Банктік қызмет көрсету туралы
КІРІСПЕ
1 Тарау. Банктік қызмет көрсетуді ұйымдастырудың теориялық
негізі
1.1 Банктік қызмет түсінігі, мәні мен түрлері
1.2 Банктің дәстүрлі қызметтері мен операцияларын ұйымдастыру
1.3 Банктің дәстүрлі емес қызмет көрсетуіне сипаттама
2 Тарау. “Қазақстанның Халық Банкі” Ашық Акционерлік
Қоғамының банктік қызмет көрсетулер жағдайына талдау
2.1 Халық Банкінің банктік қызметіне жалпы сипаттама
2.2 Дәстүрлі қызмет көрсету жағдайына экономикалық талдау
2.3 Дәстүрлі емес қызмет көрсету түрлері бойынша нәтижелерді талдау
3 Тарау. Банктік қызмет көрсетулерді дамыту мәселелері
3.1 Халық Банктің қызмет көрсетулерін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
1 Тарау. Банктік қызмет көрсетуді ұйымдастырудың теориялық
негізі
1.1 Банктік қызмет түсінігі, мәні мен түрлері
1.2 Банктің дәстүрлі қызметтері мен операцияларын ұйымдастыру
1.3 Банктің дәстүрлі емес қызмет көрсетуіне сипаттама
2 Тарау. “Қазақстанның Халық Банкі” Ашық Акционерлік
Қоғамының банктік қызмет көрсетулер жағдайына талдау
2.1 Халық Банкінің банктік қызметіне жалпы сипаттама
2.2 Дәстүрлі қызмет көрсету жағдайына экономикалық талдау
2.3 Дәстүрлі емес қызмет көрсету түрлері бойынша нәтижелерді талдау
3 Тарау. Банктік қызмет көрсетулерді дамыту мәселелері
3.1 Халық Банктің қызмет көрсетулерін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір әрекеттерді орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Банктің негізгі дәстүрлі қызметтеріне салымдар тарту мен қағаздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде банктер банк қызметтерінің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде әр банк бәсекелестік артықшылыты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі - бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Екінші деңгейлі банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады. Осы айтылған несиелік есеп айырысу және басқа да барлық қаржылық операциялары бойынша дипломдық жұмыста «Қазақстанның Халық Банкің Акционерлік Қоғамын мысалға ала отырып талдау жасалынады.
«Қазақстан Халық Банкің Акционерлік Қоғамы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес өзіндік балансы бар, жеке мүліктері және өз міндеттері бар заңды тұлға болып табылады. Банк өз мүліктеріне және міндеттеріне жауап береді, бірақ акционерлер міндеттеріне жауапты болып табылмайды.
«Қазақстан Халық Банкің Акционерлік Қоғамындағы банктік қызмет көрсетулерді негізгі мақсат – заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын тарту және орналастыру, клиенттерге несиелік есеп айырысу қызметін көрсету, сондай-ақ заңға қарсы келмейтін басқа да банктік операцияларды жүзеге асыру.
Банктің негізгі дәстүрлі қызметтеріне салымдар тарту мен қағаздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде банктер банк қызметтерінің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде әр банк бәсекелестік артықшылыты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі - бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Екінші деңгейлі банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады. Осы айтылған несиелік есеп айырысу және басқа да барлық қаржылық операциялары бойынша дипломдық жұмыста «Қазақстанның Халық Банкің Акционерлік Қоғамын мысалға ала отырып талдау жасалынады.
«Қазақстан Халық Банкің Акционерлік Қоғамы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес өзіндік балансы бар, жеке мүліктері және өз міндеттері бар заңды тұлға болып табылады. Банк өз мүліктеріне және міндеттеріне жауап береді, бірақ акционерлер міндеттеріне жауапты болып табылмайды.
«Қазақстан Халық Банкің Акционерлік Қоғамындағы банктік қызмет көрсетулерді негізгі мақсат – заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын тарту және орналастыру, клиенттерге несиелік есеп айырысу қызметін көрсету, сондай-ақ заңға қарсы келмейтін басқа да банктік операцияларды жүзеге асыру.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Тарау. Банктік қызмет көрсетуді ұйымдастырудың теориялық
негізі
1. Банктік қызмет түсінігі, мәні мен түрлері
2. Банктің дәстүрлі қызметтері мен операцияларын ұйымдастыру
3. Банктің дәстүрлі емес қызмет көрсетуіне сипаттама
2 Тарау. “Қазақстанның Халық Банкі” Ашық Акционерлік
Қоғамының банктік қызмет көрсетулер жағдайына талдау
1. Халық Банкінің банктік қызметіне жалпы сипаттама
2. Дәстүрлі қызмет көрсету жағдайына экономикалық талдау
3. Дәстүрлі емес қызмет көрсету түрлері бойынша нәтижелерді
талдау
3 Тарау. Банктік қызмет көрсетулерді дамыту мәселелері
3.1 Халық Банктің қызмет көрсетулерін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір әрекеттерді
орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай да
бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Банктің негізгі дәстүрлі қызметтеріне салымдар тарту мен қағаздар беру
жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар бойынша
пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік
өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде банктер банк қызметтерінің барлық аспектілерін түгелдей
қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде әр банк бәсекелестік
артықшылыты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен
қатаң түрде белгілі - бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға
тырысады.
Екінші деңгейлі банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық
қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және
қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады. Осы айтылған несиелік
есеп айырысу және басқа да барлық қаржылық операциялары бойынша дипломдық
жұмыста Қазақстанның Халық Банкің Акционерлік Қоғамын мысалға ала отырып
талдау жасалынады.
Қазақстан Халық Банкің Акционерлік Қоғамы Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес өзіндік балансы бар, жеке мүліктері және өз міндеттері бар заңды
тұлға болып табылады. Банк өз мүліктеріне және міндеттеріне жауап береді,
бірақ акционерлер міндеттеріне жауапты болып табылмайды.
Қазақстан Халық Банкің Акционерлік Қоғамындағы банктік қызмет
көрсетулерді негізгі мақсат – заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша
қаражаттарын тарту және орналастыру, клиенттерге несиелік есеп айырысу
қызметін көрсету, сондай-ақ заңға қарсы келмейтін басқа да банктік
операцияларды жүзеге асыру.
Банк республикадағы кәсіпкерлікті дамытуда және қолдауда үлкен көлемде
салым салуда Банктен қарыз алушылар болып еліміздегі 4000-ға жуық
кәсіпорындар табылады, олардың ішіндегі ең бастылары өндірістік
кәсіпорындары, ауыл шаруашылық өндірушілері, көтерме және жеке сауда
кәсіпорындары, мемлекеттік ұйымдар.
Банк клиенттері болып ірі ұлттық компаниялары табылады, оларға ННК
Қазақойл, ТНК ҚазТрансОйл, ҚазТрансГаз Жабық Акционерлік Қоғамы,
Казахмысң корпорациясы, Қазақстан Темір Жолың РМК және тағы басқалары
жатады.
Бүгінгі таңда жеке тұлғаларға ұсынылатын несиеге деген сұраныс өте
жоғары, оның басты себебі несие халықтың ақша қаражаттарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Халықта банктік қызмет көрсетуді жандандырудың мәні – мүмкін болатын
ең төменгі шығын негізінде максималдық нәтиже алуға жағдай жасау және
банктік қызмет көрсетуде банк клиенттердің талаптары мен сұраныстарын
қанағаттандыру, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсетудің сапасын арттыру
сондай-ақ банктік қызмет көрсету құнын қалыпты деңгейде ұстау болып
табылады.
Дүниежүзінде қазіргі уақытта Қазақстанның Халық Банкі несиелік-
сараптау қызметімен терең айналысатын алдыңғы қатарлы шетел банктерімен
тығыз қарым-қатынаста бірлесіп қызмет атқаруда. Халық Банкі үшін несие
желісі келесідей банктерде ашылған: Дойче Банк (Германия), Коммерц Банк
(Германия), Дрезден Банк (Германия), Bank One (АҚШ), UBS (Швейцария),
Чехославская Обходни Банк (Чехия). Халық Банкінің ең ірі серіктестері болып
Германия мемлекетінің банктері болып табылады. Сонымен қатар Қазақстан
Халық Банкі Америкалық және Еуропалық алдыңғы қатарлы қаржы институттарымен
тығыз қарым - қатынаста.
Дипломдық жұмыстың неізгі мақсаты Қазақстанның Халық Банкің
Акционерлік Қоғамының Астаналық Аймақтық филиалындағы банктік қызмет
түрлеріне жан-жақты талдау жасау.
Осы мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесідей міндеттер қойылды:
( банктік қызмет көрсетудің сапасын арттыру;
( халыққа көрсетілген жаңа банктік қызмет түрлерін қалыптастыру;
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып нормативтік
актілер және Ұлттық Банктің бекіткен қаулысы, қазақстандық экономика
ғалымдарының ғылыми еңбектері, Қазақстан Халық Банкің Акционерлік
Қоғамының Астаналық Аймақтық Филиалындағы банктік қызмет көрсету ережелері
болып табылады.
1 Тарау. Банктік қызмет көрсетуді ұйымдастырудың теориялық негізі
1. Банктік қызмет түсінігі, мәні мен түрлері
Екінші деңгейдегі банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептеу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу,сату мен оларды сақтау және
басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді.
Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғаласын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
Қазіргі екінші деңгейлі банктер қаржы делдалы ретінде ақша
капиталын салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп,
маңызды халық шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге
бөлу және қайта бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік
қажеттілігіне байланысты шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын
өзгертуге мүмкіндік туғызады.
Қазіргі таңда, екінші деңгейлі банктер клиенттерге көрсететін
қызмет түрлерін үнемі дамытуда және көптеген жаңа түрлерін меңгеруде.
Екінші деңгейлі банктердің негізгі атқаратын қызметтері:
( ақша қаражаттарын шоғырландыру және тарту;
( несие беру;
( шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын
жүргізу;
( төлем құралдарын шығару;
( бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды
ұйымдастыру;
( сенімхат бойынша клиенттердің мүлкін басқару ( яғни,
траст операцияларын жүргізу );
( клиенттерге кеңес беру;
Уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, оны капиталға айналдыру-
банктердің ежелден атқаратын қызметтерінің бірі. Заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос ақшасын банкке тарту, бір жағынан, олардың иесіне
процент түрінде табыс әкелуге, ал екінші жағынан банктің несие
операцияларын жүргізуіне негіз қалайды. Шоғырланған жинақ ақша әр түрлі
экономикалық әлеуметтік қажеттіктерге жұмсалуы мүмкін. Тек банктің
делдалдық етуімен ақша қаражаты жинақталып, кейін ол капиталға айналады.
Екінші деңгейлі банктердің атқаратын келесі қызметі- несие беруде
делдал болу. Бос ақша қаражат иесі мен қарыз алушының арасында тікелей
несие қатынастарының туындауына кедергі болатын жәйттер: ұсынатын капитал
көлемінің қарызға қажетті көлемге сай келмеуі, капиталдың айналыста босау
мерзімдерінің қарыздарға қажет мерзімге сай келмеуі. Сондай-ақ қарыздардың
төлем қабілетсіздік қаупі капитал иесі мен оны қарызға алушының арасында
тікелей несиелік байланыс болуын қиындатады. Капитал иесі қарыздардың
қаржылық жағдайы туралы хабардар болмауы да мүмкін. Екінші деңгейлі
банктер қарыз беруші мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдал ретінде
осы кедергілерді жояды. Банктік несие экономиканың әр түрлі секторларына
беріліп, өндірістің кеңеюін қамтамасыз етеді.
Ұйымдасқан және жұмысы қалыптасқан есеп айырысу жүйесінің тұрақты
экономика болуы мүмкін емес. Сондықтан есеп және төлем жұмыстарын
жүргізуде банктердің рөлі зор. Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысудың
негізгі бөлігі қолма-қол ақшасыз жүреді. Банктер делдал ретінде
клиенттердің тапсырысы бойынша шотқа ақша қабылдап, ақшаның түсуін және
берілуін есептейді.
Инфрақұрылымды жеткілікті дәрежеде дамыған мемлекеттердің төлем
жүйесінің тиімді қызмет істеуі есеп айырысу технологиясы-ның үнемі
жетілдірілуін талап етеді. Сондықтан, бұл елдерде есеп айырысудың әр түрлі
жүйесі құрылуда. Мысалы, есеп айырысуға қатысушы банктердің арасындағы
клиринг жүйесі немесе Жиро жүйесі. Сондай-ақ, банктер арасында өзара
келісім бойынша корреспонденттік шоттар ашылғанда есеп айырысу
корреспондент-банктер арқылы да жүргізіледі. Банктерде төлемді
орталықтандыру айналыс шығындарын азайтуды, ал есеп айырысуды жеделдету
үшін және төлемдердің сенімділігін арттыру үшін қазіргі кезде есептесудің
электрондық жүйесі енгізілуде.
Екінші деңгейлі банктердің ерекше қызметі төлем құралдарын шығару
арқылы айналымдағы ақшаны көбейту немесе азайту. Төлем құралдарын шығару
олардың депозиттік және несиелік қызметтеріне тікелей байланысты. Депозит
екі түрлі жолмен: клиенттің банкке ақша салуы арқылы немесе қарыздарға
банктің несие беруі арқылы жүргізіледі. Бұл операциялар айналымдағы ақща
массасының көлеміне әр түрлі әсер етеді.
Дегенімен банк өзінің қызметі барысында ақша шығарумен қатар ақшаның
едәуір бөлігін жоюменң де айналысады. Бұл, біріншіден, клиент банктегі
шотынан қолма-қол ақша алғанда (бірақ жалпы ақша массасы өзгермейді),
екіншіден, несиені қайтарғанда депозиттік шоттан шығарылады. Бұл жағдайда
жалпы ақша массасы кемиді. Дәл осындай нәтиже банктер бағалы қағаздарды
сатқанда алынады- ақша салушылардың шотындағы салым (депозит) сомасы және
шаруашылықтағы төлем қаражаты-ның массасы да азаяды.
Екінші деңгейлі банктің депозиттері ( сонымен бірге ақша массасын )
ұлғайту немесе кеміту мүмкіндігін орталық банктер міндетті резервтер жүйесі
арқылы несие динамикасын басқаруда кеңінен пайдаланады. Банктердің
резервтерін қысқартып, қорытындысында орталық банк депозиттердің қысқарту
реакциясын тудырса, ал резервтерді ұлғайту депозиттердің өсуін
ынталандырады. Бірақ экономикаға айналымдағы шамадан тыс ақша емес, оның
үйлесімді шамасы қажет. Сондықтан екінші деңгейлі банктер орталық банк
бекіткен шама шектеуімен
( міндетті резервтер шегінде) әрекет етеді.
Екінші деңгейлі банктер акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып және орналастырып эмиссиялық-құрылтайшылық қызмет
атқарады. Банктердің жинақтарды өндірістік мақсатқа жұмсайтын мүмкіндігі
бар. Сөйтіп бағалы қағаздар нарығы несие жүйесін толықтырып, әрі онымен
тығыз байланыста жұмыс істейді. Ұзақ мерзімді инвестиция тарту мақсатында
кәсіпорындар акция және облигациялар шығарады. Бұл жағдайда кәсіпорындардың
тапсырмасы бойынша банктер бағалы қағаздардың көлемін, шығару жағдайы мен
эмиссия мерзімін анықтауды, олардың типін таңдауда, сондай-ақ оларды
орналастыру және екінші рет айналысқа түсіру міндетін өзіне алады.
Шығарылған бағалы қағаздарды сатып алуға кепілдік береді. Ол үшін бағалы
қағаздарды өз есебінен сатып алуды- сатуды ұйымдастырады немесе сатып
алушыларға қарыз береді.
Сол сияқты банктер мемлекеттік облигацияларды белсенді түрде сатып
алады және оларға жазылу операцияларын жүргізеді. Мемлекеттік
облигацияларды қайта сатуда делдал ретінде екінші нарық ұйымдастырады. Бұл
нарықтағы операцияларды сату курсы мен сатып алу курсының айырмасынан
түсетін аса көп пайданы өзіне алып, оларды аса ірі банктер тобы
монополиялды түрде жұргізеді.
Банктер сенімхат бойынша клиенттердің мүмкін басқару қызметін де
атқарады. Жеке тұлғаларға: осы қызметті атқаруға құқығынан айырылғандардың
( бойдақ жесірлердің, жасы толмағандардың ) мүлкін уақытша басқару
ізбасарларының мүддесі үшін қайтыс болған адамның мүлкін басқару; пайда
табу мақсатымен капиталды басқару ( ақшаны акцияға, қозғалмайтын мүлікке
салу); құндылықтарды сейфте сақтау және т.б.қызметтер көрсетеді. Ал
компанияларға көрсететін қызметтері бұл аталғандар-
дан өзгеше: банктің облигациялар бойынша кепілші болуы; нарыққа шығарылған
акцияларды және трансфертті тіркеу үшін
( яғни атаулы акция бойынша иелік құқын басқаға беру ) өкіл болуы;
корпорацияның зейнетақы қорының қаржысын басқарушы болуы және т.б.
қызметтер атқаруы мүмкін.
Банк бұл қызметтерді формалды клиенттердің өкілі ретінде атқарғанмен,
шын мәнінде сенімхатпен қызмет көрсетудің нәтижесінде ол көптеген капиталды
қадағалауға және экономика-
лық мағлұматтарды өзіне жинақтауға мүмкіндік алады. Мысалы, бағалы
қағаздарды және трансфертті тіркеу үщін өкіл ретінде қатысып, банктер
акционерлер мен бақылау қызметін бөлу туралы құпия мағлұматтарға ие болады.
Экономикалық мағлұматтарды өзіне жинақтауы банктердің клиенттерге
кеңес беруге мұмкіндік туғызады. Банктер кәсіпорын-ның қаржылық қызметіне,
бухгалтерлік есебіне талдау жүргізіп, дамуының стратагиясын бағалаумен және
табысты ұлғайту мүмкіндігін анықтаумен шұғылданады. Банктер клиенттің жаңа
акциялар шығару болашағын және оларды нақты орналастыруды қарастырады.
Банктер төмендегідей кеңес береді: шот ашу, есеп – несиелік және
кассалық қызмет көрсетуден бастап, ақша және тауар нарықтарында операциялар
жүргізуге дейін нұсқау береді.
Екінші деңгейлі банктердің кеңес беру қызметін төмендегідей
топтастыруға болады:
( несиелеу және есеп айырысу ісі бойынша ақша нарығын-
дағы конъюнктура, проценттік мөлшердің қозғалысы, несиелеудің жағдайы
және формасы туралы хабар, несие-есептік қызмет көрсету үшін әр түрлі
мәмілелер бойыншанұсқау беру, қолма – қол ақшасыз есептеуді талдау, оны
жетілдіру жолдарын зерттеу;
( бағалы қағаздарды шығару және олармен операция жүргізу
бойынша – бағалы қағаздар нарығы конъюнктурасы, олардың бағасының өзгеруі,
бағалы қағаздардың эмитенттері бағалы қағаздарды шығару тәртібі және оларды
айналыс ережесі туралы хабар;
( күрделі қаржы беру бойынша – құрылыс қызметі нарығы-
ның конъюнктурасы, құрылыс материалдарының бағасы мен әр түрлі құрылыс –
монтаж ( құрастыру ) жұмыстары-ның таривтері, күрделі қаржының экономикалық
тиімділі-гін есептеу туралы анықтама.
Соңғы кездері екенші деңгейлі банктермен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшейе түсуде. Бәсеке банктер-
дің жаңа қызмет түрлерін іздестіруге, клиенттерге ұсынатын қызмет түрлерін
өсіруге және қызмет көрсету нарығындағы өз орнын нығайту үшін олар
банктерге тән емес операцияларды батыл меңгеріп, сайып келгенде банктердің
экономикадағы рөлі артуда.
Банктердің экономикадағы маңызын олардың атқаратын операциялары
анықтайды. Екінші деңгейлі банктердің операция-
лары негізінен мына топтарға бөлінеді: пассив ( қаражат тарту );
актив ( қаражатты орналастыру ); коммисиялық делдалдық
( клиенттің тапсырысы бойынша коммисиялық ақылы ) және сенімді операциялар.
Банктің жинақтаған ресурстарын табыс табу және өтімділігін қамтамасыз
ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды.
Несие есептеу операциялары – ол банктің емес ресурстарын орналастыру
қызметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі осы
операцияларды жүргізуден түседі.
Екінші деңгейлі банктің клиенттеріне беретін қарызын біраз белгілерге
байланыста топтастыруға болады:
- борышқордың типіне байланысты- кәсіпорынға, үкіметке, және
жергілікті үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін қарыз;
- пайдаланатын мерзіміне байланысты- қысқа мерзімді
( 1 жылға дейін ), орта мерзімді ( 1 жылдан 5 жылға дейін ), ұзақ мерзімді
( 5 жылдан жоғары );
- қызмет көрсету ортасына байланысты- өндіріс аясына
берілген қарыз және айналыс аясына берілген қарыз;
- борышқордың қай салаға тиістілігіне қарай- өнеркәсіпке,
саудаға, ауыл шаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
- қамтамасыз етілуі бойынша- кепілді, қорғаулы, қауіпсіз
және қамтамасыз етілмеген ( бланктік );
- өтеу тәсіліне қарай- бір уақытта және бөлік- бөлікпен
өтілетін қарыз.
Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері ( қағи-далары )
сақталғанда ғана береді: қамтамасыздық, қайтарымды-
лық, мерзімділік, төлемділік және мақсаттылық.
Көптеген мемлекеттерде қарыз белгілі бір несиелік шектеумен
( лимит ) несие линиясын ашумен беріледі. Мысалы, АҚШ-та, Германияда,
Голландияда борышқорға ашылатын контокорренттік шот бойынша лимит бекіту
формасы кең тараған. Контокоррент-
тік шот деген несиелік шотпен ағымдағы ( есептеу ) шоттың біріктірілуі.
Бұл шот бойынша дебеттік сальдо ( қалдық ) клиент-
ке несие беруді көрсетсе, ал кредиттік сальдо шотта өзінің қаража-
ты бар екенін көрсетеді. Несиенің бұл түрі қысқа мерзімді ағымдағы
қажеттілікке беріледі.
Ал кейбір мемлекеттердің ( Канада, Ұлыбритания ) банктері несиені
шектеуді овердрафтң бойынша жүргізеді. Овердрафтң -
клиентке чек бойынша банктің қысқа мерзімді несие беруі немесе оның банкке
берген шоттарын ағымдағы шотындағы қалдықтан артық болса да, бекітілген
лимит шегінде банктің төлеуі. Нәтиже-
сінде ағымдағы шотта дебеттік қалдық қалады. Овердрафтың жоғары сомасы
ағымдағы шот ашылғанда шартпен анықталады. Несиелеудің бұл формасы –
конкоррентті шотпен берілетін несиенің түрі. Ол – клиенттің ағымдағы есеп
айырысуына қаражат жетіспестігін қанағаттандыруға берілетін несие. Несие
үшін ақы жұмсалған нақты қарыз бойынша алынады.
Банктік несиелеуді ұйымдастырудың келесі бір түрі – несиелік шотты
пайдалану арқылы несие беру. Бұл жағдайда берілетін несие сомасы несиелік
шоттың дебетіне клиенттің ағымдағы ( есептеу ) шотының кредитіне
аударылады. Есеп – төлем құжаттары борышқордың несиелік шотынан тікелей
төленуі мүмкін.
Ағылшын және Швейцария банктерінің тәжірибесінде банк топтарының
көлемді сома беретін индикаттық несие формасы қолданылады. Бұл жағдайда
қатысушы – банктің біреуі басқару-
шы және төлеушінің өкілі қызметін атқарады. Германия мен Жапонияда
консорциумдық несие де кең дамуда. Ол индикаттық несиеден екі және одан да
көп несте беруді ұйымдастырушысы және басқарушысы болуымен ерекшеленеді.
Консорциумдық несие әдетте өте ірі сомаға ( 30 млн. АҚШ. долл. жоғ. )
беріледі. Бұндай қарыз несие көлемін ұлғайтып, банктің несиелік қауіпін
төмендетеді. Келісімде несие өнімінің, басқарушының және басқа да несие
беруші мен борышқордың құқы мен міндеттері көрсетіле-
ді.
Банктердің несие беру операциялары тобына факторинг және лизинг
операциялары да кіреді.
1. 2 Банктің қызметтері мен операциялары
Екінші деңгейлі банктер кәсіпорындарға және өз клиенттеріне тікелей
қызмет көрсетеді. Екінші деңгейлі банктер банктік жүйеде негізгі звено
болып табылады. Екінші деңгейлі банктер меншік нысанына тәуелсіз
экономиканың дербес субъектісі болып табылады. Екінші деңгейлі банктердің
негізгі мақсаты максималды пайда табу. Банк заңдарына сәйкес, банк – жеке
және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын өздеріне жинақтауға,
клиенттеодің тапсырысы бойынша есеп айырысу операцияларын жүргізуге құқылы
несиелі ұйым. Сол себепті шектеулі қаржылық операцияларды жүргізетін
банктік емес арнайы несиелік кәсіпорын-
дардан ерекшеліге екінші деңгейлі банктер өз клиенттеріне кешенді қызмет
көрсетуінде, сондай – ақ несиелік кәсіпорындар тек арнайы банктік
операцияларды жүзеге асырады. Сонымен, екінші деңгейлі банктер қаржылық
шаруашылықтағы уақытша бос ақша қаражат-
тарын өзіне тарта отырып осы тартылған қаражаттар есебінен ұйымдардың,
кәсіпорындардың және халықтың ақша қаражаттары-
на деген қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Екінші деңгейлі банктер өз клиенттеріне ( заңды және жеке тұлғаларына
) кең көлемде операциялар мен қызмет көрсету түрлерін ұсынады. Әмбебап
тұрпаттағы екінші деңгейлі банктер халықтардың, фирмалардың, кәсіпорындар
мен ұйымдардың ақша қаражаттарын шоғырландыру, несие ресурстарын
орналастыру клиенттерге әр түрлі банктік операциялармен қызмет көрсетулерді
ұсынады. Екінші деңгейлі банктердің барлық операцияларын үш топқа бөліп
қарастыруға болады:
Екінші деңгейлі банк операцияларының негізгі құрылымы
1 Кесте
Пассив операциялары – олар өз қарауына әр түрлі салымдарды тартып,
басқа банктердне несие алып, өзінің бағалы қағаздарын шығарып және сол
сияқты басқа да қаражат тарту операцияларын жүргізіп, банк қорын құру және
оны ұлғайту операциялары. Олар банк балансының пассивінде көрсетеді.
Пассивті операциялары тарихи дәстүр бойынша активті операцияларына
қарағанда алдымен жүргізіледі, себебі активті операцияларын жүргізу үшін
белгілі бір қор мөлшері қажет.
Пассивті операцияларына мыналар жатады:
( салым қабылдау ( депозиттер );
( клиенттерге шоттар ( оның ішінде корреспондент – банктер-
ге) ашу және оларды жүргізу;
( өзінің бағалы қағаздарын шығару ( облигация, вексель,
депозиттік және жинақ сертификаттары );
( банк аралық несие алу, оның ішінде орталықтанған несие
ресурстарынан;
( репо операциялары;
( еуровалюталық несие алу;
Салым ( депозит ) – ол белгілі бір шартпен иесінің банкке сақтауға
салған ақша қаражаты. Ол қолма – қол ақша немесе қолма – қол емес
формасында, ұлттық немесе шетел валютасында салынуы мүмкін.
Ақша қаражаттарын салымға тарту депозиттік сперациялар деп аталады.
Банктер үшін депозит олардың пассив операцияларының басты түрі, сондықтан
ол активтітік несие операцияларын жүргізудің негізгі ресурсы.
Салымдар әр түрлі белгілерге байланысты жіктеледі. Салушы –
сына қарай депозиттер жеке және заңды тұлғалардың депозиттері болып
бөлінеді. Банктен алу мерзіміне қарай мерзімді және талап бойынша алынатын
депозиттер болып та бөлінеді. Талап бойынша- алынатын депозиттерге қаражат
толық немесе бөлшектеп салынып және иесіне талабы бойынша дәл сол сияқты
жолмен алынады. Бұл депозиттер клиент ашқан әр түрлі шоттарда орналастырып,
қолма- қол ақша және қолма – қолсыз ақшасыз айырысуға алынуы мүмкін.
Талап бойынша алынатын салымдарда есептесу, ағымдағы және бюджеттік
шоттарда белгілі бір мақсатқа жұмсалатын корреспон –
денттік шоттарда басқа банктермен есептесуге арналған қаражат сақталады.
Салымның бұл түрі негізінен тұрақсыз, себебі клиенттер өз шоттарындағы
қаражат үнемі пайдаланатындықтан, ондағы қалдық мөлшері әркез өзгеріп
отырады. Сондықтан банктер бұл шоттар бойынша проценттік өсім төлемейді.
Салымдарды өзіне тарту үшін бәсекелестік жағдайында екінші деңгейлі банктер
клиенттерді тарту және талап бойынша алынатын салымдарды ұлғайтуды
ынталандыру мақсатында шот иелеріне қосымша қызмет көрсетіп, сондай – ақ,
олардың сапасын арттыруға ұмтылады. Ақымдағы шот иелері өз қаражатын чек
кітапшаларымен немесе несие карточкаларымен алады ( атаулы ақша құжаты ).
Мерзімді салымдар – ол салыну мерзімі және проценттік өсім төлеу
мөлшері анық көрсетілген депозиттік шотқа салынған ақша қаражаты. Төлем
мөлшері салымның көлемі мен мерзіміне байланысты анықталады. Егер мерзімді
салым иесі салымын кесілген мерзімнен бұрын пайдаланғысы келсе, онда салым
бойынша төленетін процент мөлшері кемиді. Мерзімді салымдар ұзақ мерзімге
салынатындықтан, олар тұрақты ақша қаражаты. Сондықтан банктер
салымшылардың қаражатын ұзақ уақыт пайдалануға мүикіндік алады.
Мерзімді салымның бір түрі – депозиттік сертификат. Бірінші рет ондай
куәлікті айналымға 1961 жылы АҚШ банктерінің бірі енгізді. Шот иесіне өтеу
мерзімі және төленетін проценттік мөлшер көрсетілген ерекше атаулы куәлік (
сертификат ) беріледі. Депозиттік сертификат белгілі бір ірі соманы банкке
салғандағы берілетін жазбаша куәлік. Онда банктің міндетті түрде сертификат-
ты кері сатып алу мерзімі және төлейтін өсім ақысы көрсетіледі. Депозиттік
сертификат тек заңды тұлғаларға беріледі. Ол атаулы және атаусыз ( яғни
иесі ұсынушы ) болуы мүмкін. Бұл куәлікті шартта көрсетілген мерзімге
немесе талап бойынша берілетін етіп банктер шығарады.
Жеке тұлғаларға банктегі салымдарын алу үшін жинақ сертифи-катын
немесе кітапша береді. Кітапша белгілі бір мерзімге және тплап бойынша
алуға да беріледі. Банктің ресурсында халықтың жинақ салымдары маңызды рөл
атқарады. Жинаққа сома толық немесе бөлшектелініп салынады, кейін
жинақталған сома бірден немесе бөлшектелініп алынуы мүмкін. Салушыға
жинақты куәландаратын жинақ кітапшасы беріледі. Бұл салым түрі өнеркәсібі
дамыған елдерде кең тараған. Әдетте жинақ шотынан қолма – қол ақшасыз
көлемдер жүргізіледі. Клиенттердің тапсырысы бойынша банк оның жинақ
шотынан злектроэнегияны, телефонды және газды пайдаланғаны, газетке
жазылғаны үшін, оқушылардың мектептегі тамақтануына және т. б. қызметтерге
төлем аударады. Сондай – ақ, бұл салымдар белгілі бір мақсатты уақытта алу
үшін, мысалы, демалысқа, туған күнге, жаңа жылдық мерекеге арнап салынады.
Сонымен депозиттер – екінші деңгейлі банктер ресурстарының маңызды
көзі. Банктегі оның құрылымы ақша нарығындағы конъюнктураға қарай әрдайым
өзгеріп тұрады. Дегенмен банк ресурстарын қалыптастырудың бұл көзіне біраз
кемшіліктер де тән. Банк клиенттерден қаражат тартқанда едәуір материалдық
және ақша шығындарына тап болады. Одан басқа салымға қаражат тарту көп
жағдайда банкке емес, клиентке ( салымшыға ) байланысты. Сондықтан несие
ресурстары нарығындағы банктер арасындағы бәсекелестік оларды депозит
тартуға мүмкіндік беретін қызмет түрлерін дамытатын шараларды жүргізуге
мәжбүр етеді.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер қосымша ақша қаражатын тарту
үшін басқа несие мекемелері жинақтаған ақша қаражаты сатылатын банкаралық
несие ресурстары нарығының мүмкіндігін пайдаланады. Банкаралық несие
корреспонденттік қатынастар шеңберінде беріледі, яғни бір банк басқа банкте
бір – бірінің тапсырысы бойынша төлем және есептеу операцияларын жүргізу
үшін корреспонденттік шот ашады. Банкаралық несиені тарту тікелей сөйлесу
арқылы, не болмаса қаржы делдалдары арқылы жүзеге асырады. Егер банктер
өзара банкаралық несие туралы келіссе, онда ол келісім арнаулы шартпен
рәсімденеді. Бұл келісім-
дердің басым көпшілігі бір мерзімге жасалады.
Екінші деңгейлі банктердің пассив операцияларына олардың орталықтанған
несие ресурстарынан несие алуы жатады. Орталық банк екінші деңгейлі
банктерге несиені жарыс ( конкурс ) негізінде қайта қаржыландыру ретінде,
сондай – ақ ломбардтық несие формасында береді.
Екінші деңгейлі банктердің қаражат тартуының келесі бір әдәсі- кері
сатып алу келісімі немесе репо операциясы. Бұл келісім банк пен фирма
арасында немесе мемлекеттік бағалы қағаздар сатушы – ларымен ( дилерлермен
) жасалады. Егер фирма қолма – қол ақшаның ірі сомасын өте қысқа мерзімге
банкке салғысы келсе, онда ол банктен бағалы қағаздарды сатып алады да,
кейін оларды кері сатып алуы туралы келіседі. Фирма қаражатты келесі күні
қайтаруы мүмкін, онда алатын процент мөлшері депозиттік сертификаттан әлде
қайда төмен болады. Бұндай келісім уақытша бос қаражатты тартудың бір жолы.
Соңғы жылдары екінші деңгейлі банктердің пассив операция – ларының
бірі еуровалюталық несие кең өрістеуде.
Еуровалюталық несие – ол шетел банктерінен еуровалютамен алынатын
несие. Әлемдік қарыз капиталы нарығында басты валюта болып доллар
есептеледі.
Енді екінші деңгейлі банктердің актив операцияларына тоқталайық.
Банктің жинақтаған ресурстарын табыс табу және өтімділігін қамтамсыз
ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды. Актив
операциялары негізінен төрт топқа бөлінеді:
( несие - есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің
несиелік портфелі қалыптасыды;
( инвестициялық операциясы, ол инвестициялық портфельдің
негізін құрайды;
( кассалық және есептеу операциялары – банктің клиенттерге
көрсететін қызметтерінің бірі;
( басқа операциялар.
Несие – есептеу операциялары – ол банктің несие ресурстарын
орналастыру қызметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі
осы операцияларды жүргізуден түседі.
Екінші деңгейлі банктердің клипнттеріне беретін қарызын біраз
белгілерге байланысты топтастыруға болады:
( борышқордың типіне байланысты - кәсіпорынға, үкіметке
және жергілікті үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін
қарыз;
( пайдаланатын мерзіміне байланысты – қысқа мерзімді ( 1
жылға дейін ), орта мерзімді ( 1 жылдан 5 жылға дейін ), ұзақ мерзімді (
5 жылдан жоғары );
( қызмет көрсету ортасына байланысты - өндіріс аясына
берілген қарыз және айналыс аясына берілген қарыз;
( борышқордың салалық қатысысна байланысты - өнеркәсіп-
ке, саудаға, ауыл шаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
( қамтамасыз етілуі бойынша – кепілді, қорғаулы, қауіпсіз
және қамтамасыз етілмеген ( бланктік );
( өтеу тәсіліне қарай бір уақытта және бөлік – бөлікпен
өтілетін қарыз.
Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері ( қағида-
лары ) сақталғанда ғана береді; қамтамасыздық, қайтарымдылық, мерзімділік,
төлемділік және мақсаттылық.
Көптеген мемлекеттерде қарыз белгілі – бір несиелік шектеумен несие
желісін ашумен беріледі. Мысалы, АҚШ-та, Германияда, Голландияда,
Бельгияда, борышқорға ашылатын контокорренттік шот бойынша лимит бекіту
формасы кең тараған. Контокорренттік шот деген несиелік шотпен ағымдағы (
есептесу )
шоттың бріктірілуі. Бұл шот бойынша дебеттік сальдо ( қалдық ) клиентке
несие беруді көрсетсе, ал кредиттік сальдо шотта өзінің қаражаты бар екенін
көрсетеді. Несиенің бұл түрі қысқа мерзімді ағымдағы қажеттілікке беріледі.
Ал кейбір мемлекеттердің ( Ұлыбритания Канада ) банктері несиені
шектеуді овердрафт бойынша жүргізеді. Овердрафт – клиентке чек бойынша
банктің қысқа мерзімді несие беру немесе оның банкке берген шоттарын
ағымдағы шотындағы қалдықтан артық болса да, бекітілген лимит шегінде
банктің төлеуі. Нәтижесінде, ағымдағы шотта дебеттік қалдық қалады.
Овердраф-
тың жоғары сомасы ағымдағы шот ашылғанда шартпен анықталады. Несиелеудің
бұл формасы – контокоррентті шотпен берілетін несиенің түрі. Ол – клиенттің
ағымдағы есеп айырысуына қаражат жетіспестігін қанағаттандыруға берілетін
несие. Несие үшін ақы жұмсалған нақты қарыз бойынша алынады.
Берілетін несиенің көлемі көптеген мемлекеттерде несие желісінің
мөлшерін ( лимит ) бекіту арқылы реттейді. Бұл жағдайда банкпен клиент
арасында келісім бекітіледі, ол бойынша банк борышқорға келісілген мерзім
аралығында белгілі бір сомаға несие беруге міндетті. Несие линиясы бір
жылға ашылады. Келісілген мерзім аралығында борышқор қайтадан келіспей – ақ
және қосымша рәсімдемей – ақ қажет кезде несие алуға мүмкіндік береді.
Әйтседе, егер клиенттің қаржылық жағдайы нашарлап кетсе, онда келісімнің
аяқталуы мерзімне дейін оны жою құқы банкте болады. Несие желісі банк
жоғары сенім көрсеткен бірінші класты борышқорға қолданылады. Келісім
бекітілгенде клиенттің несие линиясы лимитінің 20-30% көлемінде орнын
толтыратын аз қалдық сақтау жағдайы көрсетілген құжат қоса тіркеледі.
Банктік несиелеуді ұйымдастырудың келесі бір түрі – несиелік шотты
пайдалану арқылы несие беру. Бұл жағдайда берілетін несие сомасы несиелік
шоттың дебетінен клиенттің ағымдағы ( есептеу ) шотының кредитіне
аударылады. Есеп – төлем құжаттары борыш –
қордың несиелік шотынан тікелей төленуі мүмкін.
Ағылшын және Швейцария банктерінің тәжірибесінде банк топтарының (
синдикат ) көлемі сома беретін синдикаттың несие формасы қолданылады. Бұл
жағдайда қатысушы банктің біреуі басқарушы және төлеушінің өкілі қызметін
атқарады. Германиямен Жапонияда консорциумдық несие де кең дамуда. Ол
синдикаттық несиеден екі және одан да көп несие беруді ұйымдастырушысы және
басқарушысы болуымен ерекшеленеді. Консорциумдық несие әдетте өте ірі
сомаға ( 30 млн. АҚШ долл. жоғары ) беріледі. Бұндай қарыз несие көлемін
ұлғайтып, банктің несиелік қауіпін төмендетеді. Келісімде несие өкілінің,
басқарушының және басқа несие беруші мен борышқордың құқы мен міндеттері
көрсетіледі.
Банктердің несие беру операциялары тобына факторинг және лизинг
операциялары да кіреді. Факторинг деген, өнімдерді сату процесінде
контрагенттердің арасында туындайтын төленбеген қысқа мерзімді қарыз
тапсырысын банкке сату. Бұл жағдайда банк өнімді сатып алушыдан төлеуді
талап ететін құқыққа ие болады. Сонымен қатар банк клиентінің айналмалы
капиталын несиелеп, оның несиелік тәуекелін өзіне алады.
Қарыз беру мәселесін шешерде банк жеткізушінің несие қабілеттігіне жан
– жақты талдау жүргізеді. Төлей алмау қауіпін банк өзіне алатындықтан, ол
жеткізушіге шоттың жалпы сомасының 80-90% -ын бірден өзі төлеп, ал қалғанын
( резервін ) дебитор қарыздың барлық сомасын өтегеннен кейін ғана
қайтарады. Екінші деңгейлі банктер несиенің осы түрін дамытып, өз операция-
ларын кеңітуге қосымша мүмкіндік алып табысын ұлғайтуға және клиенттерімен
байланысын нығайтуға қол жеткізеді.
Лизинг операциясы деген жалдаушы кәсіпорындардың ұзақ мерзімге
машиналарды, жабдықтарды, қозғалмайтын мүліктерді және негізгі капиталдың
басқа элементтерін жалға бергенде жүргізілетін операциялар. Банктер лизинг
компанияларына несие беру арқылы лизинг операциясына қатысады. Cонымен
қатар банктер жалға беретін машиналар мен құралдарды шығарушы -
шы кәсіпорындарды да несиелеуі мүмкін. Шарт мерзімінің соңында жалдаушы
лизинг объектісін қалған құны бойынша сатып алуына болады. Банк лизинг
операциясын жүргізу арқылы клиенттің төлем қабілетсіздігінен туындайтын
шағын қауіпін төмендетеді. Оған қоса банк жалға берілетін мүлікке
амортизациялық төлемді қосуға құқы бар. Ондай жағдайда сол мүліктен салық
төленбей, ол сома жабдық алуға жұмсалуы мүмкін.
Екінші деңгейлі банктердің келесі маңызды операциясы бағалы
қағаздармен жүргізіледі: банк өз портфелі үшін бағалы қағаздарды ұстаушылар
арасында алғашқы орналастыру, клиенттің тапсырысы бойынша бағалы қағаздарды
сатып алу және сату, бағалы қағаздарды шығаруға қарыз беру. Ондай бағалы
қағаздар жай және артылықшылықты акциялар, облигациялар, мемлекеттік қарыз
міндеттемелері, вексельдер және т. с. с. қағаздар болуы мүмкін. Мысалы,
банктің вексельдермен жүргізетін актив операциялары: есептеу ( дисконттық )
және қайта есептеу операциялары, несие беру, акцепт бойынша операциялар,
инкассациялау, вексельдік кепілдік беру және т. с. с. операциялар.
Банктердің бағалы қағаздарды инвестициялануының басты мақсаты –
дивиденд және процент түрінде қосымша пайда табу. Бағалы қағаздардың
табыстылығы оларды өтеу мерзіміне тікелей байланысты. Бағалы қағаздарды
өтеу мерзімі қысқа болса, оның нарықтық бағасы тұрақты болады. Ал мерзімі
ұзақ болған сайын, бағалы қағаздардың курсы жиі өзгереді. Сондықтан екінші
деңгейлі банктер үшін қысқа мерзімді бағалы қағаздарға ақша жұмсау ұзақ
мерзімді бағалы қағаздарға ақша салудан гөрі тиімділеу.
Екінші деңгейлі банктердің активінің бұрынан қалыптасып және қазіргі
кезде өрістеп келе жатқан негізгі бағыты – несие беру операциясы және
бағалы қағаздармен операция (қор биржасын –
дағы ). Бұл операциялар банк балансының 80% - ын құрайды. Банктер кассалық,
акцептік, шетел валютасымен, қозғалмайтын мүліктермен, сондай – ақ
делдалдық операциялар жүргізіледі. Олар бір – бірімен тығыз байланысты.
Екінші деңгейлі банктер негізінен өзінің капиталымен қызмет жасайды,
сондықтан банк қаражатын несиеге беру және инвестициялау масштабы көбіне
банктің уақытша бос капитал мен жинақтарды тарту қабілетіне байланысты.
Сонымен Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралың Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады;
- ақылы негізде депозиттерді тарту;
- кассалық қызмет көрсету;
- қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік шарттары мен заңды
және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе
иемденушілердің тапсырмалары бойынша капиталдық
жұмсалымдарды қаржыландыру;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын
шығару ( чектерді, вексельдерді, депозиттік сертификаттары, акцияларды
және басқа да қаржылық міндеттемелерді );
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру,
олармен басқа да операцияларды жүргізу;
- клиенттер үшін қаражаттар мен бағалылықтарды сақтан-
дыру бойынша қызметтер ( сейфтік бизнес );
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай – ақ
сату құқынсыз ( форфейтинг );
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операция-
ларды ( қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару );
- бангктік қызмет байланысты кеңес беру қызметін
көрсету;
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру.
Ұлттық банкінің лицензиясы бар болса, банктер басқа да банктік
қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен
операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды
аударуға байланысты қызметтерді көрсету.
Осы операцияларды топтай отырып олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құрауға болады:
1. Уақытша бос ақша қаражаттарды жигақтау. Бұл қызмет түрі-екінші
деңгейлі банктердің алғашқы дәстүрлі – базалық қызметі. Бұл банктің
пассивті меншікті капиталы мен тартылған қаражаттары. Меншік капитал –
банктің несиелік ресурстарының маңызы және ажырамас бөлігі, бірақ ол
оның барлық ресурстарының тек 10% -ын құрайды. Басқа кәсіпорындар мен
салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі
деңгейі болуы мынадай жағдайлармен түсіндіріледі, - біріншіден ,
банктер қаржылық нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа
кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражаттар
саласын депозит түрінде жинақтайды, осы жағдайда оларды тиімді
басқарады, сондай – ақ, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және
пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады. Екіншіден, депозиттерді
мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл салымдарды жаппай кері алу
қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге тартылатын депозиттер
басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде орналастырылған
активтеріне қарағанда, қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және нарықта
оңай өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы бралық міндеттемелер
екінші деңгейлі банктерге меншікті капиталдың таратылған ресурстарға
өзара қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет
етуіне мүмкіндік береді, Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін
бастау үшін қажет. Сонымен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және
еңбек ақы төлеу, сондай – ақ банктің операцияларды дамытудың келесі
кезеңдерде шығындарды төлеу үшін қажет. Меншікті капитал – банктің
қорғаныс кепілдік қоры. Осы сипатты меншікті капитал маңызы, сөзсіз
міндетті қор болып табылады, банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының
тиімділігін қамтамсыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында оның
рөлі өте жоғары.
Жоғарыда айтылын өткендей, банктер өздерінің активтік
операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-ынан астам
бөлігін пайдаланады, сондай – ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын жинақ –
тайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер
құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынын басқа
мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің
ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу
мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады.
Осылардың негізінде екінші деңгейлі банктердің несиелік ресурстарының
негізгі бөлігі құралады.
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару
мәселелеріне назар аударылған жоқ. Банк мәселелері алдында олармен
жинақталатын несиелік ресурстардың мөлшері мен өзіндік ерекшелігі
байланысты қарыз беруді қамтамасыз ету міндеттері орындарына қойылған
жоқ болатын. Жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлік
компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік
мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті билік органдары
қаражаттарды екінші деңгейлі банктерге ынтамен орналастырады. Бұл
бірнеше себептер мен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардың
үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз
салымдарын кез –келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан
асатын сомада қарыз ала алады, үшіншіден, бұл салымдар табыс әкеледі.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдас –
тырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін
жағдай жасауға:
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- банк балансының оперативтік өтімділігін жоғары дәрежеде
демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру
процесінде ерекше назар аударылуы қажет: депозиттік операциялармен
қарыздарды беру бойынша операциялардың арасында мерзім және салалар
бойынша өзара байланыс пен сабақтастылықты қамтамсыз ету қажет;
- банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі қажет;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар
қолдану;
Шетелдік банктік тәжірибеде депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын – ала ескертусіз кез – келген уақытта салымшылармен алынуы немесе
басқа шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар
бойынша ең төмен процент төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша
сыйақы мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды
тәртіппен тыйым салынған. Талап еткенге дейін депозиттер бірінші кезекте
ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін раналған. Шот иесі оларды әр
түрлі формаларда қолма – қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе
алады. Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын
техникалық жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем
операцияларын жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ – ді
компьютерлік техникаларды қолдануымен ол біршама азаяды, әйтсе де ол
банктерінің шығындарының маңызды фактор болып табылады. Клиенттің шоты
бойынша күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған бухгалтерлік өткізбелер
жасалынады. Талап еткенге дейінгі шоттатрды иеленуші клиеттерді жалпы
қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды
ағымдағы есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк
шығындарын көп немесе аз дәрежеде компенсацияланады. Банктің коммерциялық
мақсаттары үшін банкпен пайдаланатын тұрақты қалдық қалады, сондай – ақ ол
пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген
клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражаттарды үнемі алып және оны
бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып отырулары
нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу
үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл экономиканың айналымдық сипатына
негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен талап еткенге дейінгі шоттар
есебінен банктер 60,90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокорренттік
шоттарды орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық соммасын ғана алуы немесе
аударуы мүмкін, сондай – ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контокрренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі
бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте –
бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісім бойынша депозиттік
щоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік
шоттар деп аталады, сондай – ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Бұл шоттардың жоғарғы өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды
үздіксіз пайдалану мүмкіндіктері олардың басқа артықшылығы болып табылады,
негізгі кемшілік ( салымшы үшін)- шот бойынша төлем пайыз немесе
пайыздарды төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді
салымдарға қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек
сақтауға міндетті және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке
комиссия төлейді.
АҚШ-та талап еткеге дейінгі шоттарға пайыздарды екінші деңгейлі
банктерге төлеуге заң бойынша тыйым салынады. Екінші деңгейлі банктер өз
салымшыларын сақтап қалу мақсатымен депозиттік шоттың жаңа түрін
салымшыларға ұсынады, ол бір жағынан жоғары өтімділік деңгейін, шоттарды
есен айырысу үшін пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етсе, ал екінші жағынан
салымшыларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 Тарау. Банктік қызмет көрсетуді ұйымдастырудың теориялық
негізі
1. Банктік қызмет түсінігі, мәні мен түрлері
2. Банктің дәстүрлі қызметтері мен операцияларын ұйымдастыру
3. Банктің дәстүрлі емес қызмет көрсетуіне сипаттама
2 Тарау. “Қазақстанның Халық Банкі” Ашық Акционерлік
Қоғамының банктік қызмет көрсетулер жағдайына талдау
1. Халық Банкінің банктік қызметіне жалпы сипаттама
2. Дәстүрлі қызмет көрсету жағдайына экономикалық талдау
3. Дәстүрлі емес қызмет көрсету түрлері бойынша нәтижелерді
талдау
3 Тарау. Банктік қызмет көрсетулерді дамыту мәселелері
3.1 Халық Банктің қызмет көрсетулерін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір әрекеттерді
орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай да
бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Банктің негізгі дәстүрлі қызметтеріне салымдар тарту мен қағаздар беру
жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар бойынша
пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік
өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде банктер банк қызметтерінің барлық аспектілерін түгелдей
қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде әр банк бәсекелестік
артықшылыты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен
қатаң түрде белгілі - бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға
тырысады.
Екінші деңгейлі банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық
қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және
қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады. Осы айтылған несиелік
есеп айырысу және басқа да барлық қаржылық операциялары бойынша дипломдық
жұмыста Қазақстанның Халық Банкің Акционерлік Қоғамын мысалға ала отырып
талдау жасалынады.
Қазақстан Халық Банкің Акционерлік Қоғамы Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес өзіндік балансы бар, жеке мүліктері және өз міндеттері бар заңды
тұлға болып табылады. Банк өз мүліктеріне және міндеттеріне жауап береді,
бірақ акционерлер міндеттеріне жауапты болып табылмайды.
Қазақстан Халық Банкің Акционерлік Қоғамындағы банктік қызмет
көрсетулерді негізгі мақсат – заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша
қаражаттарын тарту және орналастыру, клиенттерге несиелік есеп айырысу
қызметін көрсету, сондай-ақ заңға қарсы келмейтін басқа да банктік
операцияларды жүзеге асыру.
Банк республикадағы кәсіпкерлікті дамытуда және қолдауда үлкен көлемде
салым салуда Банктен қарыз алушылар болып еліміздегі 4000-ға жуық
кәсіпорындар табылады, олардың ішіндегі ең бастылары өндірістік
кәсіпорындары, ауыл шаруашылық өндірушілері, көтерме және жеке сауда
кәсіпорындары, мемлекеттік ұйымдар.
Банк клиенттері болып ірі ұлттық компаниялары табылады, оларға ННК
Қазақойл, ТНК ҚазТрансОйл, ҚазТрансГаз Жабық Акционерлік Қоғамы,
Казахмысң корпорациясы, Қазақстан Темір Жолың РМК және тағы басқалары
жатады.
Бүгінгі таңда жеке тұлғаларға ұсынылатын несиеге деген сұраныс өте
жоғары, оның басты себебі несие халықтың ақша қаражаттарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Халықта банктік қызмет көрсетуді жандандырудың мәні – мүмкін болатын
ең төменгі шығын негізінде максималдық нәтиже алуға жағдай жасау және
банктік қызмет көрсетуде банк клиенттердің талаптары мен сұраныстарын
қанағаттандыру, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсетудің сапасын арттыру
сондай-ақ банктік қызмет көрсету құнын қалыпты деңгейде ұстау болып
табылады.
Дүниежүзінде қазіргі уақытта Қазақстанның Халық Банкі несиелік-
сараптау қызметімен терең айналысатын алдыңғы қатарлы шетел банктерімен
тығыз қарым-қатынаста бірлесіп қызмет атқаруда. Халық Банкі үшін несие
желісі келесідей банктерде ашылған: Дойче Банк (Германия), Коммерц Банк
(Германия), Дрезден Банк (Германия), Bank One (АҚШ), UBS (Швейцария),
Чехославская Обходни Банк (Чехия). Халық Банкінің ең ірі серіктестері болып
Германия мемлекетінің банктері болып табылады. Сонымен қатар Қазақстан
Халық Банкі Америкалық және Еуропалық алдыңғы қатарлы қаржы институттарымен
тығыз қарым - қатынаста.
Дипломдық жұмыстың неізгі мақсаты Қазақстанның Халық Банкің
Акционерлік Қоғамының Астаналық Аймақтық филиалындағы банктік қызмет
түрлеріне жан-жақты талдау жасау.
Осы мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесідей міндеттер қойылды:
( банктік қызмет көрсетудің сапасын арттыру;
( халыққа көрсетілген жаңа банктік қызмет түрлерін қалыптастыру;
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып нормативтік
актілер және Ұлттық Банктің бекіткен қаулысы, қазақстандық экономика
ғалымдарының ғылыми еңбектері, Қазақстан Халық Банкің Акционерлік
Қоғамының Астаналық Аймақтық Филиалындағы банктік қызмет көрсету ережелері
болып табылады.
1 Тарау. Банктік қызмет көрсетуді ұйымдастырудың теориялық негізі
1. Банктік қызмет түсінігі, мәні мен түрлері
Екінші деңгейдегі банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептеу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу,сату мен оларды сақтау және
басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді.
Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғаласын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
Қазіргі екінші деңгейлі банктер қаржы делдалы ретінде ақша
капиталын салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп,
маңызды халық шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге
бөлу және қайта бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік
қажеттілігіне байланысты шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын
өзгертуге мүмкіндік туғызады.
Қазіргі таңда, екінші деңгейлі банктер клиенттерге көрсететін
қызмет түрлерін үнемі дамытуда және көптеген жаңа түрлерін меңгеруде.
Екінші деңгейлі банктердің негізгі атқаратын қызметтері:
( ақша қаражаттарын шоғырландыру және тарту;
( несие беру;
( шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын
жүргізу;
( төлем құралдарын шығару;
( бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды
ұйымдастыру;
( сенімхат бойынша клиенттердің мүлкін басқару ( яғни,
траст операцияларын жүргізу );
( клиенттерге кеңес беру;
Уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, оны капиталға айналдыру-
банктердің ежелден атқаратын қызметтерінің бірі. Заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос ақшасын банкке тарту, бір жағынан, олардың иесіне
процент түрінде табыс әкелуге, ал екінші жағынан банктің несие
операцияларын жүргізуіне негіз қалайды. Шоғырланған жинақ ақша әр түрлі
экономикалық әлеуметтік қажеттіктерге жұмсалуы мүмкін. Тек банктің
делдалдық етуімен ақша қаражаты жинақталып, кейін ол капиталға айналады.
Екінші деңгейлі банктердің атқаратын келесі қызметі- несие беруде
делдал болу. Бос ақша қаражат иесі мен қарыз алушының арасында тікелей
несие қатынастарының туындауына кедергі болатын жәйттер: ұсынатын капитал
көлемінің қарызға қажетті көлемге сай келмеуі, капиталдың айналыста босау
мерзімдерінің қарыздарға қажет мерзімге сай келмеуі. Сондай-ақ қарыздардың
төлем қабілетсіздік қаупі капитал иесі мен оны қарызға алушының арасында
тікелей несиелік байланыс болуын қиындатады. Капитал иесі қарыздардың
қаржылық жағдайы туралы хабардар болмауы да мүмкін. Екінші деңгейлі
банктер қарыз беруші мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдал ретінде
осы кедергілерді жояды. Банктік несие экономиканың әр түрлі секторларына
беріліп, өндірістің кеңеюін қамтамасыз етеді.
Ұйымдасқан және жұмысы қалыптасқан есеп айырысу жүйесінің тұрақты
экономика болуы мүмкін емес. Сондықтан есеп және төлем жұмыстарын
жүргізуде банктердің рөлі зор. Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысудың
негізгі бөлігі қолма-қол ақшасыз жүреді. Банктер делдал ретінде
клиенттердің тапсырысы бойынша шотқа ақша қабылдап, ақшаның түсуін және
берілуін есептейді.
Инфрақұрылымды жеткілікті дәрежеде дамыған мемлекеттердің төлем
жүйесінің тиімді қызмет істеуі есеп айырысу технологиясы-ның үнемі
жетілдірілуін талап етеді. Сондықтан, бұл елдерде есеп айырысудың әр түрлі
жүйесі құрылуда. Мысалы, есеп айырысуға қатысушы банктердің арасындағы
клиринг жүйесі немесе Жиро жүйесі. Сондай-ақ, банктер арасында өзара
келісім бойынша корреспонденттік шоттар ашылғанда есеп айырысу
корреспондент-банктер арқылы да жүргізіледі. Банктерде төлемді
орталықтандыру айналыс шығындарын азайтуды, ал есеп айырысуды жеделдету
үшін және төлемдердің сенімділігін арттыру үшін қазіргі кезде есептесудің
электрондық жүйесі енгізілуде.
Екінші деңгейлі банктердің ерекше қызметі төлем құралдарын шығару
арқылы айналымдағы ақшаны көбейту немесе азайту. Төлем құралдарын шығару
олардың депозиттік және несиелік қызметтеріне тікелей байланысты. Депозит
екі түрлі жолмен: клиенттің банкке ақша салуы арқылы немесе қарыздарға
банктің несие беруі арқылы жүргізіледі. Бұл операциялар айналымдағы ақща
массасының көлеміне әр түрлі әсер етеді.
Дегенімен банк өзінің қызметі барысында ақша шығарумен қатар ақшаның
едәуір бөлігін жоюменң де айналысады. Бұл, біріншіден, клиент банктегі
шотынан қолма-қол ақша алғанда (бірақ жалпы ақша массасы өзгермейді),
екіншіден, несиені қайтарғанда депозиттік шоттан шығарылады. Бұл жағдайда
жалпы ақша массасы кемиді. Дәл осындай нәтиже банктер бағалы қағаздарды
сатқанда алынады- ақша салушылардың шотындағы салым (депозит) сомасы және
шаруашылықтағы төлем қаражаты-ның массасы да азаяды.
Екінші деңгейлі банктің депозиттері ( сонымен бірге ақша массасын )
ұлғайту немесе кеміту мүмкіндігін орталық банктер міндетті резервтер жүйесі
арқылы несие динамикасын басқаруда кеңінен пайдаланады. Банктердің
резервтерін қысқартып, қорытындысында орталық банк депозиттердің қысқарту
реакциясын тудырса, ал резервтерді ұлғайту депозиттердің өсуін
ынталандырады. Бірақ экономикаға айналымдағы шамадан тыс ақша емес, оның
үйлесімді шамасы қажет. Сондықтан екінші деңгейлі банктер орталық банк
бекіткен шама шектеуімен
( міндетті резервтер шегінде) әрекет етеді.
Екінші деңгейлі банктер акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып және орналастырып эмиссиялық-құрылтайшылық қызмет
атқарады. Банктердің жинақтарды өндірістік мақсатқа жұмсайтын мүмкіндігі
бар. Сөйтіп бағалы қағаздар нарығы несие жүйесін толықтырып, әрі онымен
тығыз байланыста жұмыс істейді. Ұзақ мерзімді инвестиция тарту мақсатында
кәсіпорындар акция және облигациялар шығарады. Бұл жағдайда кәсіпорындардың
тапсырмасы бойынша банктер бағалы қағаздардың көлемін, шығару жағдайы мен
эмиссия мерзімін анықтауды, олардың типін таңдауда, сондай-ақ оларды
орналастыру және екінші рет айналысқа түсіру міндетін өзіне алады.
Шығарылған бағалы қағаздарды сатып алуға кепілдік береді. Ол үшін бағалы
қағаздарды өз есебінен сатып алуды- сатуды ұйымдастырады немесе сатып
алушыларға қарыз береді.
Сол сияқты банктер мемлекеттік облигацияларды белсенді түрде сатып
алады және оларға жазылу операцияларын жүргізеді. Мемлекеттік
облигацияларды қайта сатуда делдал ретінде екінші нарық ұйымдастырады. Бұл
нарықтағы операцияларды сату курсы мен сатып алу курсының айырмасынан
түсетін аса көп пайданы өзіне алып, оларды аса ірі банктер тобы
монополиялды түрде жұргізеді.
Банктер сенімхат бойынша клиенттердің мүмкін басқару қызметін де
атқарады. Жеке тұлғаларға: осы қызметті атқаруға құқығынан айырылғандардың
( бойдақ жесірлердің, жасы толмағандардың ) мүлкін уақытша басқару
ізбасарларының мүддесі үшін қайтыс болған адамның мүлкін басқару; пайда
табу мақсатымен капиталды басқару ( ақшаны акцияға, қозғалмайтын мүлікке
салу); құндылықтарды сейфте сақтау және т.б.қызметтер көрсетеді. Ал
компанияларға көрсететін қызметтері бұл аталғандар-
дан өзгеше: банктің облигациялар бойынша кепілші болуы; нарыққа шығарылған
акцияларды және трансфертті тіркеу үшін
( яғни атаулы акция бойынша иелік құқын басқаға беру ) өкіл болуы;
корпорацияның зейнетақы қорының қаржысын басқарушы болуы және т.б.
қызметтер атқаруы мүмкін.
Банк бұл қызметтерді формалды клиенттердің өкілі ретінде атқарғанмен,
шын мәнінде сенімхатпен қызмет көрсетудің нәтижесінде ол көптеген капиталды
қадағалауға және экономика-
лық мағлұматтарды өзіне жинақтауға мүмкіндік алады. Мысалы, бағалы
қағаздарды және трансфертті тіркеу үщін өкіл ретінде қатысып, банктер
акционерлер мен бақылау қызметін бөлу туралы құпия мағлұматтарға ие болады.
Экономикалық мағлұматтарды өзіне жинақтауы банктердің клиенттерге
кеңес беруге мұмкіндік туғызады. Банктер кәсіпорын-ның қаржылық қызметіне,
бухгалтерлік есебіне талдау жүргізіп, дамуының стратагиясын бағалаумен және
табысты ұлғайту мүмкіндігін анықтаумен шұғылданады. Банктер клиенттің жаңа
акциялар шығару болашағын және оларды нақты орналастыруды қарастырады.
Банктер төмендегідей кеңес береді: шот ашу, есеп – несиелік және
кассалық қызмет көрсетуден бастап, ақша және тауар нарықтарында операциялар
жүргізуге дейін нұсқау береді.
Екінші деңгейлі банктердің кеңес беру қызметін төмендегідей
топтастыруға болады:
( несиелеу және есеп айырысу ісі бойынша ақша нарығын-
дағы конъюнктура, проценттік мөлшердің қозғалысы, несиелеудің жағдайы
және формасы туралы хабар, несие-есептік қызмет көрсету үшін әр түрлі
мәмілелер бойыншанұсқау беру, қолма – қол ақшасыз есептеуді талдау, оны
жетілдіру жолдарын зерттеу;
( бағалы қағаздарды шығару және олармен операция жүргізу
бойынша – бағалы қағаздар нарығы конъюнктурасы, олардың бағасының өзгеруі,
бағалы қағаздардың эмитенттері бағалы қағаздарды шығару тәртібі және оларды
айналыс ережесі туралы хабар;
( күрделі қаржы беру бойынша – құрылыс қызметі нарығы-
ның конъюнктурасы, құрылыс материалдарының бағасы мен әр түрлі құрылыс –
монтаж ( құрастыру ) жұмыстары-ның таривтері, күрделі қаржының экономикалық
тиімділі-гін есептеу туралы анықтама.
Соңғы кездері екенші деңгейлі банктермен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшейе түсуде. Бәсеке банктер-
дің жаңа қызмет түрлерін іздестіруге, клиенттерге ұсынатын қызмет түрлерін
өсіруге және қызмет көрсету нарығындағы өз орнын нығайту үшін олар
банктерге тән емес операцияларды батыл меңгеріп, сайып келгенде банктердің
экономикадағы рөлі артуда.
Банктердің экономикадағы маңызын олардың атқаратын операциялары
анықтайды. Екінші деңгейлі банктердің операция-
лары негізінен мына топтарға бөлінеді: пассив ( қаражат тарту );
актив ( қаражатты орналастыру ); коммисиялық делдалдық
( клиенттің тапсырысы бойынша коммисиялық ақылы ) және сенімді операциялар.
Банктің жинақтаған ресурстарын табыс табу және өтімділігін қамтамасыз
ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды.
Несие есептеу операциялары – ол банктің емес ресурстарын орналастыру
қызметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі осы
операцияларды жүргізуден түседі.
Екінші деңгейлі банктің клиенттеріне беретін қарызын біраз белгілерге
байланыста топтастыруға болады:
- борышқордың типіне байланысты- кәсіпорынға, үкіметке, және
жергілікті үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін қарыз;
- пайдаланатын мерзіміне байланысты- қысқа мерзімді
( 1 жылға дейін ), орта мерзімді ( 1 жылдан 5 жылға дейін ), ұзақ мерзімді
( 5 жылдан жоғары );
- қызмет көрсету ортасына байланысты- өндіріс аясына
берілген қарыз және айналыс аясына берілген қарыз;
- борышқордың қай салаға тиістілігіне қарай- өнеркәсіпке,
саудаға, ауыл шаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
- қамтамасыз етілуі бойынша- кепілді, қорғаулы, қауіпсіз
және қамтамасыз етілмеген ( бланктік );
- өтеу тәсіліне қарай- бір уақытта және бөлік- бөлікпен
өтілетін қарыз.
Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері ( қағи-далары )
сақталғанда ғана береді: қамтамасыздық, қайтарымды-
лық, мерзімділік, төлемділік және мақсаттылық.
Көптеген мемлекеттерде қарыз белгілі бір несиелік шектеумен
( лимит ) несие линиясын ашумен беріледі. Мысалы, АҚШ-та, Германияда,
Голландияда борышқорға ашылатын контокорренттік шот бойынша лимит бекіту
формасы кең тараған. Контокоррент-
тік шот деген несиелік шотпен ағымдағы ( есептеу ) шоттың біріктірілуі.
Бұл шот бойынша дебеттік сальдо ( қалдық ) клиент-
ке несие беруді көрсетсе, ал кредиттік сальдо шотта өзінің қаража-
ты бар екенін көрсетеді. Несиенің бұл түрі қысқа мерзімді ағымдағы
қажеттілікке беріледі.
Ал кейбір мемлекеттердің ( Канада, Ұлыбритания ) банктері несиені
шектеуді овердрафтң бойынша жүргізеді. Овердрафтң -
клиентке чек бойынша банктің қысқа мерзімді несие беруі немесе оның банкке
берген шоттарын ағымдағы шотындағы қалдықтан артық болса да, бекітілген
лимит шегінде банктің төлеуі. Нәтиже-
сінде ағымдағы шотта дебеттік қалдық қалады. Овердрафтың жоғары сомасы
ағымдағы шот ашылғанда шартпен анықталады. Несиелеудің бұл формасы –
конкоррентті шотпен берілетін несиенің түрі. Ол – клиенттің ағымдағы есеп
айырысуына қаражат жетіспестігін қанағаттандыруға берілетін несие. Несие
үшін ақы жұмсалған нақты қарыз бойынша алынады.
Банктік несиелеуді ұйымдастырудың келесі бір түрі – несиелік шотты
пайдалану арқылы несие беру. Бұл жағдайда берілетін несие сомасы несиелік
шоттың дебетіне клиенттің ағымдағы ( есептеу ) шотының кредитіне
аударылады. Есеп – төлем құжаттары борышқордың несиелік шотынан тікелей
төленуі мүмкін.
Ағылшын және Швейцария банктерінің тәжірибесінде банк топтарының
көлемді сома беретін индикаттық несие формасы қолданылады. Бұл жағдайда
қатысушы – банктің біреуі басқару-
шы және төлеушінің өкілі қызметін атқарады. Германия мен Жапонияда
консорциумдық несие де кең дамуда. Ол индикаттық несиеден екі және одан да
көп несте беруді ұйымдастырушысы және басқарушысы болуымен ерекшеленеді.
Консорциумдық несие әдетте өте ірі сомаға ( 30 млн. АҚШ. долл. жоғ. )
беріледі. Бұндай қарыз несие көлемін ұлғайтып, банктің несиелік қауіпін
төмендетеді. Келісімде несие өнімінің, басқарушының және басқа да несие
беруші мен борышқордың құқы мен міндеттері көрсетіле-
ді.
Банктердің несие беру операциялары тобына факторинг және лизинг
операциялары да кіреді.
1. 2 Банктің қызметтері мен операциялары
Екінші деңгейлі банктер кәсіпорындарға және өз клиенттеріне тікелей
қызмет көрсетеді. Екінші деңгейлі банктер банктік жүйеде негізгі звено
болып табылады. Екінші деңгейлі банктер меншік нысанына тәуелсіз
экономиканың дербес субъектісі болып табылады. Екінші деңгейлі банктердің
негізгі мақсаты максималды пайда табу. Банк заңдарына сәйкес, банк – жеке
және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын өздеріне жинақтауға,
клиенттеодің тапсырысы бойынша есеп айырысу операцияларын жүргізуге құқылы
несиелі ұйым. Сол себепті шектеулі қаржылық операцияларды жүргізетін
банктік емес арнайы несиелік кәсіпорын-
дардан ерекшеліге екінші деңгейлі банктер өз клиенттеріне кешенді қызмет
көрсетуінде, сондай – ақ несиелік кәсіпорындар тек арнайы банктік
операцияларды жүзеге асырады. Сонымен, екінші деңгейлі банктер қаржылық
шаруашылықтағы уақытша бос ақша қаражат-
тарын өзіне тарта отырып осы тартылған қаражаттар есебінен ұйымдардың,
кәсіпорындардың және халықтың ақша қаражаттары-
на деген қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Екінші деңгейлі банктер өз клиенттеріне ( заңды және жеке тұлғаларына
) кең көлемде операциялар мен қызмет көрсету түрлерін ұсынады. Әмбебап
тұрпаттағы екінші деңгейлі банктер халықтардың, фирмалардың, кәсіпорындар
мен ұйымдардың ақша қаражаттарын шоғырландыру, несие ресурстарын
орналастыру клиенттерге әр түрлі банктік операциялармен қызмет көрсетулерді
ұсынады. Екінші деңгейлі банктердің барлық операцияларын үш топқа бөліп
қарастыруға болады:
Екінші деңгейлі банк операцияларының негізгі құрылымы
1 Кесте
Пассив операциялары – олар өз қарауына әр түрлі салымдарды тартып,
басқа банктердне несие алып, өзінің бағалы қағаздарын шығарып және сол
сияқты басқа да қаражат тарту операцияларын жүргізіп, банк қорын құру және
оны ұлғайту операциялары. Олар банк балансының пассивінде көрсетеді.
Пассивті операциялары тарихи дәстүр бойынша активті операцияларына
қарағанда алдымен жүргізіледі, себебі активті операцияларын жүргізу үшін
белгілі бір қор мөлшері қажет.
Пассивті операцияларына мыналар жатады:
( салым қабылдау ( депозиттер );
( клиенттерге шоттар ( оның ішінде корреспондент – банктер-
ге) ашу және оларды жүргізу;
( өзінің бағалы қағаздарын шығару ( облигация, вексель,
депозиттік және жинақ сертификаттары );
( банк аралық несие алу, оның ішінде орталықтанған несие
ресурстарынан;
( репо операциялары;
( еуровалюталық несие алу;
Салым ( депозит ) – ол белгілі бір шартпен иесінің банкке сақтауға
салған ақша қаражаты. Ол қолма – қол ақша немесе қолма – қол емес
формасында, ұлттық немесе шетел валютасында салынуы мүмкін.
Ақша қаражаттарын салымға тарту депозиттік сперациялар деп аталады.
Банктер үшін депозит олардың пассив операцияларының басты түрі, сондықтан
ол активтітік несие операцияларын жүргізудің негізгі ресурсы.
Салымдар әр түрлі белгілерге байланысты жіктеледі. Салушы –
сына қарай депозиттер жеке және заңды тұлғалардың депозиттері болып
бөлінеді. Банктен алу мерзіміне қарай мерзімді және талап бойынша алынатын
депозиттер болып та бөлінеді. Талап бойынша- алынатын депозиттерге қаражат
толық немесе бөлшектеп салынып және иесіне талабы бойынша дәл сол сияқты
жолмен алынады. Бұл депозиттер клиент ашқан әр түрлі шоттарда орналастырып,
қолма- қол ақша және қолма – қолсыз ақшасыз айырысуға алынуы мүмкін.
Талап бойынша алынатын салымдарда есептесу, ағымдағы және бюджеттік
шоттарда белгілі бір мақсатқа жұмсалатын корреспон –
денттік шоттарда басқа банктермен есептесуге арналған қаражат сақталады.
Салымның бұл түрі негізінен тұрақсыз, себебі клиенттер өз шоттарындағы
қаражат үнемі пайдаланатындықтан, ондағы қалдық мөлшері әркез өзгеріп
отырады. Сондықтан банктер бұл шоттар бойынша проценттік өсім төлемейді.
Салымдарды өзіне тарту үшін бәсекелестік жағдайында екінші деңгейлі банктер
клиенттерді тарту және талап бойынша алынатын салымдарды ұлғайтуды
ынталандыру мақсатында шот иелеріне қосымша қызмет көрсетіп, сондай – ақ,
олардың сапасын арттыруға ұмтылады. Ақымдағы шот иелері өз қаражатын чек
кітапшаларымен немесе несие карточкаларымен алады ( атаулы ақша құжаты ).
Мерзімді салымдар – ол салыну мерзімі және проценттік өсім төлеу
мөлшері анық көрсетілген депозиттік шотқа салынған ақша қаражаты. Төлем
мөлшері салымның көлемі мен мерзіміне байланысты анықталады. Егер мерзімді
салым иесі салымын кесілген мерзімнен бұрын пайдаланғысы келсе, онда салым
бойынша төленетін процент мөлшері кемиді. Мерзімді салымдар ұзақ мерзімге
салынатындықтан, олар тұрақты ақша қаражаты. Сондықтан банктер
салымшылардың қаражатын ұзақ уақыт пайдалануға мүикіндік алады.
Мерзімді салымның бір түрі – депозиттік сертификат. Бірінші рет ондай
куәлікті айналымға 1961 жылы АҚШ банктерінің бірі енгізді. Шот иесіне өтеу
мерзімі және төленетін проценттік мөлшер көрсетілген ерекше атаулы куәлік (
сертификат ) беріледі. Депозиттік сертификат белгілі бір ірі соманы банкке
салғандағы берілетін жазбаша куәлік. Онда банктің міндетті түрде сертификат-
ты кері сатып алу мерзімі және төлейтін өсім ақысы көрсетіледі. Депозиттік
сертификат тек заңды тұлғаларға беріледі. Ол атаулы және атаусыз ( яғни
иесі ұсынушы ) болуы мүмкін. Бұл куәлікті шартта көрсетілген мерзімге
немесе талап бойынша берілетін етіп банктер шығарады.
Жеке тұлғаларға банктегі салымдарын алу үшін жинақ сертифи-катын
немесе кітапша береді. Кітапша белгілі бір мерзімге және тплап бойынша
алуға да беріледі. Банктің ресурсында халықтың жинақ салымдары маңызды рөл
атқарады. Жинаққа сома толық немесе бөлшектелініп салынады, кейін
жинақталған сома бірден немесе бөлшектелініп алынуы мүмкін. Салушыға
жинақты куәландаратын жинақ кітапшасы беріледі. Бұл салым түрі өнеркәсібі
дамыған елдерде кең тараған. Әдетте жинақ шотынан қолма – қол ақшасыз
көлемдер жүргізіледі. Клиенттердің тапсырысы бойынша банк оның жинақ
шотынан злектроэнегияны, телефонды және газды пайдаланғаны, газетке
жазылғаны үшін, оқушылардың мектептегі тамақтануына және т. б. қызметтерге
төлем аударады. Сондай – ақ, бұл салымдар белгілі бір мақсатты уақытта алу
үшін, мысалы, демалысқа, туған күнге, жаңа жылдық мерекеге арнап салынады.
Сонымен депозиттер – екінші деңгейлі банктер ресурстарының маңызды
көзі. Банктегі оның құрылымы ақша нарығындағы конъюнктураға қарай әрдайым
өзгеріп тұрады. Дегенмен банк ресурстарын қалыптастырудың бұл көзіне біраз
кемшіліктер де тән. Банк клиенттерден қаражат тартқанда едәуір материалдық
және ақша шығындарына тап болады. Одан басқа салымға қаражат тарту көп
жағдайда банкке емес, клиентке ( салымшыға ) байланысты. Сондықтан несие
ресурстары нарығындағы банктер арасындағы бәсекелестік оларды депозит
тартуға мүмкіндік беретін қызмет түрлерін дамытатын шараларды жүргізуге
мәжбүр етеді.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер қосымша ақша қаражатын тарту
үшін басқа несие мекемелері жинақтаған ақша қаражаты сатылатын банкаралық
несие ресурстары нарығының мүмкіндігін пайдаланады. Банкаралық несие
корреспонденттік қатынастар шеңберінде беріледі, яғни бір банк басқа банкте
бір – бірінің тапсырысы бойынша төлем және есептеу операцияларын жүргізу
үшін корреспонденттік шот ашады. Банкаралық несиені тарту тікелей сөйлесу
арқылы, не болмаса қаржы делдалдары арқылы жүзеге асырады. Егер банктер
өзара банкаралық несие туралы келіссе, онда ол келісім арнаулы шартпен
рәсімденеді. Бұл келісім-
дердің басым көпшілігі бір мерзімге жасалады.
Екінші деңгейлі банктердің пассив операцияларына олардың орталықтанған
несие ресурстарынан несие алуы жатады. Орталық банк екінші деңгейлі
банктерге несиені жарыс ( конкурс ) негізінде қайта қаржыландыру ретінде,
сондай – ақ ломбардтық несие формасында береді.
Екінші деңгейлі банктердің қаражат тартуының келесі бір әдәсі- кері
сатып алу келісімі немесе репо операциясы. Бұл келісім банк пен фирма
арасында немесе мемлекеттік бағалы қағаздар сатушы – ларымен ( дилерлермен
) жасалады. Егер фирма қолма – қол ақшаның ірі сомасын өте қысқа мерзімге
банкке салғысы келсе, онда ол банктен бағалы қағаздарды сатып алады да,
кейін оларды кері сатып алуы туралы келіседі. Фирма қаражатты келесі күні
қайтаруы мүмкін, онда алатын процент мөлшері депозиттік сертификаттан әлде
қайда төмен болады. Бұндай келісім уақытша бос қаражатты тартудың бір жолы.
Соңғы жылдары екінші деңгейлі банктердің пассив операция – ларының
бірі еуровалюталық несие кең өрістеуде.
Еуровалюталық несие – ол шетел банктерінен еуровалютамен алынатын
несие. Әлемдік қарыз капиталы нарығында басты валюта болып доллар
есептеледі.
Енді екінші деңгейлі банктердің актив операцияларына тоқталайық.
Банктің жинақтаған ресурстарын табыс табу және өтімділігін қамтамсыз
ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды. Актив
операциялары негізінен төрт топқа бөлінеді:
( несие - есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің
несиелік портфелі қалыптасыды;
( инвестициялық операциясы, ол инвестициялық портфельдің
негізін құрайды;
( кассалық және есептеу операциялары – банктің клиенттерге
көрсететін қызметтерінің бірі;
( басқа операциялар.
Несие – есептеу операциялары – ол банктің несие ресурстарын
орналастыру қызметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі
осы операцияларды жүргізуден түседі.
Екінші деңгейлі банктердің клипнттеріне беретін қарызын біраз
белгілерге байланысты топтастыруға болады:
( борышқордың типіне байланысты - кәсіпорынға, үкіметке
және жергілікті үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін
қарыз;
( пайдаланатын мерзіміне байланысты – қысқа мерзімді ( 1
жылға дейін ), орта мерзімді ( 1 жылдан 5 жылға дейін ), ұзақ мерзімді (
5 жылдан жоғары );
( қызмет көрсету ортасына байланысты - өндіріс аясына
берілген қарыз және айналыс аясына берілген қарыз;
( борышқордың салалық қатысысна байланысты - өнеркәсіп-
ке, саудаға, ауыл шаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
( қамтамасыз етілуі бойынша – кепілді, қорғаулы, қауіпсіз
және қамтамасыз етілмеген ( бланктік );
( өтеу тәсіліне қарай бір уақытта және бөлік – бөлікпен
өтілетін қарыз.
Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері ( қағида-
лары ) сақталғанда ғана береді; қамтамасыздық, қайтарымдылық, мерзімділік,
төлемділік және мақсаттылық.
Көптеген мемлекеттерде қарыз белгілі – бір несиелік шектеумен несие
желісін ашумен беріледі. Мысалы, АҚШ-та, Германияда, Голландияда,
Бельгияда, борышқорға ашылатын контокорренттік шот бойынша лимит бекіту
формасы кең тараған. Контокорренттік шот деген несиелік шотпен ағымдағы (
есептесу )
шоттың бріктірілуі. Бұл шот бойынша дебеттік сальдо ( қалдық ) клиентке
несие беруді көрсетсе, ал кредиттік сальдо шотта өзінің қаражаты бар екенін
көрсетеді. Несиенің бұл түрі қысқа мерзімді ағымдағы қажеттілікке беріледі.
Ал кейбір мемлекеттердің ( Ұлыбритания Канада ) банктері несиені
шектеуді овердрафт бойынша жүргізеді. Овердрафт – клиентке чек бойынша
банктің қысқа мерзімді несие беру немесе оның банкке берген шоттарын
ағымдағы шотындағы қалдықтан артық болса да, бекітілген лимит шегінде
банктің төлеуі. Нәтижесінде, ағымдағы шотта дебеттік қалдық қалады.
Овердраф-
тың жоғары сомасы ағымдағы шот ашылғанда шартпен анықталады. Несиелеудің
бұл формасы – контокоррентті шотпен берілетін несиенің түрі. Ол – клиенттің
ағымдағы есеп айырысуына қаражат жетіспестігін қанағаттандыруға берілетін
несие. Несие үшін ақы жұмсалған нақты қарыз бойынша алынады.
Берілетін несиенің көлемі көптеген мемлекеттерде несие желісінің
мөлшерін ( лимит ) бекіту арқылы реттейді. Бұл жағдайда банкпен клиент
арасында келісім бекітіледі, ол бойынша банк борышқорға келісілген мерзім
аралығында белгілі бір сомаға несие беруге міндетті. Несие линиясы бір
жылға ашылады. Келісілген мерзім аралығында борышқор қайтадан келіспей – ақ
және қосымша рәсімдемей – ақ қажет кезде несие алуға мүмкіндік береді.
Әйтседе, егер клиенттің қаржылық жағдайы нашарлап кетсе, онда келісімнің
аяқталуы мерзімне дейін оны жою құқы банкте болады. Несие желісі банк
жоғары сенім көрсеткен бірінші класты борышқорға қолданылады. Келісім
бекітілгенде клиенттің несие линиясы лимитінің 20-30% көлемінде орнын
толтыратын аз қалдық сақтау жағдайы көрсетілген құжат қоса тіркеледі.
Банктік несиелеуді ұйымдастырудың келесі бір түрі – несиелік шотты
пайдалану арқылы несие беру. Бұл жағдайда берілетін несие сомасы несиелік
шоттың дебетінен клиенттің ағымдағы ( есептеу ) шотының кредитіне
аударылады. Есеп – төлем құжаттары борыш –
қордың несиелік шотынан тікелей төленуі мүмкін.
Ағылшын және Швейцария банктерінің тәжірибесінде банк топтарының (
синдикат ) көлемі сома беретін синдикаттың несие формасы қолданылады. Бұл
жағдайда қатысушы банктің біреуі басқарушы және төлеушінің өкілі қызметін
атқарады. Германиямен Жапонияда консорциумдық несие де кең дамуда. Ол
синдикаттық несиеден екі және одан да көп несие беруді ұйымдастырушысы және
басқарушысы болуымен ерекшеленеді. Консорциумдық несие әдетте өте ірі
сомаға ( 30 млн. АҚШ долл. жоғары ) беріледі. Бұндай қарыз несие көлемін
ұлғайтып, банктің несиелік қауіпін төмендетеді. Келісімде несие өкілінің,
басқарушының және басқа несие беруші мен борышқордың құқы мен міндеттері
көрсетіледі.
Банктердің несие беру операциялары тобына факторинг және лизинг
операциялары да кіреді. Факторинг деген, өнімдерді сату процесінде
контрагенттердің арасында туындайтын төленбеген қысқа мерзімді қарыз
тапсырысын банкке сату. Бұл жағдайда банк өнімді сатып алушыдан төлеуді
талап ететін құқыққа ие болады. Сонымен қатар банк клиентінің айналмалы
капиталын несиелеп, оның несиелік тәуекелін өзіне алады.
Қарыз беру мәселесін шешерде банк жеткізушінің несие қабілеттігіне жан
– жақты талдау жүргізеді. Төлей алмау қауіпін банк өзіне алатындықтан, ол
жеткізушіге шоттың жалпы сомасының 80-90% -ын бірден өзі төлеп, ал қалғанын
( резервін ) дебитор қарыздың барлық сомасын өтегеннен кейін ғана
қайтарады. Екінші деңгейлі банктер несиенің осы түрін дамытып, өз операция-
ларын кеңітуге қосымша мүмкіндік алып табысын ұлғайтуға және клиенттерімен
байланысын нығайтуға қол жеткізеді.
Лизинг операциясы деген жалдаушы кәсіпорындардың ұзақ мерзімге
машиналарды, жабдықтарды, қозғалмайтын мүліктерді және негізгі капиталдың
басқа элементтерін жалға бергенде жүргізілетін операциялар. Банктер лизинг
компанияларына несие беру арқылы лизинг операциясына қатысады. Cонымен
қатар банктер жалға беретін машиналар мен құралдарды шығарушы -
шы кәсіпорындарды да несиелеуі мүмкін. Шарт мерзімінің соңында жалдаушы
лизинг объектісін қалған құны бойынша сатып алуына болады. Банк лизинг
операциясын жүргізу арқылы клиенттің төлем қабілетсіздігінен туындайтын
шағын қауіпін төмендетеді. Оған қоса банк жалға берілетін мүлікке
амортизациялық төлемді қосуға құқы бар. Ондай жағдайда сол мүліктен салық
төленбей, ол сома жабдық алуға жұмсалуы мүмкін.
Екінші деңгейлі банктердің келесі маңызды операциясы бағалы
қағаздармен жүргізіледі: банк өз портфелі үшін бағалы қағаздарды ұстаушылар
арасында алғашқы орналастыру, клиенттің тапсырысы бойынша бағалы қағаздарды
сатып алу және сату, бағалы қағаздарды шығаруға қарыз беру. Ондай бағалы
қағаздар жай және артылықшылықты акциялар, облигациялар, мемлекеттік қарыз
міндеттемелері, вексельдер және т. с. с. қағаздар болуы мүмкін. Мысалы,
банктің вексельдермен жүргізетін актив операциялары: есептеу ( дисконттық )
және қайта есептеу операциялары, несие беру, акцепт бойынша операциялар,
инкассациялау, вексельдік кепілдік беру және т. с. с. операциялар.
Банктердің бағалы қағаздарды инвестициялануының басты мақсаты –
дивиденд және процент түрінде қосымша пайда табу. Бағалы қағаздардың
табыстылығы оларды өтеу мерзіміне тікелей байланысты. Бағалы қағаздарды
өтеу мерзімі қысқа болса, оның нарықтық бағасы тұрақты болады. Ал мерзімі
ұзақ болған сайын, бағалы қағаздардың курсы жиі өзгереді. Сондықтан екінші
деңгейлі банктер үшін қысқа мерзімді бағалы қағаздарға ақша жұмсау ұзақ
мерзімді бағалы қағаздарға ақша салудан гөрі тиімділеу.
Екінші деңгейлі банктердің активінің бұрынан қалыптасып және қазіргі
кезде өрістеп келе жатқан негізгі бағыты – несие беру операциясы және
бағалы қағаздармен операция (қор биржасын –
дағы ). Бұл операциялар банк балансының 80% - ын құрайды. Банктер кассалық,
акцептік, шетел валютасымен, қозғалмайтын мүліктермен, сондай – ақ
делдалдық операциялар жүргізіледі. Олар бір – бірімен тығыз байланысты.
Екінші деңгейлі банктер негізінен өзінің капиталымен қызмет жасайды,
сондықтан банк қаражатын несиеге беру және инвестициялау масштабы көбіне
банктің уақытша бос капитал мен жинақтарды тарту қабілетіне байланысты.
Сонымен Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралың Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады;
- ақылы негізде депозиттерді тарту;
- кассалық қызмет көрсету;
- қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік шарттары мен заңды
және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе
иемденушілердің тапсырмалары бойынша капиталдық
жұмсалымдарды қаржыландыру;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын
шығару ( чектерді, вексельдерді, депозиттік сертификаттары, акцияларды
және басқа да қаржылық міндеттемелерді );
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру,
олармен басқа да операцияларды жүргізу;
- клиенттер үшін қаражаттар мен бағалылықтарды сақтан-
дыру бойынша қызметтер ( сейфтік бизнес );
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай – ақ
сату құқынсыз ( форфейтинг );
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операция-
ларды ( қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару );
- бангктік қызмет байланысты кеңес беру қызметін
көрсету;
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру.
Ұлттық банкінің лицензиясы бар болса, банктер басқа да банктік
қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен
операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды
аударуға байланысты қызметтерді көрсету.
Осы операцияларды топтай отырып олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құрауға болады:
1. Уақытша бос ақша қаражаттарды жигақтау. Бұл қызмет түрі-екінші
деңгейлі банктердің алғашқы дәстүрлі – базалық қызметі. Бұл банктің
пассивті меншікті капиталы мен тартылған қаражаттары. Меншік капитал –
банктің несиелік ресурстарының маңызы және ажырамас бөлігі, бірақ ол
оның барлық ресурстарының тек 10% -ын құрайды. Басқа кәсіпорындар мен
салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі
деңгейі болуы мынадай жағдайлармен түсіндіріледі, - біріншіден ,
банктер қаржылық нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа
кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражаттар
саласын депозит түрінде жинақтайды, осы жағдайда оларды тиімді
басқарады, сондай – ақ, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және
пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады. Екіншіден, депозиттерді
мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл салымдарды жаппай кері алу
қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге тартылатын депозиттер
басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде орналастырылған
активтеріне қарағанда, қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және нарықта
оңай өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы бралық міндеттемелер
екінші деңгейлі банктерге меншікті капиталдың таратылған ресурстарға
өзара қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет
етуіне мүмкіндік береді, Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін
бастау үшін қажет. Сонымен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және
еңбек ақы төлеу, сондай – ақ банктің операцияларды дамытудың келесі
кезеңдерде шығындарды төлеу үшін қажет. Меншікті капитал – банктің
қорғаныс кепілдік қоры. Осы сипатты меншікті капитал маңызы, сөзсіз
міндетті қор болып табылады, банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының
тиімділігін қамтамсыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында оның
рөлі өте жоғары.
Жоғарыда айтылын өткендей, банктер өздерінің активтік
операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-ынан астам
бөлігін пайдаланады, сондай – ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын жинақ –
тайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер
құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынын басқа
мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің
ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу
мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады.
Осылардың негізінде екінші деңгейлі банктердің несиелік ресурстарының
негізгі бөлігі құралады.
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару
мәселелеріне назар аударылған жоқ. Банк мәселелері алдында олармен
жинақталатын несиелік ресурстардың мөлшері мен өзіндік ерекшелігі
байланысты қарыз беруді қамтамасыз ету міндеттері орындарына қойылған
жоқ болатын. Жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлік
компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік
мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті билік органдары
қаражаттарды екінші деңгейлі банктерге ынтамен орналастырады. Бұл
бірнеше себептер мен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардың
үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз
салымдарын кез –келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан
асатын сомада қарыз ала алады, үшіншіден, бұл салымдар табыс әкеледі.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдас –
тырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін
жағдай жасауға:
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- банк балансының оперативтік өтімділігін жоғары дәрежеде
демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру
процесінде ерекше назар аударылуы қажет: депозиттік операциялармен
қарыздарды беру бойынша операциялардың арасында мерзім және салалар
бойынша өзара байланыс пен сабақтастылықты қамтамсыз ету қажет;
- банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі қажет;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар
қолдану;
Шетелдік банктік тәжірибеде депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын – ала ескертусіз кез – келген уақытта салымшылармен алынуы немесе
басқа шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар
бойынша ең төмен процент төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша
сыйақы мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды
тәртіппен тыйым салынған. Талап еткенге дейін депозиттер бірінші кезекте
ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін раналған. Шот иесі оларды әр
түрлі формаларда қолма – қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе
алады. Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын
техникалық жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем
операцияларын жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ – ді
компьютерлік техникаларды қолдануымен ол біршама азаяды, әйтсе де ол
банктерінің шығындарының маңызды фактор болып табылады. Клиенттің шоты
бойынша күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған бухгалтерлік өткізбелер
жасалынады. Талап еткенге дейінгі шоттатрды иеленуші клиеттерді жалпы
қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды
ағымдағы есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк
шығындарын көп немесе аз дәрежеде компенсацияланады. Банктің коммерциялық
мақсаттары үшін банкпен пайдаланатын тұрақты қалдық қалады, сондай – ақ ол
пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген
клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражаттарды үнемі алып және оны
бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып отырулары
нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу
үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл экономиканың айналымдық сипатына
негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен талап еткенге дейінгі шоттар
есебінен банктер 60,90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокорренттік
шоттарды орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық соммасын ғана алуы немесе
аударуы мүмкін, сондай – ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контокрренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі
бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте –
бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісім бойынша депозиттік
щоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік
шоттар деп аталады, сондай – ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Бұл шоттардың жоғарғы өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды
үздіксіз пайдалану мүмкіндіктері олардың басқа артықшылығы болып табылады,
негізгі кемшілік ( салымшы үшін)- шот бойынша төлем пайыз немесе
пайыздарды төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді
салымдарға қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек
сақтауға міндетті және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке
комиссия төлейді.
АҚШ-та талап еткеге дейінгі шоттарға пайыздарды екінші деңгейлі
банктерге төлеуге заң бойынша тыйым салынады. Екінші деңгейлі банктер өз
салымшыларын сақтап қалу мақсатымен депозиттік шоттың жаңа түрін
салымшыларға ұсынады, ол бір жағынан жоғары өтімділік деңгейін, шоттарды
есен айырысу үшін пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етсе, ал екінші жағынан
салымшыларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz