Қазақ драматургиясы туралы
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.4
I тарау. Шерхан Мұртаза драматургиясы ... ... ... ... ... ... ... 5.31
II тарау. Драмадағы мiнез бен тартыс ... ... ... ... ... ... ... ... 31.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.50
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.52
I тарау. Шерхан Мұртаза драматургиясы ... ... ... ... ... ... ... 5.31
II тарау. Драмадағы мiнез бен тартыс ... ... ... ... ... ... ... ... 31.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.50
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.52
Қазақ драматургиясы бүгiнгi күнi жан-жақты даму үстiндегi жанр. Арнайы зерттеу нысанасына және жекелеген белгiлi драмашыларымыздың шығармашылықтарын қарастыруда бiрнеше құнды еңбектер жазылды.
Қазақ драматургиясының даму, толысу және көркемдiк жетiстiктерiн байыптау үшiн өзге де қаламгерлердiң пьесаларымен қатар, халық жазушысы мемлекеттiк сыйлықтың иегерi Ш.Мұртаза драматургиясы жан-жақты сөз болуы қажет.
Ш.Мұртаза прозасының шеберлiгi әдебиеттану ғылымында әр қырынан зерттелiп келе жатыр. Дегенмен, суреткердiң екiншi бiр шығармашылық саласы – оның драматургиясы.
Шығармашылық тынымсыз iзденiстiң нәтижесiнде өз тақырыбын тапқан тарлан суреткердiң бiрi – Ш.Мұртаза десек, жарасымды. Қаламгердiң бұл күнде өзiнiң тақырыбын тауып, оны қай қырынан болса да, игере алатын, түрлендiре, құбылта алатын дәрежеге көтерiлген кемел шағы. Жазушы өзiнiң суреткерлiк, азаматтық жолында халқын айтсам, жеткiзем деген негiзгi ой-шумақ неғұрлым әсерлiрек, тиiмдiрек ыңғайда қалайда ойландырарлықтай дәрежеде шыққанын қалап, ұдайы iзденiс үстiнде қайсарлық танытып келедi.
Ш.Мұртазаның қазақ прозасы мен драматургиясына өзiндiк жол мен үмiт қосып келе жатқан суреткер екенi белгiлi. Кез-келген драматургтiң пьесалары театрдың жақсы репертуары болуымен, шығармашылық өнерi бойынша шын бағасын алады. Соңғы 20-25- жылдары ғалым, сыншылардың пiкiрiнен Ш.Мұртаза пьесалары республика театрларында кезiнде табысты қойылымына айналғанын, көпшiлiктiң ықыласына ие болғанын аңғарамыз.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – Ш.Мұртаза драматургиясының бүгiнгi әдебиетте алатын орны, драматургтiң суреткерлiк шеберлiгiн айқындау.
Сондай-ақ, Ш.Мұртаза пьесаларындағы мiнез бен тартыс мәселелерiн қарастыру.
Қазақ драматургиясының даму, толысу және көркемдiк жетiстiктерiн байыптау үшiн өзге де қаламгерлердiң пьесаларымен қатар, халық жазушысы мемлекеттiк сыйлықтың иегерi Ш.Мұртаза драматургиясы жан-жақты сөз болуы қажет.
Ш.Мұртаза прозасының шеберлiгi әдебиеттану ғылымында әр қырынан зерттелiп келе жатыр. Дегенмен, суреткердiң екiншi бiр шығармашылық саласы – оның драматургиясы.
Шығармашылық тынымсыз iзденiстiң нәтижесiнде өз тақырыбын тапқан тарлан суреткердiң бiрi – Ш.Мұртаза десек, жарасымды. Қаламгердiң бұл күнде өзiнiң тақырыбын тауып, оны қай қырынан болса да, игере алатын, түрлендiре, құбылта алатын дәрежеге көтерiлген кемел шағы. Жазушы өзiнiң суреткерлiк, азаматтық жолында халқын айтсам, жеткiзем деген негiзгi ой-шумақ неғұрлым әсерлiрек, тиiмдiрек ыңғайда қалайда ойландырарлықтай дәрежеде шыққанын қалап, ұдайы iзденiс үстiнде қайсарлық танытып келедi.
Ш.Мұртазаның қазақ прозасы мен драматургиясына өзiндiк жол мен үмiт қосып келе жатқан суреткер екенi белгiлi. Кез-келген драматургтiң пьесалары театрдың жақсы репертуары болуымен, шығармашылық өнерi бойынша шын бағасын алады. Соңғы 20-25- жылдары ғалым, сыншылардың пiкiрiнен Ш.Мұртаза пьесалары республика театрларында кезiнде табысты қойылымына айналғанын, көпшiлiктiң ықыласына ие болғанын аңғарамыз.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – Ш.Мұртаза драматургиясының бүгiнгi әдебиетте алатын орны, драматургтiң суреткерлiк шеберлiгiн айқындау.
Сондай-ақ, Ш.Мұртаза пьесаларындағы мiнез бен тартыс мәселелерiн қарастыру.
1. Алдабергенов Қ., Нұсқанбайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. А., Жазушы, 1994.
2. Әдебиеттану терминдер сөздiгi. А., Ана тiлi, 1998.
3. Бердiбай Р. Тарихи роман. А., 1997.
4. Бадыров Қ. Естен кетпес есiмдер. А., Өнер, 1981.
5. Жұмабек С. Жұлдызы нұрлы суреткер. Қазығұрт, 2002.
6. Зауал. Жинақ. А., Жазушы, 1991
7. Қирабаев С. Шындық және шеберлiк. А., 1981.
8. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұловтың қоғамдық саяси және мемлекеттiк қызметi. (Автореферат). А., 1997.
9. Мұртаза Ш. Алты томдық шығармалар жинағы. Том IV. Қазығұрт, 2002.
10. Мұстафин Ғ. Ой әуендерi. А., Жазушы, 1984.
11. Мамасейiт Т. Шерхан Мұртаза. Астана, Елорда, 2002.
12. Нұрғали Р. Драма өнерi. А., Санат, 2002.
13. Нұрғали Р. Трагедия табиғаты. А., Жазушы, 1968.
14. Нұрғали Р. Арқау. Том I. А., Жазушы, 1991.
15. Нарынбетов Ә. Уақыт шындығы – көркемдiк кепiл: Әдеби мақалалар. А., 1989.
16. Ордалиев С. Конфликт и характер. Зерттеулер. А., Жазушы, 1970.
17. Ордалиев С. Қазақ драматургиясының очеркi. А., 1964.
18. Пiралиева Г. Iшкi монологтың кейiпкер психологиясын ашудағы көркемдiк қызметi. (Автореферат). А, 1994.
19. Сарбалаев Б. Ақиқат алдында. А., 1994.
20. Сманов Б. Кейiпкер бейнесiн талдау. А., 1990.
21. Сөзстан. Ғ.Мүсiрепов: ”Жұлдыз көпiр және Тұрар”. Жинақ. Жетiншi кiтап. А., 1986.
22. Тәжiбаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы. Том IV. А., Жазушы, 1981.
23. Шераға. (Қазақстан халық жазушысы Ш.Мұртаза – 60 жаста). А., 1991.
24. Халық перзентi. (Т.Рысқұловтың туғанына 100 жыл толуына орай әдiстеме-библиографиялық құрал). А., 1994.
Мерзiмдi баспасөздер:
25. Аупбаева Ж. ”Шераға”. // Халық кеңесi. 1994, 29-маусым.
26. Әшiмханұлы Д. // Түркiстан 2002, 26- қыркүйек.
27. Елубай С. ”Қызыл жебе”, ”Жұлдыз көпiр” романдарын оқығаннан кейiнгi ой. // Парасат 1992, ғ9
28. Елеукенов Ш. ”Сен қылыш құсап кесiп сөйлейсiң, Шерхан шерi…”. // Жас алаш 2002, 28-қырқүйек.
29. Кекiлбайұлы Ә. ”Кесек суреткер, кемел қайраткер, асқақ азамат, қазақтың Шерханы”. // Егемен Қазақсатан 2002, 4-қазан.
30. Мәмет С. ”Қазақтың намысынан жаратылған”. // Егемен Қазақстан 2002, 8-қазан.
31. Лившитц О. ”Елдi аштық жайлағанда” (Шерхан Мұртаза мен Тұрар Рысқұлов жайлы әңгiме). // Өркен 1988, 16-шiлде.
32. Мамасейiт Т. // Арқа ажары. 2002, 28-қыркүйек.
33. Мақұлова А. ”Образ жасаудағы авторлық шеберлiк”. // Iзденiс 2001, ғ2.
34. Сүлейменов Ж. ”Тұрар және Шерхан”. // Ақиқат 1994, ғ9.
2. Әдебиеттану терминдер сөздiгi. А., Ана тiлi, 1998.
3. Бердiбай Р. Тарихи роман. А., 1997.
4. Бадыров Қ. Естен кетпес есiмдер. А., Өнер, 1981.
5. Жұмабек С. Жұлдызы нұрлы суреткер. Қазығұрт, 2002.
6. Зауал. Жинақ. А., Жазушы, 1991
7. Қирабаев С. Шындық және шеберлiк. А., 1981.
8. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұловтың қоғамдық саяси және мемлекеттiк қызметi. (Автореферат). А., 1997.
9. Мұртаза Ш. Алты томдық шығармалар жинағы. Том IV. Қазығұрт, 2002.
10. Мұстафин Ғ. Ой әуендерi. А., Жазушы, 1984.
11. Мамасейiт Т. Шерхан Мұртаза. Астана, Елорда, 2002.
12. Нұрғали Р. Драма өнерi. А., Санат, 2002.
13. Нұрғали Р. Трагедия табиғаты. А., Жазушы, 1968.
14. Нұрғали Р. Арқау. Том I. А., Жазушы, 1991.
15. Нарынбетов Ә. Уақыт шындығы – көркемдiк кепiл: Әдеби мақалалар. А., 1989.
16. Ордалиев С. Конфликт и характер. Зерттеулер. А., Жазушы, 1970.
17. Ордалиев С. Қазақ драматургиясының очеркi. А., 1964.
18. Пiралиева Г. Iшкi монологтың кейiпкер психологиясын ашудағы көркемдiк қызметi. (Автореферат). А, 1994.
19. Сарбалаев Б. Ақиқат алдында. А., 1994.
20. Сманов Б. Кейiпкер бейнесiн талдау. А., 1990.
21. Сөзстан. Ғ.Мүсiрепов: ”Жұлдыз көпiр және Тұрар”. Жинақ. Жетiншi кiтап. А., 1986.
22. Тәжiбаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы. Том IV. А., Жазушы, 1981.
23. Шераға. (Қазақстан халық жазушысы Ш.Мұртаза – 60 жаста). А., 1991.
24. Халық перзентi. (Т.Рысқұловтың туғанына 100 жыл толуына орай әдiстеме-библиографиялық құрал). А., 1994.
Мерзiмдi баспасөздер:
25. Аупбаева Ж. ”Шераға”. // Халық кеңесi. 1994, 29-маусым.
26. Әшiмханұлы Д. // Түркiстан 2002, 26- қыркүйек.
27. Елубай С. ”Қызыл жебе”, ”Жұлдыз көпiр” романдарын оқығаннан кейiнгi ой. // Парасат 1992, ғ9
28. Елеукенов Ш. ”Сен қылыш құсап кесiп сөйлейсiң, Шерхан шерi…”. // Жас алаш 2002, 28-қырқүйек.
29. Кекiлбайұлы Ә. ”Кесек суреткер, кемел қайраткер, асқақ азамат, қазақтың Шерханы”. // Егемен Қазақсатан 2002, 4-қазан.
30. Мәмет С. ”Қазақтың намысынан жаратылған”. // Егемен Қазақстан 2002, 8-қазан.
31. Лившитц О. ”Елдi аштық жайлағанда” (Шерхан Мұртаза мен Тұрар Рысқұлов жайлы әңгiме). // Өркен 1988, 16-шiлде.
32. Мамасейiт Т. // Арқа ажары. 2002, 28-қыркүйек.
33. Мақұлова А. ”Образ жасаудағы авторлық шеберлiк”. // Iзденiс 2001, ғ2.
34. Сүлейменов Ж. ”Тұрар және Шерхан”. // Ақиқат 1994, ғ9.
Мазмұны:
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 -4
I тарау. Шерхан Мұртаза драматургиясы ... ... ... ... ... ... ... 5-31
II тарау. Драмадағы мiнез бен тартыс ... ... ... ... ... ... ... ... 31-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 8-50
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51-52
Кiрiспе
Қазақ драматургиясы бүгiнгi күнi жан-жақты даму үстiндегi жанр.
Арнайы зерттеу нысанасына және жекелеген белгiлi драмашыларымыздың
шығармашылықтарын қарастыруда бiрнеше құнды еңбектер жазылды.
Қазақ драматургиясының даму, толысу және көркемдiк жетiстiктерiн
байыптау үшiн өзге де қаламгерлердiң пьесаларымен қатар, халық жазушысы
мемлекеттiк сыйлықтың иегерi Ш.Мұртаза драматургиясы жан-жақты сөз болуы
қажет.
Ш.Мұртаза прозасының шеберлiгi әдебиеттану ғылымында әр қырынан
зерттелiп келе жатыр. Дегенмен, суреткердiң екiншi бiр шығармашылық саласы
– оның драматургиясы.
Шығармашылық тынымсыз iзденiстiң нәтижесiнде өз тақырыбын тапқан
тарлан суреткердiң бiрi – Ш.Мұртаза десек, жарасымды. Қаламгердiң бұл күнде
өзiнiң тақырыбын тауып, оны қай қырынан болса да, игере алатын, түрлендiре,
құбылта алатын дәрежеге көтерiлген кемел шағы. Жазушы өзiнiң суреткерлiк,
азаматтық жолында халқын айтсам, жеткiзем деген негiзгi ой-шумақ неғұрлым
әсерлiрек, тиiмдiрек ыңғайда қалайда ойландырарлықтай дәрежеде шыққанын
қалап, ұдайы iзденiс үстiнде қайсарлық танытып келедi.
Ш.Мұртазаның қазақ прозасы мен драматургиясына өзiндiк жол мен үмiт
қосып келе жатқан суреткер екенi белгiлi. Кез-келген драматургтiң пьесалары
театрдың жақсы репертуары болуымен, шығармашылық өнерi бойынша шын бағасын
алады. Соңғы 20-25- жылдары ғалым, сыншылардың пiкiрiнен Ш.Мұртаза
пьесалары республика театрларында кезiнде табысты қойылымына айналғанын,
көпшiлiктiң ықыласына ие болғанын аңғарамыз.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – Ш.Мұртаза драматургиясының бүгiнгi
әдебиетте алатын орны, драматургтiң суреткерлiк шеберлiгiн айқындау.
Сондай-ақ, Ш.Мұртаза пьесаларындағы мiнез бен тартыс мәселелерiн
қарастыру. Шығармадағы жан-жақты талданатын кейiпкерлер бейнесiнiң жазушы
шығармашылығанан алатын орнын аңғарту, кейiркерлерге мiнездеме беру, оның
характерлерiнiң ерекшелiктерiн анықтау.
Ш.Мұртаза драматургиясы жайлы қазiргi кезде қалам тартқан Сайлаубек
Жұмабек, Тұрлыбек Мамасейiт секiлдi зерттеушiлерiмiздi атап айтуға болады.
Ұлттық әдебиеттану, өнертану ғылымының көрнектi өкiлдерi Р.Нұрғали,
Ә.Тәжiбаев, С.Қирабаев, С.Ордалиев, Н.Ғабдуллин және т.б. әдебиетшi-
өнертанушыларымыздың әр кезде жазылған сын-мақалалары мен еңбектерi
тақырыпты зерттеудiң көзiне айналды.
Дипломдық жұмыстың негiзгi материалы ретiнде Ш.Мұртазаның ”Сталинге
хат”, ”Бесеудiң хаты” пьесалары және драматургтiң еңбектерiнен сөйлеген сөз
тiркестерi алынды.
Зерттеу жұмысымда негiзiнен дәстүрлi салыстырмалы жүйелеу, талдау әдiс-
тәсiлдерi қолданылды.
Дипломдық жұмыс кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды бөлiмнен,
пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
I тарау. Шерхан Мұртаза драматургиясы
Халық жазушысы Шерхан Мұртаза соңғы он-он бес жылдың бедерiнде
драматург ретiнде де халқына қызмет етiп, ел-жұртының тағдырындағы, замана
танымындағы аса бiр зәру мәселелерге жан сала қалам тартып келедi. Қауымның
көкейiндегiсiн дөп басып айта бiлген, жеткiзе бiлген қаламгердiң еңбегi
жұрттың ықыласына, құрметiне ие болуда.
Жалпы, жазушы шығармашылығындағы қалыптасқан стильдiк, көркемдiк,
шеберлiк драматургиялық туындыларына да тән деуге болады. Өйткенi,
қаламгердiң прозалық шығармалаларындағы етене шымыр сюжет, нақты да қысқа
ойлы сөйлемдер, бұл жанрдың да шырайын кiргiзе түскенiн айтқан абзал.
Тiптi, бұл шеберлiк нағыз драматургияға керек нәрсе емес пе? Себебi, мұнда
оқиға шұбалаңқылығына, басы артық олпы-солпылыққа, езбе тiл, мыжыма сөзге
орын жоқ екенi белгiлi. Ал, Шерхан Мұртаза қаламы мұндай қарадүрсiндiктен
әуелден-ақ аулақ. Сондықтан да, тәжiрибесi мол тарланбоз қаламгердiң
драматургиялық шығармалары жанр заңдылықтарына толық жауап беретiн, шынайы
шеберлiкпен дүниеге келген туындылар болып табылады.
Драма саласында жазушының қаламынан тамған небiр iрi драмалық
туындылары бар. “Қызыл жебе”, “Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты”,
“Жалғызүйлi зiлзала”, “Жетiм бұрыш”, “Домалақ ана”, “Ноқтаға басы сыймаған”
пьесалары өз тақырыптарын ашып, көрермендерiн қызықтыра бiлген. Әр пьеса
өз қаһармандарының образын сомдай бiлген. Оның мiнезi арқылы заманның
көрiнiсiн берген.
Шерхан Мұртаза қаламынан туған “Жалғызүйлi зiлзала” пьесасы
бiтiсiмен, iле-шала сахнада жарқ ете қалды. Ғабит Мүсiрепов атындағы
мемлекеттiк академиялық жастар театрында пьеса тағы да үлкен табысқа ие
болды. Шығарма арқауына Алматыда, Астанада өзiмiз күнде мың көрiп, мың
түңiлiп жүрген пәтер зары, баспана зары; өздерiнiң конституциялық құқығы
аяққа тапталып жүргендердiң, баспанасыз жүрген замандастарымыздың
бүгiнгi тiршiлiгi алынған.
Алматыда, Астанада пәтер зарын басынан кешпеген бiрде-бiр қазақ
баласын таппайсыз. Әрине, бұл арада бiз мансабы бар, киiз қазықты
жерге кiргiзетiн белгiлi бiр әлеуметтiк топтың саусақпен санарлықтай,
жұқалтаң бөлшегiн айтып отырғанымыз жоқ. Билiк басындағылардың әр-алуан
деңгейiндегi бөлшектердiң көбiнесе, қалың қауым - қарапайым халық
мүддесiнен гөрi, өз пайдаларын ғана ойлайтын әлеуметтiк кеселге –
тоғышарлық дертке шалдыққанын пьеса тамаша әшкерелеген.
Тағы да жазушының “Жетiм бұрыш” драмасы бүгiнгi қала өмiрiндегi
осындай толғақты мәселелерге айналған. Замана өзi туғызып, өмiр өзi
қойып отырған уақыттың ащы шындықтары мен асқынған аурудай белең алған
келеңсiздiктер көз алдымыздан өтедi. Ата-бабасы көшпелi болған қазақтың
бүгiнгi ұрпағының маңдайына жазылғандай, ел аман, жұрт тынышта “жаяу
көшпелi” атанып, әркiмнiң босағасында жәутең тiршiлiк кешiп келедi әлi.
Үйi жоқтың күйi жоқ. Үйi жоқ адам тәуелдi. Күйi жоқ адам бағынышты.
Трагедияның үлкенi осыдан тарап жатқандай. Күйi жоқ әлсiз адам амалсыз
кiрiптарлыққа барады. Бұдан өткен қорлық бар ма? “Бөдененiң үйi жоқ,
қайда барса, бытпылдық” дегендей өз қағынан өзi жерiп, шаранасынан безген
безбүйрек көкек бойжеткендер қайдан шығып жатыр дейсiз?! Баланы қолдан
жасап алатындай, өлшеп-пiшiп, алдыменен атақ-мансапты ойлап, “е-е,
бала керек болса, көремiз ғой” деп кердеңдеп жүргендердiң кепиет соққан
кеуделерiндегi мазмұнсыз мұңдарын қалай түсiнемiз. Мiне, осындай қым-қуыт
тағдырлар жүректi шымырлата, сыздатады, ойландырады, толғандырады.
Зауалдың түп-тамырын iздейсiң. Оның негiзi кешегi кеңестiк тоқырау
кезеңiнде қалған деуi, бiр ойдың ұшығы. Он жылдан берi пәтер ала
алмай жүрген Салбырақтың жан-далбаса әрекеттерi; жұмыссыз, пәтерсiз
Сандуғаштың амалының таусылғанынан милиция полковнигi Малқарға кiрiптар
болуы, ақыры өмiрiнiң қайғылы аяқталуы, ал, үй-жайы бар, бәрi
жеткiлiктi, тұрмысы жақсы Мүнираның жаны жаралы, көңiлi налалы бақытсыз
өмiрi әмiршiл жүйенiң айтақшысы, екiжүздi, сатқын Малқардың екi
оттың ортасында қалған бықсық тiршiлiгi - кiм-кiмдi де бейтарап
қалдырмайтыны анық.
Драмадағы Албасты бейнесi де зерделi көрермендi үлкен ой-толғанысқа
жетелейдi. Өмiр-тiршiлiкке деген өзiндiк тұрақты көзқарасы, берiк
байламы жоқ, тұрғылық өзектi әлсiз жандарды, тiршiлiк тауқыметiнен
тайсақтап, ауырдың үстi, жеңiлдiң астымен жүргiсi келетiн пенделердi
жын иектегендей үйiрген албастының әзәзiлдiгi небiр қылмысқа, қара ниеттi
жолға түсiрiп жiберетiндiгiн түйсiнемiз. Тiптi, адамның жанына жақсылық,
iзгiлiк себуге ұмтылған перiштелердiң әрекеттерiнiң өзi өмiрдегi,
қоғамдағы әлеуметтiк әдiлеттiлiктiң орындалмауынан заңсыздық жайлаған
тiршiлiктiң қиянатынан жүзеге аспай, отқа түскен көбелектей жанталаса
шырылдайды. Осындай жағдайда, Албасты бел алмағанда, қайтедi?...
Тоғышарлық жайлаған әдiлетсiз қоғамға зығырданың қайнайды. Бiрақ,
қолдан келер әрекет аз. Қоғамдағы осы дерттiң берекесiздiк пен
бейбастақтықтың түр-төркiнi қайда жатыр? Зауал қайдан шығып, неден
өрбiген?! Драма авторы осыған жауап iздейдi. Арғы-бергiге көңiл бұрғызады.
Өткенiңдi ойландырады, бүгiнiңе үңiлдiредi. Өкiнiш пе, өксiк пе, жайсыз
бiрдеңе кеудеңдi тырналайды, өзегiңдi өртейдi. Бұзылған заман ба?
Адам ба?... Келешек қалай болады?...
Мiне, мәселе қайда жатыр?! Осындай сан түрлi сауалдарды
Республикалық Жастар мен балалар театры қойған “Жетiм бұрыш”
трагедиясы алдыңа тартады.
Сонымен, көтерген жүгi салмақты, айтар ойы салиқалы “Жетiм бұрыш”
трагедиясынан бiз кешегi кеңестiк жүйедегi тоқырау жылдарында адамдар
арасындағы қарапайым адамгершiлiк қарым-қатынастардың қалыпты өлшемдерiнiң
бұзылып, қасаңдана бастағанын, соның салдарынан қоғамдағы әлеуметтiк
әдiлеттiлiкке сызат түскенiн көремiз. Сөйтiп, адамдардың өмiрден, қоғамнан
торыға, тiптi түңiлген сәттерiнiң куәсi боламыз. Мұның зардабы күнi
бүгiнде, тәуелсiз алған тұсымызда да жалғасып отырғаны шындық. Осындай
шындықтарды басып көрсеткен драмалық туындыдан қаламгер шығармашылығына
тән батылдық пен өткiрлiк байқалады.
Шерхан Мұртазаның драматургия саласындағы тағы бiр күрделi туындысы
Сәкен Сейфуллин атындағы Қарағанды облыстық театры сахнаға шығарған
“Домалақ ана” тарихи драмасы.
Жалпы, жазушының драматругиялық шығармалары қарағандылықтарға бұрыннан
таныс едi. Кеңестiк кезеңнiң 70-iншi жылдарында облыстық орыс драма
театры “Қара маржан” романының негiзiнде жазылған пьесасы қойған болатын.
Ал, 80-iншi жылдары осы театр “Сталинге хатты” қойған. Ендi, мiне,
халқымыз өмiрде қасиеттi де, киелi анамыз туралы жазылған “Домалақ
ана” тарихи драмасын сахнаға шығарып отыр. Халық жазушысының
шығармашылығында бұрыннан да Ана тақырыбы елеулi орын алып келгенi
белгiлi. Айталық, ертеректе жазылған “Мылтықсыз майдан” повесiндегi
Арай ана, 2000 жылдары жарық көрген “Ай мен Айша” роман-диологиясындағы
Айша бейнелерi әдебиетiмiздегi Аналар образы галереясын толықтырған
тұлғалар болды. Ендi, мiне, халық анасы – „Домалақ ана” аталған Нүрила
ана бейнесiн сомдаған.
Шығармадағы шым-шытырық оқиғалар мен тартыстар осы Нүрила төңiрегiнде
өрбiп отырады. Бәйдiбек бимен алғаш кездескен нәзiк те, пәк, аңғал
Нүриланың ақыл-парасатының, жан сұлулығының арқасында ел-жұртқа танылып,
„Домалақ ана” аталуына дейiн өсу, толысу жолдарын адам ретiндегi iшкi
толғаныстарын табиғи бейнелеп, шынайы көрсетедi.
Өмiрдiң сырын, бұл дүниенiң мәнiсiн түйсiнiп-түсiнген, байсалды да,
байыпты Нүрила тағдырдың жазуымен ел қорғаны, батыр Бәйдiбектiң
етегiнен ұстайды. Пiрi солай аян берген. Сол аянды пiр тұтқан Нүрила
киелi де, қасиеттi ұғымнан аттап кете алмайды. Сондықтан да, осы
қасиеттердi сақтап қалады.
„Қай заманда да, адам өмiр тiршiлiгiнде көре алмастық пен
қасастық, қызғаныш пен бақталастық бiрге жүретiнi белгiлi. Нүриланы да көре
алмаушылар табылды. Қызғаныштан Нүриланың жас сәбиiне қастандық жасалды.
Қарғыс айтып, қан жылаған Нүрила Алла-тағалаға жалбарынады. Ақыры
жаратылысынан қасиет дарыған Нүриланың көз жасын Құдай көрiп, Алла
қолдап, Әруақ жебеп, сәбиi аман қалады. Ал, „қызғаныштың қызыл итi iшiн
тырнап”, астамсыған Марау бәйбiшенiң тоғыз ұлы бiрдей жау қолында мерт
болады. Бәйдiбектiң жау айдап кеткен бар малы Нүриланың ақылымен түгел
қайтып келедi” - деп Нүриланың бейнесiн автор осылай суреттейдi [9, 248].
Мiне, құдiреттiң шеберлiгi. Мiне, әруақтың киесi, қасиетi. Ақыры,
Марау бәйбiше есiнен ауысты. Осылай драмадағы бәйбiше бейнесi де өзiнiң
iс-әрекетiне лайық табиғи ашылып, шынайы көрiнiп, iрi тұлға, күрделi образ
кепiлi болып танылады.
Оның да адам ретiндегi iшкi арпалас-күйзелiстер шеберлiкпен ашылған.
Шығармадағы ендiгi айтулы тұлғаның бiрi - Бәйдiбек би. Драмада
Бәйдiбек ел ағасы, батыр ғана емес, ақыл-парасаты мол, көңiлi дархан,
жаны таза, айналасына байсал-байыппен қарайтын, үлкен адамгершiлiк иесi
ретiнде сомдалған. Бұл автордың табысы деуге лайық образ.
„Дүниедегi анадан ардақты, анадан қасиеттi ешнәрсе жоқ. Драманың
шарықтау шегiндегi арақ iшiп, тайраңдаған мәңгүрттердiң киелi маралға
оқ атуы, Анаға оқ атуы едi. Оларға бұл дүниеде қасиеттi еш нәрсе жоқ.
Жазушы осындай имансыздықтан сақтандырады. Анаңды сыйла, қасиетiңдi
қадiрле, киеңдi пiр тұт, аруақты ұмытпа, тағзым ет”,- дейдi [9, 97].
Философиялық иiрiмдерге, ойлы орамдарға бай, iрi табыстармен
шамырқанған тартысуыларға толы драма осындай меңзеулерге жетелейдi.
Адам, қоғам, халық өмiрiндегi әйелдiң, ананың ролiн дәрiптейдi. Ұрпақ
үшiн әйелдiктен Аналыққа көтерiлген, ел Анасына айналған Нүриладай
аналарға тағзым еткiзедi. “Ұрпақ үшiн қызғаныштың қызыл итiн құрбандыққа
шалдым”, - дейдi Нүрила [9, 380]. Мiне, ұлы Ана өнегесi”. Бүгiнде бiзге
жетпей отырғаны осы. Ұрпақ қамын, ел бiрлiгiн, жұрт тұтастығын ойлаған
Нүрила осылай „Домалақ ана” атанады.
Өйткенi, “жақсы ай мен күндей, барлығына бiрдей” дейдi. Ал, Ай да,
Күн де домалақ. Ендеше, Домалақ ана да барлығына бiрдей Күн сияқты нұрын
төгедi, шапағатын себедi.
Тарих драма тағылымы түңiлумен аяқталады. Мазарларды талқандап кеткен
әулекi ұрпақты көзiмен көрген шырақшы: “Ендi шырақты қайда жағамын?!” –
дегенде, Домалақ ана: “Алда саналы, иманды ұрпақ болмақ... Шырақты әуелi
адамдардың жүрегiне жақ”,-дейдi сенiм арта [9, 394].
“Шiркiн-ай! – деймiз бiз де, - Адамдардың жүрегiне шырақ жағылып,
сол иманды ұрпақ тезiрек келсе екен!”[5, 94].
Мiнекей, ұрпағымыздың болашағын ойлаған ұлы Ана тағлымы. Халқының
келешегiн ойлап, ұлы Ана рухын тiрiлткен үлкен азамат Шерхан Мұртаза
шығармасының тәлiмi.
Сонымен, “Домалақ ана” тарихи драмасы автордың да, театр өнерiнiң
де айтулы табысы болғаны анық.
Халық жазушысының көрермен жылы қабылдаған күрделi драматургиялық
шығармасының бiрi – Жамбыл облыстық драма театры қойған “Ноқтаға басы
сыймаған” драмасы.
Иә, бұл өмiрдегi қарапайым қалыпты тiршiлiкке мойынсұнбаған, кешегi
кеңестiк дәуiрдiң “тәртiптi” қалыбына сыймай кеткен бiр адам болса, ол
батыр, халықтың қаһарманы атанған Бауыржан Момышұлы едi. Осы бiр,
халқымыздың бiртуар перзентi, ардақ тұтқан айбыны Бауыржан Момышұлының
өмiр жолы да қайшылықтарға толы болды. Қаламгер халық батырының соғыстан
кейiнгi бейбiт өмiрдегi басынан өткен бiр шырғалаң оқиғаны шығармасына желi
етiп алады. Өмiрде ер-азаматтың басына не келiп, не кетпейдi деп
жатамыз. Бiрақ, адамның басына осындай iс түскен кезде, айналаңдағылардың
шынайы болмыс-бiтiмi, ниет-пиғылы көрiнiп, нағыз бет-пердесi ашылатын
сияқты. Бауыржан Момышұлының басынан да осындай қилы хикая өтiп, “Құлан
құдыққа құласа, құлағында құрбақа ойнайды” дегендей бiр жағдай
болған. Бiр жақсы түйiн - батыр Бауыржан Момышұлының бойындағы
қайсар рухының мұқалмауы. Ерлiк ерiк-жiгердiң сынбауы. Өмiр –
тiршiлiкке, дүниеге өзгеше көзбен қарайтын айбынды азамат анау-мынау ұсақ-
түйектiң бәрiнен биiк тұрған қалпында, кеудесiн тiк ұстап, асқақ
көрiнедi. Бiзге Бауыржан Момышұлы осынысымен қымбат.
Автор iзденiсiнен туған бұл туынды өмiрдiң мәнi, адамның
тiршiлiктегi орны, бағасы туралы ой-толғаныстарға жетелейтiн айтары бар
шығарма.
Өнер әлемiнiң қай саласында болсын, тақырыбын тартқан таланттың тасы
өрге домалайды, бағы жанады. Шығармашының iзденiстiң негiзгi бiр
кiлтипаны тегiнде, осы тақырып төңiрегiнде жатса керек. Тақырыбыңды
таба алмасаң “адасасыз”, ұзақ жолға шыға алмай, батпаққа
малтығасың. Ондай жағдайда, көңiл көншiтер, жан сүйсiнтер туынды да,
өмiрге келмек емес. Яғни, айтқанда, шығармашылықтың арылмаған соры – осы
тақырыбыңды таба алмау, әрi-сәрi күн кешу...
Шығармашылық тынымсыз iзденiстiң нәтижесiнде өз тақыбырын тапқан
тарлан суреткердiң бiрi - Шерхан Мұртаза. Қаламгердiң бұл күнде өзiнiң
тақырыбын тауып, оны қай қырынан болса да, игере алатын, түрленуiне
құбылта алатын дәрежеге көтерiлген кемел шағы. Жазушы өзiнiң
қаламгерлiк, суреткерлiк, азаматтық жолында халқын айтсам, жеткiзем деген
негiзгi ой-шумақ неғұрлым әсерлiрек, тиiмдiрек ыңғайда, қалай да,
ойландырарлықтай дәрежеде шыққанын қалап, ұдайы iзденiс үстiнде
қайсарлық танытып келдi.
1985 жылдың сәуiрi қайта әкелген қайта құру демократиялық пен
жариялылық кезеңнiң қоғамды жаңартушы лебi, әлеуметтiк-мәдени
өмiрiмiздiң барлық саласына түбегейлi өзгерiстер енгiздi. Жаңаша ойлау
жүйесi мен бәз-баяғы қатаң бюрократизмнiң арасындағы күрестiң драматизмi,
трагедизмi: жеңiстерi мен жеңiлiстерi қазiр көз алдымызда әрқилы
деңгейде, әр алуан сипатта өтiп, әлдеқашан тарих беттерiне айналып
кеттi. Үш ұйықтаса ойға кiрмейтiн санаулы кедергiлер бой көрсетiп
жатты. Алайда, қоғам өзiнiң қойған мақсаттарына қинала-қинала iлгерi
жылжи түстi. Мұның бәрi қаламгер үшiн қажет өмiрлiк материалдар, әрi
қозғаушы күштер болған едi.
Кеңес дәуiрiндегi тоқырау кезеңiнде, қалың бұлттан жылт етiп күн
көрiнгендей болған, жариялылық пен қайта құру ұраны көтерiлген тұста ұлттық
мүдде үшiн күресудi, ұлтты оятуды Шерхан Мұртаза өз шығармашылығында
сәтiмен, орайымен пайдалана бiлдi. Тұрар Рысқұлов туралы романдар циклiн
ендi драмалар циклiне айналдырады. Сөйтiп, „Қызыл жебе”, „Сталинге хат”,
„Бесеудiң хаты” трагедиялары өмiрге келдi. Суреткерлiк шеберлiгiн, соны бiр
қырын Шерхан Мұртаза осылай драматургияда көрсеттi. Әрине, тыңнан жол
салғандай болып, дәл мұндай халықтық трагедиялар жазу екiнiң бiрiнiң
қолынан келе бермейтiн оңай шаруа емес едi.
Мұның өзi шығармашылық iзденiс пен шеберлiктiң шексiздiгiн таныта
отырып, жазушының суреткерлiк маңызды концепциясын халыққа неғұрлым тиiмдi
жолмен ұғындыру керектiгiн байқатса керек. Драматургияға ат басын бұруда
алдына негiзiнен осындай мақсат қойғанын айта келiп, Шерхан Мұртаза былай
дейдi: „Колбиннiң заманы. „Сталинге хатты” жазып бiтiп, өнердiң қара
шаңырағы ғой деп М.Әуезов театрына апарып едiм. Күндер өттi, айлар өттi. Не
жарайды, не жарамайды деген тырс еткен хабар жоқ. Ақыры алып кетуге тура
келдi. Барсаң, тiптi қолжазбаның өзiн әзер тауып бердi. „Не жаза қояр
дейсiң” деген болу керек. Қарамаған, көңiл бөлмеген.
Сонда сол театр алдында Райымбек Сейтметовтың кезесе кеткенi.
Сәлемдесуден кейiн жағдай сұрастық. Мен не жұмыспен жүргенiмдi айттым.
Қолжазбаны көрсеттiм. „Мен оқып көрейiн” деп сол күнi Райымбек пьесаны алып
кеттi.
Сонымен қатты ұнатып, жастар театрында „Сталинге хатты” еш өзгерiссiз
сахнаға қойды.
„...Айналайын балам, - дедi спектакль соңынан көрермендердiң алдына шыққан
Тұрар ағамыздың жан-жары Әзиза апай, - Тұрар атаңның әруағы разы. Көкең
тура осындай болған,-деп келiп сахнадағы актер Тұрарды бетiнен сүйдi.
Егер сол күнi Райымбек кездеспегенде, қайтiп драматургияға барар ма
едiм, бармас па едiм, құдай бiледi. Көрермендер де жаман қабылдамаған
сияқты. Мақсаттың өзi де сол едi. Халық тағдырындағы ақтаңдақты көрсету,
зобалаңды сезiндiру, жұртты серпiлту, ояту... Әйтпесе, драматургиямен атымды
шығару деген ой жоқ” [5, 212].
Ия, халқымыздың тағдырындағы бұрын айтылмай келген ақтаңдақтарға
арналған бұл драмалар дегенмен де кезiнде сахнаға шығарылып, шын мәнiнде
бүкiлхалықтық оянуымызға, сiлкiнуiмiзге, түрлеуiмiзге үлкен қозғау салғаны
анық. Мың рет естiгеннен, бiр рет көрген артық деген сөз бар ғой. Сол
айтқандай, халық сонау 1932-33 жылдары ашаршылыққа ұшыраған қазақ елiнiң
басындағы айтып болмас ауыр жағдайды көзiмен көргендей болды. Жан-жүрегiмен
сезiнiп, көзiне жас үйiрiлдi. Намыстары оянды, рухани серпiлдi. Бұл
драмалар сол тұстарда ұлттық театр дүниесiне тың серпiлiс әкелгенi де
белгiлi. Көрермен бiрiнен-бiрi естiп, театрға сыймай кеттi...
Бiр тақырыпты қамтыған “Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты”
драмалары халықтық трагедияны халқымыздың өмiрдегi екi үлкен тұлғалардың
iс-әрекетi арқылы көрсетуге арналған. Олар – Тұрар Рысқұлов пен Ғабит
Мүсiрепов едi.
1925 және 1933 жылға дейiн сегiз жыл бойы Қазақстанды Голощекин
басқарды. Кеңес өкiметiне шынайы берiлiп, сенiп, ендi-ендi есiн жия
бастаған қазақ халқының басына қара бұлт үйiрiлдi. „Кiшi Октябрь” дауылы
Қазақстанды жанай өтiптi. Қазақстанға әлi кеңес өкiметi орнамапты,
қазақтардан шыққан нағыз коммунистер де жоқ екен. Сондықтан Қазақстан
“Кiшi Октябрь” дауылын тұрғызып, республиканы қағып-сiлкiп, кiр-
қоқыстан тазарту керек деген теориясымақ ашып, Голощекин сол сұмдық
әрекетiн жүзеге асыра бастады. Жаппай коллективтендiру жүргiзiлдi. Малынан
айрылған халық ашаршылыққа ұшырады. Мiне, осы тұста, “асыра сiлтеу
болмасын, аша тұяқ қалмасын” деген жандайшап белсендiлердiң
зұлымдықтарын әшкерелеп, саяси Бюроға, Қазақстан Өлкелiк комитетiне
хат жазған азаматтар болды. Осындай сын сағатта, баудай түсiп қырылып
жатқан халқына араша тiлеп, шыбын жанын шүберекке түйiп, Сталиннiң
өзiне Рысқұлов хат жазды. Тұтас халықтың басына қауiп төнiп тұрғанын
дәлелдi фактiлермен ашына айтады.
Лениннен кейiн бар билiктi қолына алып, ақ дегенi алғыс, қара
дегенi қарғыс болған Сталинге ғана табыну көрiнiс бере бастаған тұста
Рысқұловтың осындай батылдыққа баруы теңдессiз ерлiк едi.
Осы зұлмат тұсында “Халқым!” деп шырылдаған екiншi адам -
Ғ.Мүсiрепов болды. Халық басына түскен осы зобалаңды әшкерелеп, жас
коммунистер Ғатаулин, Қуанышев, Алтынбеков, Дәулетқалиевтердi
ұйымдастырып, Өлкелiк комитетке хат хазды.
Көп ұзамай, 1933 жылы Т.Рысқұловтың, ҒМүсiрепов бастаған топтың
хаттарынан соң Голощекин орнынан алынып, халық басынан қайғы бұлты сейiле
бастады.
“Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты” драмалары отызыншы жылдардың
ойранды оқиғасын, қасiретiн, шындығын сахнаға алып шыққан алғашқы
шығармалар болды. Алғашқысында, Рысқұлов пен Сталин арасындағы
қатынасты, арбасуларды жайбарақат көрiп, тыңдау мүмкiн емес. Шиыршыққан
тартысты, желiдегi характерлер қақтығысы бiрден селт еткiзедi.
„Сталин: Сен дәмеленiп қалма, Қазақстанға қайтпайсың!...
Тұрар: Өмiр-бақи қайтпауға келiсемiн. Қазақстан аман болса, халқым
аман болса, өле-өлгенше ризамын. Халқым, Сен аман бол! Құрбаның болуға мен
дайын. Ал зор қатенiң құрбаны болғандар! Сендер кешiрiңдер, сендердiң
рухтарыңды қарны тойған күнi ұмытып шыға келетiндерден сақтасын тағдыр...”
[11, 214].
Тұрар осылай дейдi. Арыстанның аузында тұрған сәттегi қиналыс-
толқыныстары, дауыс ырғағы, сөйлеу мәнерi барша жан-дүние сезiмдерi жан-
жақты ашылады.
Кiтаптан оқыған бiр бөлек. Көзбен көрудiң әсерiн айтсаңыздаршы!
Көрермен ризашылығында шек жоқ. Осылай шынайы өнер туындысының
құдiретiмен, театр сахнасынан өзiнiң аяулы да, асыл азаматымен, бiртуар
перзентiмен халық қайта қауышты. Тура өзiн көргендей әсерлендi.
Ал, “Бесеудiң хаты” арқылы Ғабит Мүсiреповтың азаматтық тұлғасын
көрсеттi. Бұл пьесада әдебиетiмiздегi ұлы алыбымыздың көркем образы тұңғыш
рет сомдалып отыр. Халық перзентi болған, суреткердiң азаматтық-
қаламгерлiк болмысы шынайы шыққан.
Елiн, халқын сүйген жаны таза азамат сол халқының басына күн
туғанда жайбарақат жата алмаса керек. Сондай қиын шақта халқы үшiн
шырылдап шыққан дауыстың бiрi – Ғ.Мүсiреповтiкi болатын. Халық басындағы
ауыр жағдайды жасырмай, бес автордың бiрi және ұйытқысы болып Сталинге хат
жазды. Одан кейiн де 1933 жылы “Шығарма бәйегi” атты мақаласында: “Өлкелiк
партия комитетiнiң Голощекин бастаған басқарушылардың соңғы жылдары ұлт
өзгешелiгiн ескермеу, колхоз құрылысы мен отырықшыландыру секiлдi iрi
мәселелерде сыңаржақ әкiмшiлiк жолын ғана қолданып, iрi-iрi қателер
жасады. Ол қателер iрi-iрi кедергi, iрi-iрi зиянды нәтижелер бердi” деп
батыл айыптады [11, 214].
Бұлай айту да сол заманда екiнiң бiрiнiң батылы бара бермейтiн ерлiк.
Ғ.Мүсiрепов өзiнiң ұлы шығармаларымен-ақ халқының қадiрлi, сүйiктi
перзентi болуға лайық. Ал, шынайы жазушы халқы қансырап жатқанда,
қайтiп тыншу көредi, қалай қалыс қалады?! Мiне, Ғабит Мүсiреповтың
ұлылығы, азаматтығы осы тұста көрiнген. Нағыз азаматтық белсендiлiк
танытқан.
„Тегiнде тектiнi-тектi, азаматты-азамат қана танып, бағалай алса
керек. Өйткенi, қарап отырсақ, Ғабит пен Шерханда бiр ұқсастық бар сияқты
көрiнедi. Екеуi де ойындағысынан бүгежектемей батыл айтады. Екеуiнде де
қайсарлық бар. “Бесеудiң хатында” мiне, Ғабит Мүсiрепов болмысындағы
осы қайсарлық, азаматтың бесеуiнен де көрiнiс бередi. Ұлы қаламгердiң ұлы
тұлғасы сахнада тiптi iрiлене, асқақтай түседi. Сол арқылы Ш.Мұртазаның да
қаламгерлiк қайраткерлiгi, суреткерлiк азаматтылығы көрiнiс берген деуге
болады. Олай дейтiнiмiз – кешегi әлi тәуелсiздiк алмай тұрған, заман
әлдеқандай бола ма деп әртүрлi толқыныстар бой көрсеткен тұстың өзiнде
осындай шығармалармен тарихымыздағы ақтаңдақтардың ақиқатын айтуы – халық
сүйген қайсар азаматтың ғана қолынан келетiн iс едi”, -деп сыр шертедi
[30, 144].
Жалпы, “Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты” трагедиялары халық тағдырының,
ел тарихының айтылмай, жазылмай келген беттерiн толықтырған алғашқы
сахналық шығармалар екенiн айтқан абзал.
Трагедия дегеннен шығады, көркем шығармадағы, жалпы өнердегi
трагедиялық сипаттың эстетикалық мән-маңызының жоғары екендiгi белгiлi.
Өйткенi, трагедияның негiзiнде шындық жатады ғой. Сондықтан да “көркем
өнердiң шыңы трагедия деп бiлемiн” деген Ш.Айтматов сөзiнде үлкен мән
жатса керек [9, 89].
Сонымен “Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты” драмалары кезiнде ұлты
намысын оятып, театр өнерiне үлкен серпiлiс әкелумен бiрге, Шерхан Мұртаза
шығармаларының да соны бiр қырын танытқан туындылары болды.
Әр заманның өзiндiк проблемалары, зәру мәселелерi бар. Сол заман
туғызған, уақыт алдына көлденең тартқан, толғаулы да бұраулы күрделi
жәйттар адам-пенденiң тiршiлiгiн қақпалап, тiптi адам тағдырын да
қақпақылдап „ойнатады”. Алшылы-тәйкелi түсiп жататын қым-қуыт өмiр сынына
шыдаған озады, шыдамаған бордай тозады. Тағдырдың тайғаны-ақ жолдарында
бiреулер сүрiне жығылып, құлап жатса, бiреулер тайраңдап шауып жүр.
“Бiреу тоңып секiредi, бiреу тойып секiредi”.
Қайта құру мен жариялылық әкелген соңғы лептiң тұрлаулы нышанын бiр
негiзiнен ең әуелгi публицистика пен поэзиядан, драматургиядан көрдiк.
Бұған Шерхан Мұртазаның “Сталинге хат”, Бесеудiң хаты”, Қалтай
Мұхамеджановтың “Бiз перiште емеспiз”, Баққожа Мұқаевтың “Тоят түнi”
драмаларын ең алдымен айтар едiк. Бұл орайда, көпшiлiгiмiз үшiн прозашы
Ш.Мұртазаның драматургиядағы қадамы мүлде тосын көрiнгенi, күдiк
тудырғаны, күмән келтiргенi, кездейсоқтыққа баланғаны рас. Бұған оның
Қалихан Ысқақовпен бiрлесiп жазған “Қызыл жебе” пьесасы дап-дайын талдауы
болып, отқа май құя түскенi бәрiмiзге де мәлiм. Ал, “Сталинге хат”
пьесасын жеке бiр сәттiлiк деп қана қарастыру қажет. Бұған iле-шала
“Бесеудiң хаты” қосылғанда, бұрынғы пiкiрлерiмiзге ендi өздерiмiз де
күмәнмен қарайтынды шығардық. Оның үстiне республикалық Жастар
театрындағы екi спектакльдiң зор табысы да ел аузында болып, ешкiмдi де
бейтарап қалдырған жоқ. Прозада кемелiне келген суреткердiң ат басын
кенеттен драмтургияға бұруына, менiңше, жаңа жанрда күш байқап көру ғана
емес, сонымен бiрге ең басты себеп-ғажайып драматизмi мен шырғалаң
трагедиясы мол өмiрлiк материалдардың сахнаға мейлiнше сұралып тұрғанда,
итермелеп тұрған да едi.
Мәселен, Тұрар Рысқұловтың Сталинге жолдаған хатын прозада көркем
документ-дерек ретiнде оқу бiр бөлек те, сондағы айтылған жәйттердi
сахнадан көру және бiр бөлек. Өзiн қабылдау мен көрiп қабылдаудың
айырмасы екi түрлi болады. Оқырман ретiнде романда мысалға келтiрiлген
осы хаттағы көптеген деректер мен сорақылықтарға, ащы шындыққа толғана –
тебiрене отырып, налумен ғана шектелер едiңiз.
Ендi Тұрар Рысқұлов өмiрiнен роман жазып жүрген кезiнде архив
материалдарымен танысып, елеусiз қалып келген деректерге ұшырасты. Хат
қолына бертiнде тидi. Голощекиннiң лаңы туралы С.Мұқанов “Өмiр
мектебiнде” бiр дерек келтiрген. Бiрақ, бұған назар аударып, зерттеуге
тырысқан тарихшылар болған жоқ. Осы уақытқа дейiн Т.Рысқұловтың Сталинге
жазғаны белгiсiз болып келуi тарихшыларымыздың осалдығы, Қазақстан
компартиясы Орталық Комитетi жанындағы Партия тарихы институтының бұл
мәселеге назар аудармауы деп бiлемiз. Ал архив қызметкерлерi мұндай құнды
материалдарды не өздерi жарияламайды, не қолға бермейдi. Жалпы, Т.Рысқұлов
Сталинге екi рет хат жолдаған. Бiреуiн 1932 жылы жаз айында, екiншiсiн
1933 жылының басында. Бiрiншi хат ешқандай нәтиже бермеген. Ал,
екiншi хаттан кейiн Голощекин Москваға шақырылған. Сол екiншi хатқа
тоқталатын болсақ, жалпы мазмұны мынадай:
Т.Рысқұловтың И.В.Сталинге екiншi хаты.
Орталық Комитетке И.В.Сталин жолдасқа
Көшiрмесi: Молотовқа, Кагановчике
Қазақтардың бiр ауданнан Қазақстаннан тыс жатқан екiншi бiр
аудандарға 1931 жыл аяғында басталып, жазғытұрым ұлғая түскен қоныс
аударулары (қолданылған шаралардың нәтижесiнде олардың бiр бөлiгi 1932
жылдың жазында керi оралған-ды) қазiр қайта үдей түстi. Аштық пен iндеттiң
салдарынан бiрқатар қазақ аудандары мен қонысаударушылардың арасында өлiм-
жетiм етек алып отырғандықтан, бұған орталық органдардың шұғыл араласуы
қажет. Мұндай жағдай - қазақ халқының белгiлi бiр бөлiгiне қатысты
Қазақстанда пайда болған қазiргi жағдай өзге өлкенiң, не республиканың
ешқайсысында орын алып отырған жоқ. Қоныс аударушылар өздерiмен бiрге көршi
өлкелермен Ташкент, Сiбiр, Залотоуст темiр жолдары бойына iндет ауруларын
таратты. Совет тарапынан, атап айтқанда, РСФСР Халық Комиссарлары Советi
тарапынан белгiленген iшiнара шаралар мәселенi шеше алмайды. Орталық
Комитеттiң қаулысымен дер кезiнде жәрдемге босатылған азық-түлiктiң едәуiр
бөлiгi көздеген жерге жетпеуi (Оның себептерi төменде айтылады). Бұл
мәселенiң маңызы зор болғандықтан, Сiзден осы хатпен танысуыңызды және
аштан өлу қаупiне душар болған көптеген адамдардың өмiрiн сақтап қалу үшiн
осы iске ара түсуiңiздi өтiнемiн.
1. Қазақтардың қоныс аударуының ауқымы туралы мәлiметтер және олардың
жағдайы.
Қазақстанмен көршiлес жатқан өлкелерге қоныс аударушылардың барған
жерлерiнен түскен соңғы, шамамен алынған мәлiметтер бойынша қазiр Орта
Вольга бойында –40 мың, Қырғызстанда – 100 мың, Батыс Сiбiрде – 50 мың,
Қарақалпақстанда – 20 мың, Орта Азияда – 30 мың қазақтар бар екен. Қоныс
аударушылар тiптi шалғайдағы Қалмақ автономиялы облысына, Тәжiкстанға,
Солтүстiк Өлкелерге және т.б. жерлерге көшiп барған. Байлар бастаған
халықтың бiр бөлiгi Батыс Қытайға өтiп кеткен, қазақтардың орталық
аудандарға қарай бұлайша қоныс аударуы Қазақстанда алғаш рет болып отыр.
2. Мал басының кемуi
Қоныс аудару мен шаруашылықтың iргесi шайқалуының басты себептерiнiң
бiрi – мал басының қысқаруы. Мен өзiмнiң Сiздiң атыңызға жазған 1932 жылы
29 сентябрь күнi мәлiмдемемде Қазақстанда мал басын қысқартудағы
кемшiлiктердi толық баяндап және оны қалпына келтiру шараларына тоқталған
болатынмын. 1932 жылы февраль айында жүргiзiлген және екiншi рет қайта
тексерiлген Бүкiлодақтық мал санағы бойынша, 1923-29 жылдары 40 миллион
бас малдан Қазақстанда санақ барысында 5,397 мың бас қана малдың қалғаны,
яғни, мал санының 85,5 процентке қысқарғаны мәлiм болды. Соның iшiнде, 1931
жылдың февралынан 1932 жылдың февралына дейiнгi аралықта мал басы 55
процентке қысқарған.
3. Асыра сiлтеушiлiк пен көзбояушылық.
Жергiлiктi жерлерде партияның колхоз құрылысы жөнiндегi бiрқатар
нұсқаулары өрескел бұзылып, жөнсiз асыра сiлтеушiлiкке жол берiлуi мал
басының кемуiне және қазақтардың қоныс аударуына әкеп соқты. Мұндай асыра
сiлтеушiлiктердiң негiзгi себептерi мыналар: коллективтендiру мен малды
қоғамдастырудағы процент қуушылық; ТОЗ-дарды (жердi бiрлесiп өңдеу
серiктестiктерi) жойып, мал өсiретiн жаппай артельдер және кейде коммуналар
ұйымдастыру, iрiлеген колхоздар ұйымдастыру (Келес ауданында 142 колхоз –
35 колхозға, Арыс ауданында 138 колхоз - 67 колхозға бiрiктiрiлген т.с.с.).
300-400 киiз үйдi бiр жерге зорлықпен жинап, қалашық құру (Талас ауданы),
қазақ колхоздарын орыс колхоздарына күшпен қосу (Мерке және басқа
аудандарда), колхоз-совхоз комбинаттарын құру, қоныс аударып кеткен бай
элементтердiң есебiнен кедей шаруаларға салынатын салықтың мөлшерiн
арттыру, бiрқатар аудандарға революциялық заңдылықтың жаппай бұзылуы (ұрып-
соғу, қамауға алу, мүлiктi бас пайдасы үшiн тартып алу және т.с.с.),
колхозшылардың тапсырған шикiзаты үшiн ақы төлемеу, аудандарды жете бiлмеу,
егiстiктiң көлемi мен мал санын шатастыру және осыдан келiп туындайтын
(дайындау жоспарларын орындау барысында) түсiнiспеушiлiктер және т.б.
4. Қазақ шаруашылықтарындағы егiс туралы
Қазiр Қазақстандағы барлық документтер мен сөйлеген сөздерде қазақ
халқы егiсiнiң меншiктi үлесi 1931 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстандағы
жалпы егiс көлемiнiң 50 процентi деген цифр жиi жазылып, айтылып жүр. ВКП
(б) Орталық Комитетiнiң 1932 жылы 17 сентябрдегi „Қазақстанның ауыл
шаруашылығы, соның iшiнде, мал шаруашылығы туралы” қаулысына да осы процент
енiп кетiптi. Шындығында, бұл цифр дұрыс емес, оның үстiне, қазақ органдары
1931 жылы өлкедегi барлық тракторлардың 55 процентi қазақтардың қол астында
жұмыс iстедi деп көрсеткен.
5. Қазақтарды отырықшылыққа көшiру жайлы
Жоғарыда аталып өткен ВКП (б) Орталық Комитетiнiң 1932 жылғы 17
сентябрдегi қаулысында былай делiнген: „...200 мың қазақ шаруашылықтарын
отырықшылыққа көшiру жұмысы жүргiзiлген, ал iс жүзiнде оның 100 мыңы әлi
отырықшыландырылмаған” [6, 57]. Қазақ АССР-i Орталық Комиссарлары Советiнiң
председателi Исаевтiң Орталық Комитеттiң аталған қаулысынан кейiн СССР
Халық комиссарлары Советiне берген мәлiмдемесiнде 200 мың шаруашылықтың 70
мыңының отырықшылыққа көшiрiлуi әлi аяқталмағандығы атап көрсетiлген, ал iс
жүзiнде отырықшылыққа көшiрiлмеген шаруашылықтар бұдан әлдеқайда көп.
Қолда бар нақты мәлiметтер мен облыстық және аудандық органдардың
мәлiмдеуiне сүйенсек, 1931 жыл мен 1932 жылдың отырықшыландыру жөнiндегi
жоспарлары көп жерде нәтижесiз аяқталған, талай қаражат босқа ысырап болып,
талан-таражға ұшыраған, қаржының едәуiр бөлiгi сол күнi игерiлмей қалған,
ал құрылыс орындарындағы жаңадан салынған көптеген үйлер құлап қалған.
6. Қоныс аударушылар мен қазақ жұмысшыларына қатысты ұлт саясатының
бұрмалануы жөнiнде
Қоныс аударушылардың ағылып келуi мен аш қазақтардың, отырықшы
халықтың малын, азық-түлiктерiн ұрлауы күшейе түсiуiнiң салдарынан дұшпан
элементтер қоздырған ұлттық шовинизм өрiстедi. Қоныс аударушылар ауып
келген Орта Волгада, Батыс Сiбiрде, Төменгi Волгада, ПЧО-да және тағы басқа
жерлерде қазақтарды қорлаудың (мүлiктерiн тартып алу, қамауға алу және ұрып-
соғу, бүкiл тобымен жұмыстан себепсiз шығарып жiберу, жалақыларын бермей
қою және т.с.с.) орын алғандығы анықталады. Қазақстанның өз iшiндегi
кәсiпорындарда да қоныс аударушыларға деген көзқарас ойдағыдай емес. Орыс
селоларынан мал жоғалса, оны мiндеттi түрде қазақтардан көретiн ескi әдет
бiрқатар жерлерде қайта қоздап отыр. Ұлттық антогонизмдi ушықтыруға кулак,
байшыл элементтердiң жетекшiлiк етiп отырғаны да күмәнсiз.
ҰСЫНЫСТАР
1. ВКП (б) Орталық Комитетi тарапынан қазақтар қоныс аударған
жерлердегi өлкелiк комитеттерге және өлкелердiң, республикалардың облыстық
комитеттерiне қазақтарды әзiрге Қазақстанға керi қайтарып жiбермей, оларды
өндiрiстiк кәсiпорынға және ауыл шаруашылығына жұмысқа орналастыру (сонымен
қатар, бiрiншi кезекте балаларды орналастыру) жөнiнде шұғыл нұсқау
берiлсiн. Онымен бiр мезгiлде Еңбек Халық комиссариатына қазақтардың бiр
бөлiгiн өзге өлкелерге де жұмысқа орналастырып, жайғастыруды ұйымдастыруға
ұсыныс жасалсын және СССР Халық Комиссарлары Советiне қазақтар толық
орналасып бiткенге дейiн, оларға жәрдем ретiнде азық-түлiк қорын босату
тапсырылсын (РСФСР Халық Комиссарлары Советi тарапынан тиiстi ұсыныстар
жасалынды).
2. Қазақ өлкелiк комитетiне тұрғындардың Қазақстаннан тыс аймақтарға
қоныс аударуын тоқтату шараларын жүргiзу тапсырылсын; бұл Дайындау
комитетiнен қалған 400 мың пұт астықты (рұқсат етiлген бiр мың пұт астықтың
есебiнен) март айында таратып берiлуге мiндеттелiп, босатылған азық-түлiк
жәрдемiнiң тұрғындарға тез жеткiзiлуiн қамтамасыз ете отырып, қоныс
аударғандар мен ашаршылыққа ұшырағандарға көмек көрсету шараларын
ұйымдастырылуын шұғыл өрiстету; өнеркәсiп және ауыл шаруашылықтарын кулак,
байшыл бүлдiргi элементтерден тазарта отырып, сонымен бiр мезгiлде, қоныс
аударған қазақтарды Қазақстандағы өндiрiстiк кәсiпорындарға, совхоздарға,
МТС-терге, құрылыс және өзге де маусымдық жұмыстарға (ағаш дайындау,
далалық жұмыстар және т.б.), осымен қатар, балық аулау кәсiпшiлiктерiне де
кеңiнен тарату шараларын ұйымдастыру тапсырылсын.
3. Үстiмiздегi жылы бөлiнген қаржыны бiрыңғай қоныс аударушылардың
орналасуына және олардың өнеркәсiп және өзге де кәсiпорындарға жақын
орнығуға жұмсауға, қаржының қалғанын жаңадан түрлi поселкiлердi сала берудi
тоқтатып, қалған қоныс аударушыларды бұрынғы мекен-жайларына орналастыра
отырып, олардың мал және өзге де өндiрiстiк құрал-жабдықтарын сатып алуына
жұмсауға бағыттау үшiн, қазақтарды отырықшыландыру жоспары қайта қаралсын.
4. Қазақстан өлкелiк комитетiне бiр айдың iшiнде орталық Комитетке
қоныс аударған қазақтардың одан әрi орналастырылуын қарастырған шаралардың
жоспарын және осы мерзiмде Қазақстандағы мал шаруашылығын дамыту туралы
жете зерттелген жоспары (Өлкедегi мал өсiретiн совхозды қырсыздықтан орын
алып, малдың шығынға ұшырап отыруына байланысты) тапсыру мiндеттелсiн.
5. СССР Халық шаруашылығының есебiнiң Орталық басқармасына үстiмiздегi
жылы негiзгi қазақ аудандарындағы халықтың санағын алуға, шаруашылық
жағдайларының есебiн жүргiзуге және сонымен қатар, егiн шығындылығын
тексеру комиссиясымен бiрiге отырып, көктемгi егiс науқанынан кейiнгi осы
аудандардағы егiстiк алқабының есебiн алуға ұсыныс жасалсын. [6, 28-38].
Т.Рысқұлов.
Осы хат секiлдi, ашаршылық жылының ащы шындығын айтып Ғ.Мүсiрепов
бастаған бiр топ адамның да Сталинге ресми хат жолдағаны белгiлi. Әйгiлi
„Бесеудiң хаты” деген атпен жат аузында жүргенi болмаса, хат Қазақстан
Райкомынан аспай, архив шаңына көмiлiп қалған. Жариялау кезiнде бұл хат
жарық көруге тиiс. Сондай-ақ, Ә.Жангелдин де Орталық Комитетке хат жазған
деген сөз бар. Анық-қанығы белгiсiз.
„Сталинге хатқа” байланысты айтарымыз, пьеса хат iзiмен жазылды.
Бiрақ, көшiрме емес, тарихи шындықтың көркемдiк шындыққа ұласуы. Жалпы,
Т.Рысқұлов Сталинге ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 -4
I тарау. Шерхан Мұртаза драматургиясы ... ... ... ... ... ... ... 5-31
II тарау. Драмадағы мiнез бен тартыс ... ... ... ... ... ... ... ... 31-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 8-50
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51-52
Кiрiспе
Қазақ драматургиясы бүгiнгi күнi жан-жақты даму үстiндегi жанр.
Арнайы зерттеу нысанасына және жекелеген белгiлi драмашыларымыздың
шығармашылықтарын қарастыруда бiрнеше құнды еңбектер жазылды.
Қазақ драматургиясының даму, толысу және көркемдiк жетiстiктерiн
байыптау үшiн өзге де қаламгерлердiң пьесаларымен қатар, халық жазушысы
мемлекеттiк сыйлықтың иегерi Ш.Мұртаза драматургиясы жан-жақты сөз болуы
қажет.
Ш.Мұртаза прозасының шеберлiгi әдебиеттану ғылымында әр қырынан
зерттелiп келе жатыр. Дегенмен, суреткердiң екiншi бiр шығармашылық саласы
– оның драматургиясы.
Шығармашылық тынымсыз iзденiстiң нәтижесiнде өз тақырыбын тапқан
тарлан суреткердiң бiрi – Ш.Мұртаза десек, жарасымды. Қаламгердiң бұл күнде
өзiнiң тақырыбын тауып, оны қай қырынан болса да, игере алатын, түрлендiре,
құбылта алатын дәрежеге көтерiлген кемел шағы. Жазушы өзiнiң суреткерлiк,
азаматтық жолында халқын айтсам, жеткiзем деген негiзгi ой-шумақ неғұрлым
әсерлiрек, тиiмдiрек ыңғайда қалайда ойландырарлықтай дәрежеде шыққанын
қалап, ұдайы iзденiс үстiнде қайсарлық танытып келедi.
Ш.Мұртазаның қазақ прозасы мен драматургиясына өзiндiк жол мен үмiт
қосып келе жатқан суреткер екенi белгiлi. Кез-келген драматургтiң пьесалары
театрдың жақсы репертуары болуымен, шығармашылық өнерi бойынша шын бағасын
алады. Соңғы 20-25- жылдары ғалым, сыншылардың пiкiрiнен Ш.Мұртаза
пьесалары республика театрларында кезiнде табысты қойылымына айналғанын,
көпшiлiктiң ықыласына ие болғанын аңғарамыз.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – Ш.Мұртаза драматургиясының бүгiнгi
әдебиетте алатын орны, драматургтiң суреткерлiк шеберлiгiн айқындау.
Сондай-ақ, Ш.Мұртаза пьесаларындағы мiнез бен тартыс мәселелерiн
қарастыру. Шығармадағы жан-жақты талданатын кейiпкерлер бейнесiнiң жазушы
шығармашылығанан алатын орнын аңғарту, кейiркерлерге мiнездеме беру, оның
характерлерiнiң ерекшелiктерiн анықтау.
Ш.Мұртаза драматургиясы жайлы қазiргi кезде қалам тартқан Сайлаубек
Жұмабек, Тұрлыбек Мамасейiт секiлдi зерттеушiлерiмiздi атап айтуға болады.
Ұлттық әдебиеттану, өнертану ғылымының көрнектi өкiлдерi Р.Нұрғали,
Ә.Тәжiбаев, С.Қирабаев, С.Ордалиев, Н.Ғабдуллин және т.б. әдебиетшi-
өнертанушыларымыздың әр кезде жазылған сын-мақалалары мен еңбектерi
тақырыпты зерттеудiң көзiне айналды.
Дипломдық жұмыстың негiзгi материалы ретiнде Ш.Мұртазаның ”Сталинге
хат”, ”Бесеудiң хаты” пьесалары және драматургтiң еңбектерiнен сөйлеген сөз
тiркестерi алынды.
Зерттеу жұмысымда негiзiнен дәстүрлi салыстырмалы жүйелеу, талдау әдiс-
тәсiлдерi қолданылды.
Дипломдық жұмыс кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды бөлiмнен,
пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
I тарау. Шерхан Мұртаза драматургиясы
Халық жазушысы Шерхан Мұртаза соңғы он-он бес жылдың бедерiнде
драматург ретiнде де халқына қызмет етiп, ел-жұртының тағдырындағы, замана
танымындағы аса бiр зәру мәселелерге жан сала қалам тартып келедi. Қауымның
көкейiндегiсiн дөп басып айта бiлген, жеткiзе бiлген қаламгердiң еңбегi
жұрттың ықыласына, құрметiне ие болуда.
Жалпы, жазушы шығармашылығындағы қалыптасқан стильдiк, көркемдiк,
шеберлiк драматургиялық туындыларына да тән деуге болады. Өйткенi,
қаламгердiң прозалық шығармалаларындағы етене шымыр сюжет, нақты да қысқа
ойлы сөйлемдер, бұл жанрдың да шырайын кiргiзе түскенiн айтқан абзал.
Тiптi, бұл шеберлiк нағыз драматургияға керек нәрсе емес пе? Себебi, мұнда
оқиға шұбалаңқылығына, басы артық олпы-солпылыққа, езбе тiл, мыжыма сөзге
орын жоқ екенi белгiлi. Ал, Шерхан Мұртаза қаламы мұндай қарадүрсiндiктен
әуелден-ақ аулақ. Сондықтан да, тәжiрибесi мол тарланбоз қаламгердiң
драматургиялық шығармалары жанр заңдылықтарына толық жауап беретiн, шынайы
шеберлiкпен дүниеге келген туындылар болып табылады.
Драма саласында жазушының қаламынан тамған небiр iрi драмалық
туындылары бар. “Қызыл жебе”, “Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты”,
“Жалғызүйлi зiлзала”, “Жетiм бұрыш”, “Домалақ ана”, “Ноқтаға басы сыймаған”
пьесалары өз тақырыптарын ашып, көрермендерiн қызықтыра бiлген. Әр пьеса
өз қаһармандарының образын сомдай бiлген. Оның мiнезi арқылы заманның
көрiнiсiн берген.
Шерхан Мұртаза қаламынан туған “Жалғызүйлi зiлзала” пьесасы
бiтiсiмен, iле-шала сахнада жарқ ете қалды. Ғабит Мүсiрепов атындағы
мемлекеттiк академиялық жастар театрында пьеса тағы да үлкен табысқа ие
болды. Шығарма арқауына Алматыда, Астанада өзiмiз күнде мың көрiп, мың
түңiлiп жүрген пәтер зары, баспана зары; өздерiнiң конституциялық құқығы
аяққа тапталып жүргендердiң, баспанасыз жүрген замандастарымыздың
бүгiнгi тiршiлiгi алынған.
Алматыда, Астанада пәтер зарын басынан кешпеген бiрде-бiр қазақ
баласын таппайсыз. Әрине, бұл арада бiз мансабы бар, киiз қазықты
жерге кiргiзетiн белгiлi бiр әлеуметтiк топтың саусақпен санарлықтай,
жұқалтаң бөлшегiн айтып отырғанымыз жоқ. Билiк басындағылардың әр-алуан
деңгейiндегi бөлшектердiң көбiнесе, қалың қауым - қарапайым халық
мүддесiнен гөрi, өз пайдаларын ғана ойлайтын әлеуметтiк кеселге –
тоғышарлық дертке шалдыққанын пьеса тамаша әшкерелеген.
Тағы да жазушының “Жетiм бұрыш” драмасы бүгiнгi қала өмiрiндегi
осындай толғақты мәселелерге айналған. Замана өзi туғызып, өмiр өзi
қойып отырған уақыттың ащы шындықтары мен асқынған аурудай белең алған
келеңсiздiктер көз алдымыздан өтедi. Ата-бабасы көшпелi болған қазақтың
бүгiнгi ұрпағының маңдайына жазылғандай, ел аман, жұрт тынышта “жаяу
көшпелi” атанып, әркiмнiң босағасында жәутең тiршiлiк кешiп келедi әлi.
Үйi жоқтың күйi жоқ. Үйi жоқ адам тәуелдi. Күйi жоқ адам бағынышты.
Трагедияның үлкенi осыдан тарап жатқандай. Күйi жоқ әлсiз адам амалсыз
кiрiптарлыққа барады. Бұдан өткен қорлық бар ма? “Бөдененiң үйi жоқ,
қайда барса, бытпылдық” дегендей өз қағынан өзi жерiп, шаранасынан безген
безбүйрек көкек бойжеткендер қайдан шығып жатыр дейсiз?! Баланы қолдан
жасап алатындай, өлшеп-пiшiп, алдыменен атақ-мансапты ойлап, “е-е,
бала керек болса, көремiз ғой” деп кердеңдеп жүргендердiң кепиет соққан
кеуделерiндегi мазмұнсыз мұңдарын қалай түсiнемiз. Мiне, осындай қым-қуыт
тағдырлар жүректi шымырлата, сыздатады, ойландырады, толғандырады.
Зауалдың түп-тамырын iздейсiң. Оның негiзi кешегi кеңестiк тоқырау
кезеңiнде қалған деуi, бiр ойдың ұшығы. Он жылдан берi пәтер ала
алмай жүрген Салбырақтың жан-далбаса әрекеттерi; жұмыссыз, пәтерсiз
Сандуғаштың амалының таусылғанынан милиция полковнигi Малқарға кiрiптар
болуы, ақыры өмiрiнiң қайғылы аяқталуы, ал, үй-жайы бар, бәрi
жеткiлiктi, тұрмысы жақсы Мүнираның жаны жаралы, көңiлi налалы бақытсыз
өмiрi әмiршiл жүйенiң айтақшысы, екiжүздi, сатқын Малқардың екi
оттың ортасында қалған бықсық тiршiлiгi - кiм-кiмдi де бейтарап
қалдырмайтыны анық.
Драмадағы Албасты бейнесi де зерделi көрермендi үлкен ой-толғанысқа
жетелейдi. Өмiр-тiршiлiкке деген өзiндiк тұрақты көзқарасы, берiк
байламы жоқ, тұрғылық өзектi әлсiз жандарды, тiршiлiк тауқыметiнен
тайсақтап, ауырдың үстi, жеңiлдiң астымен жүргiсi келетiн пенделердi
жын иектегендей үйiрген албастының әзәзiлдiгi небiр қылмысқа, қара ниеттi
жолға түсiрiп жiберетiндiгiн түйсiнемiз. Тiптi, адамның жанына жақсылық,
iзгiлiк себуге ұмтылған перiштелердiң әрекеттерiнiң өзi өмiрдегi,
қоғамдағы әлеуметтiк әдiлеттiлiктiң орындалмауынан заңсыздық жайлаған
тiршiлiктiң қиянатынан жүзеге аспай, отқа түскен көбелектей жанталаса
шырылдайды. Осындай жағдайда, Албасты бел алмағанда, қайтедi?...
Тоғышарлық жайлаған әдiлетсiз қоғамға зығырданың қайнайды. Бiрақ,
қолдан келер әрекет аз. Қоғамдағы осы дерттiң берекесiздiк пен
бейбастақтықтың түр-төркiнi қайда жатыр? Зауал қайдан шығып, неден
өрбiген?! Драма авторы осыған жауап iздейдi. Арғы-бергiге көңiл бұрғызады.
Өткенiңдi ойландырады, бүгiнiңе үңiлдiредi. Өкiнiш пе, өксiк пе, жайсыз
бiрдеңе кеудеңдi тырналайды, өзегiңдi өртейдi. Бұзылған заман ба?
Адам ба?... Келешек қалай болады?...
Мiне, мәселе қайда жатыр?! Осындай сан түрлi сауалдарды
Республикалық Жастар мен балалар театры қойған “Жетiм бұрыш”
трагедиясы алдыңа тартады.
Сонымен, көтерген жүгi салмақты, айтар ойы салиқалы “Жетiм бұрыш”
трагедиясынан бiз кешегi кеңестiк жүйедегi тоқырау жылдарында адамдар
арасындағы қарапайым адамгершiлiк қарым-қатынастардың қалыпты өлшемдерiнiң
бұзылып, қасаңдана бастағанын, соның салдарынан қоғамдағы әлеуметтiк
әдiлеттiлiкке сызат түскенiн көремiз. Сөйтiп, адамдардың өмiрден, қоғамнан
торыға, тiптi түңiлген сәттерiнiң куәсi боламыз. Мұның зардабы күнi
бүгiнде, тәуелсiз алған тұсымызда да жалғасып отырғаны шындық. Осындай
шындықтарды басып көрсеткен драмалық туындыдан қаламгер шығармашылығына
тән батылдық пен өткiрлiк байқалады.
Шерхан Мұртазаның драматургия саласындағы тағы бiр күрделi туындысы
Сәкен Сейфуллин атындағы Қарағанды облыстық театры сахнаға шығарған
“Домалақ ана” тарихи драмасы.
Жалпы, жазушының драматругиялық шығармалары қарағандылықтарға бұрыннан
таныс едi. Кеңестiк кезеңнiң 70-iншi жылдарында облыстық орыс драма
театры “Қара маржан” романының негiзiнде жазылған пьесасы қойған болатын.
Ал, 80-iншi жылдары осы театр “Сталинге хатты” қойған. Ендi, мiне,
халқымыз өмiрде қасиеттi де, киелi анамыз туралы жазылған “Домалақ
ана” тарихи драмасын сахнаға шығарып отыр. Халық жазушысының
шығармашылығында бұрыннан да Ана тақырыбы елеулi орын алып келгенi
белгiлi. Айталық, ертеректе жазылған “Мылтықсыз майдан” повесiндегi
Арай ана, 2000 жылдары жарық көрген “Ай мен Айша” роман-диологиясындағы
Айша бейнелерi әдебиетiмiздегi Аналар образы галереясын толықтырған
тұлғалар болды. Ендi, мiне, халық анасы – „Домалақ ана” аталған Нүрила
ана бейнесiн сомдаған.
Шығармадағы шым-шытырық оқиғалар мен тартыстар осы Нүрила төңiрегiнде
өрбiп отырады. Бәйдiбек бимен алғаш кездескен нәзiк те, пәк, аңғал
Нүриланың ақыл-парасатының, жан сұлулығының арқасында ел-жұртқа танылып,
„Домалақ ана” аталуына дейiн өсу, толысу жолдарын адам ретiндегi iшкi
толғаныстарын табиғи бейнелеп, шынайы көрсетедi.
Өмiрдiң сырын, бұл дүниенiң мәнiсiн түйсiнiп-түсiнген, байсалды да,
байыпты Нүрила тағдырдың жазуымен ел қорғаны, батыр Бәйдiбектiң
етегiнен ұстайды. Пiрi солай аян берген. Сол аянды пiр тұтқан Нүрила
киелi де, қасиеттi ұғымнан аттап кете алмайды. Сондықтан да, осы
қасиеттердi сақтап қалады.
„Қай заманда да, адам өмiр тiршiлiгiнде көре алмастық пен
қасастық, қызғаныш пен бақталастық бiрге жүретiнi белгiлi. Нүриланы да көре
алмаушылар табылды. Қызғаныштан Нүриланың жас сәбиiне қастандық жасалды.
Қарғыс айтып, қан жылаған Нүрила Алла-тағалаға жалбарынады. Ақыры
жаратылысынан қасиет дарыған Нүриланың көз жасын Құдай көрiп, Алла
қолдап, Әруақ жебеп, сәбиi аман қалады. Ал, „қызғаныштың қызыл итi iшiн
тырнап”, астамсыған Марау бәйбiшенiң тоғыз ұлы бiрдей жау қолында мерт
болады. Бәйдiбектiң жау айдап кеткен бар малы Нүриланың ақылымен түгел
қайтып келедi” - деп Нүриланың бейнесiн автор осылай суреттейдi [9, 248].
Мiне, құдiреттiң шеберлiгi. Мiне, әруақтың киесi, қасиетi. Ақыры,
Марау бәйбiше есiнен ауысты. Осылай драмадағы бәйбiше бейнесi де өзiнiң
iс-әрекетiне лайық табиғи ашылып, шынайы көрiнiп, iрi тұлға, күрделi образ
кепiлi болып танылады.
Оның да адам ретiндегi iшкi арпалас-күйзелiстер шеберлiкпен ашылған.
Шығармадағы ендiгi айтулы тұлғаның бiрi - Бәйдiбек би. Драмада
Бәйдiбек ел ағасы, батыр ғана емес, ақыл-парасаты мол, көңiлi дархан,
жаны таза, айналасына байсал-байыппен қарайтын, үлкен адамгершiлiк иесi
ретiнде сомдалған. Бұл автордың табысы деуге лайық образ.
„Дүниедегi анадан ардақты, анадан қасиеттi ешнәрсе жоқ. Драманың
шарықтау шегiндегi арақ iшiп, тайраңдаған мәңгүрттердiң киелi маралға
оқ атуы, Анаға оқ атуы едi. Оларға бұл дүниеде қасиеттi еш нәрсе жоқ.
Жазушы осындай имансыздықтан сақтандырады. Анаңды сыйла, қасиетiңдi
қадiрле, киеңдi пiр тұт, аруақты ұмытпа, тағзым ет”,- дейдi [9, 97].
Философиялық иiрiмдерге, ойлы орамдарға бай, iрi табыстармен
шамырқанған тартысуыларға толы драма осындай меңзеулерге жетелейдi.
Адам, қоғам, халық өмiрiндегi әйелдiң, ананың ролiн дәрiптейдi. Ұрпақ
үшiн әйелдiктен Аналыққа көтерiлген, ел Анасына айналған Нүриладай
аналарға тағзым еткiзедi. “Ұрпақ үшiн қызғаныштың қызыл итiн құрбандыққа
шалдым”, - дейдi Нүрила [9, 380]. Мiне, ұлы Ана өнегесi”. Бүгiнде бiзге
жетпей отырғаны осы. Ұрпақ қамын, ел бiрлiгiн, жұрт тұтастығын ойлаған
Нүрила осылай „Домалақ ана” атанады.
Өйткенi, “жақсы ай мен күндей, барлығына бiрдей” дейдi. Ал, Ай да,
Күн де домалақ. Ендеше, Домалақ ана да барлығына бiрдей Күн сияқты нұрын
төгедi, шапағатын себедi.
Тарих драма тағылымы түңiлумен аяқталады. Мазарларды талқандап кеткен
әулекi ұрпақты көзiмен көрген шырақшы: “Ендi шырақты қайда жағамын?!” –
дегенде, Домалақ ана: “Алда саналы, иманды ұрпақ болмақ... Шырақты әуелi
адамдардың жүрегiне жақ”,-дейдi сенiм арта [9, 394].
“Шiркiн-ай! – деймiз бiз де, - Адамдардың жүрегiне шырақ жағылып,
сол иманды ұрпақ тезiрек келсе екен!”[5, 94].
Мiнекей, ұрпағымыздың болашағын ойлаған ұлы Ана тағлымы. Халқының
келешегiн ойлап, ұлы Ана рухын тiрiлткен үлкен азамат Шерхан Мұртаза
шығармасының тәлiмi.
Сонымен, “Домалақ ана” тарихи драмасы автордың да, театр өнерiнiң
де айтулы табысы болғаны анық.
Халық жазушысының көрермен жылы қабылдаған күрделi драматургиялық
шығармасының бiрi – Жамбыл облыстық драма театры қойған “Ноқтаға басы
сыймаған” драмасы.
Иә, бұл өмiрдегi қарапайым қалыпты тiршiлiкке мойынсұнбаған, кешегi
кеңестiк дәуiрдiң “тәртiптi” қалыбына сыймай кеткен бiр адам болса, ол
батыр, халықтың қаһарманы атанған Бауыржан Момышұлы едi. Осы бiр,
халқымыздың бiртуар перзентi, ардақ тұтқан айбыны Бауыржан Момышұлының
өмiр жолы да қайшылықтарға толы болды. Қаламгер халық батырының соғыстан
кейiнгi бейбiт өмiрдегi басынан өткен бiр шырғалаң оқиғаны шығармасына желi
етiп алады. Өмiрде ер-азаматтың басына не келiп, не кетпейдi деп
жатамыз. Бiрақ, адамның басына осындай iс түскен кезде, айналаңдағылардың
шынайы болмыс-бiтiмi, ниет-пиғылы көрiнiп, нағыз бет-пердесi ашылатын
сияқты. Бауыржан Момышұлының басынан да осындай қилы хикая өтiп, “Құлан
құдыққа құласа, құлағында құрбақа ойнайды” дегендей бiр жағдай
болған. Бiр жақсы түйiн - батыр Бауыржан Момышұлының бойындағы
қайсар рухының мұқалмауы. Ерлiк ерiк-жiгердiң сынбауы. Өмiр –
тiршiлiкке, дүниеге өзгеше көзбен қарайтын айбынды азамат анау-мынау ұсақ-
түйектiң бәрiнен биiк тұрған қалпында, кеудесiн тiк ұстап, асқақ
көрiнедi. Бiзге Бауыржан Момышұлы осынысымен қымбат.
Автор iзденiсiнен туған бұл туынды өмiрдiң мәнi, адамның
тiршiлiктегi орны, бағасы туралы ой-толғаныстарға жетелейтiн айтары бар
шығарма.
Өнер әлемiнiң қай саласында болсын, тақырыбын тартқан таланттың тасы
өрге домалайды, бағы жанады. Шығармашының iзденiстiң негiзгi бiр
кiлтипаны тегiнде, осы тақырып төңiрегiнде жатса керек. Тақырыбыңды
таба алмасаң “адасасыз”, ұзақ жолға шыға алмай, батпаққа
малтығасың. Ондай жағдайда, көңiл көншiтер, жан сүйсiнтер туынды да,
өмiрге келмек емес. Яғни, айтқанда, шығармашылықтың арылмаған соры – осы
тақырыбыңды таба алмау, әрi-сәрi күн кешу...
Шығармашылық тынымсыз iзденiстiң нәтижесiнде өз тақыбырын тапқан
тарлан суреткердiң бiрi - Шерхан Мұртаза. Қаламгердiң бұл күнде өзiнiң
тақырыбын тауып, оны қай қырынан болса да, игере алатын, түрленуiне
құбылта алатын дәрежеге көтерiлген кемел шағы. Жазушы өзiнiң
қаламгерлiк, суреткерлiк, азаматтық жолында халқын айтсам, жеткiзем деген
негiзгi ой-шумақ неғұрлым әсерлiрек, тиiмдiрек ыңғайда, қалай да,
ойландырарлықтай дәрежеде шыққанын қалап, ұдайы iзденiс үстiнде
қайсарлық танытып келдi.
1985 жылдың сәуiрi қайта әкелген қайта құру демократиялық пен
жариялылық кезеңнiң қоғамды жаңартушы лебi, әлеуметтiк-мәдени
өмiрiмiздiң барлық саласына түбегейлi өзгерiстер енгiздi. Жаңаша ойлау
жүйесi мен бәз-баяғы қатаң бюрократизмнiң арасындағы күрестiң драматизмi,
трагедизмi: жеңiстерi мен жеңiлiстерi қазiр көз алдымызда әрқилы
деңгейде, әр алуан сипатта өтiп, әлдеқашан тарих беттерiне айналып
кеттi. Үш ұйықтаса ойға кiрмейтiн санаулы кедергiлер бой көрсетiп
жатты. Алайда, қоғам өзiнiң қойған мақсаттарына қинала-қинала iлгерi
жылжи түстi. Мұның бәрi қаламгер үшiн қажет өмiрлiк материалдар, әрi
қозғаушы күштер болған едi.
Кеңес дәуiрiндегi тоқырау кезеңiнде, қалың бұлттан жылт етiп күн
көрiнгендей болған, жариялылық пен қайта құру ұраны көтерiлген тұста ұлттық
мүдде үшiн күресудi, ұлтты оятуды Шерхан Мұртаза өз шығармашылығында
сәтiмен, орайымен пайдалана бiлдi. Тұрар Рысқұлов туралы романдар циклiн
ендi драмалар циклiне айналдырады. Сөйтiп, „Қызыл жебе”, „Сталинге хат”,
„Бесеудiң хаты” трагедиялары өмiрге келдi. Суреткерлiк шеберлiгiн, соны бiр
қырын Шерхан Мұртаза осылай драматургияда көрсеттi. Әрине, тыңнан жол
салғандай болып, дәл мұндай халықтық трагедиялар жазу екiнiң бiрiнiң
қолынан келе бермейтiн оңай шаруа емес едi.
Мұның өзi шығармашылық iзденiс пен шеберлiктiң шексiздiгiн таныта
отырып, жазушының суреткерлiк маңызды концепциясын халыққа неғұрлым тиiмдi
жолмен ұғындыру керектiгiн байқатса керек. Драматургияға ат басын бұруда
алдына негiзiнен осындай мақсат қойғанын айта келiп, Шерхан Мұртаза былай
дейдi: „Колбиннiң заманы. „Сталинге хатты” жазып бiтiп, өнердiң қара
шаңырағы ғой деп М.Әуезов театрына апарып едiм. Күндер өттi, айлар өттi. Не
жарайды, не жарамайды деген тырс еткен хабар жоқ. Ақыры алып кетуге тура
келдi. Барсаң, тiптi қолжазбаның өзiн әзер тауып бердi. „Не жаза қояр
дейсiң” деген болу керек. Қарамаған, көңiл бөлмеген.
Сонда сол театр алдында Райымбек Сейтметовтың кезесе кеткенi.
Сәлемдесуден кейiн жағдай сұрастық. Мен не жұмыспен жүргенiмдi айттым.
Қолжазбаны көрсеттiм. „Мен оқып көрейiн” деп сол күнi Райымбек пьесаны алып
кеттi.
Сонымен қатты ұнатып, жастар театрында „Сталинге хатты” еш өзгерiссiз
сахнаға қойды.
„...Айналайын балам, - дедi спектакль соңынан көрермендердiң алдына шыққан
Тұрар ағамыздың жан-жары Әзиза апай, - Тұрар атаңның әруағы разы. Көкең
тура осындай болған,-деп келiп сахнадағы актер Тұрарды бетiнен сүйдi.
Егер сол күнi Райымбек кездеспегенде, қайтiп драматургияға барар ма
едiм, бармас па едiм, құдай бiледi. Көрермендер де жаман қабылдамаған
сияқты. Мақсаттың өзi де сол едi. Халық тағдырындағы ақтаңдақты көрсету,
зобалаңды сезiндiру, жұртты серпiлту, ояту... Әйтпесе, драматургиямен атымды
шығару деген ой жоқ” [5, 212].
Ия, халқымыздың тағдырындағы бұрын айтылмай келген ақтаңдақтарға
арналған бұл драмалар дегенмен де кезiнде сахнаға шығарылып, шын мәнiнде
бүкiлхалықтық оянуымызға, сiлкiнуiмiзге, түрлеуiмiзге үлкен қозғау салғаны
анық. Мың рет естiгеннен, бiр рет көрген артық деген сөз бар ғой. Сол
айтқандай, халық сонау 1932-33 жылдары ашаршылыққа ұшыраған қазақ елiнiң
басындағы айтып болмас ауыр жағдайды көзiмен көргендей болды. Жан-жүрегiмен
сезiнiп, көзiне жас үйiрiлдi. Намыстары оянды, рухани серпiлдi. Бұл
драмалар сол тұстарда ұлттық театр дүниесiне тың серпiлiс әкелгенi де
белгiлi. Көрермен бiрiнен-бiрi естiп, театрға сыймай кеттi...
Бiр тақырыпты қамтыған “Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты”
драмалары халықтық трагедияны халқымыздың өмiрдегi екi үлкен тұлғалардың
iс-әрекетi арқылы көрсетуге арналған. Олар – Тұрар Рысқұлов пен Ғабит
Мүсiрепов едi.
1925 және 1933 жылға дейiн сегiз жыл бойы Қазақстанды Голощекин
басқарды. Кеңес өкiметiне шынайы берiлiп, сенiп, ендi-ендi есiн жия
бастаған қазақ халқының басына қара бұлт үйiрiлдi. „Кiшi Октябрь” дауылы
Қазақстанды жанай өтiптi. Қазақстанға әлi кеңес өкiметi орнамапты,
қазақтардан шыққан нағыз коммунистер де жоқ екен. Сондықтан Қазақстан
“Кiшi Октябрь” дауылын тұрғызып, республиканы қағып-сiлкiп, кiр-
қоқыстан тазарту керек деген теориясымақ ашып, Голощекин сол сұмдық
әрекетiн жүзеге асыра бастады. Жаппай коллективтендiру жүргiзiлдi. Малынан
айрылған халық ашаршылыққа ұшырады. Мiне, осы тұста, “асыра сiлтеу
болмасын, аша тұяқ қалмасын” деген жандайшап белсендiлердiң
зұлымдықтарын әшкерелеп, саяси Бюроға, Қазақстан Өлкелiк комитетiне
хат жазған азаматтар болды. Осындай сын сағатта, баудай түсiп қырылып
жатқан халқына араша тiлеп, шыбын жанын шүберекке түйiп, Сталиннiң
өзiне Рысқұлов хат жазды. Тұтас халықтың басына қауiп төнiп тұрғанын
дәлелдi фактiлермен ашына айтады.
Лениннен кейiн бар билiктi қолына алып, ақ дегенi алғыс, қара
дегенi қарғыс болған Сталинге ғана табыну көрiнiс бере бастаған тұста
Рысқұловтың осындай батылдыққа баруы теңдессiз ерлiк едi.
Осы зұлмат тұсында “Халқым!” деп шырылдаған екiншi адам -
Ғ.Мүсiрепов болды. Халық басына түскен осы зобалаңды әшкерелеп, жас
коммунистер Ғатаулин, Қуанышев, Алтынбеков, Дәулетқалиевтердi
ұйымдастырып, Өлкелiк комитетке хат хазды.
Көп ұзамай, 1933 жылы Т.Рысқұловтың, ҒМүсiрепов бастаған топтың
хаттарынан соң Голощекин орнынан алынып, халық басынан қайғы бұлты сейiле
бастады.
“Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты” драмалары отызыншы жылдардың
ойранды оқиғасын, қасiретiн, шындығын сахнаға алып шыққан алғашқы
шығармалар болды. Алғашқысында, Рысқұлов пен Сталин арасындағы
қатынасты, арбасуларды жайбарақат көрiп, тыңдау мүмкiн емес. Шиыршыққан
тартысты, желiдегi характерлер қақтығысы бiрден селт еткiзедi.
„Сталин: Сен дәмеленiп қалма, Қазақстанға қайтпайсың!...
Тұрар: Өмiр-бақи қайтпауға келiсемiн. Қазақстан аман болса, халқым
аман болса, өле-өлгенше ризамын. Халқым, Сен аман бол! Құрбаның болуға мен
дайын. Ал зор қатенiң құрбаны болғандар! Сендер кешiрiңдер, сендердiң
рухтарыңды қарны тойған күнi ұмытып шыға келетiндерден сақтасын тағдыр...”
[11, 214].
Тұрар осылай дейдi. Арыстанның аузында тұрған сәттегi қиналыс-
толқыныстары, дауыс ырғағы, сөйлеу мәнерi барша жан-дүние сезiмдерi жан-
жақты ашылады.
Кiтаптан оқыған бiр бөлек. Көзбен көрудiң әсерiн айтсаңыздаршы!
Көрермен ризашылығында шек жоқ. Осылай шынайы өнер туындысының
құдiретiмен, театр сахнасынан өзiнiң аяулы да, асыл азаматымен, бiртуар
перзентiмен халық қайта қауышты. Тура өзiн көргендей әсерлендi.
Ал, “Бесеудiң хаты” арқылы Ғабит Мүсiреповтың азаматтық тұлғасын
көрсеттi. Бұл пьесада әдебиетiмiздегi ұлы алыбымыздың көркем образы тұңғыш
рет сомдалып отыр. Халық перзентi болған, суреткердiң азаматтық-
қаламгерлiк болмысы шынайы шыққан.
Елiн, халқын сүйген жаны таза азамат сол халқының басына күн
туғанда жайбарақат жата алмаса керек. Сондай қиын шақта халқы үшiн
шырылдап шыққан дауыстың бiрi – Ғ.Мүсiреповтiкi болатын. Халық басындағы
ауыр жағдайды жасырмай, бес автордың бiрi және ұйытқысы болып Сталинге хат
жазды. Одан кейiн де 1933 жылы “Шығарма бәйегi” атты мақаласында: “Өлкелiк
партия комитетiнiң Голощекин бастаған басқарушылардың соңғы жылдары ұлт
өзгешелiгiн ескермеу, колхоз құрылысы мен отырықшыландыру секiлдi iрi
мәселелерде сыңаржақ әкiмшiлiк жолын ғана қолданып, iрi-iрi қателер
жасады. Ол қателер iрi-iрi кедергi, iрi-iрi зиянды нәтижелер бердi” деп
батыл айыптады [11, 214].
Бұлай айту да сол заманда екiнiң бiрiнiң батылы бара бермейтiн ерлiк.
Ғ.Мүсiрепов өзiнiң ұлы шығармаларымен-ақ халқының қадiрлi, сүйiктi
перзентi болуға лайық. Ал, шынайы жазушы халқы қансырап жатқанда,
қайтiп тыншу көредi, қалай қалыс қалады?! Мiне, Ғабит Мүсiреповтың
ұлылығы, азаматтығы осы тұста көрiнген. Нағыз азаматтық белсендiлiк
танытқан.
„Тегiнде тектiнi-тектi, азаматты-азамат қана танып, бағалай алса
керек. Өйткенi, қарап отырсақ, Ғабит пен Шерханда бiр ұқсастық бар сияқты
көрiнедi. Екеуi де ойындағысынан бүгежектемей батыл айтады. Екеуiнде де
қайсарлық бар. “Бесеудiң хатында” мiне, Ғабит Мүсiрепов болмысындағы
осы қайсарлық, азаматтың бесеуiнен де көрiнiс бередi. Ұлы қаламгердiң ұлы
тұлғасы сахнада тiптi iрiлене, асқақтай түседi. Сол арқылы Ш.Мұртазаның да
қаламгерлiк қайраткерлiгi, суреткерлiк азаматтылығы көрiнiс берген деуге
болады. Олай дейтiнiмiз – кешегi әлi тәуелсiздiк алмай тұрған, заман
әлдеқандай бола ма деп әртүрлi толқыныстар бой көрсеткен тұстың өзiнде
осындай шығармалармен тарихымыздағы ақтаңдақтардың ақиқатын айтуы – халық
сүйген қайсар азаматтың ғана қолынан келетiн iс едi”, -деп сыр шертедi
[30, 144].
Жалпы, “Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты” трагедиялары халық тағдырының,
ел тарихының айтылмай, жазылмай келген беттерiн толықтырған алғашқы
сахналық шығармалар екенiн айтқан абзал.
Трагедия дегеннен шығады, көркем шығармадағы, жалпы өнердегi
трагедиялық сипаттың эстетикалық мән-маңызының жоғары екендiгi белгiлi.
Өйткенi, трагедияның негiзiнде шындық жатады ғой. Сондықтан да “көркем
өнердiң шыңы трагедия деп бiлемiн” деген Ш.Айтматов сөзiнде үлкен мән
жатса керек [9, 89].
Сонымен “Сталинге хат”, “Бесеудiң хаты” драмалары кезiнде ұлты
намысын оятып, театр өнерiне үлкен серпiлiс әкелумен бiрге, Шерхан Мұртаза
шығармаларының да соны бiр қырын танытқан туындылары болды.
Әр заманның өзiндiк проблемалары, зәру мәселелерi бар. Сол заман
туғызған, уақыт алдына көлденең тартқан, толғаулы да бұраулы күрделi
жәйттар адам-пенденiң тiршiлiгiн қақпалап, тiптi адам тағдырын да
қақпақылдап „ойнатады”. Алшылы-тәйкелi түсiп жататын қым-қуыт өмiр сынына
шыдаған озады, шыдамаған бордай тозады. Тағдырдың тайғаны-ақ жолдарында
бiреулер сүрiне жығылып, құлап жатса, бiреулер тайраңдап шауып жүр.
“Бiреу тоңып секiредi, бiреу тойып секiредi”.
Қайта құру мен жариялылық әкелген соңғы лептiң тұрлаулы нышанын бiр
негiзiнен ең әуелгi публицистика пен поэзиядан, драматургиядан көрдiк.
Бұған Шерхан Мұртазаның “Сталинге хат”, Бесеудiң хаты”, Қалтай
Мұхамеджановтың “Бiз перiште емеспiз”, Баққожа Мұқаевтың “Тоят түнi”
драмаларын ең алдымен айтар едiк. Бұл орайда, көпшiлiгiмiз үшiн прозашы
Ш.Мұртазаның драматургиядағы қадамы мүлде тосын көрiнгенi, күдiк
тудырғаны, күмән келтiргенi, кездейсоқтыққа баланғаны рас. Бұған оның
Қалихан Ысқақовпен бiрлесiп жазған “Қызыл жебе” пьесасы дап-дайын талдауы
болып, отқа май құя түскенi бәрiмiзге де мәлiм. Ал, “Сталинге хат”
пьесасын жеке бiр сәттiлiк деп қана қарастыру қажет. Бұған iле-шала
“Бесеудiң хаты” қосылғанда, бұрынғы пiкiрлерiмiзге ендi өздерiмiз де
күмәнмен қарайтынды шығардық. Оның үстiне республикалық Жастар
театрындағы екi спектакльдiң зор табысы да ел аузында болып, ешкiмдi де
бейтарап қалдырған жоқ. Прозада кемелiне келген суреткердiң ат басын
кенеттен драмтургияға бұруына, менiңше, жаңа жанрда күш байқап көру ғана
емес, сонымен бiрге ең басты себеп-ғажайып драматизмi мен шырғалаң
трагедиясы мол өмiрлiк материалдардың сахнаға мейлiнше сұралып тұрғанда,
итермелеп тұрған да едi.
Мәселен, Тұрар Рысқұловтың Сталинге жолдаған хатын прозада көркем
документ-дерек ретiнде оқу бiр бөлек те, сондағы айтылған жәйттердi
сахнадан көру және бiр бөлек. Өзiн қабылдау мен көрiп қабылдаудың
айырмасы екi түрлi болады. Оқырман ретiнде романда мысалға келтiрiлген
осы хаттағы көптеген деректер мен сорақылықтарға, ащы шындыққа толғана –
тебiрене отырып, налумен ғана шектелер едiңiз.
Ендi Тұрар Рысқұлов өмiрiнен роман жазып жүрген кезiнде архив
материалдарымен танысып, елеусiз қалып келген деректерге ұшырасты. Хат
қолына бертiнде тидi. Голощекиннiң лаңы туралы С.Мұқанов “Өмiр
мектебiнде” бiр дерек келтiрген. Бiрақ, бұған назар аударып, зерттеуге
тырысқан тарихшылар болған жоқ. Осы уақытқа дейiн Т.Рысқұловтың Сталинге
жазғаны белгiсiз болып келуi тарихшыларымыздың осалдығы, Қазақстан
компартиясы Орталық Комитетi жанындағы Партия тарихы институтының бұл
мәселеге назар аудармауы деп бiлемiз. Ал архив қызметкерлерi мұндай құнды
материалдарды не өздерi жарияламайды, не қолға бермейдi. Жалпы, Т.Рысқұлов
Сталинге екi рет хат жолдаған. Бiреуiн 1932 жылы жаз айында, екiншiсiн
1933 жылының басында. Бiрiншi хат ешқандай нәтиже бермеген. Ал,
екiншi хаттан кейiн Голощекин Москваға шақырылған. Сол екiншi хатқа
тоқталатын болсақ, жалпы мазмұны мынадай:
Т.Рысқұловтың И.В.Сталинге екiншi хаты.
Орталық Комитетке И.В.Сталин жолдасқа
Көшiрмесi: Молотовқа, Кагановчике
Қазақтардың бiр ауданнан Қазақстаннан тыс жатқан екiншi бiр
аудандарға 1931 жыл аяғында басталып, жазғытұрым ұлғая түскен қоныс
аударулары (қолданылған шаралардың нәтижесiнде олардың бiр бөлiгi 1932
жылдың жазында керi оралған-ды) қазiр қайта үдей түстi. Аштық пен iндеттiң
салдарынан бiрқатар қазақ аудандары мен қонысаударушылардың арасында өлiм-
жетiм етек алып отырғандықтан, бұған орталық органдардың шұғыл араласуы
қажет. Мұндай жағдай - қазақ халқының белгiлi бiр бөлiгiне қатысты
Қазақстанда пайда болған қазiргi жағдай өзге өлкенiң, не республиканың
ешқайсысында орын алып отырған жоқ. Қоныс аударушылар өздерiмен бiрге көршi
өлкелермен Ташкент, Сiбiр, Залотоуст темiр жолдары бойына iндет ауруларын
таратты. Совет тарапынан, атап айтқанда, РСФСР Халық Комиссарлары Советi
тарапынан белгiленген iшiнара шаралар мәселенi шеше алмайды. Орталық
Комитеттiң қаулысымен дер кезiнде жәрдемге босатылған азық-түлiктiң едәуiр
бөлiгi көздеген жерге жетпеуi (Оның себептерi төменде айтылады). Бұл
мәселенiң маңызы зор болғандықтан, Сiзден осы хатпен танысуыңызды және
аштан өлу қаупiне душар болған көптеген адамдардың өмiрiн сақтап қалу үшiн
осы iске ара түсуiңiздi өтiнемiн.
1. Қазақтардың қоныс аударуының ауқымы туралы мәлiметтер және олардың
жағдайы.
Қазақстанмен көршiлес жатқан өлкелерге қоныс аударушылардың барған
жерлерiнен түскен соңғы, шамамен алынған мәлiметтер бойынша қазiр Орта
Вольга бойында –40 мың, Қырғызстанда – 100 мың, Батыс Сiбiрде – 50 мың,
Қарақалпақстанда – 20 мың, Орта Азияда – 30 мың қазақтар бар екен. Қоныс
аударушылар тiптi шалғайдағы Қалмақ автономиялы облысына, Тәжiкстанға,
Солтүстiк Өлкелерге және т.б. жерлерге көшiп барған. Байлар бастаған
халықтың бiр бөлiгi Батыс Қытайға өтiп кеткен, қазақтардың орталық
аудандарға қарай бұлайша қоныс аударуы Қазақстанда алғаш рет болып отыр.
2. Мал басының кемуi
Қоныс аудару мен шаруашылықтың iргесi шайқалуының басты себептерiнiң
бiрi – мал басының қысқаруы. Мен өзiмнiң Сiздiң атыңызға жазған 1932 жылы
29 сентябрь күнi мәлiмдемемде Қазақстанда мал басын қысқартудағы
кемшiлiктердi толық баяндап және оны қалпына келтiру шараларына тоқталған
болатынмын. 1932 жылы февраль айында жүргiзiлген және екiншi рет қайта
тексерiлген Бүкiлодақтық мал санағы бойынша, 1923-29 жылдары 40 миллион
бас малдан Қазақстанда санақ барысында 5,397 мың бас қана малдың қалғаны,
яғни, мал санының 85,5 процентке қысқарғаны мәлiм болды. Соның iшiнде, 1931
жылдың февралынан 1932 жылдың февралына дейiнгi аралықта мал басы 55
процентке қысқарған.
3. Асыра сiлтеушiлiк пен көзбояушылық.
Жергiлiктi жерлерде партияның колхоз құрылысы жөнiндегi бiрқатар
нұсқаулары өрескел бұзылып, жөнсiз асыра сiлтеушiлiкке жол берiлуi мал
басының кемуiне және қазақтардың қоныс аударуына әкеп соқты. Мұндай асыра
сiлтеушiлiктердiң негiзгi себептерi мыналар: коллективтендiру мен малды
қоғамдастырудағы процент қуушылық; ТОЗ-дарды (жердi бiрлесiп өңдеу
серiктестiктерi) жойып, мал өсiретiн жаппай артельдер және кейде коммуналар
ұйымдастыру, iрiлеген колхоздар ұйымдастыру (Келес ауданында 142 колхоз –
35 колхозға, Арыс ауданында 138 колхоз - 67 колхозға бiрiктiрiлген т.с.с.).
300-400 киiз үйдi бiр жерге зорлықпен жинап, қалашық құру (Талас ауданы),
қазақ колхоздарын орыс колхоздарына күшпен қосу (Мерке және басқа
аудандарда), колхоз-совхоз комбинаттарын құру, қоныс аударып кеткен бай
элементтердiң есебiнен кедей шаруаларға салынатын салықтың мөлшерiн
арттыру, бiрқатар аудандарға революциялық заңдылықтың жаппай бұзылуы (ұрып-
соғу, қамауға алу, мүлiктi бас пайдасы үшiн тартып алу және т.с.с.),
колхозшылардың тапсырған шикiзаты үшiн ақы төлемеу, аудандарды жете бiлмеу,
егiстiктiң көлемi мен мал санын шатастыру және осыдан келiп туындайтын
(дайындау жоспарларын орындау барысында) түсiнiспеушiлiктер және т.б.
4. Қазақ шаруашылықтарындағы егiс туралы
Қазiр Қазақстандағы барлық документтер мен сөйлеген сөздерде қазақ
халқы егiсiнiң меншiктi үлесi 1931 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстандағы
жалпы егiс көлемiнiң 50 процентi деген цифр жиi жазылып, айтылып жүр. ВКП
(б) Орталық Комитетiнiң 1932 жылы 17 сентябрдегi „Қазақстанның ауыл
шаруашылығы, соның iшiнде, мал шаруашылығы туралы” қаулысына да осы процент
енiп кетiптi. Шындығында, бұл цифр дұрыс емес, оның үстiне, қазақ органдары
1931 жылы өлкедегi барлық тракторлардың 55 процентi қазақтардың қол астында
жұмыс iстедi деп көрсеткен.
5. Қазақтарды отырықшылыққа көшiру жайлы
Жоғарыда аталып өткен ВКП (б) Орталық Комитетiнiң 1932 жылғы 17
сентябрдегi қаулысында былай делiнген: „...200 мың қазақ шаруашылықтарын
отырықшылыққа көшiру жұмысы жүргiзiлген, ал iс жүзiнде оның 100 мыңы әлi
отырықшыландырылмаған” [6, 57]. Қазақ АССР-i Орталық Комиссарлары Советiнiң
председателi Исаевтiң Орталық Комитеттiң аталған қаулысынан кейiн СССР
Халық комиссарлары Советiне берген мәлiмдемесiнде 200 мың шаруашылықтың 70
мыңының отырықшылыққа көшiрiлуi әлi аяқталмағандығы атап көрсетiлген, ал iс
жүзiнде отырықшылыққа көшiрiлмеген шаруашылықтар бұдан әлдеқайда көп.
Қолда бар нақты мәлiметтер мен облыстық және аудандық органдардың
мәлiмдеуiне сүйенсек, 1931 жыл мен 1932 жылдың отырықшыландыру жөнiндегi
жоспарлары көп жерде нәтижесiз аяқталған, талай қаражат босқа ысырап болып,
талан-таражға ұшыраған, қаржының едәуiр бөлiгi сол күнi игерiлмей қалған,
ал құрылыс орындарындағы жаңадан салынған көптеген үйлер құлап қалған.
6. Қоныс аударушылар мен қазақ жұмысшыларына қатысты ұлт саясатының
бұрмалануы жөнiнде
Қоныс аударушылардың ағылып келуi мен аш қазақтардың, отырықшы
халықтың малын, азық-түлiктерiн ұрлауы күшейе түсiуiнiң салдарынан дұшпан
элементтер қоздырған ұлттық шовинизм өрiстедi. Қоныс аударушылар ауып
келген Орта Волгада, Батыс Сiбiрде, Төменгi Волгада, ПЧО-да және тағы басқа
жерлерде қазақтарды қорлаудың (мүлiктерiн тартып алу, қамауға алу және ұрып-
соғу, бүкiл тобымен жұмыстан себепсiз шығарып жiберу, жалақыларын бермей
қою және т.с.с.) орын алғандығы анықталады. Қазақстанның өз iшiндегi
кәсiпорындарда да қоныс аударушыларға деген көзқарас ойдағыдай емес. Орыс
селоларынан мал жоғалса, оны мiндеттi түрде қазақтардан көретiн ескi әдет
бiрқатар жерлерде қайта қоздап отыр. Ұлттық антогонизмдi ушықтыруға кулак,
байшыл элементтердiң жетекшiлiк етiп отырғаны да күмәнсiз.
ҰСЫНЫСТАР
1. ВКП (б) Орталық Комитетi тарапынан қазақтар қоныс аударған
жерлердегi өлкелiк комитеттерге және өлкелердiң, республикалардың облыстық
комитеттерiне қазақтарды әзiрге Қазақстанға керi қайтарып жiбермей, оларды
өндiрiстiк кәсiпорынға және ауыл шаруашылығына жұмысқа орналастыру (сонымен
қатар, бiрiншi кезекте балаларды орналастыру) жөнiнде шұғыл нұсқау
берiлсiн. Онымен бiр мезгiлде Еңбек Халық комиссариатына қазақтардың бiр
бөлiгiн өзге өлкелерге де жұмысқа орналастырып, жайғастыруды ұйымдастыруға
ұсыныс жасалсын және СССР Халық Комиссарлары Советiне қазақтар толық
орналасып бiткенге дейiн, оларға жәрдем ретiнде азық-түлiк қорын босату
тапсырылсын (РСФСР Халық Комиссарлары Советi тарапынан тиiстi ұсыныстар
жасалынды).
2. Қазақ өлкелiк комитетiне тұрғындардың Қазақстаннан тыс аймақтарға
қоныс аударуын тоқтату шараларын жүргiзу тапсырылсын; бұл Дайындау
комитетiнен қалған 400 мың пұт астықты (рұқсат етiлген бiр мың пұт астықтың
есебiнен) март айында таратып берiлуге мiндеттелiп, босатылған азық-түлiк
жәрдемiнiң тұрғындарға тез жеткiзiлуiн қамтамасыз ете отырып, қоныс
аударғандар мен ашаршылыққа ұшырағандарға көмек көрсету шараларын
ұйымдастырылуын шұғыл өрiстету; өнеркәсiп және ауыл шаруашылықтарын кулак,
байшыл бүлдiргi элементтерден тазарта отырып, сонымен бiр мезгiлде, қоныс
аударған қазақтарды Қазақстандағы өндiрiстiк кәсiпорындарға, совхоздарға,
МТС-терге, құрылыс және өзге де маусымдық жұмыстарға (ағаш дайындау,
далалық жұмыстар және т.б.), осымен қатар, балық аулау кәсiпшiлiктерiне де
кеңiнен тарату шараларын ұйымдастыру тапсырылсын.
3. Үстiмiздегi жылы бөлiнген қаржыны бiрыңғай қоныс аударушылардың
орналасуына және олардың өнеркәсiп және өзге де кәсiпорындарға жақын
орнығуға жұмсауға, қаржының қалғанын жаңадан түрлi поселкiлердi сала берудi
тоқтатып, қалған қоныс аударушыларды бұрынғы мекен-жайларына орналастыра
отырып, олардың мал және өзге де өндiрiстiк құрал-жабдықтарын сатып алуына
жұмсауға бағыттау үшiн, қазақтарды отырықшыландыру жоспары қайта қаралсын.
4. Қазақстан өлкелiк комитетiне бiр айдың iшiнде орталық Комитетке
қоныс аударған қазақтардың одан әрi орналастырылуын қарастырған шаралардың
жоспарын және осы мерзiмде Қазақстандағы мал шаруашылығын дамыту туралы
жете зерттелген жоспары (Өлкедегi мал өсiретiн совхозды қырсыздықтан орын
алып, малдың шығынға ұшырап отыруына байланысты) тапсыру мiндеттелсiн.
5. СССР Халық шаруашылығының есебiнiң Орталық басқармасына үстiмiздегi
жылы негiзгi қазақ аудандарындағы халықтың санағын алуға, шаруашылық
жағдайларының есебiн жүргiзуге және сонымен қатар, егiн шығындылығын
тексеру комиссиясымен бiрiге отырып, көктемгi егiс науқанынан кейiнгi осы
аудандардағы егiстiк алқабының есебiн алуға ұсыныс жасалсын. [6, 28-38].
Т.Рысқұлов.
Осы хат секiлдi, ашаршылық жылының ащы шындығын айтып Ғ.Мүсiрепов
бастаған бiр топ адамның да Сталинге ресми хат жолдағаны белгiлi. Әйгiлi
„Бесеудiң хаты” деген атпен жат аузында жүргенi болмаса, хат Қазақстан
Райкомынан аспай, архив шаңына көмiлiп қалған. Жариялау кезiнде бұл хат
жарық көруге тиiс. Сондай-ақ, Ә.Жангелдин де Орталық Комитетке хат жазған
деген сөз бар. Анық-қанығы белгiсiз.
„Сталинге хатқа” байланысты айтарымыз, пьеса хат iзiмен жазылды.
Бiрақ, көшiрме емес, тарихи шындықтың көркемдiк шындыққа ұласуы. Жалпы,
Т.Рысқұлов Сталинге ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz