Дәрістер жинағы

Кіріспе

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Лекция 1. Адамның эндокриндік жүйенің жалпы сипаттамасы.

Ішкі секреция бездері (ІСБ) жайлы түсінікті ең алғаш қалып-тастырған
И.Мюллер (1830). 1849 жылы неміс физиологы Адольф Бертольд тарттырылған
(кестірілген) қоразға басқа қораздың ата-лығын (семенник) отырғызғанда, ол
бастапқы қасиетін қайта қа-лыптастырады. Сондықтан да тарихта осы күнді
эндокринологияның дүниеге келген күні деп есептейді. 1889 жылы Браун –
Секар өзіне тәжірибе жүргізгені жайлы мәлімдеме жасады. Жануарлардың ұрық
клеткасынан сығып алған сұйықтың 72 жастағының ағзасына жастық шағындағы
әсеріндей өзгеріске уақытша да болса әсер еткені байқалған (2-3 айға ғана).
Осы фактілердің барлығы осы ғылым саласының тез дамуына үлкен ықпалын
тигізген.
Орыстың зерттеуші ғалымы Л.В.Собелев ұйқы безінен биология-лық активті
зат бөліп шығатындығын, осы заттың 1921 жылы Ф.Бантинг пен Ч.Бест инсулинге
ұқсас екендігін дәлелдеді.
1902 жылы Старлинг және Бейлис ұйқы безі сөлі секрет бөлуді жүргізетінін
айтқан болатын. Осыдан бастап эндокринология қарқын-мен дамып келе жатыр.
Қазіргі таңда барлығы да анықталып, физиоло-гиялық активті заттардың
өнімдері тек ішкі секреция бездерінде ғана емес, басқа да мүшелерде
болатындығын дәлелдеді. Мысалы, қарын, ішек, бүйрек, бауыр, т.б. мүшелерде.

Англия гистологы Пирс өткен ғасырдың 50-жылдары барлық клетка-лар сырттан
келген амин қышқылдарын сіңіріп, болашақ гормондардың негізін құрайды,
оларды декарбоксиялау арқылы ыдыратып, қалдықта-рынан гормондарды
синтездейді деген қорытынды жасады. Ол осы процесті “Амине Прекурсор Аптейк
энд декарбоксилейшин” деп атап, осы сөздің басты төрт әріпінен қысқартып
АПУД деген аббревиатурасын құрады (1968 жылы). Ал клеткаларды
“апундоциттер” деп атап кетті. Қазір осындай 50-ге жақын апуд клеткалар
бар. Олар 50-ге жақын гормондарды синтездейді – серотонин, мелатонин,
адреналин, гистамин, инсулин, гастрин, секреті панкреозитин (холеутстокин)
вазо активті интестиналды гормон, бамбезин, энкефалин, эндорфин, т.б.

Лекция 2. Гормондар, гормондардың биосинтезі мен секрециясы.

Гормондардың химиялық табиғатына байланыстылығы 3 топқа бөлінеді: а)
белок пептидті, б) стероидты, в) амин қышқыл-дардың туындылары.
Бірінші топтағы гормондар протейдтер (күрделі белоктар). Бұлар
глюкопротейдтер. Бұған жататындар: ТТГ, ФСГЛГ. Екінші топтағылар пептидті
гормондар: олар 30–90 амин қышқылы қалдықтарынан тұрады. Оған жататындар:
АКТГ-СТТ, меланин жасаушы гормон, пролактин, паратгормон, инсулин,
глюкогон. Мысалы, АКТГ-да 39 амин қышқылы қалдығы бар. СТГ-да 191, пролацин
– 198.
Үшінші топтағы белокты гормондар, бұлар олигопептидтер. Бұл гормондарда
амин қышқылы қалдықтары өз мөлшерде: бұлар либериндер, статин, асқазан ішек
гормондары. Мысалы, самотоста-тинде 14 амин қышқылы, гонадолибиринде 10,
окситоцин 9 амин қышқылы қалдықтарынан тұрады.
Бұл жерде тағы да бір айта кететін маңызды қасиеті белоктық гормондар,
біріншіден, гидрофильді, сондықтан да фосфолипидті кедергі (плазматикалық
мембранасы) арқылы өте алмайды, екіншіден, олар гидрофильді болғандықтан өз
бетінше қан арқылы тасымал-данады, себебі олар қанда жақсы ериді.
Стериодты немесе липидті гормондар – олар холестериннің туындылары
(холестерин прогненолға ауысып, осыдан негізгі сте-риодты гормондар пайда
болады). Олар: кортикостерон, кортизол, альдесторон, прогестиндер,
эстрадиол, эстриол, эстрон, тестостерон, витамин Д. Бұдан басқа да осы
топқа жататын арахидон қышқылы және оның туындылары – простогландиндер,
простаулклиндер, тром-боксалдар, лейкотрейндер. Бұл гормондардың барлығы
гидрофобты. Сондықтан да синтизделінген жерінен клетка мембранасы арқылы
оңай өтеді, басқа жерге кедергісіз жетеді (қан, клетка арқылы кеңіс-
тіктер). Қанда арнаулы тасымалдаушылар бар.
Амин қышқылдарының туындыларына жататын гормондар тобы: адреналин,
норадреналин, дофамин, тиронды гормондар, барлығы да тирозии амин
қышқылының туындылары. Серотонин- триптофан, гистамин-гилидинин тек
тиреоидты гормондар ғана клетка мембранасы арқылы өте алады, ал қалғандарды
өте алмайды.
Сондықтан да гормондардың химиялық қасиеті ағзада болатын күрделі
процестердің жеке-жеке кезеңдерін, нысана мүшеге жету, әсер ету деңгейін
анықтауға мүмкіндік береді.
Секреция – безді клеткалардың ішіне түскен заттардан пайда болған және
белгілі бір мақсатпен қызмет атқаруға бағытталған арнаулы өнімдердің пайда
болуы.
Бездердің функционалды күйі олардан бөлінетін секреттердің саны мен
сапасына қарай анықталады (ас қорыту, тер бөліну, т.б.).
Безді клеткадан бөлінетін секреттердің химиялық табиғаты әр түрлі болады:
белоктар, липопротейдтер, мукополисахаридтер, тұздар-дың ертінділері,
негіздер мен қышқылдар. Секрет бөлетін клетка химиялық табиғаты жағынан бір
түрлі немесе әр түрлі, бір ғана немесе көптеген өнімдерді синтездеп және
бөліп шығаруы мүмкін.
Секреция бөлудің көп функционалдылығы немесе бірнеше қызметі
Экзо және эндосекреция процестерінде бірнеше қызмет атқары-лады. Мысалы,
ас қорыту бездері (ферменттер, электролиттер), тері безі (терморегуляция
механизмі), сүт безі, т.б.
Экзосекреция ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын сақтап тұрады.
Эндосекреция өнімдері зат алмасу, т.б. қызмет атқарады. Мысалы, гормондар
(гидролиз, импульстер, қан ұю, т.б.)
Секрет бөлу циклі дегеніміз – секрет бөлу клеткаларының күйінің белгілі
бір кезеңмен өзгеруі: секрет өнімдерінің жиналып, бөлінуі, одан кейін
қалпына келуі. Секрет бөлу процесінің бірнеше кезеңдері немесе фазалары
бар. Өнім түзуші бастапқы заттардың клеткаға түсуі диффуздік жолмен,
активті тасымалдау арқылы және (эндоцитоз) клеткадан бөлініп шығатын
өнімдер.
Бөлінетін секреттердің типтеріне байланысты олар голокринді, апокринді
(макро, микро) және мезокринді деп бөлінеді (мысалы, секрет тесік арқылы,
мембрана арқылы).
Гормондарды синтездеу және тасымалдау
1. Белокты гормондар. Гормондардың негізін құраушы (прогор-мон) немесе
тіпті препрогормондарды процессинг жасау жолымен түзіледі.
Ереже бойынша эндокриндік клеткадағы, бұдырлы тордағы рибо-сомаларда
синтезделеді. Синтезделу принципі мынадай жолмен жүреді. Ретикулюмның ішкі
бетіндегі кеңістіктегі рибосомаларда препрогормон синтезделеді. Содан кейін
20-25 амин қышқылының қалдықтары бөлініп, осындай түрде түзілген прогормон
ретикулюма-дан жіпшеленіп бөлінеді де, Гольджи аппаратына енеді. Осы
аппарат-та гранула алдынан зат босап, амин қышқылындағы артық фрагмент-тер
прогормоннан ажырап, гормон түзеді. Синтезделген гормон мембранамен
қапталып, везикул түрінде плазматикалық мембранаға барып орналасады.
Тасымалдау кезінде везикулаларға гормондар жеті-ліп, мысалы, ацетилделінуі
аяғына дейін жетеді. Везикулалар клетка мембранасымен байланысқан кезде
везикулалдар жарылып, гормон айналасына тарайды. Содан соң экзоцитоз
құбылысы жүреді. Осы синтезделу процесін инсулин гормонын мысалға алып
көрсетсек, ол былай жүреді. Ретикулюмның мембранасында рибосомалды синтезде-
лудің нәтижесінде 109 амин қышқылы қалдығынан тұратын проин-сулин түзіледі.
Осы жерде, ретикулюмда, олардан гидрофобты фраг-менттері ажырап, 23 амин
қышқылы қалдығынан тұратын проинсулин қалады. Проинсулині бар везикула
Гольджи аппаратына өтіп, мембра-надағы протеиназа проинсулин молекуласынан
(1-86) 31-65 фрагмен-тін ажыратып, екі тізбектен А және В бір-бірімен S-S
екі көпір арқылы байланысқан инсулин түзеді. Осы жерде, Гольджи
аппаратында, алдын ала дайындалынып тұрған везикулалар инсулинді, оған қоса
цинк ионында қосып алады.
Везикулалар плазматикалық мембранамен қосылғаннан кейін оның ішіндегі –
инсулин – клетка аралық кеңістікке таралады. Син-тезделу 1-2 минутта жүрсе,
проинсулин ретикулюм Гольджи аппара-тын тасымалдауға кететін уақыт 10–20
минут, ал винсулин тасушы везикуланың пісіп жетілуі Гольджи аппаратынан
мембранаға дейін 1-2 сағатта жүреді.
Жалпы белокты гормондардың синтезделуіне, пайда болу орнынан әсер етуіне
дейін 1-3 сағат уақыт кетеді. Бұл жердегі ең бір “нәзік” жері – секреция
процесі, яғни эндоплазмалық тордан плазма мембра-насының аралығы. Сондықтан
да қандағы гормонның деңгейін реттеу секреция бөліну кезеңін іске асыруы
болып табылады. Синтезделу кезеңі басты реттеуші фактор деп айтуға да,
айтпауға да болады.
Белокты гормондар өзінің гидрофилді қасиетіне қарай қанда жақсы ериді,
сондықтан да оларға арнаулы тасымалдаушының керегі жоқ. Олардың қандағы,
жеке тканьдердің бұзылуы нысана клетка-сынан арнаулы протезалардың
қатысуымен іске асырылады. Сонымен қатар қандағы, бауырдағы бүйректегі
протезалар.
Мысалы, окситоцин окситоциноза ферменті арқылы бұзылады. Қандағы жартылай
кезеңдік тіршілігі 10–20 мин.
Стериодты гормондардың синтезделуі. Барлық стериодты гор-мондардың басты
негізі клеткада холестериннен басталады. Кәдімгі жағдайда холестерин май
қышқылымен байланысты. Сондықтан да синтезделудің бірінші кезеңінде фермент
холестерин эстеразаның әсерінен май қышқылдарын ажыратудан басталады. Бос
холестерин митохондрияға түсіп, осы жерде прегненолонға айналады. Оның түзі-
луіне цитохром Р450, десмолаза және басқа да ферменттер қатысады. Содан
кейін прегненолон митохондриядан эндоплазмалық торға және микросалаларға
түседі. Осы жерде алғашқыда прогестерон түзіледі де, одан ферменттердің
көмегімен стериодты гормондар түзіледі. Олар-дың бір жолында – прогестерон
кортикостероид пен альдостеронға, екінші жолымен кортизолға, ал одан өз
кезегінде андрогендерге (тестостерон), одан кейін ол эстрогенге ауысады.
Осындай өзгеріп бір-біріне ауысудың басты мәніне, былайша айтқанда,
холестериннің өзгерісінен бастап прегненолон митохондрия-да, келесі этапта
микросомада өтуі стериод молекулаларының гидро-ксилденуіне байланысты
болады. Ал осы процестер арнаулы фермент-тер гидроксилаза мен оксидазаның
әсерінен іске асырылады.

Катехоламиндерді синтездеу. Бұл процесс тирозин амин қышқы-лының бір
ретпен біртіндеп ДОФ-ға (диокси фенилаланин) дофамин, норадреналин,
адреналинге айналуынан басталады. Мысалы, тирозин-нің ДОФ-ға өзгеруі
фермент тирозин гидроксилазаның әсерінен цито-плазмадағы хромаффин
клеткаларында жүреді. Бұл катехоламиндерді синтезделудің баяу кезеңі
инсулин, глюкартикондар, ацетилхолин, осы ферменттердің активтілігін
күшейтіп, процесті жеделдетеді. Түзілген ДОФ цитоплазмада дофаминге
айналады. Дофамин арнаулы везику-лаларға еніп, ондағы фермент дофа-бета-
аксидоза және кофактордың әсерінен норадреналинге айналады. Цитоплазмада
фермент метилаза-ның көмегімен адреналин түзіледі. Ол арнаулы гранулаға
(везикула) кіріп, арнаулы клеткалар арқылы бөлініп сыртқа шығады. Катехола-
миндердің қандағы активтілігі 1-3 минут. Катехоламиндер қанда белоктармен
қосылып, буферлік жүйенің қызметін реттейді.

Лекция 3. Гормондардың әсер ету механизмдері.

Гормондардың әсер ету типтері
М.М.Балаболкинның (1989) жіктеуі бойынша гормондардың әсер етуінің
мынадай варианттары бар:
1) Гормондық әсері немесе тек өзіндік эндокриндік вариант өндіргіш
клеткада пайда болған гормон қанға келіп, қанның ағысымен нысана мүшеге
келіп немесе қашықтан келіп әсер етеді.
2) Паракринді әсері – өзінің өндірілген жерінен клеткаға сыртқы
кеңістігіне өтіп, сол жерден нысанаға клетка әсерін тигізу арқылы таралуы.
3) Изокринді әсері – гормон өндіруші клетка мен нысана клетканың
байланысы өте жақын.
4) Нейрокринді әсері – медиаторлардың әсеріне ұқсас.
5) Аутокринді әсері – клетка гормонды өзі түзеп, өзіне әсерін тигізеді,
былайша айтқанда нысана → клетка өндіруші.

Гормондардың рецепторлары. Гормондардың рецепторлары нысана клеткаларының
мембраналарында, ал кейбіреулері клетка ішінде орналасқан. Қазірде осындай
рецепторлардың 60-қа жақыны анықталған. Клетка мембранасынан өте алмайтын
гормондардың рецепторлары клетканың беткейінде болуы тиіс. Плазматикалық
рецепторлары бар белоктың гормондары – ТТГ, ФСГ, ЛГ, СТГ, пролактин
соматропин, инсулин, т.б.

Ал клетка ішіндегі рецепторлары арқылы стериодты гормондар қызмет етеді:
глюкартикондар, минералкортикондар, эстроген, андро-ген, прогестин,
тироксин, үш иод тиронин.
Бір клеткада немесе бір мембранада рецепторлардың ондаған типі орналасуы
мүмкін. Рецепторлар өзара әсер ету үшін гормонмен осы рецепторға жақын болу
керек.
Гормондардың әсер ету механизмі
Қазіргі кезде теория бойынша гормон әсер ету механизмдеріне бір-неше
кезеңдерден тұратындығы көрсетілген. Бірінші кезеңі – гормон-дардың өзі
әсер етуші нысана клеткаларын “танып-білу”, екінші спецификалық
гормондардың нысана клеткасындағы рецепторлармен байланысқа түсу кезеңі.
Сондықтан да нысана клеткаға тигізетін гор-мондық әсеріне қарай үш түрлі
әсер ету жолын айтуға болады.
1. Мембрандық процеске тура тигізуші әсері.
2. “Екінші посредник” немесе клетка ішілік жүйелер.
3. Клетка ядросына әсер ету жолы.
Нысана клеткадағы рецепторлық молекуланы “анықтап-білу”, “ажырату”
процесі гормондардың спецификасына байланысты.
Рецепторлар – бұлар белоктар гормондармен байланысқа түсу қабілеттілігі
бар арнаулы құрылыс. Осындай рецепторлармен байла-нысқа түсу құбылысын
лигандалар деп атайды. Гормондардың өзінің рецепторлармен байланысқа түсуін
кілт пен құлыпқа ұқсастыруға бо-лады. Ол нысаны клетканы гормондардың
ажыратуы клетка мембра-насының беткейінде немесе клетканың ішкі ортасында
болатындығы-на қарай болады.
Ал белок пептидты гормондар үшін клетка мембранасы арқылы өту қиынырақ,
сондықтан да гормонның әсері клетка ішіне енгеннен кейін болатын процесс.
Ал стероидты гормондар клетка мембранасынан оңай өтеді де, (диффуздық
жолмен) оның нысаны клеткасына оңай жетеді.

Лекция 4. Гипоталамус-аденогипофиз жүйесі.

Гипофиз үш бөліктен тұрады – алдыңғы, аралық және артқы. Бұлардың
әрқайсысы өз алдына ішкі секреция бездерінің қызметін атқарады. Артқы
бөлігі нерв талшықтарымен өте бай қамтамасыз етілген, гипоталамуспен өте
тығыз байланысты, сондықтан да оны нейрогипофиз деп те атайды. Ал алдыңғы
бөлігін аденогипофиз деп атайды.
Гипофиздің алдыңғы бөлігі
Аденогипофиз (АГ) 55–60% хромфобты және хромофильді клетка-лардан тұрады.
Өз кезегінде хромофильді клетканың 30-35% ацидо-фильді және 5-10% базафилді
клеткалардан тұрады. Хромофобты клеткалар гормонды шығармайды, хромофильді
клетканың негізін қалаушы деп есептеледі. Ацидофильді клеткалар
соматотропин гормо-нын және пролактинді шығарады. АГ гормондарының барлығы
бе-локты заттардан тұрады. Базафилді клеткалар адренокортикотропты,
тиретропты және гонодотропты гормондарды шығарады.
Соматропты гормондар (СТ) немесе өсу гормоны соматропин мүшелер мен
тканьдерде белоктарды синтездейді және жас ағзалар-дың өсуіне әсер етеді.
Бұл гормондардың, ағзалардың түріне сәйкес ерекшеліктері бар. Мысалы,
өгізден және шошқадан алынған гор-мондық препарат адам мен маймылдың
ағзасының өсуіне әсерін тигізбейді.
Төменгі сатыдағы маймылдардың соматропині адамға әсер ет-пейді.
Керісінше, адамнан және жоғарғы сатыдағы маймылдардан алынған гормон
төменгі сатыдағы маймылдарға әсер етеді.
Соматропин РНК биосинтезін жоғарылатады. Аминқышқылының қаннан клеткаға
тасымалдануын күшейтеді. Белоктың синтезделуінің жоғарылауынан қанда
аминқышқылы мөлшері төмендейді. Ағзада азот (азот балансы оң жаққа қарай
ауысады), фосфор, кальций, натрий-дің алмасуы кідіріске ұшырайды.
Соматотропиннің әсерінің тиімділігі клеткадағы белок биосин-тезін күшейту
көмірсулар мен инсулиннің қатысуымен жүреді. Егер ұйқы безін алып тастаса
немесе тамақтың құрамында көмірсуды қоспағанда, гормонның әсері тежеледі.
Соматроп үздіксіз өмір бойы бөлініп отырады. Оның бөлінуі соматропин бөлуші
фактор арқылы күшейтілсе, соматостатин арқылы тежеледі. Бұл екеуі де
гипотала-мустың нейросекреттері болып табылады.
Жас балаларда бездің қызметі төмендесе, өсу процесі тоқталады. Бұны
гипофиздік ергежейлік деп атайды. Мұндай адамдардың дене тұлғасы
салыстырмалы түрде бірдей болғанмен де саусақтары, табаны кішкентай,
жіңішке, жыныс мүшелері дұрыс жетілмеген. Ауру өте қиын өтеді. Имотенция
төмендейді, әйелдері стирильді, ұрықтануға қабілеттілігі жоқ. Жас кезінде
бездің қызметі жоғарыласа, гипер “алыптық” болады. Бойы 240–250 см, салмағы
150 кг. Егер осы фактор ересек адамдарда болатын болса, бойы өспейді, тек
дене бөліктерінің мөлшері үлкейеді (аяқ, қолы, мұрын, төменгі жақ
сүйектері, тілі, кеуде клеткасы, құрсақ). Бұл ауруды акромегалия дейді. Бұл
ауру ұйқы безінде де әсерлеп, қант ауруын туғызады. Акромегалияның басты
себебі, ацидофильді клеткадан тұратын алдыңғы бөлігіндегі ісікке
байланысты.

Гонодотропты гормондар. Гипофиздің алдыңғы бөлігіндегі базофилді
клеткаларда жасалынатын фолликул жандандырушы (ФЖГ) және лютеин гормондар.
Бұлардың ең басты әсері жыныс клетка-ларының қалыптасуына әсер етеді.

ФЖГ-гипофиздың бөлінуі гипоталамус нейросекреттері арқылы болады. Қанның
құрамында еркектерде андрогендердің, әйелдерде эстрогендердің жоғарылауы,
осы факторда, былайша айтқанда, ФЖГ-ны және ет бөлінуін тежейді. Бұл кері
байланыс ағзадағы жыныс гормондарының деңгейін реттеп отырады.
Гипофиздің алдыңғы бөлігіндегі ацидофильді клеткадан бөлініп шығатын
гормон пролактин немесе лютетропин сүт бездерінің қызме-тін күшейтіп,
сүттің түзілуіне және сары дененің дамуына әсерін тигізеді.
Тиретропты гормондар (ТТГ). Алдыңғы бөлігіндегі базофилді клеткада да
жасалады. Басты рөлі қалқанша бездің қызметін күшей-теді. Протеазды
пәрмендетіп, қалқанша бездегі тироглобулиннің ыдырауын жоғарылатудың
нәтижесінен тироксин мен тироглобулин-нің қанға бөлінуін күшейтеді.
Сонымен бірге ТТГ иодтың қалқанша безде жинақталуын қамта-масыз етеді,
тағы да бір қызметі секрет жасаушы клеткалардың ацивтілігін күшейтіп,
олардың санын көбейтеді.
ТТГ-ны қанға енгізгенде қалқанша безінің өсуі байқалады, ал гипофизді жас
жануарлардан алып тастаса, оның өсу процесі баяу-лайды, белоктың алмасуы
төмендейді. Ал тироксинді енгізсек бұл қызметі қайта қалпына келеді.
Егер ұзақ уақыт бойы тироксиннің жоғарғы дозасын жануарларға енгізе
беретін болсақ, оларда базеда ауруына ұқсас белгілер байқала бастайды.
Тиротропин аз мөлшерде үздіксіз бөлініп отырады. Оның бөлуінің себебі
гипоталамустың көмегімен іске асырылады. Ал тиротропиннің деңгейі қандағы
қалқанша безінің мөлшеріне тәуелді. Егер оның мөлшері жоғарғы деңгейде
болса, тиротропиннің бөлінуі төмендейді, керісінше қалқанша безінің гормоны
аз мөлшерде болса, тиротропин-нің бөлінуі жоғары болады. Сонымен, бұл жерде
кері байланыс механизмі басты рөл атқарады.
Ағзалардың температурасы төмендегенде тиротропиннің бөлінуі мен қалқанша
бездің гормонының мөлшері жоғарылап, нәтижесінде жылу шығару процесі
жоғарылайды немесе жылу пайда болады.
Егер ағзаға екінші рет суық әсер ететін болса, онда тиротропиннің
бөлінуіне, тіпті сигнал басталысымен бөлініп, шартты рефлекстің қалыптаса
бастағанын аңғаруға болады. Осы жердегі ең бір айтатын жәйт, мидың қыртысты
қабатынан келген нұсқау тиротропин гор-монының бөлінуіне ықпалын тигізеді.
Осы фактор ағзалардың суыққа бейімделе отырып, шынығуына үлкен әсер етуші
деп қорытындыға келуге болады.
Адренокортикопты гормон (АКТГ). Әр түрлі жануарларда құрылысы және өзінің
пәрменділігі жағынан қарағанда да әр түрлі деңгейде болады.
АКТГ бүйректің қыртысты қабатының шашақты және торлы айма-ғы көлемінің
өсуіне, ұлғаюына әсерін тигізеді. Ал басқа аймақтарына әсерін тигізбейді.
Ағзалардың қалыпты жағдайдан ауытқуының салдарынан, әсіресе стресс
факторлардың әсерінен гипофиздегі АКТГ-ның бөлінуі күшейе түседі.
Бұл құбылыс рефлекторлы түрде бүйрек үсті безінің қыртысты қабатынан
бөлінетін адреналиннің көп бөлінуіне әкеліп, ол өз кезе-гінде кортикотропты
бөліну факторының процесін күшейтеді. Бұл зат гипоталамус пен гипофиздің
тамыр арқылы байланыста болуының нәтижесінде оның алдыңғы бөлігіндегі
клеткаға дейін жетіп, АКТГ-ның бөлінуіне мүмкіндік жасайды. Ал АКТГ бүйрек
үсті безіне әсер ете отырып, глюкокортикоидтардың бөлінуін жоғарылатып
(ағзалар-дың сыртқы ортаның қолайсыз факторларына қарсы тұру қабілетті-
лігін күшейтуші), сонымен қатар минералды кортикоидтардың бөлі-нуіне де
әсерін тигізеді.
Гипофиздің аралық бөлігі
Бұл гипофиздің алдыңғы бөлігінен оқшаулау болғанмен де артқы бөлігіне
бітісіп орналасады. Мұның гормоны интермедин немесе меланостимулируші
гормон деп те айтуға болады. Оны химиялық таза күйінде бөліп алуға болады.
Ондағы аминқышқылдардың құрамы мен оның орналасу реті де анықталынды.
Аминқышқылдар қалдықтарының санына байланысты екі түрде болады.
Амфибияларда (қосмекенділерде оның ішінде құрбақада) және кейбір балықтарда
интермедин терілерінің түсін қара түске өзгертеді, оның басты себебі
пигменттік клеткалар меланофорлардың кеңеюінен (жазылуына), әсіресе
протоплазмадағы пигмент дәндерінің кең таралуының салдарынан деп айтуға
болады. Мұндай құбылыс адамдардың да терісінде байқалады.
Интермединнің бөлінуін рефректорлы түрде реттейді. Мысалы, көзге жарықтың
әсері. Жануарлар мен адамдарда көздегі қара пиг-менттік қабатының
клеткаларының қозғалысын реттеп отырады.

Гипофиздің ішкі секрециялық бездерді реттеуі. Бұл без көпте-ген бездердің
қызметін реттеумен қатар (жыныс, бүйрек үсті, қалқан-ша) өзі де осы
бездердің қызметіне тәуелді байланыста болады.

Мысалы, қандағы андроген мен экстрогеннің, глюкокартикоид пен тироксиннің
жетіспеуінен гипофиздегі гонодотропты, адреноген, кортикотропты және
тиротропты гормондардың бөлінуіне ықпалын тигізеді. Керісінше, осы
бездердегі гормондардың мөлшерінің көбеюі гипофиздің тропты гормондарының
бөлінуін төмендетеді.
Сондықтан да гипофиз нейрогормоналды реттеу жүйесіне қосы-лып, кері өзара
байланыс принципі бойынша қызмет атқарады.
Гипофиздің алдыңғы бөлігінің қызметін реттеудегі үлкен рөл атқарушы оның
қан тамырлары мен қамтамасыз ету ерекшеліктері, атап айтқанда, гипоталамус
капиллярынан ағып шыққан қан гипофиз-дің қан тамырына келіп оның
клеткаларын жуып отырады. Гипота-ламуста осы каппиллярдың айналасында нерв
торлары болады, олар нерв клеткасының өсінділерінен тұрады. Сөйтіп,
капилляр да өзінше бір нейрокапиллярлы синапсті қалыптастырады. Осы құрылым
арқы-лы гипоталамус клеткасындағы нейросекаретер қанға келіп, ағыны арқылы
гипофиздің алдыңғы бөлігіндегі клеткаға жетіп, оның қызме-тін өзгертеді.

Лекция 5. Гипоталамус-нейрогипофиз жүйесі.

Гипофиздің артқы бөлігі
Гипофиздің артқы бөлігі (нейрогипофиз) глия клеткасына ұқсаған
клеткалардан тұрады, басқаша айтқанда питуциттер. Бұл клеткалар гипофиз
аяқтары арқылы жүретін нерв талшықтары мен реттеуші гипоталамус
нейрондарының өсінділері болып табылады.
Гипофиздің артқы бөлігі функциясының төмендеуі қантсыз зәр бөліну деген
аурудың пайда болуына әкеледі (қантсыз диабет). Соның салдарынан аурудан
зәр өте көп мөлшерде бөлінеді, (кейде тәулігіне 10 литр) құрамында қант
жоқ. Соның салдарынан адам көп шөлдегіш келеді. Егер препаратты енгізсе,
зәр шығару бұрынғы қалпына келеді.
Екі препарат бөлініп, аяғында біріншісі антидуриезді гормоны немесе
зәрдің бөлінуі төмендейді, қан қысымын жоғарылатады, екін-шісі вазопрессин,
окситоцин жатырдың етінің жиырылуын күшейтеді.
Вазопрессиннің әсерінен бүйректің жинағыш түтікшелерінің қа-бырғасынан
судың қайта сіңуі күшейеді. Сонымен қатар қантамыр-ларының бірыңғай салалы
еттерінің жиырылуын реттейді, соның салдарынын артериядағы қан қысымы
көтеріледі.
Окситоцин – жатырдың бірыңғай салалы еттерінің жиырылуын күшейтеді,
әсіресе бала туар кезде. Сүт бөлінуді реттейді. Бұлардың химиялық құрамы
толық зерттеліп біткен. Оларды жасанды түрде де алуға болады. Бұлардың
молекулаларында 8 аминқышқылы және ам-миактың үш молекуласы болады. Егер
осылардың ішінде 6 аминқыш-қылы екеуінде де бірдей болса, ал 2
аминқышқылдары әр түрлі (окси-тоцинде – лейцин және изолейцин болса,
вазопрессинде – фенила-ланин және арганин). Сондықтан да бұлардың
гормондары алдыңғы бөлігіне қарағанда онша күрделі емес полипептидтерге
жатады.
Ал гипофиздің артқы бөлігі гипоталамустың ядроларымен тура байланыста
гипофиздің артқы бөлімінің гормондары нейросекреция процесінің нәтижесінен
гипоталамус ядросында пайда болады.
Вазопрессин – супроптикалық ядрода, ал окситоцин правенитри-кулярлы
ядросында пайда болады. Нерв клеткасының аксондары бойынша гормондар
гипофиздің артқы бөлігіне келіп түседі.

Лекция 6. Қалқанша без

Қалқанша без фолликулдардан және парафолликулды тканьдерден тұрады.
Фолликулдардың іші толған жоғары гормондық активтілігі бар қоймалжың
сұйықтық. Қабырғасы эпителийлі безді клеткадан тұрады. Без қан және нерв
тамырларымен өте бай жабдықталған. Бір минуттың ішінде безге 3-7 есе өзінің
массасынан артық қан ағып өтеді.
Без қызметінің жас балада төмендеуі кретинизм ауруына шалдықтырады. Бойы
өспейді, дене бітімінде біркелкілік жоқ, ақыл-ойы нашар дамыған. Тілі
аузына симай шығып тұрады.
Егер осындай жағдай ересек адамдарда болатын болса, онда мик-седема деген
ауру болады. Зат алмасу 30–40%-ға төмендейді. Миксе-дема латын тілінен
аударғанда “сұйықтық ісіну” деп аталады.
Қалқанша без гормондары. Қалқанша без ткані йод бөледі, ол осы без
фолликуляларынан пайда болып, гормонның құрамына кіреді. Мұндағы без
клеткаларының ерекшеліктерінің бірі йодты сіңіру қабілеттілігі жоғары,
сондықтан оның концентрациясы клетка ішінде қан плазмасына қарағанда 300
есе көп.
Йодтың концентрациялық градиентіне қарсы тұрып клетканың ішіне өтуі
клетка мембранасында орналасқан және оның жұмысына көп мөлшерде энергия
қажеттілік етілетін “йодтық насосқа” байла-нысты. Сондықтан да йод ионын
пәрменді тасымалдауға энергияны АТФ-тан алады. Қалқанша без гормонын
синтездеуге керекті йодтың жетіспеуінен бездің тканьдері үлкейіп, зоб пайда
болады.
Безде йодтық қосылыстар синтезделеді: монойодтирозин, дийод-тирозин. Олар
без клеткасындағы фолликулалар арқылы белокпен комплексті қосылыстар түзеді
– тиреоглобулин.
Қалқанша бездің диаметрі 0,1 мм, көптеген фолликуладан тұрады. Оның
ішінде мөлдір түсті “коллоид” сұйықтығынан тұратын глико-
протеинтиреоглобулинмен толтырылған. Әрбір фолликуланың қабыр-ғасы бір
қабатты куб тәрізді клеткадан тұрады.
Йод қалқанша безге ион түрінде, фолликуланы қоршап жатқан көптеген
капиллярлардағы қаннан фолликула клеткалары арқылы активті түрде сіңіріп
отырады. Содан кейін бұл иондар пероксида-заның көмегімен молекулалы йодқа
дейін тотығып, молекула йод тирозин аминқышқылымен тироглоблиннің
құрамындағы белок арқылы реакцияға түседі.
Тирозиннің йодпен қосылуы осы екі негізгі тиреоидты гор-мондарды түзеді.
Йодты қосылыстар қалқанша безде мынадай мөлшерде болады.
МИТ – 23,8 % (монойодтирозин)
ДИТ – 32,2 % (дийодтирозин)
Т3 – 7,4 % (үшйодтирозин)
Т4 – 35,6 % (төртйодтирозин немесе тироксин)
Қалыпты жағдайда бос тироксиннің деңгейі адам қанынан орташа 3 нг100мл
→Т4. Ал Т3- 1,5 нт100 мл қандағы тироксиннің 99%-ның 66%-ы глобуминмен
байланыста, 30%-ы преальбуминмен, 10%-ы, альбуминмен байланыста болады.
Тироксиннің тәуліктік бөлінуі шамамен 80 мкг, ал Т3 – 40-50 мкт.
Фермент протеазаның әсерінен ажырап, олардың құрамындағы пәрменді
гормондары босап, трийодтиронин және тетрайодтиронин немесе тироксин деген
гормондар түзіледі. Бұл екі гормондар қанға өтіп, онда қан плазмасы
белоктарымен қосылысқа түсіп, тироксин байланыстырушы глобулин (ТБГ) және
тироксин байланыстырушы преальбумин (ТБПА) гормондарды тасымалдаушы болып
есептеледі. Тканьде бұл қосылыстар ыдырап, тироксин мен үшйодтиронин
бөлініп шығады.
Қан плазмасындағы тироксин гормонның мөлшері белоксыз шамамен 0,1-ге тең.
Тек осы белокпен байланыспаған тироксин ғана өзінің физиологиялық әсерін
тигізеді, ал байланысқан түрі қорлық түрі, құрамы азайғанда гормон
осылардан түзіледі. Тироксинге қарағанда трийодтиронин 20 есе пәрменді.
Қалқанша без гормондарына тән қасиет, олар энергетикалық алмасуды
күшейтеді. Егер тироксинді енгізетін болсақ, 24 сағаттан кейін энергия 12
күнге дейін жоғарғы максимумына жетеді. Ал трийодтиронинді енгізгенде 6-12
сағаттан кейін, егер үшйодсірке қышқылын енгізсек, бірден энергияның
күшейуін байқауға болады. Осының нәтижесіне қарай зат алмасудың тез үдеуі,
басты факторы үшйодсірке қышқылы деп тұжырымдауға болады.
Сонымен тироксин, үшйодтиронин, үшйодсірке қышқылы және басқа да қалқанша
безде синтезделінетін йодты қосылыстар тотығу-тотықсыздандыру процесін
үдетуші деп айтуға болады. Оның ішінде ең көп жылуды митохондрия да
пәрменделу арқылы клеткадағы энергия ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.