Бірақ оның
Франция мен Англияның абсолют монархияларының аппараттарынан айырмашылығы,
мүлдем басқа экономикалық-әлеуметтік және саяси базаға сүйенуінде болды
[11;42]
Қалалардың сауда және өнеркәсіп қызметінде құлдыраушылық үдей түскен
сайын ішкі айырбас та кемітіліп әртүрлі провинцияларда тұратындардың өзара
араласулары да әлсіреді. Сауда жолдары да қаңырап бос қалды. Экономикалық
қарым-қатынастардың әлсіреуі әрбір аймақтың ескі феодалдық ерекшеліктерін
айқындады. Елдің қалалары мен провинцияларының орта ғасырлық сепаратизмі
қайта тірілді. Бұл Маркстің Испания абсолют монархиясын Түрік империясымен
салыстыруына мүмкіндік берді. "Испания,- деп жазды Маркс,- Түркия тәрізді,
номиналды суверен бас болып нашар басқарылған республикалар тобыры болып
қала берді. Қалыптасқан жағдайлардың салдарынан Испанияда бірегей ұлттық
тіл құрылып жетіле алмады, жекеленген этникалық топтар сақталып қала берді:
каталондықтар, галисийліктер және баскілер өздерінің тілінде, яғни испан
әдеби тілінің негізін құрған, кастилиялық диалектіден басқа тілде сөйледі.
Испанияның абсолют монархиясы қоғамды біріктіруге негіз боларлық
дәрежеге жетпеді.
2. Карл империясы тұсындағы испан абсолютизмі
Дүние жүзілік империя құруға тырысқан V Карл Испанияға ең алдымен,
армия үшін қажет қаржы қаражаттары мен адам контингенті деп қарады. Өзінен
бұрынғылардың саяси жолын жалғастыра отырып, ол орталықтандырылған
бюрократтық аппаратты барынша нығайтты. Оған өзіне жақын тұрған
фламандықтардың көбін тартты және абсолютистік тәртіптерді орнатты.
Салық езгісі күшейе түсті. Германиядағы император тағының сайлаулары
мен Европадағы агрессиялық саясат көп ақша жұмсауды талап етті. V Карл
салықтарды үсті-үстіне үдете түсті және қалалардан еріксіз заемдар алып
отырды.
Король өкіметінің мұндай саясаты Испания халқының әр түрлі, топтарының
оппозициясын туғызды. Грандардың кортестердегі рөлін төмендетіп,
сепаративтік қимылдарын басып тастау және еркінділіктеріне қол сұғу олардың
ашуларын келтірді. Өкімет билігі орта ғасырлық бюргерлер мен грандардың
қолдарында болып, артықшылық жағдайларды пайдаланған қалалар өздеріне
корольдық абсолютизмнің қол сұғуынан әрі алым-салықтар мен еріксіз
заемдардың жиілеп кетуінен қатты жапа шекті. Алым-салықтардың ең негізгі
ауыртпалығын көтерген қала плебстерінің арасында наразылық күшейді.
Кастилия шаруалары да қобалжи бастады. Месталар мен грандар шаруалардың
қауымдық жерлерін көптеп басып ала берді. Оның үстіне, грандар өздерінің
басып алған қазыналық жерлерінде шаруалардан алынатын салықтарды мейлінше
ұлғайтып, қауымдардың артықшылықтарын бұрынғыдан да көбірек тежеуге
тырысты. Наразылық барған сайын кең өріс алып, ел ішінде ірі оқиғалардың
толғағы жете бастады [18;128].
1520 жылдың басында кастилиялық кортестер бас қосты. Оппозиция
корольге батыл қарсы шықты. Король кортестердің елден ақшаны шетке шығаруды
тоқтату, шетелдіктерге қызмет орындарын бермеу және өзі жоқта мемлекет
басына кортестердің сенімді адамын қою туралы қойған талаптарына келісімін
бергеннен кейін ғана өзіне қажетті жәрдем ақшаны ала алды. Он алты қаланың
тоғызы ғана жәрдем ақша беру үшін дауыс берді. Сөйте тұрса да Карл берген
уәделеріне қарамастан, өзінің өкілі етіп Испанияда таныла қоймаған Утрехтік
епископ, кардинал Адрианы қалдырды. Сөйтіп, ол 1520 жылы 20 майда
Испаниядан кетті.
Карл кетісімен-ақ Кастилия қалаларының "комунерос деген атпен белгілі
болған көтерілісі коммуналарының басталды.
Көтерілісті Толедо қаласы басқарды. Осы қаладан қозғалыстың ең
басты көсемдері - Хуан де Падилья мен Педро Ласо де ла Вега шықты.
Испанияның ең ірі феодалдарына, Гусмандарға жақын тұрған Ласо, Кастилияның
белгілі адамдарының бірі болған-ды. Көтерілісшілердің арасында қала
коммуналарымен одақ құрған дворяндар да көп еді. Мұндағы биліктің дені
бюргерлік пен патрициаттың қолдарында болды. Дворяндар мен қалалардың одағы
берік болмады. Өйткені олардың мүдделері көп жағдайда бір-біріне қайшы
келді. Кастилиялық қалалар, атап айтқанда, ақсүйектердің азық-түлік қорының
кейбір түрлерінің саудасына деген монополиясын, сондай-ақ грандардың
қалалар және оларға жанасып жатқан округ жөніндегі сеньориалдық құқықтарын
жоюды талап етті. Грандардың муниципиалдық жерлерді басып алуларына,
дворяндар мен дін иелерінің алым-салық жөнінде пайдаланатын
артықшылықтарына қарсы шықты. Қалалар мен дворяндардың арасын алшақтатқан
және бір маңызды нәрсе: грандардың талан-таражға салған қазыналық жерлердің
қайтарылуын қалалардың қатты талап етуі болды. Олардың есебі дұрыс еді.
Қазына табысының артуы сауда мен өнеркәсіптің тұралатқан оның жәрдем ақшаға
және жеккөрінішті алькабалаға мұқтаждығын біршама азайтады деген ойда
болды.
Өткенде патшалық құрғандардан қорлық көрген, ал енді корольдың кеңесшілері
- фламандықтар ығыстырып тастаған грандар көтерілістің бас кезінен-ақ
Кастилияның қала коммуналарымен бірігіп қимыл жасады. Қозғалыс Кастилия
қалаларының едәуір бөлігін қамтыды. Өкіл-кардиналдың көтерілісті басып
тастамақ болған әрекеті көтеріліс жасаған қалаларға жаңа қалалардың қосылып
кетуіне әкеліп соқтырды. Сеговия мен Толедо барлық жерлерге агенттерін
жіберіп, конфедерацияны ұйымдастыру үшін Авилуге өздерінің өкілдерін
жіберуді сұрады. Мұнда 1520 жылы 29 юльде "қасиетті хунта" яғни қалалар
одағының өкілдері жиналды. Хунтаның мүшелері "король мен коммуна" үшін
өздерінің өмірлерін қиюға анттарын беріп, коррехидорларды қалалардағы
корольдік өкіметтің өкілдерін орындарынан алды. Одақтың бүкіл қарулы
күштерінің қолбасшысы етіп Хуан де Падильяны жариялады. Өкіл-кардиналды
қүлатып, елдің ең жоғары өкімет билігін хунта өз қолына алды [19;97].
Қозғалысқа аристократиядан және орта ғасырлық тәуелсіздіктеріне қол
сұқтырмауға мүдделі болған қаланың билеуші топтары, сондай-ақ дворяндардың
едәуір бөлігімен қатар қала халықтарының әсіресе, Толедо, Сеговия, Куэнка
және басқа өнеркәсіпті қалалардың қалың топтары - купецтер мен қолөнершілер
де қатысты. Қозғалыс Испанияның шұға өндіретін ең маңызды орталықтары
орналасқан аудандарын түгел қамтыды. Күреске ең белсенді қатысушылар -
күндікшілер, жүн жуушылар мен түтушілер болды. Көтерілісшілердің қойған
талаптарының бірі - Нидерландыдан мата әкелуге тыйым салу болғанды.
Осылардың жасаған ықпалымен 1520 жылы күзде көтерілісшілердің Карлға
жіберілген петициясы жазылды. Бұл петицияда мынадай аса маңызды талаптар
қойылған: король тек Кастилияда ғана тұруға тиісті (Карлдың Германияға
кетуіне қарсы); қызмет орындарына тек испандықтар ие болу керек (Карлдың
фламандың кеңесшілеріне қарсы); кортестердің депутаттарына сайлаушылар ақы
төлеп тұруға тиісті (үкіметтің пара беріп сатып алу мүмкіндігіне қарсы);
кортестер әрбір үш жылда бір рет жиналып тұруға тиіс; ақшаны шетелдерге
шығаруға тыйым салынады. Сонымен қатар кортестер петицияға грандар мен
дворяндарға қарсы бағытталған бірқатар жаңа талаптарды да енгізді:
корольдың жеке меншігіндегі шаруашылықтар қазынаға қайтарылуға тиіс;
дворяндардың "зиянды артықшылықтары" жойылуға тиіс; муниципиалдық қызмет
орындарына дворяндар қойылмауы керек; дворяндардың жерлеріне салықтар
салынғаны дұрыс.
Петиция кетерілісшілердің арасында ала ауыздық туып, аңсүйектер мен
дворяндардың қозғалыстан аулақ кете бастағандықтарын дәлелдеді. Қала
тұрғындарының арасында да бірлік болмады. Қалалар үкіметпен күресу үшін күш
қосып бірігудің орнына әрқайсысы өзінің еркіндіктері мен артықшылықтарын
қорғаудың қамына кірісті. Көптеген ірі қалаларда плебстердің қалалық
патрициат пен бай купецтерге қарсы қозғалысы басталды. Бургос, Самор,
Саламанка, Авила мен Медина дель Кампода өкіметті қолөнершілер басып алды.
Андалусия қалаларының қозғалысқа қатысудан қалыс қалулары да осы жағдайға
байланысты болуы мүмкін. Гранданың ауқатты қала адамдары, көтерілісшілердің
қойған талаптары қанша әділетті бола тұрғанымен де, қозғалыстың нәтижелері
сауданың қа-лыптасқан ережелерін бұзып, "дәрежелері төмен тәжірибелері аз
әулекілеу" адамдардың үстемдік алып кетуі қауіпін туғызатындығын мәлімдеді.
Сөйте тұрса да бұлар қазірде билеушілер қатарына қосылып, "мейірімді
азаматтар қорлықтың азабын тартып жатқан" жағдайда, олар басқарушылар болып
отыр деп ызаланды [7;244].
Қозғалыстың өрісі неғұрлым кеңейе түскен сайын, оның дворяндарға қарсы
сипаты да мейілінше айқындала түсті. Бұған кастилиялық шаруалардың қалың
бұқара топтары да қосылды. Олар феодалдық шонжарлардың шабуылынан өздерінің
праволарын қорғады және грандардың қазыналық жерлерді қайтаруы жөнінде
қалалардың қойған талаптарын қолдады. Домениалдық жерлерге қоныстанған
шаруалар үшін, бұл грандардың орнатқан тәртіптеріне қарағанда анағұрлым
қолайлы, бұрынғы құқықтық жағдайын қайта қалпына келтіру болып табылды.
Сөйтіп, феодалдық-сепаративтік элементтер бастаған "комунерос"
көтерілісі, өзінің одан арғы дамуында феодалдарға қарсы сипатқа ие болды.
1521 жылғы 10 сәуірдегі манифесінде хунта, бұдан былайғы жерде грандар мен
дворяндарға және корольдықтың басқа да жауларына қарсы, олардың дүние-
мүліктері мен үй-жайларына қарсы атып-асумен, семсермен және күйретіп
талқандаумен күрес жүргіземіз деп жариялады.
Міне, осыдан соң грандар мен дворяндар майданды кері шұғыл бұрып
жіберіп, көтеріліске қатысушылардан оның жауларының лагеріне қарай ойысты.
Хунтада үкімет алдында абыройын төгіп алған немесе одан алатын өші бар
дворяндардың шағын ғана тобы қалды. Осыған байланысты хунта басшыларының
құрамы да өзгерді. Мұнда енді қала адамдарының орташа топтары барған сайын
үлкен роль атқара бастады.
Үкімет бұл өзгерісті пайдалана қойды. Дворяндар мен қала ақ-сүйектерінің
басым көпшілігін өз жағына шығарып алды. Сөйтіп, 1521 жылғы 23 сәуірде өкіл-
кардиналдың әскері Вильяларының түбінде хунтаның әскерін талқандады.
Падилья мен басқа командирлер өз әскерлерінің едәуір бөлігі сияқты (10
мыңға жуық адам) тұтқынға алынды. Көсемдердің бастарын шауып тастады. Хуана
де Падильяның әйелі - Мария Пачеко қимыл көрсеткен Толедо ғана біраз уақыт
берілмей тұрды. Қала халқы аштық пен аурудың зардабын тартты, әсіресе қала
кедейлері қайсарлықпен табан тіресе күресті, ал Мария Пачеко Франция королі
I Францискийдің көмегіне сеніп қалды. Бірақ ақырында ол да қашып құтылуға
мәжбүр болды [22;92].
1522 жылы қазанда 4 мың жалдамалы әскер ерткен Карл Испанияға қайтып
оралды. Алайда бұл әскердің енді қажеті де болмады. 1522 жылы қарашада Карл
көтеріліске қатысқандарға, ең белсенді 270 адамынан басқаларына кешірім
жариялады.
1.3 Карл V империясының сыртқы саясаты мен саяси құрылысы
Испанияның гүлдену кезеңі Карл V пен Филипп ІІ тұсында болды. Англия
ол кезде кішкентай мемлекет болған 3,5-4 миллион тұрғыны бар. Ал Шығыс
Европада Россия бұл кезде мықты держава: бірақта Шығысқа ықпалы әлсіз
сезілді. Батыс европада 1-ші орынды Франция мен Испания алды – екі держава
ХҮІ ғасырда өздерінің территориялық бірігуін аяқтаған болатын, біріншісі 15
миллион, екіншісі 10 миллионға дейін халқы болды. ХҮІ ғ. халықаралық
өмірдің жағдайы Испанияны бірінші орынға шығарды.
1516 жылы Ферденанд Аргогонскийдің өлімінен кейін Испан жағына жас
Карл І отырды. Шешесі жағынан Испания біріктіруші Ферденанд пен Изабелланың
немересі ал әкесі жағынан император Максимлиан І Габебургке немере болып
келеді. Максимлиан өлімінен кейін неміс княздары Қасиетті Рим
империясының императоры етіп Карлды тағайындайды (1519 ж.). Бұл кезде
иеліктеріне Америкадағы жаңа ашылған отарлар Нидерланды, Неполитан
корольдігі және Сардиния кірген еді. Карл I (император ретінде Карл V деп
аталған) Испания, Германия, Италия және мұхиттың ар жағындағы 2-ші жерлерге
иелік етті. Оның замандастары Оның жерлеріне ешқашан күн кірмейді-деп
айтатын, шындығында да бұл Европада бұрын соңды болмаған өте үлкен әлемдік
империя еді. Бірақ Испанияда қалыптасқан феодалдық тәртіп Карл V бүкіл
монархиялық құрылымын және оның сыртқы саясатындағы бағыты ақяталған еді.
Жаңа ашылған Америкадан ағылып келіп жатқан бағалы металдар испан
дворяндарының билеуші табын одан әрі байытып, феодалдық класпен феодалдық
қарым-қатынастарды күшейтті[5;108].
Сонымен қатар Испаниядағы өндіріс дамуын тоқтатты. Өз кезегінде
Испания экономикалық жағынан әлсірей бастады. Алтын, күміс феодалдық
ақсүйектердің қолына теңіздей құйылып жатты, олар тамаша зәулім сарайларда
тұрды. Ал қалған дворяндық масса испандық идальго, бұрынғыдай өзінің мәнсіз
өмірін жалғастыра берді. Бұқара халыққа келетін болсақ қолөнершілер және
шаруалар кедейшілікте өмір сүрді. Осы кедейшіліктің арқасында католиктік
шіркеу гүлденді: Жүз мыңдап монархтар монастрларды салдырды. Корольдік
абсалютизмінің қатаң қаруы испандық интвизиция орын алды. Осы кезеңде
Испания королі және қасиетті Рим империясының императоры Карл V тек қана өз
билік-міндетін біртұтас монархия және халықтық потомктердің одағын құруды
армандады және де билік басында зайырлы басшы және католиктердің рухани
көсемі болғысы келеді. Карл V -ң әлемдік монархия орнатудағы саяси идеясы
утопия болады. Германия, Италия, Недерланды сияқты әр түрлі бөліктерден
тұратын Герман ұлтының қасиетті Рим империясы шындықтан көрі қиялға жақын
болады. Королді император сайлаған неміс курфрюстілері 1520 жылы 23 қазанда
Аахен қаласында салтанатты таққа отыру рәсімді Карлге былай деді: Бұл тақ
саған мұрагерлік құқық негізінде емес, ол германия князьдеріне
курфлюстілердің еркімен берілгендігін есіңде сақта. Ал шындығын айтатын
болсақ, бұл тақ Карл V сатылып алынған болатын.
ХV ғасырдың аяғында Пиреней жартыаралы тарихи оқиғаларға бай. Кастилия
мен Арагон испандық королдікке бірікті. Американы ашу жолында испандықтар
маврларды Гренададан тазартты[12;201].
Бірте-бірте корольдік билік феодалдарды ел билеу әскер және флот
басқару құқығынан айырып, енді барлық билік король шенеуніктерінің қолында
болды.
Оларға қалалар да бағынды, ал көртестер өте сирек шақырып алатын
болды. Осылайша іскер және байсалды шенеуніктерден тұратын жаңа үкіметтік
топ және Испан абсалютизімі пайда болды. Ісжүзінде шіркеу қызметін
тағайындау құқығы корольдің қолында болды.
Карл V мен Филипп ІІ билігі кезінде (1955-1598жж.) орталық билікті
күшейтті. Жекелеген бөліктерді басқаруда Арагон Кастилия корольдігіндей
тәртіппен жүргізілді. Бұл испандық монархияның саяси негізі болды. Мемлекет
басында король тұрды. Кастилия кеңесін басқарушы Аргон кеңесі де өмір
сүрді, Арагонды Каталонияны және Валенсияны билеуші. Басқа да кеңестер
жартыаралдан тыс жерлерден басқарды;Фландр кеңесі, Италия кеңесі, Индия
кеңесі бұл облыстарда вице-король басқарды. Оларды жоғарғы Касти ақсүйектер
тобынан тағайындайды. ХV-ХVІІғғ. Бірінші жартысында абсалюттік тенденцияның
күшейюі көртестердің құлауына әкелді. ХVІ ға-сырдың бірінші ширегінің
өзінде-ақ олардың рөлі жаңа салық пен қарыздарды корольге берумен
байланыстырылды. Олардың отырыстарына тек қана өкілдері ғана жиі шақырыла
бастады.1538 ж. кортестер дворяндарды руханилық арнайы таныстырмайтын
болды. Сол уақыттарда дворяндардың жаппай қалаға көшумен байланысты
бюргерлік пен дворяндық арасында қаланы билеу үшін қанды қырқыстар
басталды. Нәтижесінде дворяндар монипалды органдарды қызметтің жартысын
иемденетін құқықты өздеріне бекітеді. Жиі кортесте қала өкілі қызметіндегі
дворяндар олардың саяси ықпалының күшейгенін көрсетеді. Келесі кортестердің
құлауының кезеңі ХҮІІ ғасыр ортасында байқалады. Салық енгізу құқығынан
айырылған кортестер енді шақырылмайтын болды. ХVІ-ХVІІ ғғ. Басында ірі
қалалар өнеркәсіптегі даму жетістігіне қарамастан көп жағынан өзінің
ортағасырлық кейпінде қала берді. Олар билік басында Патрициат пен
дворяндардың қалалық коммундар болды. Қала тұрғындарының көпшілігі табатын
пайданың жоғарғы болу есебінен ақшаға идалгия сатып алды. Ал,салық төлеуден
босталды. Осы кезең барысында көпшілік айлықтарды ірі феодал топтардың
билігі әлі де басқа күшті болды. Рухани және зайырлы феодалдар қалада емес,
сонымен қатар ауылдық жерлерде де сол билігін өзінің қолында
шоғырландырды[20;307]. Олардың қарауында тұтас аймақтар тіпті қалаларда
шоғырланды.Олардың көбі корольдан мемлекеттік салықтар жинау қор құқығына
ие болды. Ол, болса олардың саяси және әкімшілік билігін одан әрі күшейте
түсті. Карл V қол астына біріктірген территориялар өздерінің заңдары саяси
институттары сақталған мүлдем әр түрлі жерлердің одағы болды. Империяны
басқару өте қиын болды. Бірақта өзінің алған жақсы білімінің арқасында
жеңілдетті. Карл V ішкі саясаты сыртқы саясатының мүддесіне бағынышты
болды. Карл V билігі империясында айтарлықтай мықты болмады. Франция мен
түрктермен күресінде князьдардың көмегіне сүйенді, сондықтан ол көп
жеңілдіктер жасады. Бірақ та, өзінің мұрагерлік иелігіне Карл абсалюттік
саясат жүргізуге тырысты. Салықты тезарада көтерді, дәстүрлік еркіндікпен
артықшылықтарды бұзды. Осының салдарынан бірнеше көтерілістер Комунерос
көтерілісі 1520-1522, Генттік көтеріліске 1539-1540 ж. алып келді.
Карл V сыртқы саясатының барлық бағыты империялық идеяға байланысты
хрестяндық Европаның императорының қоластына шоғырландыру, жалпы жау Осман
империясына қарсы. Бірақ та, бұл идеяға жетуге реформация мен Францияның
қарсылық жасауы кедергі болды. Австрия мен Венгрияның түрктерден
қорғанысына көп күш қажет болды. Оларды әлсіретумен қатар Испан
жағалауларын Пираттардан сақтандырғысы келді. Карл V 1535 ж. Осман
империясында тәуелді туниске жорығын ұйымдастырды. Бірақ та, оның табыстары
турктердің позициясын әлсірете алмады. Императордың 1541 ж. Алжирді жаулап
алуы ұмтылысы сәтсіз аяқталды. Карл V сыртқы саясатының басты бағыты
Француз корольі Франциск І мен күресі болды. Екі басшы да Италияға таласты,
бургундық мұрагерлік шешусіз тұрды және Перениядағы территориялық айтыстар
болды.
Италия үшін соғыс кезінде Карл V мен Франциск І бір-бірне бірнеше рет
әскери қимылдар жасады. 1521 ж. Италиян соғысының соңғы периоды басталды.
Қасиетті Рим империясының императоры Францияға соғыс ашып Миланды алады.
Осыдан кейін испандықтар Францияға шабуыл жасап жеңіліп қалады. Осыдан
кейін Франция корольі Франциск І 1524 ж. әскер бастап Альба тауынан өтіп
қайтадан Миланды басып алады. Жау гарнизоны Имподенде қоршауға алынады.
Карлды бұл жолы Англия рим патшасы Мантуя және Флоренция қолдады. Франция
жағында Венеция мен Швецария болды. Миланнан кейін фрнцуздар испан және
неміс жаяу әскерлеріне қоршаудан Павия бекінісін қоршайды. Гарнизон төрт
айлық қоршауға қарсы тұрып берді. Осы төрт айдан кейін оған испан
қолбасшысы бастаған әскер көмекке келді. Бұл әскер 8 мың испан
мушкатерлардан және ландскнехт деп аталған 12 мың немістің жалдамалы
әскерінен тұрды[3;180].
Франциск оларға қарсы 8 мың Швецария жаяу әскерін 7 мың француз жаяу
әскерін және 5 мың неміс жалдамалы әскерін қойды. Француз атты әскері Испан
атты әскерінен сан жағынан көп болды. Сонымен қатар француздарда 53 арудия
болғандықтан олар артиллерия жағынан да басым болды. Француз әскерінің
лагері Пескарь әскерін шабулын күтіп тұрған бағытта қаланың Шығысында
талқандалды.
Павияның батысында тек қана Герцог Алансонскийдің әскері ғана қалды.
Пескарь француз қорғаны линиясының шығысына шабулы жасайын деп әрекет
істейді және сол жерге өзінің лагерін орналастырды. Ол охотничный паркінің
аймағында шабуыл жасайын деді. Ол жерлер көп мөлшерлі әскердің соғысына
ыңғайсыз еді. Ақпанның 23-24-не қараған түні сазды дуалдың үш жерін бұзып
өтіп паркке ұмтылады. Әскер 3 мың испан мушкитерынан тұрды. Олардың артынан
атты әскер, атты әскердің артынан неміс жалдамалы әскер жүрді.
Таңға жуық Франциск І жау әскерінің іс-әрекетін біліп өз әскерін дабыл
бойынша тұрғызды. Ол жандарм атты әскерін артилериямен күшейтілген өзі
басқарып барды. Басында жандармдарға испан атты әскерін ығыстыру мүмкіндігі
болып олар оны пайдаланды. Бірақ ағаштарға тығылып алған мушкетерлер
француз атты әскерлерін көздеп атып тоқтатты. Неміс жалдамалы әскері
талқандалып, осыдан кейін ғана шайқас болып жатқан жерге Швейцария жаяу
әскері келді, енді олармен бүкіл испан әскері соғысты. Швейцар әскерінің
артынан Плавия гарнизоны шабуыл жасайды. Осыдан кейін Швейцария әскері
талқандалып кейін шегінеді.
Герцог Алонсонский басты күштерінің жеңілгенін біліп өз әскеріне
Пичино өзеніне шегініп көпірді жару туралы бұйрық берді. Павияның шығысында
қалған француз әскерінің қалдығы өзеннен өте алмай король Францискпен бірге
тұтқынға түседі.
Павиядағы жеңілістен кейін Франция неміс протестант княздықтарымен
және Осман империясымен жақындасты. Франциск І-ң Сүлеймен І сұлтанға жазған
хаты түрік әскерінің Венгрияға шабуыл жасауына себеп болды. Ол хатта
Франциск І Габебургтарға қарсы бірігу туралы өтініш жазған болатын.
1523 ж. Махач түбінде олар империя отрядымен күшейтілген Венгр әскерін
талқандайды.
1529 ж. Вена түбіне жақындайды. Осы оқиғалар Карл V Италиядан өз
әскерін шақырып алуға және Францияға шабуыл жасау туралы ойынан бас тартуға
мәжбүр болады. Тұтқыннан оралған соң Франциск 1526 ж. Мадридте бейбітшілік
туралы жасалған келісімнен бас тартты, келісімге сәйкес Италияда,
Финлияндияда және Артуада Испан гегемониясы орнайтын және императорға
Бургундия берілетін болған. Италияны испандықтардан босатамыз деген ұранмен
Рим папасы ұйымдастырған антигабсбург коалициясына Францияда қосылады.
Сонымен қатар коалицияға Венеция, Флоренция, Милан және Англия кірді. 1527
жылы Испанияда әскери іс қимылдар басталады. Франциск Неапольге әскерін
түсірді бірақ Андреадан кеткен соң француз корольі Камбрияда 1529 ж.
бейбітшілік туралы келісімге сәйкес Мадридте жасалған бейбітшілік туралы
келісім күшіне енді. Бірақ Бургундия Француз корольінің қол астына
қайтарылды.
1550 жылдың 2-ші жартысында әскери іс-қимылдар Филяндияда және онымен
шекаралас Франция облыстарында жүрді. Тамыздың 10-да Нидерланды Графы
Эгмонттың басшылығымен Испан әскері Францияға шабуыл жасайды. Олар Француз
әскерінің екі бөлігін біріктірмеуге тырысты. Француз әскерінің бір бөлігін
маршалде – Терь екінші бөлігін Лотарингия Герцогы де Гиз басқарған болатын.
1558 ж. 13 шілдеде Гравелин бекінісінің жанында 8,5 мың адамы бар де
Терма әскері 10 мыңдық эгмонт әскерінің арасында шайқас болады.
Сонымен қатар де Терма Француз, ал эгмонт фламанд және испан жаяу
әскерін пайдаланды.
Де Терма позициясы Калье бекінісіне кетуге ыңғайсыз еді. Себебі оның
шегінетін жолын Аа өзені кедергі болды, эгмонт басқарған Испан атты әскері
Француздардың қорғанысын бұзып өтті. Теңізден де Терма полициясын ағылшын-
испан одақтарының 10 кемесі атқылады. Француз әскері 2 мың адамы өлген соң
әскері тарап кетеді[9;123].
Ескі Габсбургтік әдет бойынша Карл V баласы Филиппі Англия патшаайымы
Марияға үйлендіріп, Англияны өзінің саясатына бағындыруды арамандады. Бірақ-
та неке саясаты Карл V ойлағандай болмады. Филипп пен Мария үйленерде неке
келісіміне қол қояды. Осы келісімге сәйкес Филипп ІІ Англия заңдарын
құрметтеуге міндетті болды. Сонымен қатар Англияны Испания мен Франция
арасындағы соғысқа тартпауға міндетті болды.
Егер Мария қайтыс болса Филипп мемлекетті басқару құқығынан айырылатын
болды. Қысқаша айтқанда “Филипп Англияның королі болса да патшаайымның
күйеуі” деп қана есептелді. 1558 жылы Мария қайтыс болғаннан соң ағылшындар
өз королін ұмытып кетті.
Карл V-тің барлық жоспарлары осылай іске аспады.
1555 ж. ол билікті тастап монастырьға кетуге мәжбір болды.
II- ТАРАУ. XVIғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯЛЫҚ АЛТЫН ҒАСЫР-ФИЛИПП II
БИЛІГІ.
2.1 ІІ Филипп тұсындағы Испанияда құлдыраудың басталуы.
V Карл өзінің бар өмірін жорықтарда өткізіп, Испанияда тұрмады десе де
болады. Испания мемлекетіне оңтүстіктен және Австрия габсбургтерінің
иеліктеріне оңтүстік-шығыстан шабуыл, түріктермен болған соғыстар,
Европада, әсіресе Италияда үстемдік етуге тырысып Франциямен жүргізілген
соғыстар, өзінің қол астындағы Германияның протестанттық князьдарымен
болған соғыстар, оның патшалық құрған кезін түгел қамтыды. Карлдың
жүргізген әскери тұрғыдағы және сыртқы саясаттағы көптеген табыстарына
қарамастан, дүние жүзілік католиктік империя құру жөніндегі жоспары
күйреді. V Карл 1555 жылы тақтан бас тартты. Испанияны, Нидерландыны
отарларымен және итальяндық иеліктерімен қоса өзінің баласы II Филиппке
(1555-1598) берді [2;223].
Филипп айта қоярлықтай белгілі адам емес-ті. Ол білімі шамалы, өрісі
тар, ұсақ-түйекке араласқыш әрі қанағатсыз, өзінің көздеген мақсатын
орындау жолында қолынан келгеннің бәрін сарқа пайдаланатын еді. Сонымен
қатар ол өз өкіметінің мызғымастығына және оның принциптері - католицизм
мен абсолютизмге қапысыз сенді. Қабағынан қар жауған және сөзге сараң бұл
кеңсешіл адам қолына билік тиген күннен бастап бар өмірін ордасында
оқшаулана, тыныштықта өткізді. Ол бәрін біліп, бәріне басшылық жасау үшін
қағаз бен жарлықтар жеткілікті деп білді. Қапас бұрышта бұ-йығып отыратын
өрмекшідей ол өз саясатының көзге көрінбес шым-шытырық жіптерін тоқумен
болды. Бірақ бұл жіптер дауылдатқан заманның екпініне төтеп бере алмай
үзіліп кете берді: оның армиялары толассыз тойтарыс тауып, флоттары су
түбіне батып кете берді. Сөйтіп, ол қайғылана отырып "еретиктік рух саудаға
да, өркендеуге жәрдемдеседі" деп мойындауға мәжбүр болды. Бірақ бұл оның:
"Қол астымда мұндай еретиктердің болғандарынан, болмағандарын артық
көремін" деп мәлімдеуіне кедергі жасамады. Испания корольдарының Толедо мен
Вальядолидтегі резиденция-ларын тастап, II Филипп өзінің астанасын
Кастилияның қыратты, елсіз және құнарсыз жеріндегі кішкентай қалашық
Мадридке орналастырды. Мадридке жақын жерден қапас сарай-қабір Эскориал
салынды. Оған Испанияның басынан кешірген ұлы оқиғалар куәгері- мазарға
айналуға тура келді. Елді феодалдық католиктік реакция мен инквизиция
жайлады [10;208].
Морискилерге қарсы аса қатал шаралар қолданылды. Бірақ олардың
көпшілігі өздерінің ата-бабаларының ұстаған дінін жасырын уағыздай берді.
Оларға, әсіресе, инквизиция қатты қауіп төндіріп, ұлттық әдет-ғұрыптар мен
тілден бас тартуды талап етті. II Филипптің патшалық құруының алғашқы
кезеңінде қуғынды күшейту жөнінді бірқатар заңдар қабылданды. Ашу-кек
титықтатқан морискилер 1568 жылы халифатты сақтау ұранымен көтеріліс
жасады. Бұл көтерілісті үкімет қиыншылықпен тұншықтырды. Морискилердің
қалалар мен селолардағы еркектері түгел қырып жойылды. Әйелдері мен
балалары құлдыққа сатылды. Тірі қалған морискилер Касти-лияның құнарсыз
аудандарына қуылды. Олар сол жерлерде аштық пен кезбеліктің азабын тартты.
Кастилия билеушілері де морискилерді аяусыз қуғынға ұшыратты және
инквизиция оларды "ақиқат діннің жолынан тайғандар" ретінде топ-тобымен
өрттеді.
Шаруалардың мейрімсіздікпен қатал қаналып, елдің жалпы экономикалық
жағдайының нашарлап кетуінің салдарынан шаруалар әлденеше рет көтеріліс
жасады. Солардьң ішіндегі ең күштісі 1585 жылғы Арагон көтерілісі болды.
Нидерландыларды қорқаулықпен талан-таражға салу діни және саяси қуғындау
ақыры XVI ғасырдың 60-жылдарында нидерландықтарды көтеріліске шығарды. Бұл
көтеріліс буржуазиялық революцияға және Испанияға қарсы азаттық соғысқа
ұласты. Испания XVI-XVII ғасырдың орта шенінен бастап және ХҮІІ ғасырда
ұзақ экономикалық құлдырауды басынан өткізді[6;372]. Ол әуелі ауыл
шаруашылығын, содан кейін өнеркәсіппен сауданы қамтыды. Ауыл шаруашылығының
құлдырауы (ауыл шаруашылығының құлдырауының басталуы XVI ғасырдың орта
шеніне жатады) мен шаруалардың күйзелу себептері жөнінде айтқанда, үш түрлі
негізгі себепке тоқталу керек, олар: алым-салықтардың ауыртпалығы, нанға
қымбат баға қою және Местаның жасаған қиянаттары.
Местаның корольдың өз қамқорлығында болып, оның мүшелері ең ірі діни және
дүнияуи сеньорлар болғандықтан, ол өзінің артықшылықтарын XVI ғасырда
әжептәуір ұлғайтып алды. Жайылымдық жерлер үшін төленетін аренда ақысының
мөлшері тұрақты белгіленді. Қауымдық шаруалар аренда жөнінде бұрыннан
жасалған келісімдерді бұза алмады, өйткені қолданылып отырған заң бойынша
Местаның мүшесі арендаға алған жерлер, оған мәңгілік бекітіліп берілді және
олар Местаның бір мүшесінен екіншісіне ауыстырылып отыруға тиісті болды.
Бірқатар указдар бойынша бос жатқан, жерлер мен шалғындарды жыртуға
тыйым салынды. Местаны аралап жүруші сот чиновниктерінің праволары да
анағұрлым артты. Оларға шаруалармен байланысты дау-жанжалдың бәрін де қауым
шаруалары мен қалалардың өкілдерінің қатысуынсыз-ақ қарап шешуге право
берілді. Сөйтіп, барлық даулы істерде Местаның өзі әрі сот, әрі жауапкер
болып табылды. Шаруалар өздерінің отырған жерлерінен қуылды, қауымдар
өздерінің жайылымдары мен шалғындарынан айрылды. Бұл мал шаруашылығының
құлдырауына және егіс көлемінің қысқартылуына әкеліп соқты. Ел азық-түлік
тапшылығына ұшырады, баға бұрынғыдан да көтеріліп кетті.
XVI ғасырдың екінші жартысында Испанияда жер меншігінің ірі
феодалдардың қолдарына шоғырлануы күшейе түсті. Эстремадура түгел дерлік ең
ірі екі феодалдық сеньордың қолдарында қалып қойды. Ал, Андалусия ірі төрт
шонжардың иеліктеріне айналды. Барлық дворяндық иеліктер майораттың
құқығымен пайдаланды. Бұл право бойынша иеліктер мұрагерлік жолмен қожаның
үлкен ұлына ғана берілді. Ажыратылмайтын жерлердің орасан үлкен бөліктері
шіркеудің қарамағында болды. Жер сатып алу өте қиынға түсті. Жаңа дүниеден
әкелінетін асыл маталар дворяндардың қолдарына тиді, осыған байланысты
дворяндар өз елінің шаруашылығын дамытуға мүдделі болмады. Мұның өзі ауыл
шаруашылығының ғана емес, мата өндірісінің де құлдырауына әкеліп соқты. XVI
ғасырдың басында-ақ Испанияда қолөнер кәсібінің бүлініп, қолөнершілердің
жаппай күйзелулері байқала бастады. Ол кезде мұндай жағдайлар басқа елдерге
де тән еді, бірақ оларда қалалардағы тікелей өнім өндірушілердің күйзеліске
ұшырау процесі мануфактуралардың өсіп, капиталистік кәсіпкерлердің күшейе
түсушілігімен қатар жүргізілді [16;83].
XVI ғасырдың бірінші жартысында Испанияда да мануфактуралар пайда бола
бастады, бірақ олардың саны аздау болды және ең бастысы өркен жайып дами
алмады. Мануфактура өндірісінің ең ірі орталығы Сеговия болды. 1573 жылдың
өзінде кортестер Толедо, Сеговия, Куэнка және басқа қалаларда жүн маталарын
өндірудің құлдырап бара жатқандығы жайында наразылық білдіргенді. Мұндай
наразылықтардың жайы түсінікті де еді, өйткені Америка рыногының өсіп
отырған сұранысына қарамастан, Испания жүнінен шетелдерде тоқылған
маталардың құны Испанияның өзінде тоқылған маталарға қарағанда арзанға
түсті. Испанияның өз ішінде өндірілетін жүннің құнын, ел ішіндеғі
протекционистік шаралар жүйесін жүзеге асырып, ауылшаруашылығы өнімдері мен
шикізаттың бағаларын төмендету және оларды шетке шығаруға тыйым салу
жолымен кемітуге болатын да еді. Бұл сияқты шараларды шаруалардың есебінен
жүзеге асырудың мүмкіндігі бола тұрғанымен, король өкіметі оны нанға ең
жоғары баға қою арқылы істеуге тырысты. Бірақ шикізаттың негізгі түрі - жүн
өндірісі дворяндардың қолдарында болды. Олар Испанияның өзінде және
шетелдерде жүннің жоғары бағасынан түсетін табыстарын жоғалтқысы келмеді.
Жүнді шетелдерге шығаруды қысқарту туралы қалалардың әлденеше рет жасаған
өтініштеріне қарамастан, ол ұдайы өсе берді және 1512 жылдан 1610 жылға
шейін 4 есеге жуық ұлғайды.
Осындай жағдайда Испанияда шығарылған қымбат маталар шетелдің арзан
маталарымен бәсекеге түсе алмады. Сондықтан Испания өнеркәсібі Европада,
отарларда және тіпті өз ішіндегі товар өткізу рыногынан айрыла берді.
Испания монархиясы сауда-өнеркәсіптік Нидерландыны Испания мемлекетінің бір
бөлігі деп санады. Онда сырттан әкелінетін жүнге салынатын баж салықтары
1558 жылы жоғарылатылғанымен әдеттегіден 2 есе төмен болды. Ал
Фламандияның даяр шұғасын әкелу, басқа елдердікімен салыстырғанда барынша
жеңілдетілген шарттармен жүзеге асырылды. Осының бәрі Испанияның
мануфактурасы үшін нағыз зардапты салдарға айналды; Испанияның купецтері
өздерінің капиталдарын мануфактурадан ала бастады, өйткені олар отар
елдердегі шетелдік товарлармен сауда жүргізуге қатысудан көбірек пайда
түсіреміз деп дәмеленді[25;120].
Ғасырдың аяқ кезіне таман ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің құлдырауы
тереңдей түскен жағдайда тек отарлық сауда өріс алды, оның монополиясы
бұрынғысынша Севильяның қолында болды. Монополияның барынша өркендеуі XVI
ғасырдың соңғы он жылдығы мен XVII ғасырдың алғашқы он жылдығына жатады.
Алайда, Испанияның купецтері көбінесе шетелде өндірілген товарлармен сауда
жасағандықтан Америкадан әкелінген алтын мен күміс Испанияда көп
тұрақтамады. Олар Испанияның өзін және оның отарларын қамтамасыз еткен
товарлардың төлемі есебінде басқа елдерге кетіп жатты.
Экономикалық жағынан құлдыраушылық бәрінен де гөрі Испанияның
солтүстік аймақтарына қаттырақ тиді. Испанияның ағаш көмірімен қорытқан
темірін, европалық рынокта Англия мен Лотаринганың тас көмірмен қорытқан
арзандау темірі ығыстырып тастай берді. Метал бұйымдары мен армияға қажетті
жабдықтарды Испания енді Италиядан және неміс қалаларынан әкеле бастады.
Солтүстік қалалардың отарлармен сауда жасау правосына тыйым салынды;
олардың кемелеріне тек отарларға барып-келіп жүретін кеме керуендерін
қорғау жүктелді, мұның өзі кеме жасау ісінің, әсіресе Нидерландының
көтерілісінен кейін және Балтық теңізімен жүргізілетін сауда күрт
қысқарғаннан кейін кенжелеп қалуына әкеп соқты. Құрамында Бискайяның
көптеген кемелері бар "Жеңімпаз Армаданың" (1558) апатқа ұшырауы ақырғы
соңы болып табылды. Испанияның халқы көбіне елдің оңтүстігіне қарай ойысып,
отарларға қоныс аударып кетті[3;223]
Испания дворяндарының мемлекеті, елдің сауда-саттық ісі мен
өнеркәсібінің берекесін кетіру үшін, қолдарынан келгендерінің бәрін де
істегендей болды. Орасан зор қаржы соғыс кәсіпорындары мен армияға
жұмсалды, алым-салық ұлғайды, мемлекеттік борыш өлшеусіз өсе берді.
V Карлдың көзі тірісінде-ақ Испания монархиясы неміс банкирлері
фуггерлерден орасан көп заемдар алды және оларға төлейтін борышы үшін Сант-
Яго, Калатрава және Алькантараның діни рыцарлық ордендерінің (олардың
гроссмейстері Испанияның королі еді) жерлерінен түсетін табыстарды беріп
отырды. Содан соң фургерлердің қолдарына Альмаденаның сынап-қалайы
өндірілетін ең бай рудниктері түсті; олар даяр бұйымдарды әкелу мен шикізат
алып кету жеңілдіктерін де алды. XVI ғасырдың аяғында
қазына шығынының 51-62 проценті мемлекет борышының процентін төлеуге кетті.
II Филипп мемлекеттің банкрот болып қалғандығы туралы әлденеше рет
жариялады. Үкімет өзіне несие берушілерден де айрылды. Сөйтіп, жаңа
қарыздар алу үшін генуэзалық, немістік және басқа банкирлерге жекелеген
облыстардан алым-салықтар мен басқа табыс көздерін тауып, пайдалану құқығын
да берді. Мұның өзі асыл металдардың Испаниядан сыртқа ағылуын онан сайын
күшейте түсті.
XVI ғасырдың екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І-ТАРАУ. XVI ЖӘНЕ XVII ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯ.
1.1. Испан абсолютизмінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Карл империясы тұсындағы испан абсолютизмі ... ... ... ... ... ... ... ... .8
3. Карл V империясының сыртқы саясаты мен саяси құрылысы ... ... ...12
II- ТАРАУ. XVIғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯЛЫҚ АЛТЫН ҒАСЫР-ФИЛИПП II
БИЛІГІ.
2.1. ІІ Филипп тұсындағы Испанияда құлдыраудың басталуы ... ... ... ... ...17
2.2. Испания абсолютизміне қарсы күрес ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3. Англо-испан соғысы. Испан эскадрасы "Жеңімпаз Армада" ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
КІРІСПЕ
Кейінгі орта ғасырдағы испан абсолютизмінің саясаты атты бітіру
жұмысы елде абсолютизмнің алғаш қалыптасуынан бастап, шарықтау шегіне
жеткен кезеңіне дейінгі аралықтағы мәселелер қарастырылды.
Тақырыптың өзекілігі. XVI-XVII – ғасырларда Еуропада орын алған
абсолютизм- корольдің шексіз билігінің әр елде өзінің ерекшеліктері болды.
Абсолютті монарх тұрақты армияға өзіне бағынышты басқару аппаратына,
тұрақты алым-салыққа сүйеніп шіркеуді өз билігіне бағындыра білді. XVI
ғасырдың аяғында Испания монархтары орталықтандырылған мемлекет құру
барысында атақты феодалдардың көптеген құқықтарын шектеп “армия мен флот
басқарудан” барлық салаларды тағайындалатын шенеуніктердің қолына берді.
Қарап отырсақ бұл тарихтың жаңа бір кезеңіне аяқ басу маңызынан тақырыптың
өзектілігі туындайды. Қазіргі кезде дамыған капиталистік мемлекет-
Испанияның кейінгі орта ғасырлардағы орталықтандырылған мемлекетке айналу
мәселесі әрқашан ғалымдардың назарында болып өзекті мәселелердің бірі
болған.
Капиталистік даму неғұрлым көбірек табысқа жеткен елдерде, абсолюттік
(тежеусіз) монархия пайда болды. Ол өзінің өмір сүруінің алғашқы
кезеңдерінде прогресшіл роль атқарды. ...Абсолюттік монархия,- деп жазды
Маркс,-өтпелі дәуірлерде - ескі феодалдық сословиелер құлдырап, ал қала
халықтарының орта ғасырлық сословиесінен буржуазияның қазіргі табы
қалыптаса бастаған кезде және күресуші жақтардың ешқайсысы да әлі біріне-
бірі үстемдік ете алмай тұрған кезде пайда болды [1].
Испания да Батыс Еуропа елдерінің бірі болғандықтан, Испания
абсолютизмінің мән мағынасын жете түсіну, оның испан қоғамына қаншалықты
ықпал жасағанын анықтау, абсолютизм тұсындағы Испан корольдеріңің жүргізген
ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағытарын зерттеу Испан тарихындағы
өз маңыздылығымен ерекшеленетін ғылыми тұрғыдағы актуалды мәселелер
қатарына жатқызылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндетері. Менің бітіру жұмысымның басты
мақсаты кейінгі орта ғасырда үстемдік еткен Карл V пен ІІ Филипп
империяларының жүргізген іс-қимылдарын жан-жақты қарастыру басқа Еуропалық
мемлекеттердегі абсолютизмінен ерекшелігін анықтау арқылы, әлемдік
тарихтағы орнын анықтау барысында Испания абсолютизмінің саясатын айқындау
болып табылады. Осы мақсатқа жету барысында біз мынадай міндеттерге
жетуіміз керек. Ең алдымен XV-XVI ғғ.Испанияның экономикалық жағдайына
көңіл бөліп, оның қай салалары дамып, ал қай салалары құлдырап дағдарысқа
ұшырағандығын анықтаймыз. Мұнан кейін абсолютизмнің әлеуметтік салаға,
елдің экономикасының құлдырауына тигізген әсерін көрсетіп анықтауға
кірісеміз. Сонымен қатар Карл V пен ІІ Филипптің испания абсолютизмінің
дамып орнауына қандай шаралар қолданып іс-әрекет жасағанын көрсетіп беруге
тырысамыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмысты зерттеп жазу барысында біз
көптеген қиыншылықтарға тап болдық. Өйткені XV-XVI ғғ. туралы біздің тілге
аударылып жазылған деректер өте аз десек де болады. XV-XVI ғғ. Испаниядағы
абсолютизмінің саясатын анықтаған кезде қолда бар деректер мен зерттеулерді
жан-жақты қарастыру, ғалымдардың пікір-тұжырымдарын салыстыру және жеке
сараптау жүргізіп өзімнің жеке қорытындымды жасадым. Тарықырыптың
тарихнамасына келетін болсақ деректік негізіне Сервантес Сааведра Мигель
денің шығармалыр жинағы [2] алынды. Испаниядағы жоғарғы билеуші топқа
жататын ол өз еңбегінде король билігінің қай кезеңде, қалайша, қаншалықты
күшейгендігін жан-жақты баяндайды. Бұл автор еңбегі тақырып бойынша бірден
бір құнды дерек көзіне жатқызылады.
Испан абсолютизмінің ерекшеліктеріне көңіл аударған ғалымдардың ішінен
бірінші кезекте Альтамира-и-Кревеаны[3-4] және О.И. Варяшты [5] атаймыз.
Олардың еңбектерінің бір ерекшелігі бұл мәселені ауқымды және жүйелі түрде
қарастырғандығы. Олар Карл V-тің шіркеу билігін қандай реформа жүргізу
арқылы шектегендігін, соның нәтижесінде орталықтандырылған мемлекет құруға
ұмтылысын баяндайды. Бұл автордың еңбегі тақырып бойынша бірден бір құнды
дерек көзіне жатқызылады.
Бұл зерттеушілерден басқа бұл мәселеге В.А. Видюшкин [6], Н.П.
Динисенко, [7] А. Е. Кудрявцев[8] өз еңбектерін осы мәселеге арнаған. XVI-
XVII ғасырлардағы испан шаруаларының әлеуметтік саяси жағдайына сипатама
жасап, өз бағаларын береді.
Көбінесе тарихи әдебиеттерде басқа Еуропа елдерінің абсолютизмдері
жайында кеңінен зерттелгенде, ал испания абсолютизмінің саясаты туралы
мәселелер назардан тысқары қалып қалған. Көп еңбектерде Испан
абсолютизмінің орта ғасырдағы бұл елдің экономикасына тигізген кері
әсерлері туралы мәселелерді қарастырғанда үстіртін шолу жасалған. Сөйте
тұрса да, А. Р.Корсунскийдің [9-10], В.В. Штокмар [11], А.Д. Люблинская
[12]еңбектері біздің жұмысымызды жазуда үлкен орын алып, көп көмек болды.
А.Р. Корсунскийдің еңбегі негізінен IX-XIII ғасырлардағы испан тарихын,
соның ішінде қоғамдық құрылыстың феодализмнен монархиялық абсолютизмге өту
кезеңдерін талдап, өзіндік тұжырым, болжамдарын жасайды. В.В. Штокмар, А.Д.
Люблинская еңбектері Батыс Еуропадағы жекелеген елдердегі абсолютизм
ерекшеліктеріне салыстырмалы түрде анализ жасайды. Бұл еңбектерді
қолданғанда Еуропа еліндегі мемлекеттердің абсолютизмі мен испания
абсолютизмінің тарихын салыстырып зерттеуге қолданылды.
Жалпы орта ғасырлардағы батыс тарихын қазақстандық зерттеушілердің де
көптеген еңбектерін айтып кетуімізге болады. Атап айтатын болсақ Қ.Т.
Жұмағұлов[13-15] орта ғасырлардағы феодализмнің пайда болуы мен даму
кезеңдерін қарастырған. Еңбектерінде феодализмнің даму үрдістері мен
ерекшеліктерін ғылыми негізде саралап, орта ғасырлар абсолютизміне тиісті
бағасын береді.
Орыстың көрнекті ғалымдары Н. П.Грацианский[16] мен С.Д. Сказкин [17]
өзінің еңбегін орта ғасырдағы Батыс Еуропа елдерінің әлеуметтік
экономикалық тарихына арқау етеді. Л.Н. Чистозвонов[18] пен В.М. Алексеев
[19] еңбектерінің негізгі тақырыбын испан королінің қанаушылық әрекетіне
қарсы Нидерланды халқының реформациялық қозғалысы мен таптық күресінің
барысына арнайды.
Орта ғасырлардағы Еуропа өркениеті мен реконкиста кезеңдерін зерттеген
авторлары Ж.Гофф[20] және У.М. Уоттың[21] еңбектері жұмыс жазуда
пайдаланылды.
В.Л. Бернекердің редакциясымен шыққан Испанские короли атты
жинағында[22], испан королдерінің өмірбаяндары мен жеке тұлғаларына
сипаттама берілген.
Орта ғасырлар тарихының [23-24], батыс Еуропа елдерінің әлеуметтік
экономикалық тарихының [25], феодалдық мемлекеттердің
Құқығы мен мәдение ескерткіштерінің[26-27] хрестоматиялары тақырыпты
кеңінен ашуда көмекші құрал ретінде қолданылды. Осы іспетті, тақырып
ауқымын кеңейтуде оқулықтардың да[28-31] үлесін ерекше атауға болады.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі ретінде
отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі теорялық пікірлері қолданыс тапты.
Ғылыми зерттеуде жалпы тарихи, тарихи салыстырмалық, тарихи жүйелік әдістер
қолданылды. Ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеген асырудың әдістемесі
ретінде салыстырмалы тәсіл таңдап алынды. Жұмыс барысында жалпы ғылыми
әдістер – талдау мен синтез, индукция және дидукция, суреттеу және
түсіндіру сияқты әдістер де қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. XVI және XVII ғасырдың бірінші жартысындағы
Испания және XVIғ. Екінші жартысындағы Испаниялық алтын ғасыр Филипп II
билігі атты екі тараудан тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында дүние жүзілік империя құруға тырысқан
V Карл Испанияға ең алдымен, армия үшін қажет қаржы қаражаттары мен адам
контингенті деп қарап, өзінен бұрынғылардың саяси жолын жалғастыра
отырып, ол орталықтандырылған бюрократтық аппаратты барынша нығайтқаны
жайлы, оған өзіне жақын тұрған фламандықтардың көбін тартып және
абсолютистік тәртіптерді орнатқаны туралы жазылған. Және де елдің сыртқы
саясаты мен саяси құрылысы жөнінде тоқталып өтілген.
Екінші тарауда Филипп II-нің тұсында елдің экономикасы құлдырап,
Испанияның абсолют монархиясы қоғамды біріктіруге негіз боларлық дәрежеге
жетпегендігі және испан абсолютизміне қарсы шыққан күрестер жайлы
баяндалған. Филипп II билік еткен кезеңдегі англияға қарсы испан эскадрасы
“Жеңімпаз Армада” туралы жазылып өтілген.
1-ТАРАУ. XVI ЖӘНЕ XVII ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯ.
1. Испан абсолютизмінің дамуы
Испания монархиясы бұрынғы бірнеше дербес корольдықтардан құралды. Бұл
жерлер біріктірілгеннен кейін де едәуір автономиялықпен пайдаланды.
Кастилия, Арагон, Валенсия мен Наварраның өз алдарына сословиелік-уәкілдік
мекемелері - Картестері және өздерінің вице-корольдары болды. Мұның өзі
орталықтанған біртұтас мемлекет деген ұғымға қайшы келді. Сөйтіп, Наварра,
Каталония, Валенсия мен Майорканың өз территорияларына "шетелдік", соның
ішінде кастилиялық әскерлерді де жібермеуге құқы болды. Ал Арагон болса, ол
тіпті сыртқы жаудың шабуылынан Кастилияның шекарасын қорғауды өзінің
міндеті деп санамады да. Провинциялардың кортестері дворяндар мен дін
иелерінің және қалалардың уәкілдерінен тұрды. Оларға ең маңызды жергілікті
істер мен салықтарды дауысқа салып шешу құқығы тиді. XVI ғасырда
абсолютизмнің күшеюіне байланысты Кастилияның кортестеріндегі ақсүйектердің
ролі біршама төмендеп, қалалардың маңызы артты. Көптеген аудандарда,
әсіресе Арагонда, феодалдардың өкіметі күшті болды. Ірі діни және дүнияуи
феодалдар (грандар) көптеген селолық жерлердегі халықтар жөніндегі сот
билігін жүргізуді сақтап қалды және кейбір қалаларда сеньориалдық құқықпен
пайдаланды. Сөйтіп, Испаниядағы мемлекеттік шексіз құқықтың біраз бөлігі,
сепаративтік пиғылдағы феодалдық ақсүйектердің қолдарында қалып қойды. Ал
қалалар болса олар өнеркәсіп пен сауданың едәуір табыстарға жетулеріне
қарамастан, өздерінің бұрынғы бейнесін сақтап қалды. Олар орта ғасырлық
коммуналар еді. Ондағы өкіметтің басында қала магистраттарында үстемдік
етіп, рехидорлар (қала кеңесшілерінің) және алькальдарлар (соттардың)
лауазымдарына ие болған патрициат пен ауқатты бюргерлер отырды. Бұл
лауазымдарды әдетте мемлекет сататын еді. Қаланың көптеген дәулетті
адамдары ақшаға дворяндық титулды -"идальгияны" сатып алатын болды. Қалалар
өздерінің орта ғасырлық еркіндіктерін қызғыштай қорып сақтап отырды. Әйтсе
де олар грандардың озбырлығымен күресте король өкіметін, ал кейде өздерінің
байырғы құқығыларымен артықшылықтарын сақтау үшін күрескен шаруаларды да
батыл қолдап отырды. Грандар мен қалалардың арасындағы бұрынғы қайшылықтар
сол қалпында қалып, бұларды король өкіметі өзінің беделін нығайту үшін
пайдаланды. Тарихи жағынан испан абсолютизмі аристократия өзінің ең
мардымсыз артықшылықтарын сақтай отырып, әбден құлдыраған, ал қалалар
қазіргі қалаларға тән маңызға ие бола алмай, өздерінің орта ғасырлық
өкіметінен айрыла бастаған дәуірде қалыптасты. Бұл Испанияның абсолют
монархиясына өзгеше сипат берді. Орталықтандырылған және монархтың жеке-
дара еркіне немесе оның құдіретті уақытша билеушілеріне бағындырылған
мемлекеттік аппарат дербестіліктің едәуір үлесімен пайдаланды. Бірақ оның
Франция мен Англияның абсолют монархияларының аппараттарынан айырмашылығы,
мүлдем басқа экономикалық-әлеуметтік және саяси базаға сүйенуінде болды
[11;42]
Қалалардың сауда және өнеркәсіп қызметінде құлдыраушылық үдей түскен
сайын ішкі айырбас та кемітіліп әртүрлі провинцияларда тұратындардың өзара
араласулары да әлсіреді. Сауда жолдары да қаңырап бос қалды. Экономикалық
қарым-қатынастардың әлсіреуі әрбір аймақтың ескі феодалдық ерекшеліктерін
айқындады. Елдің қалалары мен провинцияларының орта ғасырлық сепаратизмі
қайта тірілді. Бұл Маркстің Испания абсолют монархиясын Түрік империясымен
салыстыруына мүмкіндік берді. "Испания,- деп жазды Маркс,- Түркия тәрізді,
номиналды суверен бас болып нашар басқарылған республикалар тобыры болып
қала берді. Қалыптасқан жағдайлардың салдарынан Испанияда бірегей ұлттық
тіл құрылып жетіле алмады, жекеленген этникалық топтар сақталып қала берді:
каталондықтар, галисийліктер және баскілер өздерінің тілінде, яғни испан
әдеби тілінің негізін құрған, кастилиялық диалектіден басқа тілде сөйледі.
Испанияның абсолют монархиясы қоғамды біріктіруге негіз боларлық
дәрежеге жетпеді.
2. Карл империясы тұсындағы испан абсолютизмі
Дүние жүзілік империя құруға тырысқан V Карл Испанияға ең алдымен,
армия үшін қажет қаржы қаражаттары мен адам контингенті деп қарады. Өзінен
бұрынғылардың саяси жолын жалғастыра отырып, ол орталықтандырылған
бюрократтық аппаратты барынша нығайтты. Оған өзіне жақын тұрған
фламандықтардың көбін тартты және абсолютистік тәртіптерді орнатты.
Салық езгісі күшейе түсті. Германиядағы император тағының сайлаулары
мен Европадағы агрессиялық саясат көп ақша жұмсауды талап етті. V Карл
салықтарды үсті-үстіне үдете түсті және қалалардан еріксіз заемдар алып
отырды.
Король өкіметінің мұндай саясаты Испания халқының әр түрлі, топтарының
оппозициясын туғызды. Грандардың кортестердегі рөлін төмендетіп,
сепаративтік қимылдарын басып тастау және еркінділіктеріне қол сұғу олардың
ашуларын келтірді. Өкімет билігі орта ғасырлық бюргерлер мен грандардың
қолдарында болып, артықшылық жағдайларды пайдаланған қалалар өздеріне
корольдық абсолютизмнің қол сұғуынан әрі алым-салықтар мен еріксіз
заемдардың жиілеп кетуінен қатты жапа шекті. Алым-салықтардың ең негізгі
ауыртпалығын көтерген қала плебстерінің арасында наразылық күшейді.
Кастилия шаруалары да қобалжи бастады. Месталар мен грандар шаруалардың
қауымдық жерлерін көптеп басып ала берді. Оның үстіне, грандар өздерінің
басып алған қазыналық жерлерінде шаруалардан алынатын салықтарды мейлінше
ұлғайтып, қауымдардың артықшылықтарын бұрынғыдан да көбірек тежеуге
тырысты. Наразылық барған сайын кең өріс алып, ел ішінде ірі оқиғалардың
толғағы жете бастады [18;128].
1520 жылдың басында кастилиялық кортестер бас қосты. Оппозиция
корольге батыл қарсы шықты. Король кортестердің елден ақшаны шетке шығаруды
тоқтату, шетелдіктерге қызмет орындарын бермеу және өзі жоқта мемлекет
басына кортестердің сенімді адамын қою туралы қойған талаптарына келісімін
бергеннен кейін ғана өзіне қажетті жәрдем ақшаны ала алды. Он алты қаланың
тоғызы ғана жәрдем ақша беру үшін дауыс берді. Сөйте тұрса да Карл берген
уәделеріне қарамастан, өзінің өкілі етіп Испанияда таныла қоймаған Утрехтік
епископ, кардинал Адрианы қалдырды. Сөйтіп, ол 1520 жылы 20 майда
Испаниядан кетті.
Карл кетісімен-ақ Кастилия қалаларының "комунерос деген атпен белгілі
болған көтерілісі коммуналарының басталды.
Көтерілісті Толедо қаласы басқарды. Осы қаладан қозғалыстың ең
басты көсемдері - Хуан де Падилья мен Педро Ласо де ла Вега шықты.
Испанияның ең ірі феодалдарына, Гусмандарға жақын тұрған Ласо, Кастилияның
белгілі адамдарының бірі болған-ды. Көтерілісшілердің арасында қала
коммуналарымен одақ құрған дворяндар да көп еді. Мұндағы биліктің дені
бюргерлік пен патрициаттың қолдарында болды. Дворяндар мен қалалардың одағы
берік болмады. Өйткені олардың мүдделері көп жағдайда бір-біріне қайшы
келді. Кастилиялық қалалар, атап айтқанда, ақсүйектердің азық-түлік қорының
кейбір түрлерінің саудасына деген монополиясын, сондай-ақ грандардың
қалалар және оларға жанасып жатқан округ жөніндегі сеньориалдық құқықтарын
жоюды талап етті. Грандардың муниципиалдық жерлерді басып алуларына,
дворяндар мен дін иелерінің алым-салық жөнінде пайдаланатын
артықшылықтарына қарсы шықты. Қалалар мен дворяндардың арасын алшақтатқан
және бір маңызды нәрсе: грандардың талан-таражға салған қазыналық жерлердің
қайтарылуын қалалардың қатты талап етуі болды. Олардың есебі дұрыс еді.
Қазына табысының артуы сауда мен өнеркәсіптің тұралатқан оның жәрдем ақшаға
және жеккөрінішті алькабалаға мұқтаждығын біршама азайтады деген ойда
болды.
Өткенде патшалық құрғандардан қорлық көрген, ал енді корольдың кеңесшілері
- фламандықтар ығыстырып тастаған грандар көтерілістің бас кезінен-ақ
Кастилияның қала коммуналарымен бірігіп қимыл жасады. Қозғалыс Кастилия
қалаларының едәуір бөлігін қамтыды. Өкіл-кардиналдың көтерілісті басып
тастамақ болған әрекеті көтеріліс жасаған қалаларға жаңа қалалардың қосылып
кетуіне әкеліп соқтырды. Сеговия мен Толедо барлық жерлерге агенттерін
жіберіп, конфедерацияны ұйымдастыру үшін Авилуге өздерінің өкілдерін
жіберуді сұрады. Мұнда 1520 жылы 29 юльде "қасиетті хунта" яғни қалалар
одағының өкілдері жиналды. Хунтаның мүшелері "король мен коммуна" үшін
өздерінің өмірлерін қиюға анттарын беріп, коррехидорларды қалалардағы
корольдік өкіметтің өкілдерін орындарынан алды. Одақтың бүкіл қарулы
күштерінің қолбасшысы етіп Хуан де Падильяны жариялады. Өкіл-кардиналды
қүлатып, елдің ең жоғары өкімет билігін хунта өз қолына алды [19;97].
Қозғалысқа аристократиядан және орта ғасырлық тәуелсіздіктеріне қол
сұқтырмауға мүдделі болған қаланың билеуші топтары, сондай-ақ дворяндардың
едәуір бөлігімен қатар қала халықтарының әсіресе, Толедо, Сеговия, Куэнка
және басқа өнеркәсіпті қалалардың қалың топтары - купецтер мен қолөнершілер
де қатысты. Қозғалыс Испанияның шұға өндіретін ең маңызды орталықтары
орналасқан аудандарын түгел қамтыды. Күреске ең белсенді қатысушылар -
күндікшілер, жүн жуушылар мен түтушілер болды. Көтерілісшілердің қойған
талаптарының бірі - Нидерландыдан мата әкелуге тыйым салу болғанды.
Осылардың жасаған ықпалымен 1520 жылы күзде көтерілісшілердің Карлға
жіберілген петициясы жазылды. Бұл петицияда мынадай аса маңызды талаптар
қойылған: король тек Кастилияда ғана тұруға тиісті (Карлдың Германияға
кетуіне қарсы); қызмет орындарына тек испандықтар ие болу керек (Карлдың
фламандың кеңесшілеріне қарсы); кортестердің депутаттарына сайлаушылар ақы
төлеп тұруға тиісті (үкіметтің пара беріп сатып алу мүмкіндігіне қарсы);
кортестер әрбір үш жылда бір рет жиналып тұруға тиіс; ақшаны шетелдерге
шығаруға тыйым салынады. Сонымен қатар кортестер петицияға грандар мен
дворяндарға қарсы бағытталған бірқатар жаңа талаптарды да енгізді:
корольдың жеке меншігіндегі шаруашылықтар қазынаға қайтарылуға тиіс;
дворяндардың "зиянды артықшылықтары" жойылуға тиіс; муниципиалдық қызмет
орындарына дворяндар қойылмауы керек; дворяндардың жерлеріне салықтар
салынғаны дұрыс.
Петиция кетерілісшілердің арасында ала ауыздық туып, аңсүйектер мен
дворяндардың қозғалыстан аулақ кете бастағандықтарын дәлелдеді. Қала
тұрғындарының арасында да бірлік болмады. Қалалар үкіметпен күресу үшін күш
қосып бірігудің орнына әрқайсысы өзінің еркіндіктері мен артықшылықтарын
қорғаудың қамына кірісті. Көптеген ірі қалаларда плебстердің қалалық
патрициат пен бай купецтерге қарсы қозғалысы басталды. Бургос, Самор,
Саламанка, Авила мен Медина дель Кампода өкіметті қолөнершілер басып алды.
Андалусия қалаларының қозғалысқа қатысудан қалыс қалулары да осы жағдайға
байланысты болуы мүмкін. Гранданың ауқатты қала адамдары, көтерілісшілердің
қойған талаптары қанша әділетті бола тұрғанымен де, қозғалыстың нәтижелері
сауданың қа-лыптасқан ережелерін бұзып, "дәрежелері төмен тәжірибелері аз
әулекілеу" адамдардың үстемдік алып кетуі қауіпін туғызатындығын мәлімдеді.
Сөйте тұрса да бұлар қазірде билеушілер қатарына қосылып, "мейірімді
азаматтар қорлықтың азабын тартып жатқан" жағдайда, олар басқарушылар болып
отыр деп ызаланды [7;244].
Қозғалыстың өрісі неғұрлым кеңейе түскен сайын, оның дворяндарға қарсы
сипаты да мейілінше айқындала түсті. Бұған кастилиялық шаруалардың қалың
бұқара топтары да қосылды. Олар феодалдық шонжарлардың шабуылынан өздерінің
праволарын қорғады және грандардың қазыналық жерлерді қайтаруы жөнінде
қалалардың қойған талаптарын қолдады. Домениалдық жерлерге қоныстанған
шаруалар үшін, бұл грандардың орнатқан тәртіптеріне қарағанда анағұрлым
қолайлы, бұрынғы құқықтық жағдайын қайта қалпына келтіру болып табылды.
Сөйтіп, феодалдық-сепаративтік элементтер бастаған "комунерос"
көтерілісі, өзінің одан арғы дамуында феодалдарға қарсы сипатқа ие болды.
1521 жылғы 10 сәуірдегі манифесінде хунта, бұдан былайғы жерде грандар мен
дворяндарға және корольдықтың басқа да жауларына қарсы, олардың дүние-
мүліктері мен үй-жайларына қарсы атып-асумен, семсермен және күйретіп
талқандаумен күрес жүргіземіз деп жариялады.
Міне, осыдан соң грандар мен дворяндар майданды кері шұғыл бұрып
жіберіп, көтеріліске қатысушылардан оның жауларының лагеріне қарай ойысты.
Хунтада үкімет алдында абыройын төгіп алған немесе одан алатын өші бар
дворяндардың шағын ғана тобы қалды. Осыған байланысты хунта басшыларының
құрамы да өзгерді. Мұнда енді қала адамдарының орташа топтары барған сайын
үлкен роль атқара бастады.
Үкімет бұл өзгерісті пайдалана қойды. Дворяндар мен қала ақ-сүйектерінің
басым көпшілігін өз жағына шығарып алды. Сөйтіп, 1521 жылғы 23 сәуірде өкіл-
кардиналдың әскері Вильяларының түбінде хунтаның әскерін талқандады.
Падилья мен басқа командирлер өз әскерлерінің едәуір бөлігі сияқты (10
мыңға жуық адам) тұтқынға алынды. Көсемдердің бастарын шауып тастады. Хуана
де Падильяның әйелі - Мария Пачеко қимыл көрсеткен Толедо ғана біраз уақыт
берілмей тұрды. Қала халқы аштық пен аурудың зардабын тартты, әсіресе қала
кедейлері қайсарлықпен табан тіресе күресті, ал Мария Пачеко Франция королі
I Францискийдің көмегіне сеніп қалды. Бірақ ақырында ол да қашып құтылуға
мәжбүр болды [22;92].
1522 жылы қазанда 4 мың жалдамалы әскер ерткен Карл Испанияға қайтып
оралды. Алайда бұл әскердің енді қажеті де болмады. 1522 жылы қарашада Карл
көтеріліске қатысқандарға, ең белсенді 270 адамынан басқаларына кешірім
жариялады.
1.3 Карл V империясының сыртқы саясаты мен саяси құрылысы
Испанияның гүлдену кезеңі Карл V пен Филипп ІІ тұсында болды. Англия
ол кезде кішкентай мемлекет болған 3,5-4 миллион тұрғыны бар. Ал Шығыс
Европада Россия бұл кезде мықты держава: бірақта Шығысқа ықпалы әлсіз
сезілді. Батыс европада 1-ші орынды Франция мен Испания алды – екі держава
ХҮІ ғасырда өздерінің территориялық бірігуін аяқтаған болатын, біріншісі 15
миллион, екіншісі 10 миллионға дейін халқы болды. ХҮІ ғ. халықаралық
өмірдің жағдайы Испанияны бірінші орынға шығарды.
1516 жылы Ферденанд Аргогонскийдің өлімінен кейін Испан жағына жас
Карл І отырды. Шешесі жағынан Испания біріктіруші Ферденанд пен Изабелланың
немересі ал әкесі жағынан император Максимлиан І Габебургке немере болып
келеді. Максимлиан өлімінен кейін неміс княздары Қасиетті Рим
империясының императоры етіп Карлды тағайындайды (1519 ж.). Бұл кезде
иеліктеріне Америкадағы жаңа ашылған отарлар Нидерланды, Неполитан
корольдігі және Сардиния кірген еді. Карл I (император ретінде Карл V деп
аталған) Испания, Германия, Италия және мұхиттың ар жағындағы 2-ші жерлерге
иелік етті. Оның замандастары Оның жерлеріне ешқашан күн кірмейді-деп
айтатын, шындығында да бұл Европада бұрын соңды болмаған өте үлкен әлемдік
империя еді. Бірақ Испанияда қалыптасқан феодалдық тәртіп Карл V бүкіл
монархиялық құрылымын және оның сыртқы саясатындағы бағыты ақяталған еді.
Жаңа ашылған Америкадан ағылып келіп жатқан бағалы металдар испан
дворяндарының билеуші табын одан әрі байытып, феодалдық класпен феодалдық
қарым-қатынастарды күшейтті[5;108].
Сонымен қатар Испаниядағы өндіріс дамуын тоқтатты. Өз кезегінде
Испания экономикалық жағынан әлсірей бастады. Алтын, күміс феодалдық
ақсүйектердің қолына теңіздей құйылып жатты, олар тамаша зәулім сарайларда
тұрды. Ал қалған дворяндық масса испандық идальго, бұрынғыдай өзінің мәнсіз
өмірін жалғастыра берді. Бұқара халыққа келетін болсақ қолөнершілер және
шаруалар кедейшілікте өмір сүрді. Осы кедейшіліктің арқасында католиктік
шіркеу гүлденді: Жүз мыңдап монархтар монастрларды салдырды. Корольдік
абсалютизмінің қатаң қаруы испандық интвизиция орын алды. Осы кезеңде
Испания королі және қасиетті Рим империясының императоры Карл V тек қана өз
билік-міндетін біртұтас монархия және халықтық потомктердің одағын құруды
армандады және де билік басында зайырлы басшы және католиктердің рухани
көсемі болғысы келеді. Карл V -ң әлемдік монархия орнатудағы саяси идеясы
утопия болады. Германия, Италия, Недерланды сияқты әр түрлі бөліктерден
тұратын Герман ұлтының қасиетті Рим империясы шындықтан көрі қиялға жақын
болады. Королді император сайлаған неміс курфрюстілері 1520 жылы 23 қазанда
Аахен қаласында салтанатты таққа отыру рәсімді Карлге былай деді: Бұл тақ
саған мұрагерлік құқық негізінде емес, ол германия князьдеріне
курфлюстілердің еркімен берілгендігін есіңде сақта. Ал шындығын айтатын
болсақ, бұл тақ Карл V сатылып алынған болатын.
ХV ғасырдың аяғында Пиреней жартыаралы тарихи оқиғаларға бай. Кастилия
мен Арагон испандық королдікке бірікті. Американы ашу жолында испандықтар
маврларды Гренададан тазартты[12;201].
Бірте-бірте корольдік билік феодалдарды ел билеу әскер және флот
басқару құқығынан айырып, енді барлық билік король шенеуніктерінің қолында
болды.
Оларға қалалар да бағынды, ал көртестер өте сирек шақырып алатын
болды. Осылайша іскер және байсалды шенеуніктерден тұратын жаңа үкіметтік
топ және Испан абсалютизімі пайда болды. Ісжүзінде шіркеу қызметін
тағайындау құқығы корольдің қолында болды.
Карл V мен Филипп ІІ билігі кезінде (1955-1598жж.) орталық билікті
күшейтті. Жекелеген бөліктерді басқаруда Арагон Кастилия корольдігіндей
тәртіппен жүргізілді. Бұл испандық монархияның саяси негізі болды. Мемлекет
басында король тұрды. Кастилия кеңесін басқарушы Аргон кеңесі де өмір
сүрді, Арагонды Каталонияны және Валенсияны билеуші. Басқа да кеңестер
жартыаралдан тыс жерлерден басқарды;Фландр кеңесі, Италия кеңесі, Индия
кеңесі бұл облыстарда вице-король басқарды. Оларды жоғарғы Касти ақсүйектер
тобынан тағайындайды. ХV-ХVІІғғ. Бірінші жартысында абсалюттік тенденцияның
күшейюі көртестердің құлауына әкелді. ХVІ ға-сырдың бірінші ширегінің
өзінде-ақ олардың рөлі жаңа салық пен қарыздарды корольге берумен
байланыстырылды. Олардың отырыстарына тек қана өкілдері ғана жиі шақырыла
бастады.1538 ж. кортестер дворяндарды руханилық арнайы таныстырмайтын
болды. Сол уақыттарда дворяндардың жаппай қалаға көшумен байланысты
бюргерлік пен дворяндық арасында қаланы билеу үшін қанды қырқыстар
басталды. Нәтижесінде дворяндар монипалды органдарды қызметтің жартысын
иемденетін құқықты өздеріне бекітеді. Жиі кортесте қала өкілі қызметіндегі
дворяндар олардың саяси ықпалының күшейгенін көрсетеді. Келесі кортестердің
құлауының кезеңі ХҮІІ ғасыр ортасында байқалады. Салық енгізу құқығынан
айырылған кортестер енді шақырылмайтын болды. ХVІ-ХVІІ ғғ. Басында ірі
қалалар өнеркәсіптегі даму жетістігіне қарамастан көп жағынан өзінің
ортағасырлық кейпінде қала берді. Олар билік басында Патрициат пен
дворяндардың қалалық коммундар болды. Қала тұрғындарының көпшілігі табатын
пайданың жоғарғы болу есебінен ақшаға идалгия сатып алды. Ал,салық төлеуден
босталды. Осы кезең барысында көпшілік айлықтарды ірі феодал топтардың
билігі әлі де басқа күшті болды. Рухани және зайырлы феодалдар қалада емес,
сонымен қатар ауылдық жерлерде де сол билігін өзінің қолында
шоғырландырды[20;307]. Олардың қарауында тұтас аймақтар тіпті қалаларда
шоғырланды.Олардың көбі корольдан мемлекеттік салықтар жинау қор құқығына
ие болды. Ол, болса олардың саяси және әкімшілік билігін одан әрі күшейте
түсті. Карл V қол астына біріктірген территориялар өздерінің заңдары саяси
институттары сақталған мүлдем әр түрлі жерлердің одағы болды. Империяны
басқару өте қиын болды. Бірақта өзінің алған жақсы білімінің арқасында
жеңілдетті. Карл V ішкі саясаты сыртқы саясатының мүддесіне бағынышты
болды. Карл V билігі империясында айтарлықтай мықты болмады. Франция мен
түрктермен күресінде князьдардың көмегіне сүйенді, сондықтан ол көп
жеңілдіктер жасады. Бірақ та, өзінің мұрагерлік иелігіне Карл абсалюттік
саясат жүргізуге тырысты. Салықты тезарада көтерді, дәстүрлік еркіндікпен
артықшылықтарды бұзды. Осының салдарынан бірнеше көтерілістер Комунерос
көтерілісі 1520-1522, Генттік көтеріліске 1539-1540 ж. алып келді.
Карл V сыртқы саясатының барлық бағыты империялық идеяға байланысты
хрестяндық Европаның императорының қоластына шоғырландыру, жалпы жау Осман
империясына қарсы. Бірақ та, бұл идеяға жетуге реформация мен Францияның
қарсылық жасауы кедергі болды. Австрия мен Венгрияның түрктерден
қорғанысына көп күш қажет болды. Оларды әлсіретумен қатар Испан
жағалауларын Пираттардан сақтандырғысы келді. Карл V 1535 ж. Осман
империясында тәуелді туниске жорығын ұйымдастырды. Бірақ та, оның табыстары
турктердің позициясын әлсірете алмады. Императордың 1541 ж. Алжирді жаулап
алуы ұмтылысы сәтсіз аяқталды. Карл V сыртқы саясатының басты бағыты
Француз корольі Франциск І мен күресі болды. Екі басшы да Италияға таласты,
бургундық мұрагерлік шешусіз тұрды және Перениядағы территориялық айтыстар
болды.
Италия үшін соғыс кезінде Карл V мен Франциск І бір-бірне бірнеше рет
әскери қимылдар жасады. 1521 ж. Италиян соғысының соңғы периоды басталды.
Қасиетті Рим империясының императоры Францияға соғыс ашып Миланды алады.
Осыдан кейін испандықтар Францияға шабуыл жасап жеңіліп қалады. Осыдан
кейін Франция корольі Франциск І 1524 ж. әскер бастап Альба тауынан өтіп
қайтадан Миланды басып алады. Жау гарнизоны Имподенде қоршауға алынады.
Карлды бұл жолы Англия рим патшасы Мантуя және Флоренция қолдады. Франция
жағында Венеция мен Швецария болды. Миланнан кейін фрнцуздар испан және
неміс жаяу әскерлеріне қоршаудан Павия бекінісін қоршайды. Гарнизон төрт
айлық қоршауға қарсы тұрып берді. Осы төрт айдан кейін оған испан
қолбасшысы бастаған әскер көмекке келді. Бұл әскер 8 мың испан
мушкатерлардан және ландскнехт деп аталған 12 мың немістің жалдамалы
әскерінен тұрды[3;180].
Франциск оларға қарсы 8 мың Швецария жаяу әскерін 7 мың француз жаяу
әскерін және 5 мың неміс жалдамалы әскерін қойды. Француз атты әскері Испан
атты әскерінен сан жағынан көп болды. Сонымен қатар француздарда 53 арудия
болғандықтан олар артиллерия жағынан да басым болды. Француз әскерінің
лагері Пескарь әскерін шабулын күтіп тұрған бағытта қаланың Шығысында
талқандалды.
Павияның батысында тек қана Герцог Алансонскийдің әскері ғана қалды.
Пескарь француз қорғаны линиясының шығысына шабулы жасайын деп әрекет
істейді және сол жерге өзінің лагерін орналастырды. Ол охотничный паркінің
аймағында шабуыл жасайын деді. Ол жерлер көп мөлшерлі әскердің соғысына
ыңғайсыз еді. Ақпанның 23-24-не қараған түні сазды дуалдың үш жерін бұзып
өтіп паркке ұмтылады. Әскер 3 мың испан мушкитерынан тұрды. Олардың артынан
атты әскер, атты әскердің артынан неміс жалдамалы әскер жүрді.
Таңға жуық Франциск І жау әскерінің іс-әрекетін біліп өз әскерін дабыл
бойынша тұрғызды. Ол жандарм атты әскерін артилериямен күшейтілген өзі
басқарып барды. Басында жандармдарға испан атты әскерін ығыстыру мүмкіндігі
болып олар оны пайдаланды. Бірақ ағаштарға тығылып алған мушкетерлер
француз атты әскерлерін көздеп атып тоқтатты. Неміс жалдамалы әскері
талқандалып, осыдан кейін ғана шайқас болып жатқан жерге Швейцария жаяу
әскері келді, енді олармен бүкіл испан әскері соғысты. Швейцар әскерінің
артынан Плавия гарнизоны шабуыл жасайды. Осыдан кейін Швейцария әскері
талқандалып кейін шегінеді.
Герцог Алонсонский басты күштерінің жеңілгенін біліп өз әскеріне
Пичино өзеніне шегініп көпірді жару туралы бұйрық берді. Павияның шығысында
қалған француз әскерінің қалдығы өзеннен өте алмай король Францискпен бірге
тұтқынға түседі.
Павиядағы жеңілістен кейін Франция неміс протестант княздықтарымен
және Осман империясымен жақындасты. Франциск І-ң Сүлеймен І сұлтанға жазған
хаты түрік әскерінің Венгрияға шабуыл жасауына себеп болды. Ол хатта
Франциск І Габебургтарға қарсы бірігу туралы өтініш жазған болатын.
1523 ж. Махач түбінде олар империя отрядымен күшейтілген Венгр әскерін
талқандайды.
1529 ж. Вена түбіне жақындайды. Осы оқиғалар Карл V Италиядан өз
әскерін шақырып алуға және Францияға шабуыл жасау туралы ойынан бас тартуға
мәжбүр болады. Тұтқыннан оралған соң Франциск 1526 ж. Мадридте бейбітшілік
туралы жасалған келісімнен бас тартты, келісімге сәйкес Италияда,
Финлияндияда және Артуада Испан гегемониясы орнайтын және императорға
Бургундия берілетін болған. Италияны испандықтардан босатамыз деген ұранмен
Рим папасы ұйымдастырған антигабсбург коалициясына Францияда қосылады.
Сонымен қатар коалицияға Венеция, Флоренция, Милан және Англия кірді. 1527
жылы Испанияда әскери іс қимылдар басталады. Франциск Неапольге әскерін
түсірді бірақ Андреадан кеткен соң француз корольі Камбрияда 1529 ж.
бейбітшілік туралы келісімге сәйкес Мадридте жасалған бейбітшілік туралы
келісім күшіне енді. Бірақ Бургундия Француз корольінің қол астына
қайтарылды.
1550 жылдың 2-ші жартысында әскери іс-қимылдар Филяндияда және онымен
шекаралас Франция облыстарында жүрді. Тамыздың 10-да Нидерланды Графы
Эгмонттың басшылығымен Испан әскері Францияға шабуыл жасайды. Олар Француз
әскерінің екі бөлігін біріктірмеуге тырысты. Француз әскерінің бір бөлігін
маршалде – Терь екінші бөлігін Лотарингия Герцогы де Гиз басқарған болатын.
1558 ж. 13 шілдеде Гравелин бекінісінің жанында 8,5 мың адамы бар де
Терма әскері 10 мыңдық эгмонт әскерінің арасында шайқас болады.
Сонымен қатар де Терма Француз, ал эгмонт фламанд және испан жаяу
әскерін пайдаланды.
Де Терма позициясы Калье бекінісіне кетуге ыңғайсыз еді. Себебі оның
шегінетін жолын Аа өзені кедергі болды, эгмонт басқарған Испан атты әскері
Француздардың қорғанысын бұзып өтті. Теңізден де Терма полициясын ағылшын-
испан одақтарының 10 кемесі атқылады. Француз әскері 2 мың адамы өлген соң
әскері тарап кетеді[9;123].
Ескі Габсбургтік әдет бойынша Карл V баласы Филиппі Англия патшаайымы
Марияға үйлендіріп, Англияны өзінің саясатына бағындыруды арамандады. Бірақ-
та неке саясаты Карл V ойлағандай болмады. Филипп пен Мария үйленерде неке
келісіміне қол қояды. Осы келісімге сәйкес Филипп ІІ Англия заңдарын
құрметтеуге міндетті болды. Сонымен қатар Англияны Испания мен Франция
арасындағы соғысқа тартпауға міндетті болды.
Егер Мария қайтыс болса Филипп мемлекетті басқару құқығынан айырылатын
болды. Қысқаша айтқанда “Филипп Англияның королі болса да патшаайымның
күйеуі” деп қана есептелді. 1558 жылы Мария қайтыс болғаннан соң ағылшындар
өз королін ұмытып кетті.
Карл V-тің барлық жоспарлары осылай іске аспады.
1555 ж. ол билікті тастап монастырьға кетуге мәжбір болды.
II- ТАРАУ. XVIғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ИСПАНИЯЛЫҚ АЛТЫН ҒАСЫР-ФИЛИПП II
БИЛІГІ.
2.1 ІІ Филипп тұсындағы Испанияда құлдыраудың басталуы.
V Карл өзінің бар өмірін жорықтарда өткізіп, Испанияда тұрмады десе де
болады. Испания мемлекетіне оңтүстіктен және Австрия габсбургтерінің
иеліктеріне оңтүстік-шығыстан шабуыл, түріктермен болған соғыстар,
Европада, әсіресе Италияда үстемдік етуге тырысып Франциямен жүргізілген
соғыстар, өзінің қол астындағы Германияның протестанттық князьдарымен
болған соғыстар, оның патшалық құрған кезін түгел қамтыды. Карлдың
жүргізген әскери тұрғыдағы және сыртқы саясаттағы көптеген табыстарына
қарамастан, дүние жүзілік католиктік империя құру жөніндегі жоспары
күйреді. V Карл 1555 жылы тақтан бас тартты. Испанияны, Нидерландыны
отарларымен және итальяндық иеліктерімен қоса өзінің баласы II Филиппке
(1555-1598) берді [2;223].
Филипп айта қоярлықтай белгілі адам емес-ті. Ол білімі шамалы, өрісі
тар, ұсақ-түйекке араласқыш әрі қанағатсыз, өзінің көздеген мақсатын
орындау жолында қолынан келгеннің бәрін сарқа пайдаланатын еді. Сонымен
қатар ол өз өкіметінің мызғымастығына және оның принциптері - католицизм
мен абсолютизмге қапысыз сенді. Қабағынан қар жауған және сөзге сараң бұл
кеңсешіл адам қолына билік тиген күннен бастап бар өмірін ордасында
оқшаулана, тыныштықта өткізді. Ол бәрін біліп, бәріне басшылық жасау үшін
қағаз бен жарлықтар жеткілікті деп білді. Қапас бұрышта бұ-йығып отыратын
өрмекшідей ол өз саясатының көзге көрінбес шым-шытырық жіптерін тоқумен
болды. Бірақ бұл жіптер дауылдатқан заманның екпініне төтеп бере алмай
үзіліп кете берді: оның армиялары толассыз тойтарыс тауып, флоттары су
түбіне батып кете берді. Сөйтіп, ол қайғылана отырып "еретиктік рух саудаға
да, өркендеуге жәрдемдеседі" деп мойындауға мәжбүр болды. Бірақ бұл оның:
"Қол астымда мұндай еретиктердің болғандарынан, болмағандарын артық
көремін" деп мәлімдеуіне кедергі жасамады. Испания корольдарының Толедо мен
Вальядолидтегі резиденция-ларын тастап, II Филипп өзінің астанасын
Кастилияның қыратты, елсіз және құнарсыз жеріндегі кішкентай қалашық
Мадридке орналастырды. Мадридке жақын жерден қапас сарай-қабір Эскориал
салынды. Оған Испанияның басынан кешірген ұлы оқиғалар куәгері- мазарға
айналуға тура келді. Елді феодалдық католиктік реакция мен инквизиция
жайлады [10;208].
Морискилерге қарсы аса қатал шаралар қолданылды. Бірақ олардың
көпшілігі өздерінің ата-бабаларының ұстаған дінін жасырын уағыздай берді.
Оларға, әсіресе, инквизиция қатты қауіп төндіріп, ұлттық әдет-ғұрыптар мен
тілден бас тартуды талап етті. II Филипптің патшалық құруының алғашқы
кезеңінде қуғынды күшейту жөнінді бірқатар заңдар қабылданды. Ашу-кек
титықтатқан морискилер 1568 жылы халифатты сақтау ұранымен көтеріліс
жасады. Бұл көтерілісті үкімет қиыншылықпен тұншықтырды. Морискилердің
қалалар мен селолардағы еркектері түгел қырып жойылды. Әйелдері мен
балалары құлдыққа сатылды. Тірі қалған морискилер Касти-лияның құнарсыз
аудандарына қуылды. Олар сол жерлерде аштық пен кезбеліктің азабын тартты.
Кастилия билеушілері де морискилерді аяусыз қуғынға ұшыратты және
инквизиция оларды "ақиқат діннің жолынан тайғандар" ретінде топ-тобымен
өрттеді.
Шаруалардың мейрімсіздікпен қатал қаналып, елдің жалпы экономикалық
жағдайының нашарлап кетуінің салдарынан шаруалар әлденеше рет көтеріліс
жасады. Солардьң ішіндегі ең күштісі 1585 жылғы Арагон көтерілісі болды.
Нидерландыларды қорқаулықпен талан-таражға салу діни және саяси қуғындау
ақыры XVI ғасырдың 60-жылдарында нидерландықтарды көтеріліске шығарды. Бұл
көтеріліс буржуазиялық революцияға және Испанияға қарсы азаттық соғысқа
ұласты. Испания XVI-XVII ғасырдың орта шенінен бастап және ХҮІІ ғасырда
ұзақ экономикалық құлдырауды басынан өткізді[6;372]. Ол әуелі ауыл
шаруашылығын, содан кейін өнеркәсіппен сауданы қамтыды. Ауыл шаруашылығының
құлдырауы (ауыл шаруашылығының құлдырауының басталуы XVI ғасырдың орта
шеніне жатады) мен шаруалардың күйзелу себептері жөнінде айтқанда, үш түрлі
негізгі себепке тоқталу керек, олар: алым-салықтардың ауыртпалығы, нанға
қымбат баға қою және Местаның жасаған қиянаттары.
Местаның корольдың өз қамқорлығында болып, оның мүшелері ең ірі діни және
дүнияуи сеньорлар болғандықтан, ол өзінің артықшылықтарын XVI ғасырда
әжептәуір ұлғайтып алды. Жайылымдық жерлер үшін төленетін аренда ақысының
мөлшері тұрақты белгіленді. Қауымдық шаруалар аренда жөнінде бұрыннан
жасалған келісімдерді бұза алмады, өйткені қолданылып отырған заң бойынша
Местаның мүшесі арендаға алған жерлер, оған мәңгілік бекітіліп берілді және
олар Местаның бір мүшесінен екіншісіне ауыстырылып отыруға тиісті болды.
Бірқатар указдар бойынша бос жатқан, жерлер мен шалғындарды жыртуға
тыйым салынды. Местаны аралап жүруші сот чиновниктерінің праволары да
анағұрлым артты. Оларға шаруалармен байланысты дау-жанжалдың бәрін де қауым
шаруалары мен қалалардың өкілдерінің қатысуынсыз-ақ қарап шешуге право
берілді. Сөйтіп, барлық даулы істерде Местаның өзі әрі сот, әрі жауапкер
болып табылды. Шаруалар өздерінің отырған жерлерінен қуылды, қауымдар
өздерінің жайылымдары мен шалғындарынан айрылды. Бұл мал шаруашылығының
құлдырауына және егіс көлемінің қысқартылуына әкеліп соқты. Ел азық-түлік
тапшылығына ұшырады, баға бұрынғыдан да көтеріліп кетті.
XVI ғасырдың екінші жартысында Испанияда жер меншігінің ірі
феодалдардың қолдарына шоғырлануы күшейе түсті. Эстремадура түгел дерлік ең
ірі екі феодалдық сеньордың қолдарында қалып қойды. Ал, Андалусия ірі төрт
шонжардың иеліктеріне айналды. Барлық дворяндық иеліктер майораттың
құқығымен пайдаланды. Бұл право бойынша иеліктер мұрагерлік жолмен қожаның
үлкен ұлына ғана берілді. Ажыратылмайтын жерлердің орасан үлкен бөліктері
шіркеудің қарамағында болды. Жер сатып алу өте қиынға түсті. Жаңа дүниеден
әкелінетін асыл маталар дворяндардың қолдарына тиді, осыған байланысты
дворяндар өз елінің шаруашылығын дамытуға мүдделі болмады. Мұның өзі ауыл
шаруашылығының ғана емес, мата өндірісінің де құлдырауына әкеліп соқты. XVI
ғасырдың басында-ақ Испанияда қолөнер кәсібінің бүлініп, қолөнершілердің
жаппай күйзелулері байқала бастады. Ол кезде мұндай жағдайлар басқа елдерге
де тән еді, бірақ оларда қалалардағы тікелей өнім өндірушілердің күйзеліске
ұшырау процесі мануфактуралардың өсіп, капиталистік кәсіпкерлердің күшейе
түсушілігімен қатар жүргізілді [16;83].
XVI ғасырдың бірінші жартысында Испанияда да мануфактуралар пайда бола
бастады, бірақ олардың саны аздау болды және ең бастысы өркен жайып дами
алмады. Мануфактура өндірісінің ең ірі орталығы Сеговия болды. 1573 жылдың
өзінде кортестер Толедо, Сеговия, Куэнка және басқа қалаларда жүн маталарын
өндірудің құлдырап бара жатқандығы жайында наразылық білдіргенді. Мұндай
наразылықтардың жайы түсінікті де еді, өйткені Америка рыногының өсіп
отырған сұранысына қарамастан, Испания жүнінен шетелдерде тоқылған
маталардың құны Испанияның өзінде тоқылған маталарға қарағанда арзанға
түсті. Испанияның өз ішінде өндірілетін жүннің құнын, ел ішіндеғі
протекционистік шаралар жүйесін жүзеге асырып, ауылшаруашылығы өнімдері мен
шикізаттың бағаларын төмендету және оларды шетке шығаруға тыйым салу
жолымен кемітуге болатын да еді. Бұл сияқты шараларды шаруалардың есебінен
жүзеге асырудың мүмкіндігі бола тұрғанымен, король өкіметі оны нанға ең
жоғары баға қою арқылы істеуге тырысты. Бірақ шикізаттың негізгі түрі - жүн
өндірісі дворяндардың қолдарында болды. Олар Испанияның өзінде және
шетелдерде жүннің жоғары бағасынан түсетін табыстарын жоғалтқысы келмеді.
Жүнді шетелдерге шығаруды қысқарту туралы қалалардың әлденеше рет жасаған
өтініштеріне қарамастан, ол ұдайы өсе берді және 1512 жылдан 1610 жылға
шейін 4 есеге жуық ұлғайды.
Осындай жағдайда Испанияда шығарылған қымбат маталар шетелдің арзан
маталарымен бәсекеге түсе алмады. Сондықтан Испания өнеркәсібі Европада,
отарларда және тіпті өз ішіндегі товар өткізу рыногынан айрыла берді.
Испания монархиясы сауда-өнеркәсіптік Нидерландыны Испания мемлекетінің бір
бөлігі деп санады. Онда сырттан әкелінетін жүнге салынатын баж салықтары
1558 жылы жоғарылатылғанымен әдеттегіден 2 есе төмен болды. Ал
Фламандияның даяр шұғасын әкелу, басқа елдердікімен салыстырғанда барынша
жеңілдетілген шарттармен жүзеге асырылды. Осының бәрі Испанияның
мануфактурасы үшін нағыз зардапты салдарға айналды; Испанияның купецтері
өздерінің капиталдарын мануфактурадан ала бастады, өйткені олар отар
елдердегі шетелдік товарлармен сауда жүргізуге қатысудан көбірек пайда
түсіреміз деп дәмеленді[25;120].
Ғасырдың аяқ кезіне таман ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің құлдырауы
тереңдей түскен жағдайда тек отарлық сауда өріс алды, оның монополиясы
бұрынғысынша Севильяның қолында болды. Монополияның барынша өркендеуі XVI
ғасырдың соңғы он жылдығы мен XVII ғасырдың алғашқы он жылдығына жатады.
Алайда, Испанияның купецтері көбінесе шетелде өндірілген товарлармен сауда
жасағандықтан Америкадан әкелінген алтын мен күміс Испанияда көп
тұрақтамады. Олар Испанияның өзін және оның отарларын қамтамасыз еткен
товарлардың төлемі есебінде басқа елдерге кетіп жатты.
Экономикалық жағынан құлдыраушылық бәрінен де гөрі Испанияның
солтүстік аймақтарына қаттырақ тиді. Испанияның ағаш көмірімен қорытқан
темірін, европалық рынокта Англия мен Лотаринганың тас көмірмен қорытқан
арзандау темірі ығыстырып тастай берді. Метал бұйымдары мен армияға қажетті
жабдықтарды Испания енді Италиядан және неміс қалаларынан әкеле бастады.
Солтүстік қалалардың отарлармен сауда жасау правосына тыйым салынды;
олардың кемелеріне тек отарларға барып-келіп жүретін кеме керуендерін
қорғау жүктелді, мұның өзі кеме жасау ісінің, әсіресе Нидерландының
көтерілісінен кейін және Балтық теңізімен жүргізілетін сауда күрт
қысқарғаннан кейін кенжелеп қалуына әкеп соқты. Құрамында Бискайяның
көптеген кемелері бар "Жеңімпаз Армаданың" (1558) апатқа ұшырауы ақырғы
соңы болып табылды. Испанияның халқы көбіне елдің оңтүстігіне қарай ойысып,
отарларға қоныс аударып кетті[3;223]
Испания дворяндарының мемлекеті, елдің сауда-саттық ісі мен
өнеркәсібінің берекесін кетіру үшін, қолдарынан келгендерінің бәрін де
істегендей болды. Орасан зор қаржы соғыс кәсіпорындары мен армияға
жұмсалды, алым-салық ұлғайды, мемлекеттік борыш өлшеусіз өсе берді.
V Карлдың көзі тірісінде-ақ Испания монархиясы неміс банкирлері
фуггерлерден орасан көп заемдар алды және оларға төлейтін борышы үшін Сант-
Яго, Калатрава және Алькантараның діни рыцарлық ордендерінің (олардың
гроссмейстері Испанияның королі еді) жерлерінен түсетін табыстарды беріп
отырды. Содан соң фургерлердің қолдарына Альмаденаның сынап-қалайы
өндірілетін ең бай рудниктері түсті; олар даяр бұйымдарды әкелу мен шикізат
алып кету жеңілдіктерін де алды. XVI ғасырдың аяғында
қазына шығынының 51-62 проценті мемлекет борышының процентін төлеуге кетті.
II Филипп мемлекеттің банкрот болып қалғандығы туралы әлденеше рет
жариялады. Үкімет өзіне несие берушілерден де айрылды. Сөйтіп, жаңа
қарыздар алу үшін генуэзалық, немістік және басқа банкирлерге жекелеген
облыстардан алым-салықтар мен басқа табыс көздерін тауып, пайдалану құқығын
да берді. Мұның өзі асыл металдардың Испаниядан сыртқа ағылуын онан сайын
күшейте түсті.
XVI ғасырдың екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz