Қазақстан Республикасының несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалау
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.
1.1. Қазақстан Республикасының несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсаты мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының жай.күйдi талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. ҚР несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсатына қол жеткiзу және мiндеттерiн орындау жөнiндегi шаралар ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
І.
1.1. Қазақстан Республикасының несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсаты мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының жай.күйдi талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. ҚР несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсатына қол жеткiзу және мiндеттерiн орындау жөнiндегi шаралар ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Елдiң дүниежүзiлiк экономикаға белсендi кiрiгуi, елдiң егемен кредиттiк рейтингiнiң жақсаруы, шетел инвестицияларының үлкен көлемiн тарту, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң (бұдан әрi - Yкiмет) және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң (бұдан әрi - Ұлттық Банк) валюта режимiн ырықтандыру жөнiндегi жоспарлары Қазақстан Республикасының орнықты дамуында сөзсiз шешушi рөл атқарады.
Соған қарамастан, экономиканың ашықтық дәрежесiн арттыруға бағытталған қадамдар, сондай-ақ толыққанды iшкi қаржы нарығын қалыптастыру қажеттiлiгi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, Ұлттық Банкiнiң және Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi органының республиканың экономикалық қауiпсiздiгiнiң тиiстi деңгейiн қамтамасыз ету жөнiнде, сондай-ақ борыш құралдарының iшкi нарығын дамыту үшiн жағдайлар жасау жөнiнде бiрқатар шаралар қабылдауына алып келедi.
Бiрiншiден, бұл - қаржы секторы тұрақтылығының қажеттi деңгейiн қамтамасыз етудi және экономика салаларын дамытуды ескере отырып, несие капиталының сыртқы және iшкi нарықтарында қарыз алуды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл - мемлекеттiк сектордың борышын басқару тетiктерiн жетiлдiру және қажеттi нәтижелерге қол жеткiзу мақсатында жеке сектордың сыртқы борышын реттеу мәселесi.
Халықаралық тәжiрибе байыпты қарыз алу саясатын жүргiзу және мемлекеттiк сектордың борышын басқару және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу саласында мемлекеттiң әлеуетiн нығайту үшiн қажеттi шараларды уақтылы қабылдау елдiң макроэкономикалық тұрақтылығының жоғары деңгейiн қамтамасыз ету үшiн ең маңызды фактор болып табылатындығын куәландырады.
Әлемдiк практикада, әдетте, көптеген елдердiң сыртқы және iшкi нарықтарда өз қарыз алу стратегиялары және борышты басқару саласындағы әлеуетiн нығайту жөнiндегi жоспарлары бар. Бұл қажеттiлiктер капиталдың iшкi нарығын дамыту дәрежесiмен, валюта режимiнiң ерекшелiктерiмен, макроэкономикалық саясаттың және нормативтiк реттеу шараларының сапасымен, реформаларды әзiрлеу және жүзеге асыру саласында ұйымдастыру-құқықтық әлеуетпен, елдiң кредитке қабiлеттiлiгiмен және оның борышты басқару саласындағы мақсаттарымен айқындалады.
Соған қарамастан, экономиканың ашықтық дәрежесiн арттыруға бағытталған қадамдар, сондай-ақ толыққанды iшкi қаржы нарығын қалыптастыру қажеттiлiгi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, Ұлттық Банкiнiң және Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi органының республиканың экономикалық қауiпсiздiгiнiң тиiстi деңгейiн қамтамасыз ету жөнiнде, сондай-ақ борыш құралдарының iшкi нарығын дамыту үшiн жағдайлар жасау жөнiнде бiрқатар шаралар қабылдауына алып келедi.
Бiрiншiден, бұл - қаржы секторы тұрақтылығының қажеттi деңгейiн қамтамасыз етудi және экономика салаларын дамытуды ескере отырып, несие капиталының сыртқы және iшкi нарықтарында қарыз алуды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл - мемлекеттiк сектордың борышын басқару тетiктерiн жетiлдiру және қажеттi нәтижелерге қол жеткiзу мақсатында жеке сектордың сыртқы борышын реттеу мәселесi.
Халықаралық тәжiрибе байыпты қарыз алу саясатын жүргiзу және мемлекеттiк сектордың борышын басқару және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу саласында мемлекеттiң әлеуетiн нығайту үшiн қажеттi шараларды уақтылы қабылдау елдiң макроэкономикалық тұрақтылығының жоғары деңгейiн қамтамасыз ету үшiн ең маңызды фактор болып табылатындығын куәландырады.
Әлемдiк практикада, әдетте, көптеген елдердiң сыртқы және iшкi нарықтарда өз қарыз алу стратегиялары және борышты басқару саласындағы әлеуетiн нығайту жөнiндегi жоспарлары бар. Бұл қажеттiлiктер капиталдың iшкi нарығын дамыту дәрежесiмен, валюта режимiнiң ерекшелiктерiмен, макроэкономикалық саясаттың және нормативтiк реттеу шараларының сапасымен, реформаларды әзiрлеу және жүзеге асыру саласында ұйымдастыру-құқықтық әлеуетпен, елдiң кредитке қабiлеттiлiгiмен және оның борышты басқару саласындағы мақсаттарымен айқындалады.
1. В.Д. Мельников «Экономика», «ТОО ЛЕМ»
2. С. Құлпыбаев, Қ.Қ. Ілиясов. Оқулық «Каржы» - Алматы, 2005 ж. (41,2 б.т.)
3. Г.И. Маянлаева «Теория и практика страхового дела (в схемах и таблицах)» // (8,75 б.т.)
4. Г.Н. Джаксыбекова (в соавторстве) «Основы предпринимательства и эффективное использование микрокредита для сельского хозяйства» - оқу-әдістемелік құрал. // Алматы: UIB, 2005 ж. – 1,7 (б.т.)
5. Г.Н.Джаксыбекова. (в соавторстве) «Бизнес-план сельского предпринимателя и методика его разработки» - оқу-әдістемелік құрал. // Алматы: UIB, 2005 ж. – 1,9 (б.т.)
6. Л.Н. Гостенко. Страхование. Учебник. Алматы: «ТОО LEM» баспасы. 2003 ж.
7. К.К.Ильясов, П.Б. Исахова Расходы государственного бюджета. Алматы: Экономика. 2003 ж.
8. М.К. Кожахметова (бірлескен авторлықта) Теоретические основы таможенного дела в Республике Казахстан Алматы: Адилет. 2003 ж.
9. Э.К. Идрисова. Налоги и налоговая система. Алматы: «Фонд формирование налоговой культуры Казахстана», 2002 ж.
10. Г.Т.Адбрахманова, А.Ж. Шакбутова. Оенка финансовых решений в условиях инвестирования. Алматы: «ТОО LEM» баспасы. 2002 ж.
11. В.Д. Ли, М.Х. Тусеева. Государственные финансы и инвестиции в человеческий капитал. Алматы: Каржы – Каражат. 2002 ж.
12. А.К.Борангазиева, Г.Н. Джаксыбекова. Налогообложение крестьянских (фермерских) хозяйств Алматы: «Фонд формирование налоговой культуры Казахстана», 2002 ж.
13. В.Д. Мельников, К.К. Ильясов. Финансы. Оқулық. Алматы: Каржы-Каражат, 2001ж.
14. А.К.Тургулова, Р.А. Амирханов. Қаржы менеджмент. Алматы 2001 ж.
15. Р.К. Берстембаева. Организация государственных финансов в отдельных развитых странах. Учебник. Алматы: КазГОСИНТИ 2001 ж.
16. Г.С. Вершинина. Экономика и планирование коммерческого предпринимательства. Алматы: Экономика. 2000 ж.
17. Г.Т.Абдрахманова. Инвестиционный портфель ценных бумаг. Алматы: Каржы-Каражат. 2000 ж.
2. С. Құлпыбаев, Қ.Қ. Ілиясов. Оқулық «Каржы» - Алматы, 2005 ж. (41,2 б.т.)
3. Г.И. Маянлаева «Теория и практика страхового дела (в схемах и таблицах)» // (8,75 б.т.)
4. Г.Н. Джаксыбекова (в соавторстве) «Основы предпринимательства и эффективное использование микрокредита для сельского хозяйства» - оқу-әдістемелік құрал. // Алматы: UIB, 2005 ж. – 1,7 (б.т.)
5. Г.Н.Джаксыбекова. (в соавторстве) «Бизнес-план сельского предпринимателя и методика его разработки» - оқу-әдістемелік құрал. // Алматы: UIB, 2005 ж. – 1,9 (б.т.)
6. Л.Н. Гостенко. Страхование. Учебник. Алматы: «ТОО LEM» баспасы. 2003 ж.
7. К.К.Ильясов, П.Б. Исахова Расходы государственного бюджета. Алматы: Экономика. 2003 ж.
8. М.К. Кожахметова (бірлескен авторлықта) Теоретические основы таможенного дела в Республике Казахстан Алматы: Адилет. 2003 ж.
9. Э.К. Идрисова. Налоги и налоговая система. Алматы: «Фонд формирование налоговой культуры Казахстана», 2002 ж.
10. Г.Т.Адбрахманова, А.Ж. Шакбутова. Оенка финансовых решений в условиях инвестирования. Алматы: «ТОО LEM» баспасы. 2002 ж.
11. В.Д. Ли, М.Х. Тусеева. Государственные финансы и инвестиции в человеческий капитал. Алматы: Каржы – Каражат. 2002 ж.
12. А.К.Борангазиева, Г.Н. Джаксыбекова. Налогообложение крестьянских (фермерских) хозяйств Алматы: «Фонд формирование налоговой культуры Казахстана», 2002 ж.
13. В.Д. Мельников, К.К. Ильясов. Финансы. Оқулық. Алматы: Каржы-Каражат, 2001ж.
14. А.К.Тургулова, Р.А. Амирханов. Қаржы менеджмент. Алматы 2001 ж.
15. Р.К. Берстембаева. Организация государственных финансов в отдельных развитых странах. Учебник. Алматы: КазГОСИНТИ 2001 ж.
16. Г.С. Вершинина. Экономика и планирование коммерческого предпринимательства. Алматы: Экономика. 2000 ж.
17. Г.Т.Абдрахманова. Инвестиционный портфель ценных бумаг. Алматы: Каржы-Каражат. 2000 ж.
Жоспар
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.
1.1. Қазақстан Республикасының несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсаты мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
1.2. Несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының жай-күйдi талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.1. ҚР несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсатына қол жеткiзу және мiндеттерiн орындау жөнiндегi шаралар ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Кiрiспе
Елдiң дүниежүзiлiк экономикаға белсендi кiрiгуi, елдiң егемен кредиттiк рейтингiнiң жақсаруы, шетел инвестицияларының үлкен көлемiн тарту, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң (бұдан әрi - Yкiмет) және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң (бұдан әрi - Ұлттық Банк) валюта режимiн ырықтандыру жөнiндегi жоспарлары Қазақстан Республикасының орнықты дамуында сөзсiз шешушi рөл атқарады.
Соған қарамастан, экономиканың ашықтық дәрежесiн арттыруға бағытталған қадамдар, сондай-ақ толыққанды iшкi қаржы нарығын қалыптастыру қажеттiлiгi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, Ұлттық Банкiнiң және Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi органының республиканың экономикалық қауiпсiздiгiнiң тиiстi деңгейiн қамтамасыз ету жөнiнде, сондай-ақ борыш құралдарының iшкi нарығын дамыту үшiн жағдайлар жасау жөнiнде бiрқатар шаралар қабылдауына алып келедi.
Бiрiншiден, бұл - қаржы секторы тұрақтылығының қажеттi деңгейiн қамтамасыз етудi және экономика салаларын дамытуды ескере отырып, несие капиталының сыртқы және iшкi нарықтарында қарыз алуды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл - мемлекеттiк сектордың борышын басқару тетiктерiн жетiлдiру және қажеттi нәтижелерге қол жеткiзу мақсатында жеке сектордың сыртқы борышын реттеу мәселесi.
Халықаралық тәжiрибе байыпты қарыз алу саясатын жүргiзу және мемлекеттiк сектордың борышын басқару және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу саласында мемлекеттiң әлеуетiн нығайту үшiн қажеттi шараларды уақтылы қабылдау елдiң макроэкономикалық тұрақтылығының жоғары деңгейiн қамтамасыз ету үшiн ең маңызды фактор болып табылатындығын куәландырады.
Әлемдiк практикада, әдетте, көптеген елдердiң сыртқы және iшкi нарықтарда өз қарыз алу стратегиялары және борышты басқару саласындағы әлеуетiн нығайту жөнiндегi жоспарлары бар. Бұл қажеттiлiктер капиталдың iшкi нарығын дамыту дәрежесiмен, валюта режимiнiң ерекшелiктерiмен, макроэкономикалық саясаттың және нормативтiк реттеу шараларының сапасымен, реформаларды әзiрлеу және жүзеге асыру саласында ұйымдастыру-құқықтық әлеуетпен, елдiң кредитке қабiлеттiлiгiмен және оның борышты басқару саласындағы мақсаттарымен айқындалады.
Экономикалық ахуалын және институционалдық мүмкiндiктерiн ескере отырып, жеке бiр ел алып қарайтын берешектiң экономикалық жағынан қолайлы деңгейлерi көрсеткiштерiнiң (өлшемдерiнiң) белгiлi бiр бiрiздендiрiлген нормалары бар.
Бұрын Қазақстан Yкiметтiң, жергiлiктi атқарушы органдарының және Ұлттық Банкiнiң борыштарын қамтитын мемлекеттiк сыртқы борышты басқаруға басым көңiл бөлдi. Бұрын қабылданған шаралардың нәтижесiнде мемлекеттiк борыш 2001 жылдан бастап азайып отыр. Халықаралық ұйымдардың бағалауы бойынша қазiргi уақытта Қазақстанның мемлекеттiк сыртқы борышының мөлшерi бiрқалыпты болып табылады.
Бұл ретте, елдiң жалпы сыртқы борышы 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша жалпы iшкi өнiмнiң (бұдан әрi - ЖIӨ) 80,9%-iн құрай отырып, 2001 жылдан бастап өсiп келедi. Халықаралық ұйымдардың жiктемесi бойынша көрсетiлген көрсеткiштер Қазақстанды сыртқы борышының бiрқалыпты деңгейi бар елдер тобына жатқызуға мүмкiндiк бередi. Алайда, жалпы сыртқы борышты одан әрi арттыру елдiң iшкi экономикалық жағдайларына ғана емес, экономикалық қауiпсiздiгiне де терiс әсерiн тигiзе алады.
Бұдан басқа, қаржы қауiпсiздiгiнiң тиiмдi жүйесiн қамтамасыз ету мақсатында ЖIӨ-ге шаққанда белгiленген қатынас шегiнде орта мерзiмдi кезеңде елдiң жалпы сыртқы борышының деңгейiн ұстап тұру қажет.
Елдiң борышын басқарудың тиiмдi жүйесiн жасау үшiн мемлекеттiк борышты, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын, мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн басқару және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу сапасын арттыруға бағытталған бiрқатар шаралар қабылдау қажет.
1. Қазақстан Республикасының несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсаты мен мiндеттерi
Осы Тұжырымдаманың мақсаты елдiң жалпы сыртқы борышының қазiргi деңгейiн орта мерзiмдi кезеңде ЖIӨ-ге шаққанда 65-70% деңгейiне дейiн азайтуға және ұзақ мерзiмдi перспективада елдiң жалпы сыртқы борышын ел үшiн қауiпсiз деңгейде ұстап тұруға, мемлекеттiк борышты, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын, мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн сапалы басқаруға және несие капиталының сыртқы нарықтарында жеке сектордың қарыз алу мәселелерiн тиiмдi реттеуге ықпал етуге мүмкiндiк беретiн елдiң борышын басқарудың бiртұтас және тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн қалыптастыру болып табылады.
Тұжырымдаманың мiндеттерi мыналар болып табылады:
мемлекеттiк сектордың борышын, оның iшiнде борыштық мiндеттемелер бойынша тиiстi есеп жүргiзу бөлiгiнде басқару жүйесiн оңтайландыру борыш жай-күйінің жүйелiк мониторингiн және оны бақылауды жүзеге асыру, тәуекелдердi басқару, мемлекеттiк органдар мен мемлекет басым қатысатын ұйымдардың тиiмдi өзара iс-қимылы;
жалпы сыртқы борышты ұсынудың құрамы мен құрылымын халықаралық әдiснамалық стандарттарға барынша жақындату;
Қазақстан үшiн "дабылды" бастапқы мәндер ретiнде әрекет ететiн жалпы сыртқы борыштың орта мерзiмдi перспективаға арналған салыстырмалы көрсеткiштерiн айқындау, оларға сәйкес мемлекеттiк органдар жалпы сыртқы борыштың осы шектерден асып кетуiне жол бермеу үшiн белгiлi бiр шектеу шараларын қабылдайтын болады;
несие капиталының сыртқы нарықтарында жеке сектордың қарыз алу мәселелерiн реттеу тетiктерiн айқындау;
борыш құралдарының iшкi нарығын дамыту үшiн алғышарттар жасау.
2. Несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының жай-күйдi талдау
Соңғы уақытта республиканың жалпы сыртқы борышының көлемi едәуiр қарқынмен өсiп отыр. 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша елдiң жалпы сыртқы борышының көлемi 2001 жылдың осындай кезеңiмен салыстырғанда абсолюттiк мәнде 13,8 млрд. АҚШ долларынан 53,9 млрд. АҚШ долларына дейiн, елдiң ЖIӨ-не шаққанда 68,2%-тен 80,9%-ке дейiн артты.
Бағалау бойынша елдiң жалпы сыртқы борышының өсiмi 2004, 2005 жылдары және 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығында ғана тиiсiнше 10, 10,6 және 10,4 млрд. АҚШ долларын құрады. 2005 жылғы 1 шiлдеден бастап 2006 жылғы 1 шiлде кезеңiндегi 1 жылда жалпы сыртқы борыштың өсiмi 18 млрд. АҚШ долларын құрады.
Сыртқы борышты есепке алудың әдiснамалық проблемалары бар, ол жалпы сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлерiне әсер етедi.
Негiзiнен, бұл (I) шетелдiк жер қойнауын пайдаланушылардың олардың филиалдары мен еншiлес кәсiпорындары жүзеге асыратын барлауға жұмсайтын шығыстардың есебiне және (2) еврооблигацияларды есепке алу бөлiгiнде мемлекеттiк сектордың сыртқы борышының статистикасын қалыптастыру әдiснамасына қатысты. Құрастырушылар мен пайдаланушылар үшiн сыртқы борыштың статистикасы жөнiндегi басшылық (ХВҚ, 2003 ж.) (бұдан әрi - сыртқы борыш жөнiндегi басшылық) шетелдiк жер қойнауын пайдаланушылардың барлауды қаржыландыруға арналған шығындарын, егер бұл жер қойнауын пайдаланушылар оларды барлаудың терiс нәтижелерi жағдайында есептен шығарылуға тиiс күрделi шығындар ретiнде қарайтын болса, капиталға қатысу құралы ретiнде жiктеу мүмкiндiгiн көздейдi. Қазiргi уақытта мұндай шығындарды жүзеге асырудың көлемi мен шарттары туралы қажеттi егжей-тегжейлi ақпарат жоқ.
Сыртқы борыштағы сыртқы борыш жөнiндегi басшылығына сәйкес резидент еместерде нақты бар резиденттердiң борыштық бағалы қағаздарын ғана есепке алу қажет. Алайда, Қаржы министрлiгi қалыптастыратын және жалпы сыртқы борыштың статистикасын қалыптастырған кезде Ұлттық Банк ұстанатын мемлекеттiк борыштың статистикасы бастапқы эмиссия бойынша Үкiметтiң еврооблигацияларын ескередi және қайталама нарықта резидент еместен оларға арналған меншiктiң резидентке көшу фактiсiн назарға алмайды.
Мемлекеттiк борыш бөлiгiнде елдiң сыртқы борышының қолданылатын талдамалық құрылымы халықаралық әдiснама ұсынатын жiктемеге сәйкес келмейдi. Бұл мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышына жатады, ол қазiргi уақытта мемлекеттiк сектордың борышы ретiнде жiктелмейдi.
Тұтастай алғанда, ел үшiн борышты басқару жөнiндегi жүйелiк шараларды қабылдау үшiн негiз болып қызмет ететiн борыштың қауiпсiз деңгейiн айқындау саясаты жоқ.
Бұдан басқа, мемлекеттiк деңгейде борышты басқарудың нақты стратегиясы қалыптастырылмаған, тәуекелдердi басқару жүйесiнде икемдiлiк пен уақтылылық жоқ, корпоративтiк сектордың қарыз алуын реттеу тетiгi жоқ, мемлекет басым қатысатын ұйымдар борышының тиiстi мониторингi жүргiзiлмейдi, тұтастай алғанда, уәкiлеттi мемлекеттiк органдар арасында өзара ic-қимыл жасаудың және ақпарат алмасудың толыққанды жүйесi жоқ.
Қолданыстағы заңнамада елдiң борышын басқару мәселелерi жеткiлiктi регламенттелмеген, бұл жоғарыда көрсетiлген проблемаларға әкеп соқтырады.
Тұтастай алғанда, мемлекеттiк органдардың елдiң жалпы сыртқы борышын үйлестiру жөнiндегi функциялары заңнамада жеткiлiктi нақты айқындалмаған, атап айтқанда мемлекеттiк органдардың мемлекет қатысатын ұйымдардың қарыз алуы мен борышын басқару, сондай-ақ жеке сектордың сыртқы қарыз алуы мен борышын реттеу жөнiндегi iс-шараларды жүзеге асыруы көрсетiлмеген. Осылайша, жалпы iшкi борышты басқару үшiн жеткiлiктi құқықтық база құрылмаған.
Сонымен катар, халықаралық қаржы ұйымдарымен жұмыс жөнiндегi бiрыңғай мемлекеттiк саясат әзiрленбеген, олардың жұмыс ерекшелігіне және қарыз қаражатын беру шарттарына қарай олармен ынтымақтасу бағыттары айқындалмаған.
1. Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген борыш
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша мемлекеттiк және мемлекет кепілдiк берген борыш тиiсiнше 7,9 және 0,626 млрд. АҚШ долларын құрады. Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген сыртқы борыш 1,8 және 0,595 млрд. АҚШ долларын құрады.
Соңғы бес жылда Yкiметтiң орта мерзiмдi фискалдық саясатында көзделген мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борышты басқару мақсаттары, атап айтқанда ЖIӨ-ге проценттiк қатынаста үкiметтiк борыштың мөлшерiн үдемелi түрде қысқарту және үкiметтiк борыш құрылымында сыртқы борыш үлесiн бiртiндеп азайту орындалып отыр.
Айталық, 2000 жылғы және 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша ЖІӨ-ге проценттiк қатынаста үкiметтiк борыш үкiметтiк сыртқы қарыздар бойынша мерзімінен бұрын өтеу есебiнен де, ЖIӨ-нiң атаулы мәнiнiң өсуi есебiнен тиiсiнше 22,0%-тен 5,4%-қе дейiн бiртiндеп төмендедi (оның iшiнде көрсетiлген кезеңге сыртқы үкiметтiк борыш - ЖIӨ-нiң 2,2%). Үкiметтік борыш құрылымында сыртқы борыштың үлесi 2000 жылғы және 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша тиiсiнше 80,9%-тен 40,9%-ке дейiн төмендедi.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша Ұлттық Банктiң борышы тек қысқа мерзiмдi ноттардан ғана тұрды. 2000 жылғы мамырда Халықаралық валюта қорының қарыздарын мерзiмiнен бұрын өтегеннен кейiн Ұлттық Банк сыртқы қарыз алуды жүзеге асырған жоқ. Қазiргi уақытта Ұлттық Банктiң сыртқы борышы жоқ.
Ұлттық Банк ақша-кредит саясатының мақсаттарына сәйкес ұлттық валютада да, сондай-ақ шетел валютасында да қысқа мерзiмдi ноттар шығаруға құқылы.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша айналымда ұлттық валютада номинацияланған қысқа мерзiмдi ноттар ғана болды. Қысқа мерзiмдi валюталық ноттар шығарылып, 1999 жылы толығымен өтелдi.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша қысқа мерзiмдi ноттар бойынша берешектiң көлемi (айналым көлемi) 491,7 млрд. теңгенi құрады. Қазiргi уақытта қысқа мерзiмдi ноттардың айналым мерзiмi 28 күндi құрайды.
Сонымен бiрге, бүгiнгi күнi үкiметтiк борышты басқару тиiмдiлiгiн арттыру үшiн шешудi талап ететiн бiрқатар мәселелер бар.
1.1. Борыштық құралдардың iшкi нарығын дамыту
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiне сәйкес Үкiметтiң қарыз алуы республикалық бюджеттiң тапшылығын қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады. Бюджеттiң профицитi болған кезде Үкiмет үкiметтiк борышты бiрлесiп қаржыландыру үшiн қарыз алуды жүзеге асыра алады.
Сонымен бiр уақытта, көптеген елдерде үкiметтiк борышты тиiмдi басқару мақсатында қабылданатын шаралар сонымен қатар бағалы қағаздардың iшкi нарығының тиiмдi жұмысын дамытуға және қолдауға бағытталған.
Мысалы, Жапонияда мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын дамыту мемлекеттiк борышты басқарудың маңызды мақсаты болып саналады, өйткенi бұл нарық кредит тәуекелiнiң төмен деңгейiнiң арқасында iшкi қаржы нарығына бағдар болып қызмет етедi және неғұрлым белсендi сауда жүргiзiлетiн iшкi бағалы қағаздар нарығының сегментi болып табылады.
Қазақстанда даму институттары, сондай-ақ мемлекет құратын жыл сайын республикалық бюджеттен оларды капиталдандыруға қаржы бөлiнетiн ұлттық компаниялар бос ақша қаражатын мемлекеттiк бағалы қағаздарға орналастыруды жүзеге асыру практикасы бар. Нәтижесiнде мемлекет қосарланған шығыстарды жүзеге асырады - даму институттарын капиталдандыру кезiнде және мемлекеттiк бағалы қағаздар бойынша проценттер төлеу кезiнде. Айталық, 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша iшкi нарықта орналастырылған Үкiметтiң бағалы қағаздарын ұстаушылар құрылымындағы даму институттарының үлесi 17,1%-тi құрады.
1.2. Валюталық тәуекелдер
Бiрнеше жылдар бойы Қазақстанның валюта нарығында ғана емес, барлық халықаралық нарықтарда жалғасып келе жатқан АҚШ долларының әлсiзденуi қарыз алушы ретiнде Қазақстан үшiн тиiмдi. Алайда, валюта бағамдарының тұрақсыздығы тәуекелдерi бар. Сондықтан валюталық тәуекелдi төмендету мақсатында үкiметтiк борыштың валюталық құрылымына енетiн валюталардың бағамдарына әсер етуi мүмкiн экономикалық және саяси факторларды талдау қажет.
Yкiметтiк борыштың валюталық құрылымының төмен әртараптандырылуы дағдарыс және валюталар бағамының тұрақсыздығы нәтижесiнде қаржы шығындарының пайда болуы тәуекелiне бейiм және бұл тұрғыдан осал болып табылады, бұл мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiк жағдайына терiс әсер ететiн болады.
1.3. Жергiлiктi атқарушы органдардың реттелмеген борыштары
Жергiлiктi атқарушы органдардың реттелмеген және танылмаған борыштарын есепке алу жөнiндегi проблемалар шешiлмеген мәселелер болып табылады, оларды екi топқа бөлуге болады:
1) кредиттер бойынша мiндеттемелердi уақтылы орындамау. Жергiлiктi атқарушы органдардың борыштарын жүйелi қайта құрылымдау республикалық бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң атқарылуына терiс әсер етедi;
2) Yкiметтiң және жергiлiктi атқарушы органдар әкiмдерiнiң кепілдiгiмен тартылған өткен жылдардың кредиттерi бойынша республикалық бюджет алдында борыштарды растау және өтеу проблемасы.
1.4. Мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi
Тәжiрибе көрсетiп отырғандай, үшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың қарыздарды тартуы және оларға кейiннен борышкерлердiң тiкелей қызмет көрсетуi тиiмсiз жүзеге асырылады. Yшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың қаржы жағдайын бақылаудың тиiстi жүйесi жоқ. Заңнамада көзделген берiлген (берiлетiн) кепiлдiктер бойынша мемлекет мiндеттемелерi басталуының ықтимал тәуекелдерiн азайту жөнiндегi шаралар үшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың борышын басқарудағы кемшiлiктерге уақтылы ден қою және оларды жою жөнiнде шаралар қабылдауға мүмкiндiк бермейдi.
Қазақстанда мемлекеттiк-жеке әрiптестiктiң қолданыстағы тетiктерiн жетiлдiру және жаңаларын енгiзу және концессиялық келiсiмдер бойынша жобаларды iске асыру нәтижесiнде мемлекет "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекетке берiлетiн объектiнiң құнына сай келетiн сомада мемлекет пен эмитент арасында жасалған инфрақұрылымдық жобаны iске асыру жөнiндегi концессиялық келiсiмнiң шеңберiнде кепiлдеме бередi.
Инфрақұрылымдық жобаларды iске асыру барысында берiлген кепiлдемелер бойынша мемлекеттiк жауапкершiлiктiң орындалу тәртiбiне және мөлшерiне байланысты проблемалар анықталды.
Кепiлдеме институты жеке сектор қаражатын, атап айтқанда инфрақұрылымдық жобаларды iске асыру үшiн, сондай-ақ инфрақұрылымдық облигациялар нарығын дамыту үшiн зейнетақы жинақтауларын тарту мақсатында енгiзiлгендiгiн ескере отырып, қазiргi уақытта мемлекет тарапынан бағалы қағаздар нарығының осы сегментiн дамытуды институционалдық қамтамасыз ету проблемасы шешудi талап етедi.
2. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышы
Үкiметтiң, жергілiктi атқарушы органдар мен Ұлттық Банктiң борышының мониторингi мен оны басқарудан басқа, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың, олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы борышының мониторингi мен оны басқарудың қажеттiлiгi бар.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қоғамның акционерi оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және оған тиесiлi акциялар құнының шегiнде қоғамның қызметiне байланысты шығындар тәуекелiн көтередi. Бұл норма бүкiл әлемдегi барлық корпоративтiк құрылымдар үшiн тән екендiгiн атап өткен жөн.
Сонымен бiрге, шетелдiк компаниялардың мемлекет қатысатын акционерлiк қоғамдардың борыштық мiндеттемелерiн орындау жөнiндегi, оның iшiнде заң тұрғысынан мемлекеттiк борышқа жатқызылмаған борыштар бойынша сот қуынулары Үкiметке қойылатын жағдайлар орын алып отыр. Мұндай сот талқылаулары елдiң халықаралық имиджiне терiс әсер етедi.
Еншiлес құрылымдарын ескермегенде, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың сыртқы борышы 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша 1714 млн. АҚШ долларын құрады (жалпы сыртқы борыштың жалпы көлемiнiң 3,2%-i және ЖIӨ-нiң 2,6%-i).
Мемлекет қатысатын ұйымдар борышының жай-күйi мониторингiмен проблемалар бар. Ақпарат жинақтау ыдыраңқы және толық емес сипатта. Қазiргi уақытта мемлекеттiк органдардың олардың сыртқы борышының мониторингiн жүзеге асыру мақсатында еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын ұйымдардың тiзбесiн беру жөнiндегi өзара iс-қимылды жақсарту қажет.
Бұдан басқа, тұтастай алғанда, қазiргi уақытта мемлекет қатысатын ұйымдардың сыртқы қарыз алуы мен борышын басқару жөнiндегi мемлекеттiк саясат жоқ.
3. Жеке сектордың сыртқы борышы
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша жеке сектордың сыртқы борышы (мемлекет қатысатын ұйымдардың сыртқы борышын және мемлекет кепiлдiк берген сыртқы борышты қоса алғанда) 52,1 млрд. АҚШ долларын құрады.
ЖIӨ-нiң жыл сайынғы жоғары қарқынмен өсуiне қарамастан, 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша 2001 жылы ЖIӨ-нiң 68,5%-iнен ЖIӨ-нiң 80,9%-іне қол жеткiзген елдiң жалпы сыртқы борышының үздiксiз өсуi Yкiметтiң және Ұлттық Банктiң назарын аудармай қоймайды. Жалпы сыртқы борыш өсiмiнiң жоғары қарқыны көп деңгейде жеке сектордың сыртқы борышының өсiмi есебiнен, оның iшiнде банк секторының борышы есебiнен қолдау табады. 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығына қол жеткiзiлген елдiң жалпы сыртқы борышы өсiмiнiң 10,4 млрд. АҚШ долларының 5 млрд. АҚШ долларын ("Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ны қоспағанда) банк секторының борышы құрайды.
3.1. Қаржы секторының борышы
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша қаржы секторының сыртқы борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды, атап айтқанда, "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ны қоспағанда) 20,4 млрд. АҚШ долларын құрады.
Қазiргi уақытта банк секторының белсендi сыртқы қарыз алу үрдiсi сақталып отыр. 2003, 2004, 2005 жылдары және 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығында екiншi деңгейдегi банктердiң сыртқы борышының өсу қарқыны тиiсiнше 150,4%-тi, 118,3%-ті, 99,4%-тi және 32,6%-тi құрады. 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығының қорытындылары бойынша банк секторының сыртқы берешегi, "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ны қоспағанда, 19,9 млрд. АҚШ долларын құрады, бұл жалпы сыртқы борыштың жалпы көлемiнiң 37,0%-iн және қаржы секторының сыртқы борышының 97,6%-iн құрады.
Банк секторының сыртқы қарыз алуының қарқынды өсуi жалпы сыртқы борыш өсiмiне елеулi әсер етедi, бұл ретте халықаралық қаржы нарықтарында ахуал нашарлаған жағдайда банктердiң әлсiздiгi күшейе түседi.
Банк секторының валюта тәуекелдерiн басқару мақсатында валюталық позицияның лимиттерi қайта қаралды:
Standard & Poor's агенттiгiнiң "А-дан" төмен емес егемен рейтингi немесе басқа рейтингтiк агенттiктердiң бiрiнiң осыған ұқсас деңгейдегi рейтингi бар елдердiң шетелдiк валюталары және өз капиталы шамасының 15%-iнен аспайтын мөлшерде "Eypo" валютасы бойынша ашық валюталық позицияның (ұзын және қысқа) лимитi 30%-тен азайтылды;
Standard & Poor's агенттiгiнiң "А-дан" төмен егемен рейтингi немесе басқа рейтингтiк агенттiктердiң бiрiнiң өз капиталы шамасының 5%-iнен аспайтын мөлшерде осыған ұқсас деңгейдегi рейтингi бар елдердiң шетелдiк валюталары бойынша ашық валюталық позицияның (ұзын және қысқа) лимитi ұзын ұстаным бойынша 30%-iнен, қысқа ұстаным бойынша 15%-інен азайтылды;
банктiң өз капиталы шамасының 30%-iнен аспайтын мөлшерде валюталық таза позиция лимитi 50%-тен азайтылды.
Елдiк тәуекелдi ескере отырып, банктердiң активтердi шетелде орналастыру жөнiндегi тәуекелдерiн шектеу мақсатында 2006 жылғы 1 шiлдеден бастап резидент емес ұйымдарда (еншiлес резидент емес банктердi қоспағанда) орналастырылған активтер бойынша 100%-тен 150%-ке дейiн тәуекел дәрежесiн арттыру көзделдi.
Кейiннен банк секторын реттеу құралдарын одан әрi қатаңдату мақсатында валюталық позицияның жекелеген лимиттерi азайтылды:
Standard & Poor's агенттiгінiң "A-дан" төмен емес егемен рейтингі немесе басқа рейтингтiк агенттiктердiң бiрiнiң осыған ұқсас деңгейдегi рейтингi бар елдердiң шетелдiк валюталары және "Еуро" валютасы бойынша ашық валюталық позицияның (ұзын және қысқа) лимитi банктiң өз капиталы шамасының 15%-iнен 12,5%-iнe дейiн азайтылды;
банктiң өз капиталы шамасының 30%-iнен валюталық таза позиция лимитi 25%-кe дейiн азайтылды.
Аталған лимиттер 2006 жылғы 1 қыркүйектен бастап қолданысқа енгiзiлдi.
Бұдан басқа, өзге қаржы ұйымдары сыртқы қарыздарды елеусiз көлемде тартатындығын атап өткен жөн. 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша өзге қаржы ұйымдары (екiншi деңгейдегi банктердi қоспағанда) тартқан сыртқы қарыздар 481,8 млн. АҚШ долларын құрады (жалпы сыртқы борыштың 0,9%-iн) құрады.
Қаржы секторының осалдығы қомақты, өйткенi қаржы институттарының әдетте төлем мерзiмiнiң сәйкес келмеуiне әкеп соқтыратын жоғары левереджi бар, ассимметриялық ақпарат тәуекелi мен моральдық тәуекел жоғары нарықтарда жұмыс iстейдi.
Резидент еместер алдында мiндеттемелер өсiмiнiң негiзгi проблемаларының бiрi нақ банк секторының қайта қаржыландыру тәуекелдерiне, валюталық, проценттiк тәуекелге және өтiмдiлiк тәуекелiне бейiмдiгiнiң артуы болып табылады. Шетел валютасында тартылатын сыртқы қарыз алу банктердiң валюталар бағамының тұрақсыздығына байланысты валюталық тәуекелге ұшырауын күшейтедi, ал өз валюталық көздерi жоқ қарыз алушыларға кредиттер беру жолымен осы қаражатты қайта кредиттеу сонымен қатар банктердiң кредит тәуекелiн күшейтедi. Бұдан басқа, орналастырылған активтер мен тартылған мiндеттемелердiң мерзiмiндегi теңгерiмсiздiк отандық банктердiң валюталық өтiмдiлiк деңгейiне терiс әсер етедi.
3.2. Қаржылық емес корпоративтiк сектордың борышы
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша қаржылық емес корпоративтiк сектордың сыртқы борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды қоса алғанда) 31,7 млрд. АҚШ долларын құрады.
Қаржылық емес корпоративтiк сектордың, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын қоспағанда, сыртқы борышының 2003 - 2005 жылдарда және 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығындағы өсу қарқыны тиiсiнше 16,1%-тi, 37,7%-тi, 17,9%-тi және 18,5%-тi құрады. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын қоспағанда қаржылық емес корпоративтiк сектордың сыртқы борышы 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша 29 380 млн. АҚШ долларын (ЖIӨ-нiң 44,1%-ін) құрады.
Сонымен қатар, жалпы сыртқы борыштың 41,5%-iн шетелдiк бас және еншiлес компаниялар алдындағы қазақстандық ұйымдардың фирмааралық берешегi құрайды.
Бұдан басқа, шетелдiк мердiгерлердiң филиалдары өнiмдi бөлу туралы келiсiмдер (ӨБК), жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттар бойынша жүзеге асыратын барлауға арналған шығындар сыртқы борышқа жатқызылады. 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығының қорытындылары бойынша аумақта жер қойнауын барлаумен айналысатын шетелдiк компаниялар филиалдарының өздерiнiң бас компаниялары (шетелдiк) алдындағы сыртқы берешегi 10 млрд. АҚШ долларын құрады.
Сыртқы борышты басқару контексiнде фирмааралық берешек соншалықты қауiптi емес, өйткенi тiкелей инвестор-кредитор қарыз алушының төлем қабiлетсiздiгi тәуекелiн оның қызметiн басқаруға өзiнiң қатысуы арқылы бөледi. Алайда, дағдарысты жағдайда фирмааралық борыш валюта бағамына қосымша қысым жасауға қабiлеттi, өйткенi шетелдiк инвесторлар мiндеттемелердiң өтеуi түрiнде төлем қабiлетi бар кәсiпорындардың iшкi активтерiн (мысалы, банктердегi жедел депозиттер және өзге де уақытша бос қаражат) айырбастап, әкете бастауы мүмкiн.
Барлаудың оң нәтижелерi кезiнде шығындардың барлық жинақталған сомасы өнiммен оны өндiру және сату басталғаннан кейiн өтелуi мүмкiн. Демек, өтеудi талап ететiн шығындар неғұрлым жоғары болған сайын, мұнай сату салдарынан ЖIӨ мен экспорттың өсуiне қарамастан, ел iшкi валюта нарығында ұсынылуы мүмкiн соншалықты аз валюта түсiмiн алады.
Шектеулi рентабельдiлiкпен бiрлесiп корпоративтiк секторды шетел валютасында шектен тыс қаржыландыру жәненемесе қысқа мерзiмдi қаржыландыруға қатысты жоғары левереджi бар құрылымды қаржыландыру жалпыға ортақ корпоративтiк төлем қабiлетсiздiгiне әкелуi мүмкiн. Шетел валютасында қарыз алатын, бiрақ шағын экспорт тауарларын немесе қызмет көрсетулерiн (мысалы Индонезияда болғандай) өндiретiн корпорациялар ұлттық валюта құнсыздана бастағаннан-ақ қолма-қол ақша (және табыс) ағынының өткiр қысқаруына ұшырайды.
Корпоративтiк сектордағы айтарлықтай қауiптер сонымен қатар сала құрушы компаниялар болып табылатын және қомақты сыртқы берешегi бар iрi қарыз алушылар тарапынан да туындауы мүмкiн. Мұнда, мысалы, мұнайдың және республиканың негiзгi экспорттық номенклатурасының өзге де тауарлары бағасының құлдырауы нәтижесiнде болатын борышты төлеуге байланысты уақытша қиындықтар тәуекелi бар.
Қазақстан Республикасының заңнамасында сыртқы қарыз алу кезiнде туындайтын корпоративтiк сектордың тәуекелдерiн азайту мақсатында белгiлi бiр шектеулер (Салық кодексiнiң 94-бабында белгiленген "жеткiлiктi капиталдандыру ережесi" (бұдан әрi - ЖКЕ)) көзделедi.
ЖКЕ-нiң мәнi, егер қарыз алушының мiндеттемелерi өзiнiң капиталына (левередж) ара қатынасы қаржылық ұйымдар үшiн - 7-ден, қаржылық емес ұйымдар үшiн - 4-тен асып кетсе, резидент еместерге сыйақы беру жөнiндегi шығыстарды шегеруге жататын мөлшерiн азайтуға әкеледi. Бұл ретте қарыз алушының мiндеттемелерiнiң жалпы сомасынан сыйақы аударылмайтын мiндеттемелер алып тасталады. Бұдан басқа, қосарланған салық салуды болдырмау туралы халықаралық шарттардың талаптарына сәйкес ЖКЕ бiрiктiрiлген резидент еместердiң және осындай келiсiмдер жасалмаған елдердiң резидент еместерiнiң қарыздарына қатысты ғана қолданылуы мүмкiн.
Соған қарамастан, тиiстi салықтық әкiмшiлендiру кезiнде ЖKE аффилиирленген кредиторлардан жеткiлiктi капиталдандырылмаған субъектiлердiң сыртқы қарыз алуын ынталандырмайды: 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша қаржылық емес корпоративтiк сектордың сыртқы борышының 72%-iн құрайтын фирмааралық берешектен бөлек, АМК-нiң (арнайы мақсаттағы банктердiң еншiлес кәсiпорындары) қарыздары мен депозиттерi банктердiң сыртқы борышының 43,8%-iн құрады. ЖКЕ тиiмдiлiгiн күшейту үшiн корпоративтiк левередждiң 2,5-тен аспайтын орташа деңгейi кезiнде Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiнiң қаржы дағдарысына тап болғанын ескерiп, жоғарыда көрсетiлген шектi коэффициенттердi төмендету мүмкiндiгiн зерделеу қажет.
Осылайша, практика көрсетiп отырғандай, заңнамада белгiленген шаралар корпоративтiк сектордың сыртқы борышын тежеу үшiн жеткiлiктi тиiмдi емес.
2.1. Несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсатына қол жеткiзу және мiндеттерiн
орындау жөнiндегi шаралар
Әлемдiк тәжiрибенi талдау борышты басқарудың қандай да бiр белгiленген нақты стратегиялары мен жүйелерiнiң жоқ екендiгiн көрсетiп отыр. Көптеген елдер өздерiнiң ұлттық экономикалық ерекшелiктерiн ескере отырып, өздерiнiң жеке борышты басқару жүйесiн қалыптастырады. Мысалы, көптеген елдерде борышты басқару жөнiндегi функциялар бiрқатар мекемелер бойынша шоғырландырылған, соған қарамастан, кейбiр экономикалық жағынан дамыған елдерде (Ирландия, Жаңа Зеландия, Швеция, Ұлыбритания және т.с.с.) мемлекеттiк борышты басқару жөнiндегi арнайы тәуелсiз қызметтер бар. Көптеген елдерде мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын қаржыландырудан басқа, мемлекеттiк (үкiметтiк) қарыз алу саясаты сонымен қатар iшкi қор нарығын дамытуға шоғырландырылады, алайда елдiң қаржы институттары үшiн бәсекенi тудырмау үшiн көп деңгейде үкiметтiк қарыз алуды сыртқы капитал нарықтарында жүзеге асыратын басқа елдер де (Бразилия) бар. Бұдан басқа, жалпы сыртқы борыш мөлшерiнiң деңгейi бойынша елдердiң ұстанымдары әр түрлi.
Халықаралық тәжiрибенi негiзге ала отырып және елдiң борышын басқарудың ағымдағы жай-күйiнiң жағдайын ескере отырып, мынадай бағыттар бойынша борышты басқарудың тұрақты және тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн қалыптастыру үшiн тиiстi шараларды iске асыру орынды болып отыр.
4.1. Жалпы сыртқы борыштың құрылымы
Қазақстан Республикасының сыртқы борышының статистикасын қалыптастыру әдiснамасы тұтастай алғанда Халықаралық Валюта қорының, Дүниежүзiлiк Банктiң және басқа халықаралық ұйымдардың сыртқы борыш жөнiндегi басшылықта жазылған әдiснамалық ұсынымдарға негiзделген және БҰҰ-ның Ұлттық шоттар жүйесiн (ҰШЖ, 1993 ж.) қалыптастырудың және төлем теңгерiмi статистикасының (төлем теңгерiмi жөнiндегi басшылық, ХВҚ, 1993 ж.) негiзгi принциптерiне сәйкес келедi. Сонымен бiрге, сыртқы борыштың статистикасын қалыптастыру мен ұсыну жөнiндегi қазiргi қағидаттар халықаралық әдiснаманың сыртқы борыш жөнiндегі талаптарына толық сәйкес келмейдi және ел резиденттерiнiң әртүрлi санаттарының сыртқы берешегiн егжей-тегжейлi бағалау үшiн қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етпейдi.
Жалпы сыртқы борыш туралы жан-жақты қамтуды және негiзделген ұғымды қамтамасыз ету мақсатында ел резиденттерiнiң резидент еместер алдындағы жиынтық борышын бiлдiретiн елдiң сыртқы борышы мынадай талдамалық ұғымда айқындалатын болады:
1. Мемлекеттiк сектордың борышы:
1.1. Мемлекеттік басқару секторының борышы:
1.1.1. Үкiметтiң борышы
1.1.2. Ұлттық Банктiң борышы
1.2. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың (50% және одан жоғары), олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы борышы:
1.2.1. Республикалық мемлекеттік кәсiпорындардың борышы (шаруашылық жүргiзу құқығындағы)
1.2.2. Акционерлік қоғамдардың және мемлекет басым қатысатын жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктердiң борышы:
1.2.2.1. Фирмааралық берешек
1.2.2.2. Өзге де берешек
2. Үкiметтiң шартты мiндеттемелерi:
2.1. Мемлекет кепiлдiк берген борыш
2.2. Мемлекеттiң кепiлдемелерi бойынша борыш
3. Жеке сектордың борышы (мемлекет басым қатысатын ұйымдарды (50% және одан жоғары) қоспағанда):
3.1. Қаржы секторы ұйымдарының борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды қоспағанда):
3.1.1. Екiншi деңгейдегi банктердiң борышы
3.1.2. Өзге де қаржы ұйымдарының борышы
3.2. Қаржылық емес корпоративтiк сектордың борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды қоспағанда):
3.2.1. Фирмааралық берешек:
3.2.1.1. Барлауға арналған шығындар
3.2.1.2. Өзге де фирмааралық берешек
3.2.2 Қаржылық емес корпоративтiк сектордың өзге борышы
3.3. Мемлекеттiң 50%-тен кем акциясы қатысатын ұйымдардың борышы:
3.3.1. Фирмааралық берешек
3.3.2. Өзге де берешек
3.4. Басқа да берешек (үй шаруашылығы және үй шаруашылығына қызмет көрсететiн коммерциялық емес ұйымдар).
Жаңа құрылымда көрсетiлген "Мемлекеттiк басқару секторының борышы" ұғымы бюджет заңнамасында айқындалған мемлекеттiң тiкелей борыштың мiндеттемесi болып табылатын "мемлекеттiк борыш" ұғымына сәйкес келедi. Борыштың көрсетiлген жаңа құрылымы мемлекеттiң қазiргi борыштық мiндеттемелерiн ұлғайтуды бiлдiрмейдi, БҰҰ-ның, ХВҚ-ның секторалдық ұстанымдарына және Тұжырымдаманың мақсаттарына барынша сәйкес келетiн жiктеме болып табылады.
Мемлекеттiң кепiлдiгi мен кепiлдемесi мемлекеттiк және жеке сектор ұйымдарына берiлетiндiктен және тек мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi болып табылатындықтан, көрсетiлген талдамалық құрылымда жалпы сыртқы борыштың сомасы, 2-тармақтың мәнiн есепке алмағанда, 1 және 3-тармақтардың жиынтық сомасына сәйкес келедi.
Мемлекет басым қатысатын ұйымның борышы мемлекеттiк сектор борышына жатады. Мемлекет, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың және олардың еншiлес, тәуелді және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарының борыштық мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. Жалпы сыртқы борыш құрылымының көрсетiлген талдамалық құрылымында көзделетiн мемлекет басым қатысатын ұйымдардың (50% және одан жоғары), олардың еншiлес, тәуелдi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.
1.1. Қазақстан Республикасының несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсаты мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
1.2. Несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының жай-күйдi талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.1. ҚР несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсатына қол жеткiзу және мiндеттерiн орындау жөнiндегi шаралар ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Кiрiспе
Елдiң дүниежүзiлiк экономикаға белсендi кiрiгуi, елдiң егемен кредиттiк рейтингiнiң жақсаруы, шетел инвестицияларының үлкен көлемiн тарту, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң (бұдан әрi - Yкiмет) және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң (бұдан әрi - Ұлттық Банк) валюта режимiн ырықтандыру жөнiндегi жоспарлары Қазақстан Республикасының орнықты дамуында сөзсiз шешушi рөл атқарады.
Соған қарамастан, экономиканың ашықтық дәрежесiн арттыруға бағытталған қадамдар, сондай-ақ толыққанды iшкi қаржы нарығын қалыптастыру қажеттiлiгi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, Ұлттық Банкiнiң және Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi органының республиканың экономикалық қауiпсiздiгiнiң тиiстi деңгейiн қамтамасыз ету жөнiнде, сондай-ақ борыш құралдарының iшкi нарығын дамыту үшiн жағдайлар жасау жөнiнде бiрқатар шаралар қабылдауына алып келедi.
Бiрiншiден, бұл - қаржы секторы тұрақтылығының қажеттi деңгейiн қамтамасыз етудi және экономика салаларын дамытуды ескере отырып, несие капиталының сыртқы және iшкi нарықтарында қарыз алуды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл - мемлекеттiк сектордың борышын басқару тетiктерiн жетiлдiру және қажеттi нәтижелерге қол жеткiзу мақсатында жеке сектордың сыртқы борышын реттеу мәселесi.
Халықаралық тәжiрибе байыпты қарыз алу саясатын жүргiзу және мемлекеттiк сектордың борышын басқару және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу саласында мемлекеттiң әлеуетiн нығайту үшiн қажеттi шараларды уақтылы қабылдау елдiң макроэкономикалық тұрақтылығының жоғары деңгейiн қамтамасыз ету үшiн ең маңызды фактор болып табылатындығын куәландырады.
Әлемдiк практикада, әдетте, көптеген елдердiң сыртқы және iшкi нарықтарда өз қарыз алу стратегиялары және борышты басқару саласындағы әлеуетiн нығайту жөнiндегi жоспарлары бар. Бұл қажеттiлiктер капиталдың iшкi нарығын дамыту дәрежесiмен, валюта режимiнiң ерекшелiктерiмен, макроэкономикалық саясаттың және нормативтiк реттеу шараларының сапасымен, реформаларды әзiрлеу және жүзеге асыру саласында ұйымдастыру-құқықтық әлеуетпен, елдiң кредитке қабiлеттiлiгiмен және оның борышты басқару саласындағы мақсаттарымен айқындалады.
Экономикалық ахуалын және институционалдық мүмкiндiктерiн ескере отырып, жеке бiр ел алып қарайтын берешектiң экономикалық жағынан қолайлы деңгейлерi көрсеткiштерiнiң (өлшемдерiнiң) белгiлi бiр бiрiздендiрiлген нормалары бар.
Бұрын Қазақстан Yкiметтiң, жергiлiктi атқарушы органдарының және Ұлттық Банкiнiң борыштарын қамтитын мемлекеттiк сыртқы борышты басқаруға басым көңiл бөлдi. Бұрын қабылданған шаралардың нәтижесiнде мемлекеттiк борыш 2001 жылдан бастап азайып отыр. Халықаралық ұйымдардың бағалауы бойынша қазiргi уақытта Қазақстанның мемлекеттiк сыртқы борышының мөлшерi бiрқалыпты болып табылады.
Бұл ретте, елдiң жалпы сыртқы борышы 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша жалпы iшкi өнiмнiң (бұдан әрi - ЖIӨ) 80,9%-iн құрай отырып, 2001 жылдан бастап өсiп келедi. Халықаралық ұйымдардың жiктемесi бойынша көрсетiлген көрсеткiштер Қазақстанды сыртқы борышының бiрқалыпты деңгейi бар елдер тобына жатқызуға мүмкiндiк бередi. Алайда, жалпы сыртқы борышты одан әрi арттыру елдiң iшкi экономикалық жағдайларына ғана емес, экономикалық қауiпсiздiгiне де терiс әсерiн тигiзе алады.
Бұдан басқа, қаржы қауiпсiздiгiнiң тиiмдi жүйесiн қамтамасыз ету мақсатында ЖIӨ-ге шаққанда белгiленген қатынас шегiнде орта мерзiмдi кезеңде елдiң жалпы сыртқы борышының деңгейiн ұстап тұру қажет.
Елдiң борышын басқарудың тиiмдi жүйесiн жасау үшiн мемлекеттiк борышты, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын, мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн басқару және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу сапасын арттыруға бағытталған бiрқатар шаралар қабылдау қажет.
1. Қазақстан Республикасының несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсаты мен мiндеттерi
Осы Тұжырымдаманың мақсаты елдiң жалпы сыртқы борышының қазiргi деңгейiн орта мерзiмдi кезеңде ЖIӨ-ге шаққанда 65-70% деңгейiне дейiн азайтуға және ұзақ мерзiмдi перспективада елдiң жалпы сыртқы борышын ел үшiн қауiпсiз деңгейде ұстап тұруға, мемлекеттiк борышты, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын, мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн сапалы басқаруға және несие капиталының сыртқы нарықтарында жеке сектордың қарыз алу мәселелерiн тиiмдi реттеуге ықпал етуге мүмкiндiк беретiн елдiң борышын басқарудың бiртұтас және тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн қалыптастыру болып табылады.
Тұжырымдаманың мiндеттерi мыналар болып табылады:
мемлекеттiк сектордың борышын, оның iшiнде борыштық мiндеттемелер бойынша тиiстi есеп жүргiзу бөлiгiнде басқару жүйесiн оңтайландыру борыш жай-күйінің жүйелiк мониторингiн және оны бақылауды жүзеге асыру, тәуекелдердi басқару, мемлекеттiк органдар мен мемлекет басым қатысатын ұйымдардың тиiмдi өзара iс-қимылы;
жалпы сыртқы борышты ұсынудың құрамы мен құрылымын халықаралық әдiснамалық стандарттарға барынша жақындату;
Қазақстан үшiн "дабылды" бастапқы мәндер ретiнде әрекет ететiн жалпы сыртқы борыштың орта мерзiмдi перспективаға арналған салыстырмалы көрсеткiштерiн айқындау, оларға сәйкес мемлекеттiк органдар жалпы сыртқы борыштың осы шектерден асып кетуiне жол бермеу үшiн белгiлi бiр шектеу шараларын қабылдайтын болады;
несие капиталының сыртқы нарықтарында жеке сектордың қарыз алу мәселелерiн реттеу тетiктерiн айқындау;
борыш құралдарының iшкi нарығын дамыту үшiн алғышарттар жасау.
2. Несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының жай-күйдi талдау
Соңғы уақытта республиканың жалпы сыртқы борышының көлемi едәуiр қарқынмен өсiп отыр. 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша елдiң жалпы сыртқы борышының көлемi 2001 жылдың осындай кезеңiмен салыстырғанда абсолюттiк мәнде 13,8 млрд. АҚШ долларынан 53,9 млрд. АҚШ долларына дейiн, елдiң ЖIӨ-не шаққанда 68,2%-тен 80,9%-ке дейiн артты.
Бағалау бойынша елдiң жалпы сыртқы борышының өсiмi 2004, 2005 жылдары және 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығында ғана тиiсiнше 10, 10,6 және 10,4 млрд. АҚШ долларын құрады. 2005 жылғы 1 шiлдеден бастап 2006 жылғы 1 шiлде кезеңiндегi 1 жылда жалпы сыртқы борыштың өсiмi 18 млрд. АҚШ долларын құрады.
Сыртқы борышты есепке алудың әдiснамалық проблемалары бар, ол жалпы сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлерiне әсер етедi.
Негiзiнен, бұл (I) шетелдiк жер қойнауын пайдаланушылардың олардың филиалдары мен еншiлес кәсiпорындары жүзеге асыратын барлауға жұмсайтын шығыстардың есебiне және (2) еврооблигацияларды есепке алу бөлiгiнде мемлекеттiк сектордың сыртқы борышының статистикасын қалыптастыру әдiснамасына қатысты. Құрастырушылар мен пайдаланушылар үшiн сыртқы борыштың статистикасы жөнiндегi басшылық (ХВҚ, 2003 ж.) (бұдан әрi - сыртқы борыш жөнiндегi басшылық) шетелдiк жер қойнауын пайдаланушылардың барлауды қаржыландыруға арналған шығындарын, егер бұл жер қойнауын пайдаланушылар оларды барлаудың терiс нәтижелерi жағдайында есептен шығарылуға тиiс күрделi шығындар ретiнде қарайтын болса, капиталға қатысу құралы ретiнде жiктеу мүмкiндiгiн көздейдi. Қазiргi уақытта мұндай шығындарды жүзеге асырудың көлемi мен шарттары туралы қажеттi егжей-тегжейлi ақпарат жоқ.
Сыртқы борыштағы сыртқы борыш жөнiндегi басшылығына сәйкес резидент еместерде нақты бар резиденттердiң борыштық бағалы қағаздарын ғана есепке алу қажет. Алайда, Қаржы министрлiгi қалыптастыратын және жалпы сыртқы борыштың статистикасын қалыптастырған кезде Ұлттық Банк ұстанатын мемлекеттiк борыштың статистикасы бастапқы эмиссия бойынша Үкiметтiң еврооблигацияларын ескередi және қайталама нарықта резидент еместен оларға арналған меншiктiң резидентке көшу фактiсiн назарға алмайды.
Мемлекеттiк борыш бөлiгiнде елдiң сыртқы борышының қолданылатын талдамалық құрылымы халықаралық әдiснама ұсынатын жiктемеге сәйкес келмейдi. Бұл мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышына жатады, ол қазiргi уақытта мемлекеттiк сектордың борышы ретiнде жiктелмейдi.
Тұтастай алғанда, ел үшiн борышты басқару жөнiндегi жүйелiк шараларды қабылдау үшiн негiз болып қызмет ететiн борыштың қауiпсiз деңгейiн айқындау саясаты жоқ.
Бұдан басқа, мемлекеттiк деңгейде борышты басқарудың нақты стратегиясы қалыптастырылмаған, тәуекелдердi басқару жүйесiнде икемдiлiк пен уақтылылық жоқ, корпоративтiк сектордың қарыз алуын реттеу тетiгi жоқ, мемлекет басым қатысатын ұйымдар борышының тиiстi мониторингi жүргiзiлмейдi, тұтастай алғанда, уәкiлеттi мемлекеттiк органдар арасында өзара ic-қимыл жасаудың және ақпарат алмасудың толыққанды жүйесi жоқ.
Қолданыстағы заңнамада елдiң борышын басқару мәселелерi жеткiлiктi регламенттелмеген, бұл жоғарыда көрсетiлген проблемаларға әкеп соқтырады.
Тұтастай алғанда, мемлекеттiк органдардың елдiң жалпы сыртқы борышын үйлестiру жөнiндегi функциялары заңнамада жеткiлiктi нақты айқындалмаған, атап айтқанда мемлекеттiк органдардың мемлекет қатысатын ұйымдардың қарыз алуы мен борышын басқару, сондай-ақ жеке сектордың сыртқы қарыз алуы мен борышын реттеу жөнiндегi iс-шараларды жүзеге асыруы көрсетiлмеген. Осылайша, жалпы iшкi борышты басқару үшiн жеткiлiктi құқықтық база құрылмаған.
Сонымен катар, халықаралық қаржы ұйымдарымен жұмыс жөнiндегi бiрыңғай мемлекеттiк саясат әзiрленбеген, олардың жұмыс ерекшелігіне және қарыз қаражатын беру шарттарына қарай олармен ынтымақтасу бағыттары айқындалмаған.
1. Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген борыш
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша мемлекеттiк және мемлекет кепілдiк берген борыш тиiсiнше 7,9 және 0,626 млрд. АҚШ долларын құрады. Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген сыртқы борыш 1,8 және 0,595 млрд. АҚШ долларын құрады.
Соңғы бес жылда Yкiметтiң орта мерзiмдi фискалдық саясатында көзделген мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борышты басқару мақсаттары, атап айтқанда ЖIӨ-ге проценттiк қатынаста үкiметтiк борыштың мөлшерiн үдемелi түрде қысқарту және үкiметтiк борыш құрылымында сыртқы борыш үлесiн бiртiндеп азайту орындалып отыр.
Айталық, 2000 жылғы және 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша ЖІӨ-ге проценттiк қатынаста үкiметтiк борыш үкiметтiк сыртқы қарыздар бойынша мерзімінен бұрын өтеу есебiнен де, ЖIӨ-нiң атаулы мәнiнiң өсуi есебiнен тиiсiнше 22,0%-тен 5,4%-қе дейiн бiртiндеп төмендедi (оның iшiнде көрсетiлген кезеңге сыртқы үкiметтiк борыш - ЖIӨ-нiң 2,2%). Үкiметтік борыш құрылымында сыртқы борыштың үлесi 2000 жылғы және 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша тиiсiнше 80,9%-тен 40,9%-ке дейiн төмендедi.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша Ұлттық Банктiң борышы тек қысқа мерзiмдi ноттардан ғана тұрды. 2000 жылғы мамырда Халықаралық валюта қорының қарыздарын мерзiмiнен бұрын өтегеннен кейiн Ұлттық Банк сыртқы қарыз алуды жүзеге асырған жоқ. Қазiргi уақытта Ұлттық Банктiң сыртқы борышы жоқ.
Ұлттық Банк ақша-кредит саясатының мақсаттарына сәйкес ұлттық валютада да, сондай-ақ шетел валютасында да қысқа мерзiмдi ноттар шығаруға құқылы.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша айналымда ұлттық валютада номинацияланған қысқа мерзiмдi ноттар ғана болды. Қысқа мерзiмдi валюталық ноттар шығарылып, 1999 жылы толығымен өтелдi.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша қысқа мерзiмдi ноттар бойынша берешектiң көлемi (айналым көлемi) 491,7 млрд. теңгенi құрады. Қазiргi уақытта қысқа мерзiмдi ноттардың айналым мерзiмi 28 күндi құрайды.
Сонымен бiрге, бүгiнгi күнi үкiметтiк борышты басқару тиiмдiлiгiн арттыру үшiн шешудi талап ететiн бiрқатар мәселелер бар.
1.1. Борыштық құралдардың iшкi нарығын дамыту
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiне сәйкес Үкiметтiң қарыз алуы республикалық бюджеттiң тапшылығын қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады. Бюджеттiң профицитi болған кезде Үкiмет үкiметтiк борышты бiрлесiп қаржыландыру үшiн қарыз алуды жүзеге асыра алады.
Сонымен бiр уақытта, көптеген елдерде үкiметтiк борышты тиiмдi басқару мақсатында қабылданатын шаралар сонымен қатар бағалы қағаздардың iшкi нарығының тиiмдi жұмысын дамытуға және қолдауға бағытталған.
Мысалы, Жапонияда мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын дамыту мемлекеттiк борышты басқарудың маңызды мақсаты болып саналады, өйткенi бұл нарық кредит тәуекелiнiң төмен деңгейiнiң арқасында iшкi қаржы нарығына бағдар болып қызмет етедi және неғұрлым белсендi сауда жүргiзiлетiн iшкi бағалы қағаздар нарығының сегментi болып табылады.
Қазақстанда даму институттары, сондай-ақ мемлекет құратын жыл сайын республикалық бюджеттен оларды капиталдандыруға қаржы бөлiнетiн ұлттық компаниялар бос ақша қаражатын мемлекеттiк бағалы қағаздарға орналастыруды жүзеге асыру практикасы бар. Нәтижесiнде мемлекет қосарланған шығыстарды жүзеге асырады - даму институттарын капиталдандыру кезiнде және мемлекеттiк бағалы қағаздар бойынша проценттер төлеу кезiнде. Айталық, 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша iшкi нарықта орналастырылған Үкiметтiң бағалы қағаздарын ұстаушылар құрылымындағы даму институттарының үлесi 17,1%-тi құрады.
1.2. Валюталық тәуекелдер
Бiрнеше жылдар бойы Қазақстанның валюта нарығында ғана емес, барлық халықаралық нарықтарда жалғасып келе жатқан АҚШ долларының әлсiзденуi қарыз алушы ретiнде Қазақстан үшiн тиiмдi. Алайда, валюта бағамдарының тұрақсыздығы тәуекелдерi бар. Сондықтан валюталық тәуекелдi төмендету мақсатында үкiметтiк борыштың валюталық құрылымына енетiн валюталардың бағамдарына әсер етуi мүмкiн экономикалық және саяси факторларды талдау қажет.
Yкiметтiк борыштың валюталық құрылымының төмен әртараптандырылуы дағдарыс және валюталар бағамының тұрақсыздығы нәтижесiнде қаржы шығындарының пайда болуы тәуекелiне бейiм және бұл тұрғыдан осал болып табылады, бұл мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiк жағдайына терiс әсер ететiн болады.
1.3. Жергiлiктi атқарушы органдардың реттелмеген борыштары
Жергiлiктi атқарушы органдардың реттелмеген және танылмаған борыштарын есепке алу жөнiндегi проблемалар шешiлмеген мәселелер болып табылады, оларды екi топқа бөлуге болады:
1) кредиттер бойынша мiндеттемелердi уақтылы орындамау. Жергiлiктi атқарушы органдардың борыштарын жүйелi қайта құрылымдау республикалық бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң атқарылуына терiс әсер етедi;
2) Yкiметтiң және жергiлiктi атқарушы органдар әкiмдерiнiң кепілдiгiмен тартылған өткен жылдардың кредиттерi бойынша республикалық бюджет алдында борыштарды растау және өтеу проблемасы.
1.4. Мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi
Тәжiрибе көрсетiп отырғандай, үшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың қарыздарды тартуы және оларға кейiннен борышкерлердiң тiкелей қызмет көрсетуi тиiмсiз жүзеге асырылады. Yшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың қаржы жағдайын бақылаудың тиiстi жүйесi жоқ. Заңнамада көзделген берiлген (берiлетiн) кепiлдiктер бойынша мемлекет мiндеттемелерi басталуының ықтимал тәуекелдерiн азайту жөнiндегi шаралар үшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың борышын басқарудағы кемшiлiктерге уақтылы ден қою және оларды жою жөнiнде шаралар қабылдауға мүмкiндiк бермейдi.
Қазақстанда мемлекеттiк-жеке әрiптестiктiң қолданыстағы тетiктерiн жетiлдiру және жаңаларын енгiзу және концессиялық келiсiмдер бойынша жобаларды iске асыру нәтижесiнде мемлекет "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекетке берiлетiн объектiнiң құнына сай келетiн сомада мемлекет пен эмитент арасында жасалған инфрақұрылымдық жобаны iске асыру жөнiндегi концессиялық келiсiмнiң шеңберiнде кепiлдеме бередi.
Инфрақұрылымдық жобаларды iске асыру барысында берiлген кепiлдемелер бойынша мемлекеттiк жауапкершiлiктiң орындалу тәртiбiне және мөлшерiне байланысты проблемалар анықталды.
Кепiлдеме институты жеке сектор қаражатын, атап айтқанда инфрақұрылымдық жобаларды iске асыру үшiн, сондай-ақ инфрақұрылымдық облигациялар нарығын дамыту үшiн зейнетақы жинақтауларын тарту мақсатында енгiзiлгендiгiн ескере отырып, қазiргi уақытта мемлекет тарапынан бағалы қағаздар нарығының осы сегментiн дамытуды институционалдық қамтамасыз ету проблемасы шешудi талап етедi.
2. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышы
Үкiметтiң, жергілiктi атқарушы органдар мен Ұлттық Банктiң борышының мониторингi мен оны басқарудан басқа, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың, олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы борышының мониторингi мен оны басқарудың қажеттiлiгi бар.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қоғамның акционерi оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және оған тиесiлi акциялар құнының шегiнде қоғамның қызметiне байланысты шығындар тәуекелiн көтередi. Бұл норма бүкiл әлемдегi барлық корпоративтiк құрылымдар үшiн тән екендiгiн атап өткен жөн.
Сонымен бiрге, шетелдiк компаниялардың мемлекет қатысатын акционерлiк қоғамдардың борыштық мiндеттемелерiн орындау жөнiндегi, оның iшiнде заң тұрғысынан мемлекеттiк борышқа жатқызылмаған борыштар бойынша сот қуынулары Үкiметке қойылатын жағдайлар орын алып отыр. Мұндай сот талқылаулары елдiң халықаралық имиджiне терiс әсер етедi.
Еншiлес құрылымдарын ескермегенде, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың сыртқы борышы 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша 1714 млн. АҚШ долларын құрады (жалпы сыртқы борыштың жалпы көлемiнiң 3,2%-i және ЖIӨ-нiң 2,6%-i).
Мемлекет қатысатын ұйымдар борышының жай-күйi мониторингiмен проблемалар бар. Ақпарат жинақтау ыдыраңқы және толық емес сипатта. Қазiргi уақытта мемлекеттiк органдардың олардың сыртқы борышының мониторингiн жүзеге асыру мақсатында еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын ұйымдардың тiзбесiн беру жөнiндегi өзара iс-қимылды жақсарту қажет.
Бұдан басқа, тұтастай алғанда, қазiргi уақытта мемлекет қатысатын ұйымдардың сыртқы қарыз алуы мен борышын басқару жөнiндегi мемлекеттiк саясат жоқ.
3. Жеке сектордың сыртқы борышы
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша жеке сектордың сыртқы борышы (мемлекет қатысатын ұйымдардың сыртқы борышын және мемлекет кепiлдiк берген сыртқы борышты қоса алғанда) 52,1 млрд. АҚШ долларын құрады.
ЖIӨ-нiң жыл сайынғы жоғары қарқынмен өсуiне қарамастан, 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша 2001 жылы ЖIӨ-нiң 68,5%-iнен ЖIӨ-нiң 80,9%-іне қол жеткiзген елдiң жалпы сыртқы борышының үздiксiз өсуi Yкiметтiң және Ұлттық Банктiң назарын аудармай қоймайды. Жалпы сыртқы борыш өсiмiнiң жоғары қарқыны көп деңгейде жеке сектордың сыртқы борышының өсiмi есебiнен, оның iшiнде банк секторының борышы есебiнен қолдау табады. 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығына қол жеткiзiлген елдiң жалпы сыртқы борышы өсiмiнiң 10,4 млрд. АҚШ долларының 5 млрд. АҚШ долларын ("Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ны қоспағанда) банк секторының борышы құрайды.
3.1. Қаржы секторының борышы
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша қаржы секторының сыртқы борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды, атап айтқанда, "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ны қоспағанда) 20,4 млрд. АҚШ долларын құрады.
Қазiргi уақытта банк секторының белсендi сыртқы қарыз алу үрдiсi сақталып отыр. 2003, 2004, 2005 жылдары және 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығында екiншi деңгейдегi банктердiң сыртқы борышының өсу қарқыны тиiсiнше 150,4%-тi, 118,3%-ті, 99,4%-тi және 32,6%-тi құрады. 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығының қорытындылары бойынша банк секторының сыртқы берешегi, "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ны қоспағанда, 19,9 млрд. АҚШ долларын құрады, бұл жалпы сыртқы борыштың жалпы көлемiнiң 37,0%-iн және қаржы секторының сыртқы борышының 97,6%-iн құрады.
Банк секторының сыртқы қарыз алуының қарқынды өсуi жалпы сыртқы борыш өсiмiне елеулi әсер етедi, бұл ретте халықаралық қаржы нарықтарында ахуал нашарлаған жағдайда банктердiң әлсiздiгi күшейе түседi.
Банк секторының валюта тәуекелдерiн басқару мақсатында валюталық позицияның лимиттерi қайта қаралды:
Standard & Poor's агенттiгiнiң "А-дан" төмен емес егемен рейтингi немесе басқа рейтингтiк агенттiктердiң бiрiнiң осыған ұқсас деңгейдегi рейтингi бар елдердiң шетелдiк валюталары және өз капиталы шамасының 15%-iнен аспайтын мөлшерде "Eypo" валютасы бойынша ашық валюталық позицияның (ұзын және қысқа) лимитi 30%-тен азайтылды;
Standard & Poor's агенттiгiнiң "А-дан" төмен егемен рейтингi немесе басқа рейтингтiк агенттiктердiң бiрiнiң өз капиталы шамасының 5%-iнен аспайтын мөлшерде осыған ұқсас деңгейдегi рейтингi бар елдердiң шетелдiк валюталары бойынша ашық валюталық позицияның (ұзын және қысқа) лимитi ұзын ұстаным бойынша 30%-iнен, қысқа ұстаным бойынша 15%-інен азайтылды;
банктiң өз капиталы шамасының 30%-iнен аспайтын мөлшерде валюталық таза позиция лимитi 50%-тен азайтылды.
Елдiк тәуекелдi ескере отырып, банктердiң активтердi шетелде орналастыру жөнiндегi тәуекелдерiн шектеу мақсатында 2006 жылғы 1 шiлдеден бастап резидент емес ұйымдарда (еншiлес резидент емес банктердi қоспағанда) орналастырылған активтер бойынша 100%-тен 150%-ке дейiн тәуекел дәрежесiн арттыру көзделдi.
Кейiннен банк секторын реттеу құралдарын одан әрi қатаңдату мақсатында валюталық позицияның жекелеген лимиттерi азайтылды:
Standard & Poor's агенттiгінiң "A-дан" төмен емес егемен рейтингі немесе басқа рейтингтiк агенттiктердiң бiрiнiң осыған ұқсас деңгейдегi рейтингi бар елдердiң шетелдiк валюталары және "Еуро" валютасы бойынша ашық валюталық позицияның (ұзын және қысқа) лимитi банктiң өз капиталы шамасының 15%-iнен 12,5%-iнe дейiн азайтылды;
банктiң өз капиталы шамасының 30%-iнен валюталық таза позиция лимитi 25%-кe дейiн азайтылды.
Аталған лимиттер 2006 жылғы 1 қыркүйектен бастап қолданысқа енгiзiлдi.
Бұдан басқа, өзге қаржы ұйымдары сыртқы қарыздарды елеусiз көлемде тартатындығын атап өткен жөн. 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша өзге қаржы ұйымдары (екiншi деңгейдегi банктердi қоспағанда) тартқан сыртқы қарыздар 481,8 млн. АҚШ долларын құрады (жалпы сыртқы борыштың 0,9%-iн) құрады.
Қаржы секторының осалдығы қомақты, өйткенi қаржы институттарының әдетте төлем мерзiмiнiң сәйкес келмеуiне әкеп соқтыратын жоғары левереджi бар, ассимметриялық ақпарат тәуекелi мен моральдық тәуекел жоғары нарықтарда жұмыс iстейдi.
Резидент еместер алдында мiндеттемелер өсiмiнiң негiзгi проблемаларының бiрi нақ банк секторының қайта қаржыландыру тәуекелдерiне, валюталық, проценттiк тәуекелге және өтiмдiлiк тәуекелiне бейiмдiгiнiң артуы болып табылады. Шетел валютасында тартылатын сыртқы қарыз алу банктердiң валюталар бағамының тұрақсыздығына байланысты валюталық тәуекелге ұшырауын күшейтедi, ал өз валюталық көздерi жоқ қарыз алушыларға кредиттер беру жолымен осы қаражатты қайта кредиттеу сонымен қатар банктердiң кредит тәуекелiн күшейтедi. Бұдан басқа, орналастырылған активтер мен тартылған мiндеттемелердiң мерзiмiндегi теңгерiмсiздiк отандық банктердiң валюталық өтiмдiлiк деңгейiне терiс әсер етедi.
3.2. Қаржылық емес корпоративтiк сектордың борышы
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша қаржылық емес корпоративтiк сектордың сыртқы борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды қоса алғанда) 31,7 млрд. АҚШ долларын құрады.
Қаржылық емес корпоративтiк сектордың, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын қоспағанда, сыртқы борышының 2003 - 2005 жылдарда және 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығындағы өсу қарқыны тиiсiнше 16,1%-тi, 37,7%-тi, 17,9%-тi және 18,5%-тi құрады. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын қоспағанда қаржылық емес корпоративтiк сектордың сыртқы борышы 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша 29 380 млн. АҚШ долларын (ЖIӨ-нiң 44,1%-ін) құрады.
Сонымен қатар, жалпы сыртқы борыштың 41,5%-iн шетелдiк бас және еншiлес компаниялар алдындағы қазақстандық ұйымдардың фирмааралық берешегi құрайды.
Бұдан басқа, шетелдiк мердiгерлердiң филиалдары өнiмдi бөлу туралы келiсiмдер (ӨБК), жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттар бойынша жүзеге асыратын барлауға арналған шығындар сыртқы борышқа жатқызылады. 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығының қорытындылары бойынша аумақта жер қойнауын барлаумен айналысатын шетелдiк компаниялар филиалдарының өздерiнiң бас компаниялары (шетелдiк) алдындағы сыртқы берешегi 10 млрд. АҚШ долларын құрады.
Сыртқы борышты басқару контексiнде фирмааралық берешек соншалықты қауiптi емес, өйткенi тiкелей инвестор-кредитор қарыз алушының төлем қабiлетсiздiгi тәуекелiн оның қызметiн басқаруға өзiнiң қатысуы арқылы бөледi. Алайда, дағдарысты жағдайда фирмааралық борыш валюта бағамына қосымша қысым жасауға қабiлеттi, өйткенi шетелдiк инвесторлар мiндеттемелердiң өтеуi түрiнде төлем қабiлетi бар кәсiпорындардың iшкi активтерiн (мысалы, банктердегi жедел депозиттер және өзге де уақытша бос қаражат) айырбастап, әкете бастауы мүмкiн.
Барлаудың оң нәтижелерi кезiнде шығындардың барлық жинақталған сомасы өнiммен оны өндiру және сату басталғаннан кейiн өтелуi мүмкiн. Демек, өтеудi талап ететiн шығындар неғұрлым жоғары болған сайын, мұнай сату салдарынан ЖIӨ мен экспорттың өсуiне қарамастан, ел iшкi валюта нарығында ұсынылуы мүмкiн соншалықты аз валюта түсiмiн алады.
Шектеулi рентабельдiлiкпен бiрлесiп корпоративтiк секторды шетел валютасында шектен тыс қаржыландыру жәненемесе қысқа мерзiмдi қаржыландыруға қатысты жоғары левереджi бар құрылымды қаржыландыру жалпыға ортақ корпоративтiк төлем қабiлетсiздiгiне әкелуi мүмкiн. Шетел валютасында қарыз алатын, бiрақ шағын экспорт тауарларын немесе қызмет көрсетулерiн (мысалы Индонезияда болғандай) өндiретiн корпорациялар ұлттық валюта құнсыздана бастағаннан-ақ қолма-қол ақша (және табыс) ағынының өткiр қысқаруына ұшырайды.
Корпоративтiк сектордағы айтарлықтай қауiптер сонымен қатар сала құрушы компаниялар болып табылатын және қомақты сыртқы берешегi бар iрi қарыз алушылар тарапынан да туындауы мүмкiн. Мұнда, мысалы, мұнайдың және республиканың негiзгi экспорттық номенклатурасының өзге де тауарлары бағасының құлдырауы нәтижесiнде болатын борышты төлеуге байланысты уақытша қиындықтар тәуекелi бар.
Қазақстан Республикасының заңнамасында сыртқы қарыз алу кезiнде туындайтын корпоративтiк сектордың тәуекелдерiн азайту мақсатында белгiлi бiр шектеулер (Салық кодексiнiң 94-бабында белгiленген "жеткiлiктi капиталдандыру ережесi" (бұдан әрi - ЖКЕ)) көзделедi.
ЖКЕ-нiң мәнi, егер қарыз алушының мiндеттемелерi өзiнiң капиталына (левередж) ара қатынасы қаржылық ұйымдар үшiн - 7-ден, қаржылық емес ұйымдар үшiн - 4-тен асып кетсе, резидент еместерге сыйақы беру жөнiндегi шығыстарды шегеруге жататын мөлшерiн азайтуға әкеледi. Бұл ретте қарыз алушының мiндеттемелерiнiң жалпы сомасынан сыйақы аударылмайтын мiндеттемелер алып тасталады. Бұдан басқа, қосарланған салық салуды болдырмау туралы халықаралық шарттардың талаптарына сәйкес ЖКЕ бiрiктiрiлген резидент еместердiң және осындай келiсiмдер жасалмаған елдердiң резидент еместерiнiң қарыздарына қатысты ғана қолданылуы мүмкiн.
Соған қарамастан, тиiстi салықтық әкiмшiлендiру кезiнде ЖKE аффилиирленген кредиторлардан жеткiлiктi капиталдандырылмаған субъектiлердiң сыртқы қарыз алуын ынталандырмайды: 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша қаржылық емес корпоративтiк сектордың сыртқы борышының 72%-iн құрайтын фирмааралық берешектен бөлек, АМК-нiң (арнайы мақсаттағы банктердiң еншiлес кәсiпорындары) қарыздары мен депозиттерi банктердiң сыртқы борышының 43,8%-iн құрады. ЖКЕ тиiмдiлiгiн күшейту үшiн корпоративтiк левередждiң 2,5-тен аспайтын орташа деңгейi кезiнде Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiнiң қаржы дағдарысына тап болғанын ескерiп, жоғарыда көрсетiлген шектi коэффициенттердi төмендету мүмкiндiгiн зерделеу қажет.
Осылайша, практика көрсетiп отырғандай, заңнамада белгiленген шаралар корпоративтiк сектордың сыртқы борышын тежеу үшiн жеткiлiктi тиiмдi емес.
2.1. Несиелік ұйымдарының қызметіне қаржылық қағалауының мақсатына қол жеткiзу және мiндеттерiн
орындау жөнiндегi шаралар
Әлемдiк тәжiрибенi талдау борышты басқарудың қандай да бiр белгiленген нақты стратегиялары мен жүйелерiнiң жоқ екендiгiн көрсетiп отыр. Көптеген елдер өздерiнiң ұлттық экономикалық ерекшелiктерiн ескере отырып, өздерiнiң жеке борышты басқару жүйесiн қалыптастырады. Мысалы, көптеген елдерде борышты басқару жөнiндегi функциялар бiрқатар мекемелер бойынша шоғырландырылған, соған қарамастан, кейбiр экономикалық жағынан дамыған елдерде (Ирландия, Жаңа Зеландия, Швеция, Ұлыбритания және т.с.с.) мемлекеттiк борышты басқару жөнiндегi арнайы тәуелсiз қызметтер бар. Көптеген елдерде мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын қаржыландырудан басқа, мемлекеттiк (үкiметтiк) қарыз алу саясаты сонымен қатар iшкi қор нарығын дамытуға шоғырландырылады, алайда елдiң қаржы институттары үшiн бәсекенi тудырмау үшiн көп деңгейде үкiметтiк қарыз алуды сыртқы капитал нарықтарында жүзеге асыратын басқа елдер де (Бразилия) бар. Бұдан басқа, жалпы сыртқы борыш мөлшерiнiң деңгейi бойынша елдердiң ұстанымдары әр түрлi.
Халықаралық тәжiрибенi негiзге ала отырып және елдiң борышын басқарудың ағымдағы жай-күйiнiң жағдайын ескере отырып, мынадай бағыттар бойынша борышты басқарудың тұрақты және тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн қалыптастыру үшiн тиiстi шараларды iске асыру орынды болып отыр.
4.1. Жалпы сыртқы борыштың құрылымы
Қазақстан Республикасының сыртқы борышының статистикасын қалыптастыру әдiснамасы тұтастай алғанда Халықаралық Валюта қорының, Дүниежүзiлiк Банктiң және басқа халықаралық ұйымдардың сыртқы борыш жөнiндегi басшылықта жазылған әдiснамалық ұсынымдарға негiзделген және БҰҰ-ның Ұлттық шоттар жүйесiн (ҰШЖ, 1993 ж.) қалыптастырудың және төлем теңгерiмi статистикасының (төлем теңгерiмi жөнiндегi басшылық, ХВҚ, 1993 ж.) негiзгi принциптерiне сәйкес келедi. Сонымен бiрге, сыртқы борыштың статистикасын қалыптастыру мен ұсыну жөнiндегi қазiргi қағидаттар халықаралық әдiснаманың сыртқы борыш жөнiндегі талаптарына толық сәйкес келмейдi және ел резиденттерiнiң әртүрлi санаттарының сыртқы берешегiн егжей-тегжейлi бағалау үшiн қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етпейдi.
Жалпы сыртқы борыш туралы жан-жақты қамтуды және негiзделген ұғымды қамтамасыз ету мақсатында ел резиденттерiнiң резидент еместер алдындағы жиынтық борышын бiлдiретiн елдiң сыртқы борышы мынадай талдамалық ұғымда айқындалатын болады:
1. Мемлекеттiк сектордың борышы:
1.1. Мемлекеттік басқару секторының борышы:
1.1.1. Үкiметтiң борышы
1.1.2. Ұлттық Банктiң борышы
1.2. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың (50% және одан жоғары), олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы борышы:
1.2.1. Республикалық мемлекеттік кәсiпорындардың борышы (шаруашылық жүргiзу құқығындағы)
1.2.2. Акционерлік қоғамдардың және мемлекет басым қатысатын жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктердiң борышы:
1.2.2.1. Фирмааралық берешек
1.2.2.2. Өзге де берешек
2. Үкiметтiң шартты мiндеттемелерi:
2.1. Мемлекет кепiлдiк берген борыш
2.2. Мемлекеттiң кепiлдемелерi бойынша борыш
3. Жеке сектордың борышы (мемлекет басым қатысатын ұйымдарды (50% және одан жоғары) қоспағанда):
3.1. Қаржы секторы ұйымдарының борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды қоспағанда):
3.1.1. Екiншi деңгейдегi банктердiң борышы
3.1.2. Өзге де қаржы ұйымдарының борышы
3.2. Қаржылық емес корпоративтiк сектордың борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды қоспағанда):
3.2.1. Фирмааралық берешек:
3.2.1.1. Барлауға арналған шығындар
3.2.1.2. Өзге де фирмааралық берешек
3.2.2 Қаржылық емес корпоративтiк сектордың өзге борышы
3.3. Мемлекеттiң 50%-тен кем акциясы қатысатын ұйымдардың борышы:
3.3.1. Фирмааралық берешек
3.3.2. Өзге де берешек
3.4. Басқа да берешек (үй шаруашылығы және үй шаруашылығына қызмет көрсететiн коммерциялық емес ұйымдар).
Жаңа құрылымда көрсетiлген "Мемлекеттiк басқару секторының борышы" ұғымы бюджет заңнамасында айқындалған мемлекеттiң тiкелей борыштың мiндеттемесi болып табылатын "мемлекеттiк борыш" ұғымына сәйкес келедi. Борыштың көрсетiлген жаңа құрылымы мемлекеттiң қазiргi борыштық мiндеттемелерiн ұлғайтуды бiлдiрмейдi, БҰҰ-ның, ХВҚ-ның секторалдық ұстанымдарына және Тұжырымдаманың мақсаттарына барынша сәйкес келетiн жiктеме болып табылады.
Мемлекеттiң кепiлдiгi мен кепiлдемесi мемлекеттiк және жеке сектор ұйымдарына берiлетiндiктен және тек мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi болып табылатындықтан, көрсетiлген талдамалық құрылымда жалпы сыртқы борыштың сомасы, 2-тармақтың мәнiн есепке алмағанда, 1 және 3-тармақтардың жиынтық сомасына сәйкес келедi.
Мемлекет басым қатысатын ұйымның борышы мемлекеттiк сектор борышына жатады. Мемлекет, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың және олардың еншiлес, тәуелді және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарының борыштық мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. Жалпы сыртқы борыш құрылымының көрсетiлген талдамалық құрылымында көзделетiн мемлекет басым қатысатын ұйымдардың (50% және одан жоғары), олардың еншiлес, тәуелдi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz