ХІІІ ғасырдағы Англияның саяси дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
І НОРМАН ЖАУЛАП АЛУШЫЛЫҒЫНАН КЕЙІНГІ АНГЛИЯНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДАМУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
1.1. «Қорқынышты сот кітабы» және Англияның мемлекеттік дамуындағы ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Норман жаулап алушылығының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
ІІ. ХІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АНГЛИЯНЫҢ САЯСИ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Тұрақты заң шығарушы ұйым ретіндегі Англия парламентінің қалыптасу процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.2. «Еркіндіктің Ұлы Хартиясы». Барондық олигархияның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3. ХІІІ.ХІҮ ғғ. ағылшын парламенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІІ. СОСЛОВИЕЛІК.ӨКІЛЕТТІЛІК МОНАРХИЯ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1. Сословиелік.өкілеттілік монархияның Англияның дамуындағы негізгі атқарған функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2. Сословиелік.өкілеттілік монархия кезіндегі Англиядағы мемлекет пен құқық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ТҮСІНДІРМЕ ТЕРМИНДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ХРОНОЛОГИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
І НОРМАН ЖАУЛАП АЛУШЫЛЫҒЫНАН КЕЙІНГІ АНГЛИЯНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДАМУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
1.1. «Қорқынышты сот кітабы» және Англияның мемлекеттік дамуындағы ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Норман жаулап алушылығының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
ІІ. ХІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АНГЛИЯНЫҢ САЯСИ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Тұрақты заң шығарушы ұйым ретіндегі Англия парламентінің қалыптасу процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.2. «Еркіндіктің Ұлы Хартиясы». Барондық олигархияның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3. ХІІІ.ХІҮ ғғ. ағылшын парламенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІІ. СОСЛОВИЕЛІК.ӨКІЛЕТТІЛІК МОНАРХИЯ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1. Сословиелік.өкілеттілік монархияның Англияның дамуындағы негізгі атқарған функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2. Сословиелік.өкілеттілік монархия кезіндегі Англиядағы мемлекет пен құқық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ТҮСІНДІРМЕ ТЕРМИНДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ХРОНОЛОГИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Диплом жұмысының өзектілігі Англиядағы феодалдық мемлекеттің қалыптасуы Британ аралдарының герман және скандинавиялық тайпалардың жаулап алуышылықтарымен байланысты. Ағылшын мемлекеті үшін ХІ ғасырдың ортасы оның алдыңғы даму жолында тұйықталған англо-саксондық шеңберден шығып, әлемдік державалардың бірі ретінде танылуында аса маңызды орын алды. Ұлыбритания тарихы мен оның ортағасырлық тарихын зерттеудің өзекті болып табылуы бұл кезеңде болған тарихи оқиғалардың тарихи маңызды болуы мемлекеттің осы кезеңдегі даму үрдісін ашып көрсету арқылы әлемдік держава ретінде танылуына ықпал еткендігілігінің өзектілігін көрсету. Аталған кезеңдегі Англия тарихында аса маңызды оқиғаның бірі 1066 жыл норман герцогы Вильгельмом Жаулап алуышы норман рыцорлары мен өзге де жанкештілерімен Ұлыбританияны жаулап алады. Ұлыбританияда Норман билігінің орнауы оның саяси дамуында үлкен роль ойнайды. Феодалдық бытыраңқылық орын алған ағылшын елі Европаның ешбір континентінде болмаған мықты орталықтанған монархиялық билікті орнатады.
Жаулап алушылар жергілікті шаруалардың шаруашылығын күйзелтуді көздемеді, себебі олар өз өз шаруаларын бұл аймаққа әкелмеді, сондықтан оларға салық жинайтын халық қажет болды. Бірақ жаулап алуышлық шаруаларды басыбайлы болуын тездете түсті, яғни норман жаулап алуышлары келген уақытта басталған феодализмнің толық аяқталуына ықпал етті. Бұл еркін шаруалардың азаюына әкелген еткен нағыз төңкеріс болды. Мемлекеттік құрылымның нығаюына жат елдік басқару билігінің ықпалы зор болды.
Осы кезеңде ағылшын тарихында бірінші рет және жалпы европалық мемлекеттер үшін бұл мүмкін болмаған жайт «Қорқынышты Сот кітабы» Вельгельм Жаулап алушының бұйрығы бойынша жарық көрді. Бұл кітапты зерттеудің маңызды болуы онда сол кезеңдегі ағылшын қоғамындағы экономикалық және саяси жағдайды, елдің дамуы мен табыс көздері, халқының санын анық көруге болады. Бұл ешбір Европалық мемлекет жалпы жер санағын жүзеге асыруды қолға алмайды. Қорқынышты сот кітабы Англиядағы феодалдық қатынасты орнату құралы және феодалдық иерархиялық қағида бойынша сословиелердің орнағандығы мен жердің норман жаулап алушылардың қолына көшкендігін заңдастырған құжат көзін құрады. Сондықтан аталған тарихи жәдігерді зерттау аса маңызды болып табылады.
Сословиелік-өкілеттілік монархияның орнауына негізгі ықпал еткен саяси оқиғаларды диплом жұмысы барысында талдау аса өзекті болып табылады. Олардың қатарына ХІІІ ғасырдағы саяси күрес кезеңіндегі 1215 жыл қақтығыс нәтижесінде Ұлы Еркіндік хартиясының шығуымен аяқталса, 1258-1267 жжыл буржуазиялық тарихнамада «барондлар соғысы» деген атауға ие азамат соғысы және 1297 жыл шағын шиеленістер мен солардың салдарынан болған хартияның заңды Бекітілуін атауға болады.
Жаулап алушылар жергілікті шаруалардың шаруашылығын күйзелтуді көздемеді, себебі олар өз өз шаруаларын бұл аймаққа әкелмеді, сондықтан оларға салық жинайтын халық қажет болды. Бірақ жаулап алуышлық шаруаларды басыбайлы болуын тездете түсті, яғни норман жаулап алуышлары келген уақытта басталған феодализмнің толық аяқталуына ықпал етті. Бұл еркін шаруалардың азаюына әкелген еткен нағыз төңкеріс болды. Мемлекеттік құрылымның нығаюына жат елдік басқару билігінің ықпалы зор болды.
Осы кезеңде ағылшын тарихында бірінші рет және жалпы европалық мемлекеттер үшін бұл мүмкін болмаған жайт «Қорқынышты Сот кітабы» Вельгельм Жаулап алушының бұйрығы бойынша жарық көрді. Бұл кітапты зерттеудің маңызды болуы онда сол кезеңдегі ағылшын қоғамындағы экономикалық және саяси жағдайды, елдің дамуы мен табыс көздері, халқының санын анық көруге болады. Бұл ешбір Европалық мемлекет жалпы жер санағын жүзеге асыруды қолға алмайды. Қорқынышты сот кітабы Англиядағы феодалдық қатынасты орнату құралы және феодалдық иерархиялық қағида бойынша сословиелердің орнағандығы мен жердің норман жаулап алушылардың қолына көшкендігін заңдастырған құжат көзін құрады. Сондықтан аталған тарихи жәдігерді зерттау аса маңызды болып табылады.
Сословиелік-өкілеттілік монархияның орнауына негізгі ықпал еткен саяси оқиғаларды диплом жұмысы барысында талдау аса өзекті болып табылады. Олардың қатарына ХІІІ ғасырдағы саяси күрес кезеңіндегі 1215 жыл қақтығыс нәтижесінде Ұлы Еркіндік хартиясының шығуымен аяқталса, 1258-1267 жжыл буржуазиялық тарихнамада «барондлар соғысы» деген атауға ие азамат соғысы және 1297 жыл шағын шиеленістер мен солардың салдарынан болған хартияның заңды Бекітілуін атауға болады.
1. Хрестоматия памятников феодального государства и права / Под ред. В.М. Корецкого. М., 1961.
2. W. Stubbs, Select Charters and other illustrations of english Constitutional history arranged and edited by W. Stubbs, Oxford, 1874.
3. A Source-Book of Welsh History. / Ed. M. Salmon. L., 1927.
4. Edward I and Wales / Ed. By Trevor Herbert, Careth Elwyn Jones. Cardiff, 1988.
5. Brady R. Introduction of old English history. L., 1684.
6. Formulare Anglicanum of a Antique charters and instruments of drivers kinds/Ed. By Th. Madox. L. 1702.
7. Monasticon Anglicanum/Ed. by W. Dugdale a.o. L., 1655-1673.
8. Domesday Book and Liber ensulis Willemo Primi regis Angliae/Ed. A. Farley and H.Ellis (Record Commission). L., 1783-1816. Vol. 1-4.
9. Абрамсон М. Л. Крупные города Апулии в XII-XIII вв. //Средние века. М., 1985. Вып. 48
10. Дживелегов А. К. Средневековые города в Западной Европе. СПб., 1902
11. Сванидзе А. А. Генезис феодального города в раннесредневековой Европе: проблемы и типология //Городская жизнь в средневековой Европе. М, 1987;
12. Гутнова Е. В. Политика королевской власти по отношению к городам и городскому сословию в Англии XIII- начала XIV вв. //Средние века. М., 1958. Вып. 12; Возникновение английского парламента. (Из истории английского общества и государства XIII века). М., 1960; Английское феодальное государство в XIV-XV вв. // Средние века. М., 1987. Вып. 50.
13. Кузнецов Е. В. Экономическое развитие Англии в XIV-XV вв. Горький, 1981; История экономического развития Англии XIV, XV, XVI вв. Горький, 1983.
14. Левицкий Я. А. Город и городское ремесло в Англии в X -XII вв. М., Л., 1960; Город и феодализм в Англии. М., 1987.
15. Штокмар В. В. Очерки по истории Англии XVI века. Л., 1957; Экономическая политика английского абсолютизма в эпоху его расцвета. Л., 1962; Некоторые данные тюдоровского законодательства об упадке английских провинциальных городов в XVI веке // Средневековый город. Саратов, 1974. Вып. 2.
16. Ястребицкая А. Л. Западноевропейский город в средние века // Вопросы истории. М., 1978. № 4; Она же. Европейский город. М., 1993.
17. Евсеев В. А. Английский город в тюдоровскую эпоху: регионы и города. Иваново, 1995
18. Кириллова А. А. Ученичество в торговых и ремесленных гильдиях английских городов XIV-XV вв. // Средние века. М., 1969. Вып. 32; М., 1971. Вып. 33; Классовая борьба в городах Восточной Англии в XIV в. // Вопросы социальной и классовой борьбы в английских городах XIV-XVII вв. М., 1969
19. Макаров А. А. Социально-психологический портрет купечества английского города Ковентри XIV в. // Материалы Седьмых Страховских Чтений. Саратов, 1998; Особенности социально-экономического развития Ковентри XII-XIV вв. // Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Саратов, 1999;
20. Маркова С. П. Йоркская компания купцов-авантюристов и купцы-авантюристы Лондона в XV - начале XVI в. // Проблемы разложения феодализма и генезис капитализма в Англии. Горький, 1980; Йоркская компания мерсеров и купцов-авантюристов в XV-XVI вв. (К истории торгового капитала в Англии) // Средние века. М., 1981. Вып.44
21. Мосолкина Т. В. Город Бристоль в XIV-XV веках. Экономика, общественные отношения, социальная психология. Саратов, 1997
22. Репина Л. П. Городское сословие в Английском парламенте // Средневековый город. Саратов, 1978. Вып. 4; Сословие горожан и феодальное государство в Англии в XIV веке. М., 1979
23. Яброва М. М. Зарождение раннекапиталистических отношений в английском городе (Лондон XIV- начала XVI века). Саратов, 1983; Лондонские ливрейные компании и так называемый процесс амальгации. // Средневековый город. Саратов, 1974. Вып. 2; Лондонские ливрейные компании и внешняя торговля (вторая половина XVI века). // Сонда 1975. Вып. 3.
24. Петрушевский Д.М. Очерки из истории английского государства и общества. М., 1937.; Памятники истории Англии 11-13 века. М., 1936.
25. Тьерри О. История завоевания Англии и Нормандии. М., 1968.
26. Шарль Пти-Дютайи Феодальная монархия во Франции и в Англии X-XIII веков СПб., 2001.
27. Леонов Т. А. Рост церковного землевладения в Англии с 1350 по 1377 гг.//Проблемы истории античности и средних веков. Под ред. Ю. М. Сапрыкина. М. 1976; Собственность и доходы английской церкви во 2 пол. XIV в. //Средние века. М., 1985. Вып. 48. 4
28. Чернова Л. Н. Церковь и городская жизнь в Англии XIV-XV вв. (на материале Лондонау/Феодалы в городе. М., 1996.
29. Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права – М., Юристъ, 1995.-576 с.
30. Мортон А.Л. История Англии. М., 1950. - C. 32.
31. Виноградов П. Исследования по социальной истории Англии в средние века. СПб., 1887. - С. 187.
32. Авдеева К.Д. Внутренняя колонизация и развитие феодализма в Англии в 11-13 века. Л., 1973. - C. 67.
33. Барг М.А. Исследование по истории английского феодализма в XI-XIII вв. М., 1962. - C. 69.
34. Егер О. Всемирная история в 4-х т. Т.2. Средние века. М., 1999. - C. 196.
35. История средних веков Т.І. M., 1986. - С. 351.
36. История средних веков. В 2-х томах. Т. 1. Под ред. Карпова С.П., Удальцовой З.В.
37. Савело К.Ф. Раннефеодальная Англия. Л., 1977. - С. 311.
38. Колесницкий Н.Ф. Феодальное государство (VI-XV вв.) М., 1967. - С. 156.
39. Э. Обст "Англия, Европа и мир" М., 1930. - C. 137.
40. Графский В.Г. Всеобщая история права и государства: Учебник для вузов. М., 2001. - C. 261.
41. Косминский Е.А. Проблемы английского феодализма в историографии средних веков. М., 1963.
42. Колесницкий Н.Ф. Феодальное государство (VI-XV вв.) М., 1967.
43. Гутнов Е. В. Хрестоматия памятииков феодального государства и права стран Европы. М. Гос. изд. юр. лит. 1961. - C. 236.
44. Кириллова А.А. История средних веков // Англия в ХІҮ-ХҮ вв. - С. 225-226.
45. Всемирная история: В 24 т. Т.9. Начало возрождения. - Мн.:Литература, 1997.- 492 с.
46. Кучма В.В. Государство и право Древнего мира и Средних веков: в двух частях. Волгоград. 2001. – 548 с.
47. Носовский Г.В., Фоменко А.Т. Статистические исслодование событийных и биографических параллелей на материале английской хронологии и истории М., 1995. - С. 221.
48. Селезнев Н.А. Всеобщая история государство и право (Феодальное государство и право Англии). М., 1963. - С. 149.
2. W. Stubbs, Select Charters and other illustrations of english Constitutional history arranged and edited by W. Stubbs, Oxford, 1874.
3. A Source-Book of Welsh History. / Ed. M. Salmon. L., 1927.
4. Edward I and Wales / Ed. By Trevor Herbert, Careth Elwyn Jones. Cardiff, 1988.
5. Brady R. Introduction of old English history. L., 1684.
6. Formulare Anglicanum of a Antique charters and instruments of drivers kinds/Ed. By Th. Madox. L. 1702.
7. Monasticon Anglicanum/Ed. by W. Dugdale a.o. L., 1655-1673.
8. Domesday Book and Liber ensulis Willemo Primi regis Angliae/Ed. A. Farley and H.Ellis (Record Commission). L., 1783-1816. Vol. 1-4.
9. Абрамсон М. Л. Крупные города Апулии в XII-XIII вв. //Средние века. М., 1985. Вып. 48
10. Дживелегов А. К. Средневековые города в Западной Европе. СПб., 1902
11. Сванидзе А. А. Генезис феодального города в раннесредневековой Европе: проблемы и типология //Городская жизнь в средневековой Европе. М, 1987;
12. Гутнова Е. В. Политика королевской власти по отношению к городам и городскому сословию в Англии XIII- начала XIV вв. //Средние века. М., 1958. Вып. 12; Возникновение английского парламента. (Из истории английского общества и государства XIII века). М., 1960; Английское феодальное государство в XIV-XV вв. // Средние века. М., 1987. Вып. 50.
13. Кузнецов Е. В. Экономическое развитие Англии в XIV-XV вв. Горький, 1981; История экономического развития Англии XIV, XV, XVI вв. Горький, 1983.
14. Левицкий Я. А. Город и городское ремесло в Англии в X -XII вв. М., Л., 1960; Город и феодализм в Англии. М., 1987.
15. Штокмар В. В. Очерки по истории Англии XVI века. Л., 1957; Экономическая политика английского абсолютизма в эпоху его расцвета. Л., 1962; Некоторые данные тюдоровского законодательства об упадке английских провинциальных городов в XVI веке // Средневековый город. Саратов, 1974. Вып. 2.
16. Ястребицкая А. Л. Западноевропейский город в средние века // Вопросы истории. М., 1978. № 4; Она же. Европейский город. М., 1993.
17. Евсеев В. А. Английский город в тюдоровскую эпоху: регионы и города. Иваново, 1995
18. Кириллова А. А. Ученичество в торговых и ремесленных гильдиях английских городов XIV-XV вв. // Средние века. М., 1969. Вып. 32; М., 1971. Вып. 33; Классовая борьба в городах Восточной Англии в XIV в. // Вопросы социальной и классовой борьбы в английских городах XIV-XVII вв. М., 1969
19. Макаров А. А. Социально-психологический портрет купечества английского города Ковентри XIV в. // Материалы Седьмых Страховских Чтений. Саратов, 1998; Особенности социально-экономического развития Ковентри XII-XIV вв. // Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Саратов, 1999;
20. Маркова С. П. Йоркская компания купцов-авантюристов и купцы-авантюристы Лондона в XV - начале XVI в. // Проблемы разложения феодализма и генезис капитализма в Англии. Горький, 1980; Йоркская компания мерсеров и купцов-авантюристов в XV-XVI вв. (К истории торгового капитала в Англии) // Средние века. М., 1981. Вып.44
21. Мосолкина Т. В. Город Бристоль в XIV-XV веках. Экономика, общественные отношения, социальная психология. Саратов, 1997
22. Репина Л. П. Городское сословие в Английском парламенте // Средневековый город. Саратов, 1978. Вып. 4; Сословие горожан и феодальное государство в Англии в XIV веке. М., 1979
23. Яброва М. М. Зарождение раннекапиталистических отношений в английском городе (Лондон XIV- начала XVI века). Саратов, 1983; Лондонские ливрейные компании и так называемый процесс амальгации. // Средневековый город. Саратов, 1974. Вып. 2; Лондонские ливрейные компании и внешняя торговля (вторая половина XVI века). // Сонда 1975. Вып. 3.
24. Петрушевский Д.М. Очерки из истории английского государства и общества. М., 1937.; Памятники истории Англии 11-13 века. М., 1936.
25. Тьерри О. История завоевания Англии и Нормандии. М., 1968.
26. Шарль Пти-Дютайи Феодальная монархия во Франции и в Англии X-XIII веков СПб., 2001.
27. Леонов Т. А. Рост церковного землевладения в Англии с 1350 по 1377 гг.//Проблемы истории античности и средних веков. Под ред. Ю. М. Сапрыкина. М. 1976; Собственность и доходы английской церкви во 2 пол. XIV в. //Средние века. М., 1985. Вып. 48. 4
28. Чернова Л. Н. Церковь и городская жизнь в Англии XIV-XV вв. (на материале Лондонау/Феодалы в городе. М., 1996.
29. Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права – М., Юристъ, 1995.-576 с.
30. Мортон А.Л. История Англии. М., 1950. - C. 32.
31. Виноградов П. Исследования по социальной истории Англии в средние века. СПб., 1887. - С. 187.
32. Авдеева К.Д. Внутренняя колонизация и развитие феодализма в Англии в 11-13 века. Л., 1973. - C. 67.
33. Барг М.А. Исследование по истории английского феодализма в XI-XIII вв. М., 1962. - C. 69.
34. Егер О. Всемирная история в 4-х т. Т.2. Средние века. М., 1999. - C. 196.
35. История средних веков Т.І. M., 1986. - С. 351.
36. История средних веков. В 2-х томах. Т. 1. Под ред. Карпова С.П., Удальцовой З.В.
37. Савело К.Ф. Раннефеодальная Англия. Л., 1977. - С. 311.
38. Колесницкий Н.Ф. Феодальное государство (VI-XV вв.) М., 1967. - С. 156.
39. Э. Обст "Англия, Европа и мир" М., 1930. - C. 137.
40. Графский В.Г. Всеобщая история права и государства: Учебник для вузов. М., 2001. - C. 261.
41. Косминский Е.А. Проблемы английского феодализма в историографии средних веков. М., 1963.
42. Колесницкий Н.Ф. Феодальное государство (VI-XV вв.) М., 1967.
43. Гутнов Е. В. Хрестоматия памятииков феодального государства и права стран Европы. М. Гос. изд. юр. лит. 1961. - C. 236.
44. Кириллова А.А. История средних веков // Англия в ХІҮ-ХҮ вв. - С. 225-226.
45. Всемирная история: В 24 т. Т.9. Начало возрождения. - Мн.:Литература, 1997.- 492 с.
46. Кучма В.В. Государство и право Древнего мира и Средних веков: в двух частях. Волгоград. 2001. – 548 с.
47. Носовский Г.В., Фоменко А.Т. Статистические исслодование событийных и биографических параллелей на материале английской хронологии и истории М., 1995. - С. 221.
48. Селезнев Н.А. Всеобщая история государство и право (Феодальное государство и право Англии). М., 1963. - С. 149.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 2
І НОРМАН ЖАУЛАП АЛУШЫЛЫҒЫНАН КЕЙІНГІ АНГЛИЯНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДАМУЫНДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР
1.1. Қорқынышты сот кітабы және Англияның мемлекеттік дамуындағы
ерекшеліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.2. Норман жаулап алушылығының нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
ІІ. ХІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АНГЛИЯНЫҢ САЯСИ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Тұрақты заң шығарушы ұйым ретіндегі Англия парламентінің
қалыптасу процессі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 21
2.2. Еркіндіктің Ұлы Хартиясы. Барондық олигархияның қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3. ХІІІ-ХІҮ ғғ. ағылшын парламенті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
ІІІ. СОСЛОВИЕЛІК-ӨКІЛЕТТІЛІК МОНАРХИЯ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1. Сословиелік-өкілеттілік монархияның Англияның дамуындағы негізгі
атқарған функциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
3.2. Сословиелік-өкілеттілік монархия кезіндегі Англиядағы мемлекет
пен құқық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ТҮСІНДІРМЕ ТЕРМИНДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
ХРОНОЛОГИЯ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 60
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі Англиядағы феодалдық мемлекеттің
қалыптасуы Британ аралдарының герман және скандинавиялық тайпалардың жаулап
алуышылықтарымен байланысты. Ағылшын мемлекеті үшін ХІ ғасырдың ортасы оның
алдыңғы даму жолында тұйықталған англо-саксондық шеңберден шығып, әлемдік
державалардың бірі ретінде танылуында аса маңызды орын алды. Ұлыбритания
тарихы мен оның ортағасырлық тарихын зерттеудің өзекті болып табылуы бұл
кезеңде болған тарихи оқиғалардың тарихи маңызды болуы мемлекеттің осы
кезеңдегі даму үрдісін ашып көрсету арқылы әлемдік держава ретінде
танылуына ықпал еткендігілігінің өзектілігін көрсету. Аталған кезеңдегі
Англия тарихында аса маңызды оқиғаның бірі 1066 жыл норман герцогы
Вильгельмом Жаулап алуышы норман рыцорлары мен өзге де жанкештілерімен
Ұлыбританияны жаулап алады. Ұлыбританияда Норман билігінің орнауы оның
саяси дамуында үлкен роль ойнайды. Феодалдық бытыраңқылық орын алған
ағылшын елі Европаның ешбір континентінде болмаған мықты орталықтанған
монархиялық билікті орнатады.
Жаулап алушылар жергілікті шаруалардың шаруашылығын күйзелтуді
көздемеді, себебі олар өз өз шаруаларын бұл аймаққа әкелмеді, сондықтан
оларға салық жинайтын халық қажет болды. Бірақ жаулап алуышлық шаруаларды
басыбайлы болуын тездете түсті, яғни норман жаулап алуышлары келген уақытта
басталған феодализмнің толық аяқталуына ықпал етті. Бұл еркін шаруалардың
азаюына әкелген еткен нағыз төңкеріс болды. Мемлекеттік құрылымның нығаюына
жат елдік басқару билігінің ықпалы зор болды.
Осы кезеңде ағылшын тарихында бірінші рет және жалпы европалық
мемлекеттер үшін бұл мүмкін болмаған жайт Қорқынышты Сот кітабы Вельгельм
Жаулап алушының бұйрығы бойынша жарық көрді. Бұл кітапты зерттеудің маңызды
болуы онда сол кезеңдегі ағылшын қоғамындағы экономикалық және саяси
жағдайды, елдің дамуы мен табыс көздері, халқының санын анық көруге болады.
Бұл ешбір Европалық мемлекет жалпы жер санағын жүзеге асыруды қолға
алмайды. Қорқынышты сот кітабы Англиядағы феодалдық қатынасты орнату құралы
және феодалдық иерархиялық қағида бойынша сословиелердің орнағандығы мен
жердің норман жаулап алушылардың қолына көшкендігін заңдастырған құжат
көзін құрады. Сондықтан аталған тарихи жәдігерді зерттау аса маңызды болып
табылады.
Сословиелік-өкілеттілік монархияның орнауына негізгі ықпал еткен саяси
оқиғаларды диплом жұмысы барысында талдау аса өзекті болып табылады.
Олардың қатарына ХІІІ ғасырдағы саяси күрес кезеңіндегі 1215 жыл қақтығыс
нәтижесінде Ұлы Еркіндік хартиясының шығуымен аяқталса, 1258-1267 жжыл
буржуазиялық тарихнамада барондлар соғысы деген атауға ие азамат соғысы
және 1297 жыл шағын шиеленістер мен солардың салдарынан болған хартияның
заңды Бекітілуін атауға болады. Елдегі әрбір шиеленісті жайттың өзінің
арнайы ерекшеліктері болды. 1215 жыл Ұлы Хартия деген атауға ие болған
хартияның маңыздылығы, ол өз кезегінде королге қойылған көлемі бойынша тек
материалдық жайттармен қатар саяси талаптарды қойған ауқымды құжат болып
табылады. Хартия құжат ретінде әлеуметтік саяси күштердің нақты қарым-
қатынасын білдіретіндігі мен елдегі саяси тәртіптің тарихи дамуына
қаншалықты ықпал еткендігі зерттеу жұмысы барысында қарастыру негізге
алынады.
ХІІІ ғ. король саясатына қарсы бірлескен орталық басқару аппараты
ретінде барондардың саяси беделінің елде нығаюы үшін күресті. Саяси өмірге
араласуға деген ұмтылыс Англияда сословиелердің өзара бірлескендігімен
ерекшеленді. Бұл жайт елдегі сословиелік-өклеттілік монархияның орнауына
негізгі алғышарттарды қалыптастырды. Ортағасырлық ағылшын парламенті туралы
ғылыми зерттеу көздерінде әртүрлі көзқарастар қалыптасқан, ағылшын
тарихышлары әдетте өзгеше баяндағанымен ол барлық халықтың мүддесін
танытпады. Қала тұрғындарының төменгі табы мен шаруалар онда танылмады.
Парламент үнемі шаруаларға қарсы феодалдық саясатты ұстанып, жұмысшыларға
қарсы бағытталған қатаң шаруа заңдарын шығарып отырды. Дегенмен парламент
ХІІІ-ХҮ ғғ. Англияның саяси дамуында орталықтанған билікті нығайтуға ықпал
етіп прогрессивтік роль ойнады. Бұл сословиелік-өкілеттілік монархияны
жүргізудің Англиядағы негізгі құралы болды, алғашында парламент корольмен
қарама-қарсы саяси ұстанғанымен сословиелік-өкілеттілік монархияның елде
түбегейлі орнауымен ол корольмен бірге жұмыс жүргізетін болды. Осы
кезеңдегі тарихи оқиғларды, ең алымен саяси әрі әлеуметтік ерекшеліктерді,
елдегі құқықтық жағдайда зерттеу үшін парламенттің негізгі функциясы мен
оның елдің дамуына әсер ететін факторларын қарастыру өзекті.
Қарастырып отырған кезңде Англияда құқықтық жағдай ерекше жолмен
дамыды. Одна құқық көздерінің ішінен сот істері, қылмыстық істер жүргізу,
шарт түрлері мен отбасы және мүліктік құқықты реттеу тәсілдері жалпы
құқықтық дәстүр, рим құқығы, ерте англосаксондық дәстүрге және канондық
құқық бойынша реттелді. Бұл құқықтық жүйелердің дамуы елдегі саяси
өзгерістер мен әлеуметтік жағдайға, сословиелік ерекшеліктердің орнауына
әсер етті. Сонымен қатар ағлышын тарихы дүние жүзінің дамуында өзіндік
ықпал еткен үлкен державалардың бірі болып табылады, ал сословиелік-
өкілеттілік монархия оның дамуында өзіндік үлеске ие ірі кезеңді құрайды,
сондықтан диплом жұмысы барысында аталған жайттар жан-жақты қарастырылатын
болады.
Жоғарыда көрсетілген мәселелер қарастырып отырған тақырыптың
өзектілігі болып табылады.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысын орындау барысында,
бүгінге дейін жарық көрген, тақырыпқа тікелей қатысы бар көптеген деректер
пайдаланылды. Деректер қорының көпшілігі негізінен алғанда ағылшын тілінде
жазылған, және оларды зерттеу жұмысында пайдаланудың өзіндік қиындықтары да
жоқ емес. Дегенмен Англия тарихына қатысты деректердің алғашқы легіне осы
кезеңде жазылған Қорқынышты сот кітабын (Domesday Book) деп аталды [1].
Онда Англияның барлық жерлері мен халықтың мүлкінің есебі жүргізілді. Тізім
ағылшын халқының тікелей патшаға беретін салығын реттеуге міндетті болды.
Кітап Генрих ІІ билікке келгенге дейін англо-саксондықтардың астанасы
болған Винчестерде сақталған, ол монархияның қазынасын Всетминстерге
ауыстырады. Виктория патшайымның кезінде кітап Британ Ұлттық мұражайына
ауыстырылады. Ол бірінші рет типографиялық басылымнан 1773 жыл басылады, ал
1986 жыл Оның 900 жылдық мерей тойы қарсаңында Би-Би-Си ағылшын тіліндегі
(түпнұсқада Қорқынышты сот кітабы латын тілінде жазылған) аудармамен
электронды нұсқасын жасап шығарады.
Екінші дерек көзін құрайтын, парламенттің шығармашылық тәжірибесі мен
зерттеліп отырған кезеңдегі оның тәжбен қарым-қатынасын сипаттау үшін
әртүрлі дерек көздерін қолдану қажет: парламент қаулылары, парламент
хроникасы, ХІІ-ХҮ ғғ. Раймермен шығарылған Foedera conventiones, letterae
etc., өзара жасалған саяси жинақтар мен дипломатиялық құжаттарынан
құралды. Парламентті жүргізу тәртібі атты анонимдік трактат (Modus
tenendi parliamentum) ағылшын ортағасырлық парламенті кезеңіндегі өзіндік
қызықты дерек көзін құрайды. Ол ХІҮ ғасырда қолжазба тізімдерінің арасынан
табылды, оның бірі француз, ал екіншісі латын тілінде жазылды. Тракт
құрылымының жүйелі сипаттамасы, оларды шақыру тәртібі, кеңестің өтуі,
парламенттің маңызды функциясы, барлығы да көрсетілген. Парламент жайында
трактатта жазылға суреттеулер барлық жағдайда арнайы дерек көздерімен сай
келе бермейді, автор парламенттің реформаторы есебінде оның ұүрамы мен
ұйымдастырушылығында кейбір жайттарды жетілдіріп, айқын етуге, өзгертуге
ұмытлады. Трактаттың анонимді авторы,парламенттің саяси ролінің мықты
екендігін көрсетуге ұмтылғандығы сөзсіз. Автордың саяси идеалдары шынайы
дүниелермен байланысты болды. Ол аса дәлдікпен сословиелік құрамды, шақыру
тәртібін суреттейді. Аталған аударма латын тілінде В. Стеббс құрастырған
Англияның конституциялық тарихи құжаттар жинағында жарияланады [2].
Вилландар тарихи бойынша кітап (М. Саламон шығарған) ортағасырлық
хроникалардың үзінділері мен әскердің құрамы және т.б. туралы деректер
көздерінен құралған [3]. Вилландардың шаруашылық жағдай туралы жүйелі
зерттеуге мүмкіндік беретін заң шығару құжаттары мен актілері болып
табылады. Олардың ішінде Эдуард І кезінде 1284 жыл жарық көрген Хритлан
статутын ерекше атап өтугу болады. Ал өзге заң шығар актілерінен
ордонанстарды ерекше атап өтуге болады [4].
Даффрин Клуид графтығының (1294-1417 гг.) сот істерінде штрафтар мен
төлемдердің, мұрагерлік істер мен мүліктік қылмыстық істерге қатысты
тізімдері келтірілді. Бұл жүйелі тізімді зерттеу арқылы ағылшын
корольдерінің саясаты туралы сараптама жасауға болады. Бұл құжаттар қазіргі
таңда Лондондағы Британ мұражайында сақталған (Public Record Office.
London. Special Collections 2.).
Маңызды жинақ ретінде атақты заңгер Гленвиланың Англияның заң мен
дәстүрі (XII в) атты еңбегін атап өткен қажет. Дәл осы секілді
маңыздылыққа ие болған белгісіз тұлғаның түрмеде 1290 жыл құрастырған Fletа
еңбегі аса құнды құжатты құрады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған кезеңдегі
Ағылшын тарихнамасы ағылшын және ресей ғалымдары тарапынан кең көлемде
зерттелген. Жалпы Батыс Европадағы феодализмнің орнауы мен оның дамуы,
сословиелік-өкілеттілк монархияның қалыптасуы, Англияның саяси-әлеуметтік,
экономикалық жағдайы әр кезеңде де зерттеліп, ғалымдар назарынан тыс
қалмаған.
Қарастырып отарған кезеңдегі феодализмнің орнауы мен алып дерек көзін
құрайтын Қорқынышты сот кітабына деген қызығушылық ХҮІІ ғасырдың ортасынан
бастап пайда болды. Тіпті ХҮІ ғ. және ХҮІІ ғ. басындағы атақты тарихшы-
антиквар Д. Стоу, У. Кембден, Р. Холиншед және басқалары да өз жұмыстарын
жазу барысында бұл дерек көзіне жүгінбеген. Қорқынышты Сот кітабы 1640-1660
жжыл король абсолютизмімен күрес барысндағы революция қарсаңында Эдуард Кок
пен Джон Сельден де бұл құжатты зерттамеген. Тіпті бұл тізімді ХҮІІ ғ.
саяси жазушы, публицист Р. Коттон да пайдаланбаған. Тек ХҮІІ ғасырдың
екінші жартысы мен ХҮІІІ ғасырдағы авторлар ғана тарихи дерек ретінде
Қорқынышты сот кітабын пайдаланған. Олардың қатарында архитектор-эрудит,
мұрағаттың мамандары мен мұрағат жинаушылар, қолжазба сақтаушылар, құнды
деректердің авторлары мен т.б. Р. Бреди, Т. Мэдокс, Р. Стеффенс, У. Сомнер,
П. Уэбба болды. Олардың көпшілігі маңызды мемлекеттік мұрағат қорына кіруге
мүмкіншіліктері болды. мысалы, Р. Бреди көп уақыт бойы Тауэрдегі мұрағат
қорының сақтаушысы болып, сарайдың жақын досы (Карл ІІ мен Яков ІІ сарай
дәрігері) саналды. Оның көптеген мұрағат деректерін зерттеудің қорытынсыды
ретінде Введение в английскую историю [5] еңбегін атап өтуімізге болады.
Онда өзге дерек көздерінде кездеспейтін санақ жөніндегі құнды мәліметтерді
кездестіруімізге болады.
Т. Мэдокс – атақты заңгер-антиквар, ол норман жаулаушылығы мен ХҮІ ғ.
ортасына дейінгі кезіндегі құнда грамоталар мен әртүрлі құжаттарды жинап
оларды жариялаған, қазына свиталары жөніндегі латын трактатының авторы,
онда аталған санақ жөніндегі мәліметтер келтірілген [6]. 1714 жылдан
өмірінің соңына дейін (1727) мэдокс король тарихнамашысы болып, мемлекеттік
құнды мұрағат көздерімен жұмыс жасауға мүмкіншіліг болды. Мэдокстың орнына
король тарихнамашысы қызметіне Р. Стефенс келді.
Мэдокс Қорқынышты сот кітабы мәліметтерін өзі дүние дүниеден өткеннен
кейін жарық көрген Английские баронства (Baronia Anglica, 1736)
пайдаланды, онда ірі жер иеліктерінің иегерлері феодалдар – сеньор, барон,
және өзге де ірі жер иелері жөніндегі жан-жақты дерек көздері қамтылды.
Бұған дейін ешбір жазушы мұншалықты көлемдегі 1086 жыл тізім ақпараттарын
пайдаланбаған болатын.
Көптеген жылдар бойы мұрағатта болған құжаттарға Уильям Дагдейлде қол
жеткізе алды, ол арнайы ығылшын шіркеуінің мұрағатын тексеріп, көптеген
жылдар бойы Геральдика Ведосмтвасында жұмыс жасады. Ол 1086 жылғы санаққа
және Қорқынышты сот кітабына қатысты құжаттарды жариялады. Өзінің
Древности Уорикшира атты еңбегінде тізімнен үзінділер жариялайды [7].
ХҮІІІ ғасырдағы Қорқынышты сот кітабын зерттегендердің қатарында Р.
Уэбтың орны ерекше. Ол Кентбери графтығы тізіміндегі маңызды құжаттарға
анализ жасайды. Дегенмен Уэбтың ғылыми зерттеу еңбегін тек ХІХ ғасырдың
соңында ғана ескерген болатын. Қорқынышты сот кітабын зерттеудегі ерекше
кезең 1783 жыл болды. Ағылшын тарихындағы маңызды жариялауды А. Ферлей
жүзеге асырғанымен, ол көп жағдайда ескеріле бермеді [8].
Көптеген тарихшы-ғалымдар өз еңбектерінде Анлия тарихын қамтитын
мәліметтерді тоқталып өтеді. Ағылшын сословиелік-өкілеттілік монархиясы мен
феодализмінің даму тарихы шетелдік және кеңестік әдебиеттерде сонымен қатар
қазіргі таңдағы ғылыми еңбектерде кеңінен зерттелген. Олардың ішінде 1897
жыл жарық көрген Д.Р. Грин Краткая история английского народа атап өтуге
болады.
Ал жаңа кезеңде жарық көрген зерттеу еңбектеріне келетін болсақ, М. Л.
Абрамсон Крупные города Апулии в XII-XIII вв. [9], А. К. Дживелегов
Средневековые города в Западной Европе [10], А.А. Сванидзе Генезис
феодального города в раннесредневековой Европе: проблемы и типология
еңбектерінде [11] осы кезеңдегі қалалардың дамуы мен әлеуметтік
ерекшеліктер мен экономикалық жағдай баяндалады. Е. В. Гутнова Политика
королевской власти по отношению к городам и городскому сословию в Англии
XIII- начала XIV вв. және т.б. [12] өзінің зерттеу еңбегінде феодализм мен
сословиелік-өкілеттілік монархияның елді дамуындағы ролі мен парламенттің
қалыптасы мен оның негізгі функциясы жайында егжей-тегжеілі мәліметті
топтастырған жүйелі еңбек болып табылады. Е. В. Кузнецов Экономическое
развитие Англии в XIV-XV вв, История экономического развития Англии XIV,
XV, XVI вв. [13] еңбегінде Англияның әлеуметтік-экономикалық дамуы мен
ондағы тауар-ақша қатынасының дамуына ерекше назар аударғандығымен
ерекшеленеді. Я.А. Левицкий Город и городское ремесло в Англии в X -XII
вв, Город и феодализм в Англии [14] атты кітабында Англияны норман
жаулап алушылығының жүру барысы мен оның нітижесіне және феодализмнің
орнауымен қалалардың дамуы барысы мен Қорқынышты Сот кітабы туралы
зерттеулерді дерек көздері негізінде салыстырмалы талдау жасағандығымен
ерекшеленеді.
В.В. Штокмар Очерки по истории Англии XVI века, Экономическая
политика английского абсолютизма в эпоху его расцвета [15] еңбегінде
сословиелік-өкілеттілік монархиядан абсолюттік монарияға өту кезеңіндегі
жағдай мен Англияның құқықтық ерекшеліктері туралы құнды мәліметтер
келтірілген. А.Л. Ястребицкая Западноевропейский город в средние века
[16] деген кітабында Англияға норман жаулаушылығының тигізген әсері мен
ондағы шаруашылық түрлерінің дамуы және қалалардың құқытық жағдайы мен
шаруашылығы және әлеуметтік-саяси функциясы туралы жан-жақты салыстырмалы
талдау жасалады.
Англияның ортағасырдағы әлеуметтік-экономикалық дамуы жөнінде сонымен
қатар В.А. Евсеев Английский город в тюдоровскую эпоху: регионы и города
[17], А.А. Кирилловтың Ученичество в торговых и ремесленных гильдиях
английских городов XIV-XV вв., Вопросы социальной и классовой борьбы в
английских городах XIV-XVII вв. [18] А.А. Макаров Социально-
психологический портрет купечества английского города Ковентри XIV в.,
Особенности социально-экономического развития Ковентри XII-XIV вв. [19],
С.П. Марковтың Йоркская компания купцов-авантюристов и купцы-авантюристы
Лондона в XV - начале XVI в. [20], Т.В. Мосолкиннің Город Бристоль в XIV-
XV веках [21], Л.П. Репиннің Городское сословие в Английском парламенте
[22], М.М. Ябровтың Зарождение раннекапиталистических отношений в
английском городе (Лондон XIV- начала XVI века) [23] және т.б. Аталған
еңбектер осы кезеңдегі қоғамдық жағдайды зерттеуде, және қалалардың елдегі
саяси жағдайға ықпал ету барасы мен сословиелік-өкілеттілік монархияның
орнауы мен дамуында қандай роль ойнағандығы жөнінде зерттеу жүргізіуге
негізгі тірек болады.
Сонымен қатар кеңестік кезеңде жарық көрген зерттеулерге Д.М.
Петрушевский Очерки из истории английского государства и общества в
средние века [24], О. Тьерри История завоевания Англии и Нормандии [25],
Шарль Пти-Дютайи Феодальная монархия во Франции и в Англии X-XIII веков
[26], және т.б. еңбектерді ерекше атап өтуге болады.
Шіркеу мен шіркеулік жер иеліктері туралы Т.А. Леоновтың Рост
церковного землевладения в Англии с 1350 по 1377 гг. [27], Л.Н. Черновтың
Церковь и городская жизнь в Англии XIV-XV вв. [28] еңбектерінде шіркеу
қызметкерлерінің жер иеліктері мен оларды иелену шарттары мен ерекшеліктері
туралы баяндалып, феодалдық кезеңде олардың қоғамдағы ролі туралы да аталып
өтеді.
Англияның құқықтық жүйесі туралы Черниловский З.М. Всеобщая история
государства и права [29] атты еңбегінде ортағасырлардаңы заң жүйесі мен
сот органдары және сот ісін жүргізу ерекшеліктері жайында тың мәліметтер
келтірілген.
Ғылыми жұмыстың методологиялық негізі мен әдістері. Қарастырып отырған
мәселені талдау барысында салыстырмалы талдау жасау әдісі кеңінен
қолданылады. Осы тұрғыдан алғанда тарихилық принципі негізінде, тарихи
құбылыстардың генезисі мен дамуын жүйелі зерттеуді, нақты тарихи
дербестіктің сақталуын қажетсінеді.
Зерттеу еңбегін жүйелі жазуда тарихи таным әдістерінің орны ерекше. Біз
зерттеп отырған ортағасырдағы жазба деректері мен зерттеу қорының
жүйеленген уақыты. Бірақ олардың көпшілігі жеке көзқарас тұрғысынан және де
қарама-қайшы көзқарастарға толы жазылған. Міне, осындай аса көп тарихи
деректер мен зерттеулер арасынан шынайылығы жоғары деректі сұрыптап алып,
оған дұрыс методологиялық талдау жасау оңай емес екені анық. Көптеген
тарихи деректер шетел тілдерінде жазылғандықтан олардың арасынан зерттеу
нысаны етіп алып отырған мәселеге қатысты деректерді іздеп тауып, жіктеп,
дұрыс ғылыми деректемелік (эвристикалық міндет) талдау жасау және осы
деректерден шынайы және неғұрлым толық ақпарат алудың, оларды өңдеудің,
бағалаудың, сынаудың әдістерін (аналитикалық міндет) игеру арқылы зерттеу
жұмысының мақсаты мен міндеттерін толық атқарып шыға аламыз. Диплом жұмысын
тұжырымдау және ұсыныстар беру үшін проблемалық-хронологиялық принцип пен
құрылымдық-функционалдық, тарихи-логикалық, жүйелілік, салыстырмалық
тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы Англияны норман
жаулаушыларының басып кірген уақытынан бастап 1066 жыл (ХІ ғ. екінші
жартысы) мен сословиелік-өкілеттілік монархияның орнауы мен дамыған кезеңі
ХІҮ ғ. мен абсолюттік монархияға дейінгі аралықты (ХҮ ғ. бірінші жарсын)
қамтиді.
Диплом жұмысының мақсаты: Бүгінге дейін отандық тарихи көзқарас
негізінде көп қырлары әлі де ашыла қоймаған норман жаулап алуының ағылшын
қоғамындағы феодализмнің қалыптасуына ықпалы мен сословиялық өкілеттілік
монархия тарихын жан-жақты қарастырып, оның Англияның саяси тарихы мен
экономикалық дамуына ықпалын анықтап, әлемдік ірі держава ретінде
орнығынуына алғышарт тасап, прогрессивті ықпал еткендігін ышып көрсету
болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері: Жоғарыда көрсеткен мақсаттарға сай
төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру көзделіп отыр:
– Вельгельм Жаулап алушының Англия жасаған жаулап алу соығысынң елдегі
жағдайға ықпал еткендігін анықтау;
– феодалдық иерархия мен жүйенің қалыптасу процессіне зерттеулер мен
дерек көздері негізінде талдау жасау;
– Аталған кезңдегі қоғамдағы әлеуметтік құрылымға сараптама жасау;
– Тақырыпқа қатысты дерек көздері мен ғылыми еңбектер негізінде Англия
дамуына әсер еткен факторларға оъективті түрде баға беру;
– Англия дамуындағы парламенттің ролі мен негізгі функцияларын ашып
көрсету;
– Сословиялық өкілеттілік монархияның орнауы мен оның саяси ролі мен
ерекшеліктерін теориялық негізде анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тарау мен 7
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, түсіндірме
терминдер, хронологиялардан және қосымшалардан тұрады.
І Норман жаулап алушылығынан кейінгі Англияны мемлекеттік дамуындағы
ерекшеліктер
1.1. Қорқынышты сот кітабы және Англияның мемлекеттік дамуындағы
ерекшеліктер
Ағылшын феодализмінің дамуы ретінде келесі сатыларды ерекше атап өтуге
болады:
1. IX— XI ғғ. англосаксон ерте феодалдық монархиясының даму кезеңі;
2. орталықтанған сеньорлік монархия мен (XI— XII вв.) королдік билікті
шектеу үшін жүрзілген азамат соғысы (XII в.) кезеңі;
3) сословиелік-өкілеттілік-монархия (вторая половина XIII—XV в.);
4) абсолюттік монархия кезеңі (конец XV — середина XVII в.).
Енді феодализмнің Англияда орнауы мен оған негізгі әсер еткен
жағдайларды қарастыратын болсақ, ХІ ғасырдың екінші жартысында Англияны
норман герцогы, Францияның мықты феодал-сеньорларының бірі Вильгельм жаулап
алған болатын. Жаулап алушылар англо-саксон шаруаларын қанап, олардың
құқықтық жағдайының нашарлап, Англиядағы басыбайлы құқықтың нашарлауына
әкелді. Вильгельм жаулап алушының кезеңінде 1086 жылы кең аумақта халық
санағын жүргізіп, ол Қорқынышты сот кітабын (Domesday Book) деп аталды
[1. 236 c.]. Онда Англияның барлық жерлері мен халықтың мүлкінің есебі
жүргізілді. Тізім ағылшын халқының тікелей патшаға беретін салығын реттеуге
міндетті болды. Ол графтықтар мен жүздіктерде жүргізілді, оларды шерифтер,
шіркеу қызметкерлері, старосттар мен әр ауылдан сайланған вилландар
жүргізді.
Бірінші манорлар (поместье) оның жыртатын жері мен олардың түсімдері,
кейін әртүрлі деңгейлердегі тұрғындар мүліктік иелігімен жазылды. Осылайша,
еркін және бағынышты шаруалар манорлардың меншігі болып саналды, бұл өз
кезегінде манорлық жүйе мен оның ауылдық қоғамды толықтай қамтуына ықпал
етті. Тізімдегі құнды дүниенің бірі мұнда сол кезеңге қатысты мәліметпен
қатар норман жаулап алуышылқ кезіндегі мәлеметтер де көрсетілген. Осыншама
ірі көлемдегі бүкіл елді қамтыған тізімнің жасалуы мемлекеттік билік пен
орталықтанған аппараттың қалыптасқандығынан хабардар етді. Ешбір өзге
Европа мемлекетінде осындай көлемдегі шараларды өткізу мүмкін емес болатын.
Осылайша Вильгельмнің жаулап алғаннан жиырма жыл өткеннен кейін
Англияның барлық қылылары мен ауылдарына арнайы елшілерін жіберіп, елдегі
барлық беделді адамдармен сұрау жұмыстарын өткізіп, экономикалық жағдайын
білуді тапсырды. әртүрлі деңгейдегі сұрақтар қойылды: Қанша жерің бар? Оның
иесі кім? Одан қанша түсім түседі? Онда қанша қой, сиыр, шошқа бар? Бұл
санақты халық жақсы қабылдамады. Бірақ ешнәрсе діл осындай нақтылықпен
Вильгельмді елді түгелімен бағындырғанынан Қорқынышты сот кітабы секілді
хабардар етпес еді. Ешбір ел мұндай жағдайды білмеді. Бұл Англиядағы
саксондық кезең мен Франциядағы феодалдық кезеңде де мүмкін болмас еді,
бірақ біздегі мәліметтерде оған қарсы ірі көлемдегі барондардың
баскөтерулер ұйымдастырғаны жөнінде де нақты деректер жоқ.
Санақтың екі мақсаты болды: біріншіден, мүлікті салық гельд жинау
үшін қажетті мәліметтерді алу; екіншіден, жердің көлемі мен байлығы және
вассладардың табысы туралы королге егжей-тегжейлі баяндап беру болды
[30].Біз үшін бұл кқұжаттың маңызды болуы – бұл Англияның сол кездегі
әлеуметтік қоғамы жөніндегі нақты деректерді береді. 38 графтықтың 34
суреттелген. Санақта әр графтықтағы жүздік есептегі жердің құрамы мен
олардың түсімі, тұрғындардың саны мен жағдайы көрсетілген.
Қорқынышты сот кітабы – ағылшын тарихындағы маңызды тарихи ескерткіш,
П.Г. Виноградов бұл жайтты ХІ ғасырда Батыс Европада болған маңызды құбылыс
ретінде сипаттайды. Ағылшын әлеуметтік тарихы үшін Кітаптағы құрғақ
санақтың өзі сол кезеңдегі хроникалық жазбаларға қарағанда әлдеқайда
маңызды мәселелерден хабардар етеді. Кітапта барлық әлеуметтік таптар
суреттеліп, сол кезеңдегі Англияның көп бөлігі қамтылып жазылады. [31].
Ешбір Европалық мемлекет жалпы жер санағын жүзеге асыруды қолға
алмайды. Онда экономикалық, әлеуметтік, саяси, шіркеу тарихы мен норман
жаулап алушылығы кезеңіндегі көптеген қайраткерлер тарихы баяндалады.
Қорқынышты сот кітаптын құнды дерек көзі ретіндегі зерттеуге деген
қызығушылық ХҮІІ ғасырдың екінші жартысынан кейін басталады. ХҮІІ ғасырдың
екінші жартысында Англияда жасалған революциялық қозғалысқа байланысты
әлеуметтік-экономикалық, саяси алға жылжулармен байланысты капитализмнің
дами бастаған кезеңі болатын. Осы кезеңде Англияның әлеуметтік тарихына
қызығушылық ояна бастайды. Бірақ ХҮІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХҮІІІ
ғасырда Қорқынышты Сот кітабын тарихи дерек ретінде пайдаланған
зерттеушілер жоқытң қасы, тек ол мақалаларында ол туралы Р. Бреди, Т.
Мэдокс, С. Стефенс, У. Сомнер, П. Уэбба жазады. Аталғандардың көпшілігі
атақты антиквар-эрудит, мұрағат мамандары, бағалы қолжазбаларды сақтаушылар
болды. Олардың көпшілігі мемлекеттік мұрағат қоры мен құнды құжаттарға қол
жеткізе алатын тұлғалар болды.
Қорқынышты сот кітабы мәліметтерін қолданып жазған Мэдокс өзінің
өлімінен кейін жарық көрген Ағылшын барондары атты еңбекте ірі феодалдық
иеліктер – сеньорийлер, бароний мен басқа да король жерін иеленушілердің
тарихы жазылды. Бұған дейін ешкім 1086 жыл Мәліметтерді дәл осындай нақты
әрі толық пайдаланбаған болатын.
ХҮІІІ ғасырда Қорқынышты сот кітабын зерттеушілердің қатарында Р.
Уэбты ерекше атап өткен жөн. Ол Кентбери графтығын тексеру мен маңызды
құжат тізіміне маңызды сараптама жұмысын жасайды. Тізім мәтініне жасалған
сыни жұмыстың төмендігі салдарынан Р. Уэбтың еңбегі сол кезеңде
бағаланбаған болатын. Тек ХІХ ғасырдың соңында ғана Уэбтың ғылыми еңбегі
мойындалады. Олардың Джыл Раунд Қорқынышты сот кітабының 800-жылдығына
арналған (1886 жыл) баяндамасында ерекше атап өтіп, оны тізімді зерттеуде
шынайы кілт көзі деп бағалайды.
Ағылшын тарихи ескерткіштерін жалпы жариялау кезеңі болған 1783 жылы
Қорқынышты сот кітабын зерттеуде де маңызды кезең болды. Оларды жариялауды
А. Ферлей өз қолына алады, оның тізімді зерттеудегі еңбегі өте қомақты,
бірақ ол көп жағдайда бағалана бермеді. Ферлей тізімді оқудағы
транскрипциялық әрі оқудағы қиыншылықтарына қарамастан, жарты ғасырға жуық
зерттеліп, өңделген 832 парақтан тұратын екі үлкен томды жарыққа шығарады.
Бұл еңбек сол кезең үшін де қазіргі таңның өзінде де зор бағалауды талап
етеді.
Ферлейден кейін тізімді зерттеудің екінші кезеңі Р. Келхамның
кітабындағы зерттеулерімен тығыз байланысты ескерткіш төңірегіндегі маңызды
сұрақтарға жауап береді. Ал зерттеуді 1816 ж атақты ағылшын антиквары,
қолжазбалар мен Британ мұражайында ұзақ уақыт кітапханашы болған .– Х.
Эллис (1777-1869) басып шығарады. Жұмысты жүргізудегі қателіктері мен
кемшіліктеріәне қарамастан Эллис Қорқынышты сот кітабын зерттеуде ірі ғалым
болып қала береді. Ол жалпы алғанда тізімдегі статистикалық мәліметтерге
маңызды қорытынды жасайды.
Қорқынышты сот кітабын зерттеуге маңызды қадам болған 1886 жыл
Англияда дерек көзінің 800-жылдығын атап өтілді. Осы айтулы кезеңде ғылыми
сессия ұйымдастырылып, атақты ағылшын тарихшылары мен антикварлары (Раунд,
Эйтон және т.б.) ескерткішті зерттеу жұмысын қайта тірілткен баяндамалар
мен ақпараттар өткізіп, өзара ойларымен алмасты [14. С. 43.]. Раунд
баяндамасында тізімге қатысты жаңа қағидалар айтылып, ол оның Феодалдық
Англия (1895) көрініс тапты, ол қазіргі таңның өзінде дерекке жасалған
сыни және сараптамалық еңбекті құрайды.
ХХ ғ. басында Қорқынышты сот кітабын зерттеуде маңызды кезеңді құрады.
1906 жыл бастап әрбір ағылшын графтықтары жөніндегі монографиялық сериялар
шығарыла бастайды. Бұл жұмыс 40 жылға дейін созылды. Сериялар ағылшын
атақты тарихшысы – Ф. Поллок, Х. Раунд, Джыл Тейт, Ф. Мэтланд және басқа да
ғалымдардың редакциялығымен шықта. Бұл жинақта ағылшын тіліне аударылған
Қорқынышты сот кітабы мен соған туыстас еңбектердің мәтіндері беріліп,
түсіндірмелері мен ескертпелері көрсетіліп жасалды.
Қорқынышты сот кітабын зерттеудегі зерттеу еңбектерінің көптігі -
деректің құндылығы мен маңызды екендігін көрсетеді. Мэтландтың ойынша
Вильгельм Жаулап алушы үшін Қорқынышты сот кітабы жер аумағы мен төлемдерді
жинау үшін, тек қаржылық құжатты құрады деп есептейді. Тізімнің жасалу
мақсаты мен қағидасы жөнінде П. Вингорадов өзіндік анықтама береді. Ол
манориалдық құрылыс жайында: Ақшалай салық салуды қайта қарастыру мен
оларды бөлу құралы ғана болды деп атап өтеді. Ол өзінің Исследование по
социальной истории Англииатты алғашқы еңбегінде Қорқынышты сот кітабының
алдағы ағылшын еркін шаруаларының одан арғы тағдырына зор ықпал еткендігін
айтады. Манорлық құрылысытың дамуын зерттеуде Виноградов нақтырақ жауап
береді: тізім мәліметтерін феодалдық белгі бойынша құрастыру жуық арада
болатын әлеуметтік өзгерістерге байланысты [14. С. 53].
Эд. Фриман 1086 жыл тізімді жүзеге асыруда Вильгельм жаулап алушы
Англияны түбегейлі жаулап алғаннан кейін жер көлемін біліп, оның кімге
тиесілі екендігін мәлімдеу, барондар иелігі жөніндегі мәліметтерді білуді
мақсат еткендігін алға тартады. Әрине Қорқынынышты сот кітабын жазудың
жоғарыда аталғандардан өзге де маңыздырақ мақсаты болды. Бұл жайында
тізімді жазу кезіндегі замандастары ХІ ғ. Соңында Вильгельм король – Орден
Виталияның хроникасында – өзінің королдігін мұқият зерттеп, өзінің
түсімдері жөніндегі нақты тізімді жасайды деп жазылған. Жерді рыцарлардың
арасында бөліп, олардың арасында тәртіпті орнатып, королдікте үнемі 60 мың
рыцардың болуын қамтамассыз етеді. Осылайша король тізімді қолдану арқылы
өз түсімдері мен мүмкіндіктерін анықтады, әрбір вассалының жағдайын дәл
білу арқылы феодалдардан, рыцарлардан және өзге де жер иеленушілерден
қаншалықты салықты, материалдық ресурстарды, өзге де әскери міндеттілікті
талап ету қажеттігін анықтады. Осы тұрғыдан алғанда Қорқынышты сот кітабы
сол кезеңдегі мемлекеттегі қаржылық жағдайдың дамуымен тығыз байланысты
және тізімнің ары қарайғы тағдыры ағылшын қаржылық жағдайымен ұштасады.
Жалпы алғанда Қорқынышты сот кітабы ірі көлемдегі әлеуметтік
өзгерістерді бейнелейтін тізім ғана емес, сонымен қатар өзі де өзгерістерді
жүзеге асыру құралы болды.
Қорқынышты сот кітабының мәліметтері бойынша Ангиялының тұрғындарының
саны суреттелмеген графтықтарды ескере отырып, шамамен 1,5—2 миллион.
Тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмендегідей: еркін жер өңдеушілер – 12%,
құлдар – 9, бордарилер мен коттарилер, шағын жері бар шаруалар – 32 және
вилландар – шамаен 38%, қалғандары – бұл ақсүйектер, шіркеу қызметкерлері
мен қала тұрғындары. Соңғылары шамамен 5% құрайды. Халықтың 95% ауылдарда
тұрады [15. С. 47.].
Санақ кезінде көптеген еркін және жартылай еркін шаруалар мысалы, сот
кезінде тәуелді шаруалар крепостнойлар (яғни вилландар) ретінде жазылды.
Осылайша, шаруалардың көпшілігі мұрагерлік крепостнойлар атанды. Крепостной-
вилландар өз жерлерінің иесе – лорд манорлардың жерінде шаруашылықпен
айналысып, түсімнен үлес алуға құқы болды. Виллан қожайынына барщина беруге
міндетті болды (аптасына үш рет), өніммен оброк төледі, әртүрлі жұмыстар
жасап, өзінің басы бос болмағандықтан сервилдік міндеттілікте болды және
қызын күйеуге бергенде некелесу міндеттілігін және т.б. берді.
Елдің солтүстіктегі және шығысындағы шаруалардың бір бөлігі еркін
болып қала берді. Феодалдық манор (жер иелігі) ауылшаруашылық экономиканың
негізін құрады. Бұл манорлардың кейбіреуі тікелей королдің иелігі болып
саналды, ал қалғандарын ол ақсүйектер мен шірекулік вассалдарына берді. Ал
олар өз кезегінде саны жағынан ауқымды немесе шағын көлемдегі субвассалдары
болды, олар шын мәніндегі жер иелігінің ұстаушылары болып саналды.
Кішкентай немесе шалғайда орналасқан әрбір ауылдық аймақ осы әлеуметтік
жүйеге мойынсұнуға міндетті болды және барлық қоғамдық топтар төменгі
сатыдан ең жоғарғы королге дейінгі бірнеше топтарға бөлінді.
Қорқынышты Сот кітабы мәліметтеріне сүйенсек шаруалардың көпшілігін
толықтай жер иелігі – виргат (30 акр) немесе жер үлесі мен қоғамдық жерді
игеруге қатысушы – вилландардан құралды, олар лордқа натуралдық және
ақшалай төлем төледі. Ал Қорқынышты сот кітабында аталған борлариилер –
вилландарға қарағанда (7-15 акрды құрайтын) бағынышты шағын жер үлесі
болды. Ал вилландар мен бордарилерден өзге бағынышты шаруалар – коттарилер
болды, олар әдетте 2-3 акр ғана жер үлесін иелендіғ олар лордқа жұмыс жасап
күн көріс үшін қосымша жұмыс жасады. Ең төменгі категорияны бағынышты
шаруалар сервтер құрады. Олардың өз шаруашалығы болмай, жер жыртып,
сарайдағы ауыр жұмыстарды жасады.
Еркін шаруалар Англияда норман жаулап алушылығынан кейін мүлдем
жоғалған жоқ, олардың саны азайып, құқықтық жағдайы нашарлады. Ағылшын
ауылдарында бағынышты шаруалармен қатар еркін шаруалардың да (фригольдер)
қатар болуы орта ғасырлық Англияның ауылшаруашылығындағы ерекше жағдай
болды. Әсіресе елдің солтүстік-шығысы – Денло аймағында еркін шаруалар көп
болды, олар лордқа аздаған рента төлеп тұруға, оның құқықтық жағдайына
бағынуға және жеңіл жұмыстарды жасауға мәндеттенді, бірақ құқықтық жағынан
еркін болып саналады.
Қорқынышты сот кітабы жер иеленушілерді әлеуметтік топтарға бөліп,
олардың нақты санын анықтады. Құлдар Қорқынышты сот кітабын жасау
барысында ең төменгі саты есебінде болды. Олар негізінен алғанда үй
қызметшілері мен мал бағушылар мен жер жыртушылардан құралды. Лордттар сол
кезеңнің өзінде өздеріне арнайы қызметшілерді жалдағанды жөн көрді, ал жер
жыртуға сервтердің еңбегін пайдаланды. Шамамен 1200 жылы құлдар мүлдем жоқ
болып, оларды вилландар мен коттарилер алмастырды.
Коттарилер мен бордарилер елдің әр аумағында әртүрлі атпен жазылған
бір әлеуметтік топтың адамдары болды. бұл шаруалардың көпшілігі шаруалар
болғанымен олардың кейбіреулері еркін шаруаларды құрады. Олардың көпшілігі
лордың доменінде жұмыс жасамай, белгілі бір кәсіп түрін иеленушілер болып,
өз өніміні арқылы оброк төлеушілер болды. Мұндай міндеткерлік құлдыкіне
қарағанда өзіндік еңбек есебінде болды, себебі шаруалар біреудің
бақылауында емес, өз еріктеріне жұмыс жасады. Жер бөлігін иеленуші
вилландар 6 га мен 12 га. үлкен аумақтарда манордың өмірінде шаруашылықпен
айналысатын негізгі тұрғындар болды. Норман жаулап алуынан кейін
міндеткерліктер айқындалып, олардың көлемі кеңейтілді. Бұл міндеткерліктер
екі түрді болды: барщиналар мен көмек (помочи). Барщина білгілі бір күннің
ішінде жасалды, әдетте үш күн ішінде өтелді. Ал көмек (помоч) қосымша
міндеткерлікті құрап, оны кез-келген уақытта талап етуге құқы болды. Екінші
міндеткерлік ауырырақ болып және одан бас тарту мүмкін емес болды. мұндай
ауыр міндеткерлік кезеңінде вилландардың өзінің жеріндегі жұмысты оның
отбасының барлық мүшесі жасауға міндетті болды. Вилландар мен коттарилер
арасында өзара байланыс болды. Көп жағдайда коттарилер жерінде өздерінің
жер үлесі болмаған жағдайда артық жер болғанда оны бөліске салып вилландар
отбасы иелік етті. Уақыт өткен сайын заң оларды түрде олар бір-біріне
жақындай түсіп, олар бір бір бірдей виллан немесе серв деп аталды.
Нормандықтар Англияда қатал феодалдық тіртіпті орнатты, жер
өңдеушелерді қанау мен олардың барлығын өз жидесінен өзге ешнәрсесі жоқ
және лорд манорлардан сотсыз оларды өлтіру мен жаралауға болмайтын құқықтан
өзге ешқандай заңмен қорғалмаған, сервтер тобына жатқызудың жолы болды. Бұл
құлдар үшін ғана алға тартатын қадам болғанымен қалғандары үшін кері ықпал
етті, бұл жалпы кедейлік пен қанаушылықтың кезеңі болды.
Жиналған материалдар негізінде Қорқынышты сот кітабы жазылған
болатын. Ол екі бөлімнен тұрады, Норфолк, Саффолк және Эссекс графтықтарын
суреттейтін Кіші кітап және Үлкен кітап солтүстік қалалар мен Лондон,
Винчестер және өзге де қалалардан басқа қалған барлық Англияны суреттейді.
Шындығында Кіші кітап көлемі жағынан үлкен болып келеді,себебі онда әрбір
шаруашылықтар мен жер иеліктері туралы толық мәліметтер жазылған. Оны санақ
қорытындысы бойынша бірінші жүйелендіріп жазған деген болжам жасалады, одан
материалдың тым көптігі мен қолдануға қолайсыздығынан бас тартуға тура
келеді [32].
Кітап Генрих ІІ билікке келгенге дейін англо-саксондықтардың астанасы
болған Винчестерде сақталған, ол монархияның қазынасын Всетминстерге
ауыстырады. Виктория патшайымның кезінде кітап Британ Ұлттық мұражайына
ауыстырылады. Ол бірінші рет типографиялық басылымнан 1773 жыл Басылады, ал
1986 жыл Оның 900 жылдық мерей тойы қарсаңында Би-Би-Си ағылшын тіліндегі
(түпнұсқада Қорқынышты сот кітабы латын тілінде жазылған) аудармамен
электронды нұсқасын жасап шығарады.
Қорқынышты сот кітабындағы мәліметтер феодалдық иеліктер негізінде
емес, графтықтар бойынша топтастырылған. Әрбір графтық үшін алдымен король
жері, одан кейін королдің жерін иеленуші – шіркеу мен діни ордендердікі,
кейін ірі жер иелерінің (барондардың) иеліктері суреттеліп жазылады. Кейбір
графтықтар үшін арнайы қала тұрғындары да жазылған.
Қорқынышты сот кітабы – норман жаулап алушылғы жөніндегі маңызды
ескерткіш, 1086 жыл өзіндік ерекше және жан-жақты ірі зерттеу құралы.
Қорқынышты сот кітабы Англиядағы феодалдық қатынасты орнату құралы және
феодалдық иерархиялық қағида бойынша сословиелердің орнағандығы мен жердің
норман жаулап алушылардың қолына көшкендігін заңдастырған құжат көзін
құрады.
1.2. Норман жаулап алушылығының нәтижелері
ХІ ғасырдың ортасында Ұлыбританияда негізінен феодалдық тәртіп орнай
бастады, бірақ феодализм процессі әлі аяқталмаған болаты. Шаруалардың
көпшілігі, әсіресе Денло аймағында еркін болды, ал феодалды бағынышты жер
иегерлері бағынышты шаруалармен бір арнаға тоғыспаған болатын. Феодалдық
вотчина мен феодалдық иерархия заңды түрде бекітіліп кең тарала қоймаған
болаты.
ХІ ғасырдың ортасында Нормандия феодалдық қатынастар жақсы дамыған ел
болатын. Бұл ең алдымен оның әскери өнерінде айқын байқалды: герцог өз
вассалдарының ауыр қаруланған атты рыцарларын басқарды, ал Нормандия
басшысының өз иеліктері мен әсіресе қалалардан түскен табыстар оның өзіне
мықты әскер ұстауына мүмкіндік берді.
Нормандиядағы Герцогтықтар Ағылшындармен салыстырғанда өз қолында
шіркеуді және феодалдарды ұстай білген, ішкі ұйымдасуы мен орталықтанған
биліктің қалыптасуы жақсырақ болды [33].
Эдуарда Исповедник қайтыс болғанын естіген Вильгельм Ұлыбританияға
Гарольдқа вассалдықты қабылдауын талап еткен өзінің елшілерін жібереді. ХІ
ғасырдың 50-60 жылдары батыс Европадағы католик шіркеуінде үлкен өзгерістер
орын алады. Реформаның жақтаушылары клюнийцтер, шіркеудің ішкі нығаюы үшін
күрес жүргізеді. Олардың жеңіске жетуі шіркеудің орталық биліктен тәуелсіз
болуын және папаның Европадағы беделінің өсуіне әкелетін еді, нәтижесінде
папаның беделі жоғарылай түсті. Осындай жағдайда рим папасы ағылшын шіркеуі
реформалауды қажет етеді деп Вильгельмнің Англияға жорығын заңдастыра
түседі. Вильгелм өз вассалдарынан әскер талап етуге құқы болмағандықтан,
жорыққа аттануға рұқсат алу үшін барондарды кеңеске шақырады (1 қосымша).
Осы кезеңде бай олжа мен шаруалар мен жерлерді басып алуды көздеген
норман феодалдарымен қатар, Франция мен Италияның да саяхат іздеушілер
Вильгельмнің айналасын топтаса бастады [34]. Сонымен қатар оның лагеріне
Бретани, Фландрии, Пикардии, Артуа және т.б. аймақтан әскерлер келіп, оның
нақты әскер санын анықтау қиын болды. тарихшылардың айтуы бойынша Нормандия
1200 рыцорды әскерге шығара алды, ал қалған Францияның аймақтары одан
азырақ көлемді құрады. Сол кезеңдегі деректің бірі болып саналатын Байё,
жаулап алуға қатысты дайындық оқиғалары мен көріністерінен хабардар етеді.
Тарихшылар барлығы жеті жүзге жуық кеме болғандығы мен онда шамамен 5 мың
адамды апара алғандығын айтады (Дельбрюктің есептеуі бойынша 7 мың адам).
Тек екі мың әскер үйретілген аттардағы ауыр қаруланған рыцарлардан құралды,
(1200 адам Нормандиядан және 800 адам өзге қалалардан). Қалған үш мың адам
– жаяу әскер, садақшылар мен кеме командаларын құрады. Ла-Манш арқылы өту
өте қауіпті болды, дегенмен Вильгельм барондарды көндіре білді [35].
Бұл соғысқа дайындық жүріп жатқан кезде Ағылшын королі Гарольд
Нормандияда болып жатқан жағдайдан хабардар болып, Ұлыбританияның
оңтүсігінен адамдар мен кемелер жинай бастайды. Тұтқияылдан Ұлыбританияға
Вильгельммен келісім жасаған норвежс королі Харальд Гардрод және
Ұлыбританиядан қуылған Тости шабуыл жасайды. 20 қыркүйекте олар Хамбер
аралына үлкен әскермен кіреді. Ағылшын королі елдің солтүстігі Йоркке
тездетіп жетуіне тура келді. Стамфорд-бриджтағы қанды шайқаста Гарольд
Ұлыбританяиға шауыл жасаушыларға тойтарсы беріп Норвеж королі мен Тостиді
өлтіреді (25 қыркүйек 1066 жыл). Бірақ 28 қыркүйекте Ұлыбританияның
оңтүстігі Пивенсте норман герцогі Вильгельмнің әскері келіп жетеді.
Бірақ бұл кезеңде Гарольдтің әскері жорық салдарынан әлсіреген
болатын. Гарольд 6 қазанда Лондонға келген уақытында оның әскерінің
көпшілігін жаяу әскерді құраған хускерлер, ақсүйектер мен шаруалар болды.
екі жақ 1066 жыл Гастингстан 10 километр жерде кездеседі. Екі жақта,
англосаксондар мен нормандар (құрамы мен тілі бойынша француздар), әскери
өнері мен әлеуметтік саяси құрылымы жағынан әртүрлі деңгейдеғ болды.
Англосаксондықтардың жеңіліс табуы айқын болды, шайқас барысында
Гарольд пен оның жақтастарының көпшілігі көз жұмды. Бес күннен кейін
Вильгельм Дувр мен Кентербериге қарай бет алады. Ал осы кезеңде Лондонда
англосакс тағының мұрагері ретінде Эдгара Этелингті жариялайды, дегенмен
оны солтүстік графтықтар қолдамайды.
Лондондықтар қаланың қирауынан қорқып, Вильгельмге қарсылық
көрсетпейді, осылайша олар қақпаны ашуға мәжбүр болады. Графтар, лордтар,
епископтар мен шерифтар Вильгельммен қарым-қатынасыты жақсартып, достасуға
тырысты. Жалпы алғанда Оңтүстік Англяи жаулап алушылққа қарсылық
көрсетпейді. Нәтижесінде Вильгельм Ұлыбританияның королі болады – Вильгельм
І (1066-1087), ол Вильгельм жаулап алушы деген атқа ие болды.
Жалпы алғанда 1068 жылдың соңында тек оңтүстік қана емес, сонымен
қатар солтүстік Ұлыбританияда Вильгельмнің билігін мойындауға мәжбүр болды.
Англо-саксондықтардың жеңіліс табу себебі королдік биліктің тым әлсіздігі,
ақсүйектер арасында ауызбіршіліктің болмауы мен саяси біртұтастыққа
бірікпеуі салдарынан болды.
Тұрғындардың қолдауына ие болу үшін Вильгельм Эдуардтың әділ
заңдарын сақтауға уәде берді. Дегенмен Вильгельмнің негізгі ойы оның англо-
саксондықтардан жаппай жерді конфискациялауы кезінде айқын болды. бұған
жауап ретінде англо-саксондықтар жаулап алушыларға қарсы ереуілдер бастады,
үлкен баскөтерулер елдің солтүстік және солтүстік-шығыс аудандарында 1969
және 1971 жжыл аралығында болды. Бірақ норман барондарының озбырлықтары мен
тонау әрекеттері ұзақ уақытқа дейін сақталды. Нәтижесінде Йорк пен Дармен
аралығындағы аймақта бірде-бір үй мен тірі адам қалмады, йоркск жазығы
қуаңшылық аймаққа айналып, ХІІ ғасырда қайта тұрғызыла бастады. Вильгельмге
қарсы соңғы ереуіл 1971 жыл Или аралында шағын жериеленуші Херевардтің
ұйымдастыруымен болды. Вильгельм барлық көтерілістерді аса қатыгездікпен
басты, ол ауылдарды түгелімен өртеп, малдарды қырып, қару-жарақты қиратып,
аламдарды өлтіреді. Жаулaп алушының ерекше қатыгездігі алда болатын
ереуілдерге жол бермеуді көздеушілікпен жасалды (История средних веков С.
352).
Ағылшын тарихшысы А. Мортонның ойынша, Ұлыбританияны нормандықтардың
бағындыруын скандинавтықтардың соңғы шабуылы мен бірінші крест жорығы
ретінде де қарастыруға болады [30. С. 56.].
Вильгельмнің өзі феодал болғанымен оның әскері феодалдық болмады, олар
жан-жақтан жиналған жаңа жерлер мен тонауды көздеген адамдар болды. Ол аса
мұқияттықпен өзіне әртүрлі одақтастармен, әсресе Рим папасымен қарым-
қатынасын жақсарта түсті. Вильгельмнің әскерінің көлемі үлкен болмады, бар
болғаны 12 мың адам, олар Үлыбританияда соғыс жүргізу тәсілін үйренуші жаңа
әскер ретінде танымал болды. Вильгельмнің саяси істерді жүргізуде қаталдық
білдіріп, өзінің қоластындағыларға мықты билікті көрсете білді. Жалпы
алғанда нормандықтардың жаңа соғыс өнерін қолданып бір ғана соғыс жүргізуі
Ұлыбританияның көп жылғы тағдырын шешуге ықпал етті.
Мемлекеттік құрылымның нығаюына жат елдік басқару билігінің ықпалы зор
болды. Халықты бағыныштылықта ұстау үшін (жаулаушыларға барлық англо-саксон
тап өкілдері қарсылық көрсетті) жаңа король мен оның нормандық жақтастары
өздерінің әскери ұйымдарына басшылық жасауға міндетті болды. Нәтижесінде
Ұлыбританияда жоғары деңгейдегі орталықтанған вассалдық-лендік жүйедегі
королдің пайдасына шешілетін міндетті әскери өтеушілікті көздейтін құрылым
қалыптасты. Оған Норман феодалдық жүйесі үлгі болып табылмады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 2
І НОРМАН ЖАУЛАП АЛУШЫЛЫҒЫНАН КЕЙІНГІ АНГЛИЯНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДАМУЫНДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР
1.1. Қорқынышты сот кітабы және Англияның мемлекеттік дамуындағы
ерекшеліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.2. Норман жаулап алушылығының нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
ІІ. ХІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АНГЛИЯНЫҢ САЯСИ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Тұрақты заң шығарушы ұйым ретіндегі Англия парламентінің
қалыптасу процессі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 21
2.2. Еркіндіктің Ұлы Хартиясы. Барондық олигархияның қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3. ХІІІ-ХІҮ ғғ. ағылшын парламенті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
ІІІ. СОСЛОВИЕЛІК-ӨКІЛЕТТІЛІК МОНАРХИЯ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1. Сословиелік-өкілеттілік монархияның Англияның дамуындағы негізгі
атқарған функциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
3.2. Сословиелік-өкілеттілік монархия кезіндегі Англиядағы мемлекет
пен құқық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ТҮСІНДІРМЕ ТЕРМИНДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
ХРОНОЛОГИЯ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 59
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 60
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі Англиядағы феодалдық мемлекеттің
қалыптасуы Британ аралдарының герман және скандинавиялық тайпалардың жаулап
алуышылықтарымен байланысты. Ағылшын мемлекеті үшін ХІ ғасырдың ортасы оның
алдыңғы даму жолында тұйықталған англо-саксондық шеңберден шығып, әлемдік
державалардың бірі ретінде танылуында аса маңызды орын алды. Ұлыбритания
тарихы мен оның ортағасырлық тарихын зерттеудің өзекті болып табылуы бұл
кезеңде болған тарихи оқиғалардың тарихи маңызды болуы мемлекеттің осы
кезеңдегі даму үрдісін ашып көрсету арқылы әлемдік держава ретінде
танылуына ықпал еткендігілігінің өзектілігін көрсету. Аталған кезеңдегі
Англия тарихында аса маңызды оқиғаның бірі 1066 жыл норман герцогы
Вильгельмом Жаулап алуышы норман рыцорлары мен өзге де жанкештілерімен
Ұлыбританияны жаулап алады. Ұлыбританияда Норман билігінің орнауы оның
саяси дамуында үлкен роль ойнайды. Феодалдық бытыраңқылық орын алған
ағылшын елі Европаның ешбір континентінде болмаған мықты орталықтанған
монархиялық билікті орнатады.
Жаулап алушылар жергілікті шаруалардың шаруашылығын күйзелтуді
көздемеді, себебі олар өз өз шаруаларын бұл аймаққа әкелмеді, сондықтан
оларға салық жинайтын халық қажет болды. Бірақ жаулап алуышлық шаруаларды
басыбайлы болуын тездете түсті, яғни норман жаулап алуышлары келген уақытта
басталған феодализмнің толық аяқталуына ықпал етті. Бұл еркін шаруалардың
азаюына әкелген еткен нағыз төңкеріс болды. Мемлекеттік құрылымның нығаюына
жат елдік басқару билігінің ықпалы зор болды.
Осы кезеңде ағылшын тарихында бірінші рет және жалпы европалық
мемлекеттер үшін бұл мүмкін болмаған жайт Қорқынышты Сот кітабы Вельгельм
Жаулап алушының бұйрығы бойынша жарық көрді. Бұл кітапты зерттеудің маңызды
болуы онда сол кезеңдегі ағылшын қоғамындағы экономикалық және саяси
жағдайды, елдің дамуы мен табыс көздері, халқының санын анық көруге болады.
Бұл ешбір Европалық мемлекет жалпы жер санағын жүзеге асыруды қолға
алмайды. Қорқынышты сот кітабы Англиядағы феодалдық қатынасты орнату құралы
және феодалдық иерархиялық қағида бойынша сословиелердің орнағандығы мен
жердің норман жаулап алушылардың қолына көшкендігін заңдастырған құжат
көзін құрады. Сондықтан аталған тарихи жәдігерді зерттау аса маңызды болып
табылады.
Сословиелік-өкілеттілік монархияның орнауына негізгі ықпал еткен саяси
оқиғаларды диплом жұмысы барысында талдау аса өзекті болып табылады.
Олардың қатарына ХІІІ ғасырдағы саяси күрес кезеңіндегі 1215 жыл қақтығыс
нәтижесінде Ұлы Еркіндік хартиясының шығуымен аяқталса, 1258-1267 жжыл
буржуазиялық тарихнамада барондлар соғысы деген атауға ие азамат соғысы
және 1297 жыл шағын шиеленістер мен солардың салдарынан болған хартияның
заңды Бекітілуін атауға болады. Елдегі әрбір шиеленісті жайттың өзінің
арнайы ерекшеліктері болды. 1215 жыл Ұлы Хартия деген атауға ие болған
хартияның маңыздылығы, ол өз кезегінде королге қойылған көлемі бойынша тек
материалдық жайттармен қатар саяси талаптарды қойған ауқымды құжат болып
табылады. Хартия құжат ретінде әлеуметтік саяси күштердің нақты қарым-
қатынасын білдіретіндігі мен елдегі саяси тәртіптің тарихи дамуына
қаншалықты ықпал еткендігі зерттеу жұмысы барысында қарастыру негізге
алынады.
ХІІІ ғ. король саясатына қарсы бірлескен орталық басқару аппараты
ретінде барондардың саяси беделінің елде нығаюы үшін күресті. Саяси өмірге
араласуға деген ұмтылыс Англияда сословиелердің өзара бірлескендігімен
ерекшеленді. Бұл жайт елдегі сословиелік-өклеттілік монархияның орнауына
негізгі алғышарттарды қалыптастырды. Ортағасырлық ағылшын парламенті туралы
ғылыми зерттеу көздерінде әртүрлі көзқарастар қалыптасқан, ағылшын
тарихышлары әдетте өзгеше баяндағанымен ол барлық халықтың мүддесін
танытпады. Қала тұрғындарының төменгі табы мен шаруалар онда танылмады.
Парламент үнемі шаруаларға қарсы феодалдық саясатты ұстанып, жұмысшыларға
қарсы бағытталған қатаң шаруа заңдарын шығарып отырды. Дегенмен парламент
ХІІІ-ХҮ ғғ. Англияның саяси дамуында орталықтанған билікті нығайтуға ықпал
етіп прогрессивтік роль ойнады. Бұл сословиелік-өкілеттілік монархияны
жүргізудің Англиядағы негізгі құралы болды, алғашында парламент корольмен
қарама-қарсы саяси ұстанғанымен сословиелік-өкілеттілік монархияның елде
түбегейлі орнауымен ол корольмен бірге жұмыс жүргізетін болды. Осы
кезеңдегі тарихи оқиғларды, ең алымен саяси әрі әлеуметтік ерекшеліктерді,
елдегі құқықтық жағдайда зерттеу үшін парламенттің негізгі функциясы мен
оның елдің дамуына әсер ететін факторларын қарастыру өзекті.
Қарастырып отырған кезңде Англияда құқықтық жағдай ерекше жолмен
дамыды. Одна құқық көздерінің ішінен сот істері, қылмыстық істер жүргізу,
шарт түрлері мен отбасы және мүліктік құқықты реттеу тәсілдері жалпы
құқықтық дәстүр, рим құқығы, ерте англосаксондық дәстүрге және канондық
құқық бойынша реттелді. Бұл құқықтық жүйелердің дамуы елдегі саяси
өзгерістер мен әлеуметтік жағдайға, сословиелік ерекшеліктердің орнауына
әсер етті. Сонымен қатар ағлышын тарихы дүние жүзінің дамуында өзіндік
ықпал еткен үлкен державалардың бірі болып табылады, ал сословиелік-
өкілеттілік монархия оның дамуында өзіндік үлеске ие ірі кезеңді құрайды,
сондықтан диплом жұмысы барысында аталған жайттар жан-жақты қарастырылатын
болады.
Жоғарыда көрсетілген мәселелер қарастырып отырған тақырыптың
өзектілігі болып табылады.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысын орындау барысында,
бүгінге дейін жарық көрген, тақырыпқа тікелей қатысы бар көптеген деректер
пайдаланылды. Деректер қорының көпшілігі негізінен алғанда ағылшын тілінде
жазылған, және оларды зерттеу жұмысында пайдаланудың өзіндік қиындықтары да
жоқ емес. Дегенмен Англия тарихына қатысты деректердің алғашқы легіне осы
кезеңде жазылған Қорқынышты сот кітабын (Domesday Book) деп аталды [1].
Онда Англияның барлық жерлері мен халықтың мүлкінің есебі жүргізілді. Тізім
ағылшын халқының тікелей патшаға беретін салығын реттеуге міндетті болды.
Кітап Генрих ІІ билікке келгенге дейін англо-саксондықтардың астанасы
болған Винчестерде сақталған, ол монархияның қазынасын Всетминстерге
ауыстырады. Виктория патшайымның кезінде кітап Британ Ұлттық мұражайына
ауыстырылады. Ол бірінші рет типографиялық басылымнан 1773 жыл басылады, ал
1986 жыл Оның 900 жылдық мерей тойы қарсаңында Би-Би-Си ағылшын тіліндегі
(түпнұсқада Қорқынышты сот кітабы латын тілінде жазылған) аудармамен
электронды нұсқасын жасап шығарады.
Екінші дерек көзін құрайтын, парламенттің шығармашылық тәжірибесі мен
зерттеліп отырған кезеңдегі оның тәжбен қарым-қатынасын сипаттау үшін
әртүрлі дерек көздерін қолдану қажет: парламент қаулылары, парламент
хроникасы, ХІІ-ХҮ ғғ. Раймермен шығарылған Foedera conventiones, letterae
etc., өзара жасалған саяси жинақтар мен дипломатиялық құжаттарынан
құралды. Парламентті жүргізу тәртібі атты анонимдік трактат (Modus
tenendi parliamentum) ағылшын ортағасырлық парламенті кезеңіндегі өзіндік
қызықты дерек көзін құрайды. Ол ХІҮ ғасырда қолжазба тізімдерінің арасынан
табылды, оның бірі француз, ал екіншісі латын тілінде жазылды. Тракт
құрылымының жүйелі сипаттамасы, оларды шақыру тәртібі, кеңестің өтуі,
парламенттің маңызды функциясы, барлығы да көрсетілген. Парламент жайында
трактатта жазылға суреттеулер барлық жағдайда арнайы дерек көздерімен сай
келе бермейді, автор парламенттің реформаторы есебінде оның ұүрамы мен
ұйымдастырушылығында кейбір жайттарды жетілдіріп, айқын етуге, өзгертуге
ұмытлады. Трактаттың анонимді авторы,парламенттің саяси ролінің мықты
екендігін көрсетуге ұмтылғандығы сөзсіз. Автордың саяси идеалдары шынайы
дүниелермен байланысты болды. Ол аса дәлдікпен сословиелік құрамды, шақыру
тәртібін суреттейді. Аталған аударма латын тілінде В. Стеббс құрастырған
Англияның конституциялық тарихи құжаттар жинағында жарияланады [2].
Вилландар тарихи бойынша кітап (М. Саламон шығарған) ортағасырлық
хроникалардың үзінділері мен әскердің құрамы және т.б. туралы деректер
көздерінен құралған [3]. Вилландардың шаруашылық жағдай туралы жүйелі
зерттеуге мүмкіндік беретін заң шығару құжаттары мен актілері болып
табылады. Олардың ішінде Эдуард І кезінде 1284 жыл жарық көрген Хритлан
статутын ерекше атап өтугу болады. Ал өзге заң шығар актілерінен
ордонанстарды ерекше атап өтуге болады [4].
Даффрин Клуид графтығының (1294-1417 гг.) сот істерінде штрафтар мен
төлемдердің, мұрагерлік істер мен мүліктік қылмыстық істерге қатысты
тізімдері келтірілді. Бұл жүйелі тізімді зерттеу арқылы ағылшын
корольдерінің саясаты туралы сараптама жасауға болады. Бұл құжаттар қазіргі
таңда Лондондағы Британ мұражайында сақталған (Public Record Office.
London. Special Collections 2.).
Маңызды жинақ ретінде атақты заңгер Гленвиланың Англияның заң мен
дәстүрі (XII в) атты еңбегін атап өткен қажет. Дәл осы секілді
маңыздылыққа ие болған белгісіз тұлғаның түрмеде 1290 жыл құрастырған Fletа
еңбегі аса құнды құжатты құрады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған кезеңдегі
Ағылшын тарихнамасы ағылшын және ресей ғалымдары тарапынан кең көлемде
зерттелген. Жалпы Батыс Европадағы феодализмнің орнауы мен оның дамуы,
сословиелік-өкілеттілк монархияның қалыптасуы, Англияның саяси-әлеуметтік,
экономикалық жағдайы әр кезеңде де зерттеліп, ғалымдар назарынан тыс
қалмаған.
Қарастырып отарған кезеңдегі феодализмнің орнауы мен алып дерек көзін
құрайтын Қорқынышты сот кітабына деген қызығушылық ХҮІІ ғасырдың ортасынан
бастап пайда болды. Тіпті ХҮІ ғ. және ХҮІІ ғ. басындағы атақты тарихшы-
антиквар Д. Стоу, У. Кембден, Р. Холиншед және басқалары да өз жұмыстарын
жазу барысында бұл дерек көзіне жүгінбеген. Қорқынышты Сот кітабы 1640-1660
жжыл король абсолютизмімен күрес барысндағы революция қарсаңында Эдуард Кок
пен Джон Сельден де бұл құжатты зерттамеген. Тіпті бұл тізімді ХҮІІ ғ.
саяси жазушы, публицист Р. Коттон да пайдаланбаған. Тек ХҮІІ ғасырдың
екінші жартысы мен ХҮІІІ ғасырдағы авторлар ғана тарихи дерек ретінде
Қорқынышты сот кітабын пайдаланған. Олардың қатарында архитектор-эрудит,
мұрағаттың мамандары мен мұрағат жинаушылар, қолжазба сақтаушылар, құнды
деректердің авторлары мен т.б. Р. Бреди, Т. Мэдокс, Р. Стеффенс, У. Сомнер,
П. Уэбба болды. Олардың көпшілігі маңызды мемлекеттік мұрағат қорына кіруге
мүмкіншіліктері болды. мысалы, Р. Бреди көп уақыт бойы Тауэрдегі мұрағат
қорының сақтаушысы болып, сарайдың жақын досы (Карл ІІ мен Яков ІІ сарай
дәрігері) саналды. Оның көптеген мұрағат деректерін зерттеудің қорытынсыды
ретінде Введение в английскую историю [5] еңбегін атап өтуімізге болады.
Онда өзге дерек көздерінде кездеспейтін санақ жөніндегі құнды мәліметтерді
кездестіруімізге болады.
Т. Мэдокс – атақты заңгер-антиквар, ол норман жаулаушылығы мен ХҮІ ғ.
ортасына дейінгі кезіндегі құнда грамоталар мен әртүрлі құжаттарды жинап
оларды жариялаған, қазына свиталары жөніндегі латын трактатының авторы,
онда аталған санақ жөніндегі мәліметтер келтірілген [6]. 1714 жылдан
өмірінің соңына дейін (1727) мэдокс король тарихнамашысы болып, мемлекеттік
құнды мұрағат көздерімен жұмыс жасауға мүмкіншіліг болды. Мэдокстың орнына
король тарихнамашысы қызметіне Р. Стефенс келді.
Мэдокс Қорқынышты сот кітабы мәліметтерін өзі дүние дүниеден өткеннен
кейін жарық көрген Английские баронства (Baronia Anglica, 1736)
пайдаланды, онда ірі жер иеліктерінің иегерлері феодалдар – сеньор, барон,
және өзге де ірі жер иелері жөніндегі жан-жақты дерек көздері қамтылды.
Бұған дейін ешбір жазушы мұншалықты көлемдегі 1086 жыл тізім ақпараттарын
пайдаланбаған болатын.
Көптеген жылдар бойы мұрағатта болған құжаттарға Уильям Дагдейлде қол
жеткізе алды, ол арнайы ығылшын шіркеуінің мұрағатын тексеріп, көптеген
жылдар бойы Геральдика Ведосмтвасында жұмыс жасады. Ол 1086 жылғы санаққа
және Қорқынышты сот кітабына қатысты құжаттарды жариялады. Өзінің
Древности Уорикшира атты еңбегінде тізімнен үзінділер жариялайды [7].
ХҮІІІ ғасырдағы Қорқынышты сот кітабын зерттегендердің қатарында Р.
Уэбтың орны ерекше. Ол Кентбери графтығы тізіміндегі маңызды құжаттарға
анализ жасайды. Дегенмен Уэбтың ғылыми зерттеу еңбегін тек ХІХ ғасырдың
соңында ғана ескерген болатын. Қорқынышты сот кітабын зерттеудегі ерекше
кезең 1783 жыл болды. Ағылшын тарихындағы маңызды жариялауды А. Ферлей
жүзеге асырғанымен, ол көп жағдайда ескеріле бермеді [8].
Көптеген тарихшы-ғалымдар өз еңбектерінде Анлия тарихын қамтитын
мәліметтерді тоқталып өтеді. Ағылшын сословиелік-өкілеттілік монархиясы мен
феодализмінің даму тарихы шетелдік және кеңестік әдебиеттерде сонымен қатар
қазіргі таңдағы ғылыми еңбектерде кеңінен зерттелген. Олардың ішінде 1897
жыл жарық көрген Д.Р. Грин Краткая история английского народа атап өтуге
болады.
Ал жаңа кезеңде жарық көрген зерттеу еңбектеріне келетін болсақ, М. Л.
Абрамсон Крупные города Апулии в XII-XIII вв. [9], А. К. Дживелегов
Средневековые города в Западной Европе [10], А.А. Сванидзе Генезис
феодального города в раннесредневековой Европе: проблемы и типология
еңбектерінде [11] осы кезеңдегі қалалардың дамуы мен әлеуметтік
ерекшеліктер мен экономикалық жағдай баяндалады. Е. В. Гутнова Политика
королевской власти по отношению к городам и городскому сословию в Англии
XIII- начала XIV вв. және т.б. [12] өзінің зерттеу еңбегінде феодализм мен
сословиелік-өкілеттілік монархияның елді дамуындағы ролі мен парламенттің
қалыптасы мен оның негізгі функциясы жайында егжей-тегжеілі мәліметті
топтастырған жүйелі еңбек болып табылады. Е. В. Кузнецов Экономическое
развитие Англии в XIV-XV вв, История экономического развития Англии XIV,
XV, XVI вв. [13] еңбегінде Англияның әлеуметтік-экономикалық дамуы мен
ондағы тауар-ақша қатынасының дамуына ерекше назар аударғандығымен
ерекшеленеді. Я.А. Левицкий Город и городское ремесло в Англии в X -XII
вв, Город и феодализм в Англии [14] атты кітабында Англияны норман
жаулап алушылығының жүру барысы мен оның нітижесіне және феодализмнің
орнауымен қалалардың дамуы барысы мен Қорқынышты Сот кітабы туралы
зерттеулерді дерек көздері негізінде салыстырмалы талдау жасағандығымен
ерекшеленеді.
В.В. Штокмар Очерки по истории Англии XVI века, Экономическая
политика английского абсолютизма в эпоху его расцвета [15] еңбегінде
сословиелік-өкілеттілік монархиядан абсолюттік монарияға өту кезеңіндегі
жағдай мен Англияның құқықтық ерекшеліктері туралы құнды мәліметтер
келтірілген. А.Л. Ястребицкая Западноевропейский город в средние века
[16] деген кітабында Англияға норман жаулаушылығының тигізген әсері мен
ондағы шаруашылық түрлерінің дамуы және қалалардың құқытық жағдайы мен
шаруашылығы және әлеуметтік-саяси функциясы туралы жан-жақты салыстырмалы
талдау жасалады.
Англияның ортағасырдағы әлеуметтік-экономикалық дамуы жөнінде сонымен
қатар В.А. Евсеев Английский город в тюдоровскую эпоху: регионы и города
[17], А.А. Кирилловтың Ученичество в торговых и ремесленных гильдиях
английских городов XIV-XV вв., Вопросы социальной и классовой борьбы в
английских городах XIV-XVII вв. [18] А.А. Макаров Социально-
психологический портрет купечества английского города Ковентри XIV в.,
Особенности социально-экономического развития Ковентри XII-XIV вв. [19],
С.П. Марковтың Йоркская компания купцов-авантюристов и купцы-авантюристы
Лондона в XV - начале XVI в. [20], Т.В. Мосолкиннің Город Бристоль в XIV-
XV веках [21], Л.П. Репиннің Городское сословие в Английском парламенте
[22], М.М. Ябровтың Зарождение раннекапиталистических отношений в
английском городе (Лондон XIV- начала XVI века) [23] және т.б. Аталған
еңбектер осы кезеңдегі қоғамдық жағдайды зерттеуде, және қалалардың елдегі
саяси жағдайға ықпал ету барасы мен сословиелік-өкілеттілік монархияның
орнауы мен дамуында қандай роль ойнағандығы жөнінде зерттеу жүргізіуге
негізгі тірек болады.
Сонымен қатар кеңестік кезеңде жарық көрген зерттеулерге Д.М.
Петрушевский Очерки из истории английского государства и общества в
средние века [24], О. Тьерри История завоевания Англии и Нормандии [25],
Шарль Пти-Дютайи Феодальная монархия во Франции и в Англии X-XIII веков
[26], және т.б. еңбектерді ерекше атап өтуге болады.
Шіркеу мен шіркеулік жер иеліктері туралы Т.А. Леоновтың Рост
церковного землевладения в Англии с 1350 по 1377 гг. [27], Л.Н. Черновтың
Церковь и городская жизнь в Англии XIV-XV вв. [28] еңбектерінде шіркеу
қызметкерлерінің жер иеліктері мен оларды иелену шарттары мен ерекшеліктері
туралы баяндалып, феодалдық кезеңде олардың қоғамдағы ролі туралы да аталып
өтеді.
Англияның құқықтық жүйесі туралы Черниловский З.М. Всеобщая история
государства и права [29] атты еңбегінде ортағасырлардаңы заң жүйесі мен
сот органдары және сот ісін жүргізу ерекшеліктері жайында тың мәліметтер
келтірілген.
Ғылыми жұмыстың методологиялық негізі мен әдістері. Қарастырып отырған
мәселені талдау барысында салыстырмалы талдау жасау әдісі кеңінен
қолданылады. Осы тұрғыдан алғанда тарихилық принципі негізінде, тарихи
құбылыстардың генезисі мен дамуын жүйелі зерттеуді, нақты тарихи
дербестіктің сақталуын қажетсінеді.
Зерттеу еңбегін жүйелі жазуда тарихи таным әдістерінің орны ерекше. Біз
зерттеп отырған ортағасырдағы жазба деректері мен зерттеу қорының
жүйеленген уақыты. Бірақ олардың көпшілігі жеке көзқарас тұрғысынан және де
қарама-қайшы көзқарастарға толы жазылған. Міне, осындай аса көп тарихи
деректер мен зерттеулер арасынан шынайылығы жоғары деректі сұрыптап алып,
оған дұрыс методологиялық талдау жасау оңай емес екені анық. Көптеген
тарихи деректер шетел тілдерінде жазылғандықтан олардың арасынан зерттеу
нысаны етіп алып отырған мәселеге қатысты деректерді іздеп тауып, жіктеп,
дұрыс ғылыми деректемелік (эвристикалық міндет) талдау жасау және осы
деректерден шынайы және неғұрлым толық ақпарат алудың, оларды өңдеудің,
бағалаудың, сынаудың әдістерін (аналитикалық міндет) игеру арқылы зерттеу
жұмысының мақсаты мен міндеттерін толық атқарып шыға аламыз. Диплом жұмысын
тұжырымдау және ұсыныстар беру үшін проблемалық-хронологиялық принцип пен
құрылымдық-функционалдық, тарихи-логикалық, жүйелілік, салыстырмалық
тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы Англияны норман
жаулаушыларының басып кірген уақытынан бастап 1066 жыл (ХІ ғ. екінші
жартысы) мен сословиелік-өкілеттілік монархияның орнауы мен дамыған кезеңі
ХІҮ ғ. мен абсолюттік монархияға дейінгі аралықты (ХҮ ғ. бірінші жарсын)
қамтиді.
Диплом жұмысының мақсаты: Бүгінге дейін отандық тарихи көзқарас
негізінде көп қырлары әлі де ашыла қоймаған норман жаулап алуының ағылшын
қоғамындағы феодализмнің қалыптасуына ықпалы мен сословиялық өкілеттілік
монархия тарихын жан-жақты қарастырып, оның Англияның саяси тарихы мен
экономикалық дамуына ықпалын анықтап, әлемдік ірі держава ретінде
орнығынуына алғышарт тасап, прогрессивті ықпал еткендігін ышып көрсету
болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері: Жоғарыда көрсеткен мақсаттарға сай
төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру көзделіп отыр:
– Вельгельм Жаулап алушының Англия жасаған жаулап алу соығысынң елдегі
жағдайға ықпал еткендігін анықтау;
– феодалдық иерархия мен жүйенің қалыптасу процессіне зерттеулер мен
дерек көздері негізінде талдау жасау;
– Аталған кезңдегі қоғамдағы әлеуметтік құрылымға сараптама жасау;
– Тақырыпқа қатысты дерек көздері мен ғылыми еңбектер негізінде Англия
дамуына әсер еткен факторларға оъективті түрде баға беру;
– Англия дамуындағы парламенттің ролі мен негізгі функцияларын ашып
көрсету;
– Сословиялық өкілеттілік монархияның орнауы мен оның саяси ролі мен
ерекшеліктерін теориялық негізде анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тарау мен 7
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, түсіндірме
терминдер, хронологиялардан және қосымшалардан тұрады.
І Норман жаулап алушылығынан кейінгі Англияны мемлекеттік дамуындағы
ерекшеліктер
1.1. Қорқынышты сот кітабы және Англияның мемлекеттік дамуындағы
ерекшеліктер
Ағылшын феодализмінің дамуы ретінде келесі сатыларды ерекше атап өтуге
болады:
1. IX— XI ғғ. англосаксон ерте феодалдық монархиясының даму кезеңі;
2. орталықтанған сеньорлік монархия мен (XI— XII вв.) королдік билікті
шектеу үшін жүрзілген азамат соғысы (XII в.) кезеңі;
3) сословиелік-өкілеттілік-монархия (вторая половина XIII—XV в.);
4) абсолюттік монархия кезеңі (конец XV — середина XVII в.).
Енді феодализмнің Англияда орнауы мен оған негізгі әсер еткен
жағдайларды қарастыратын болсақ, ХІ ғасырдың екінші жартысында Англияны
норман герцогы, Францияның мықты феодал-сеньорларының бірі Вильгельм жаулап
алған болатын. Жаулап алушылар англо-саксон шаруаларын қанап, олардың
құқықтық жағдайының нашарлап, Англиядағы басыбайлы құқықтың нашарлауына
әкелді. Вильгельм жаулап алушының кезеңінде 1086 жылы кең аумақта халық
санағын жүргізіп, ол Қорқынышты сот кітабын (Domesday Book) деп аталды
[1. 236 c.]. Онда Англияның барлық жерлері мен халықтың мүлкінің есебі
жүргізілді. Тізім ағылшын халқының тікелей патшаға беретін салығын реттеуге
міндетті болды. Ол графтықтар мен жүздіктерде жүргізілді, оларды шерифтер,
шіркеу қызметкерлері, старосттар мен әр ауылдан сайланған вилландар
жүргізді.
Бірінші манорлар (поместье) оның жыртатын жері мен олардың түсімдері,
кейін әртүрлі деңгейлердегі тұрғындар мүліктік иелігімен жазылды. Осылайша,
еркін және бағынышты шаруалар манорлардың меншігі болып саналды, бұл өз
кезегінде манорлық жүйе мен оның ауылдық қоғамды толықтай қамтуына ықпал
етті. Тізімдегі құнды дүниенің бірі мұнда сол кезеңге қатысты мәліметпен
қатар норман жаулап алуышылқ кезіндегі мәлеметтер де көрсетілген. Осыншама
ірі көлемдегі бүкіл елді қамтыған тізімнің жасалуы мемлекеттік билік пен
орталықтанған аппараттың қалыптасқандығынан хабардар етді. Ешбір өзге
Европа мемлекетінде осындай көлемдегі шараларды өткізу мүмкін емес болатын.
Осылайша Вильгельмнің жаулап алғаннан жиырма жыл өткеннен кейін
Англияның барлық қылылары мен ауылдарына арнайы елшілерін жіберіп, елдегі
барлық беделді адамдармен сұрау жұмыстарын өткізіп, экономикалық жағдайын
білуді тапсырды. әртүрлі деңгейдегі сұрақтар қойылды: Қанша жерің бар? Оның
иесі кім? Одан қанша түсім түседі? Онда қанша қой, сиыр, шошқа бар? Бұл
санақты халық жақсы қабылдамады. Бірақ ешнәрсе діл осындай нақтылықпен
Вильгельмді елді түгелімен бағындырғанынан Қорқынышты сот кітабы секілді
хабардар етпес еді. Ешбір ел мұндай жағдайды білмеді. Бұл Англиядағы
саксондық кезең мен Франциядағы феодалдық кезеңде де мүмкін болмас еді,
бірақ біздегі мәліметтерде оған қарсы ірі көлемдегі барондардың
баскөтерулер ұйымдастырғаны жөнінде де нақты деректер жоқ.
Санақтың екі мақсаты болды: біріншіден, мүлікті салық гельд жинау
үшін қажетті мәліметтерді алу; екіншіден, жердің көлемі мен байлығы және
вассладардың табысы туралы королге егжей-тегжейлі баяндап беру болды
[30].Біз үшін бұл кқұжаттың маңызды болуы – бұл Англияның сол кездегі
әлеуметтік қоғамы жөніндегі нақты деректерді береді. 38 графтықтың 34
суреттелген. Санақта әр графтықтағы жүздік есептегі жердің құрамы мен
олардың түсімі, тұрғындардың саны мен жағдайы көрсетілген.
Қорқынышты сот кітабы – ағылшын тарихындағы маңызды тарихи ескерткіш,
П.Г. Виноградов бұл жайтты ХІ ғасырда Батыс Европада болған маңызды құбылыс
ретінде сипаттайды. Ағылшын әлеуметтік тарихы үшін Кітаптағы құрғақ
санақтың өзі сол кезеңдегі хроникалық жазбаларға қарағанда әлдеқайда
маңызды мәселелерден хабардар етеді. Кітапта барлық әлеуметтік таптар
суреттеліп, сол кезеңдегі Англияның көп бөлігі қамтылып жазылады. [31].
Ешбір Европалық мемлекет жалпы жер санағын жүзеге асыруды қолға
алмайды. Онда экономикалық, әлеуметтік, саяси, шіркеу тарихы мен норман
жаулап алушылығы кезеңіндегі көптеген қайраткерлер тарихы баяндалады.
Қорқынышты сот кітаптын құнды дерек көзі ретіндегі зерттеуге деген
қызығушылық ХҮІІ ғасырдың екінші жартысынан кейін басталады. ХҮІІ ғасырдың
екінші жартысында Англияда жасалған революциялық қозғалысқа байланысты
әлеуметтік-экономикалық, саяси алға жылжулармен байланысты капитализмнің
дами бастаған кезеңі болатын. Осы кезеңде Англияның әлеуметтік тарихына
қызығушылық ояна бастайды. Бірақ ХҮІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХҮІІІ
ғасырда Қорқынышты Сот кітабын тарихи дерек ретінде пайдаланған
зерттеушілер жоқытң қасы, тек ол мақалаларында ол туралы Р. Бреди, Т.
Мэдокс, С. Стефенс, У. Сомнер, П. Уэбба жазады. Аталғандардың көпшілігі
атақты антиквар-эрудит, мұрағат мамандары, бағалы қолжазбаларды сақтаушылар
болды. Олардың көпшілігі мемлекеттік мұрағат қоры мен құнды құжаттарға қол
жеткізе алатын тұлғалар болды.
Қорқынышты сот кітабы мәліметтерін қолданып жазған Мэдокс өзінің
өлімінен кейін жарық көрген Ағылшын барондары атты еңбекте ірі феодалдық
иеліктер – сеньорийлер, бароний мен басқа да король жерін иеленушілердің
тарихы жазылды. Бұған дейін ешкім 1086 жыл Мәліметтерді дәл осындай нақты
әрі толық пайдаланбаған болатын.
ХҮІІІ ғасырда Қорқынышты сот кітабын зерттеушілердің қатарында Р.
Уэбты ерекше атап өткен жөн. Ол Кентбери графтығын тексеру мен маңызды
құжат тізіміне маңызды сараптама жұмысын жасайды. Тізім мәтініне жасалған
сыни жұмыстың төмендігі салдарынан Р. Уэбтың еңбегі сол кезеңде
бағаланбаған болатын. Тек ХІХ ғасырдың соңында ғана Уэбтың ғылыми еңбегі
мойындалады. Олардың Джыл Раунд Қорқынышты сот кітабының 800-жылдығына
арналған (1886 жыл) баяндамасында ерекше атап өтіп, оны тізімді зерттеуде
шынайы кілт көзі деп бағалайды.
Ағылшын тарихи ескерткіштерін жалпы жариялау кезеңі болған 1783 жылы
Қорқынышты сот кітабын зерттеуде де маңызды кезең болды. Оларды жариялауды
А. Ферлей өз қолына алады, оның тізімді зерттеудегі еңбегі өте қомақты,
бірақ ол көп жағдайда бағалана бермеді. Ферлей тізімді оқудағы
транскрипциялық әрі оқудағы қиыншылықтарына қарамастан, жарты ғасырға жуық
зерттеліп, өңделген 832 парақтан тұратын екі үлкен томды жарыққа шығарады.
Бұл еңбек сол кезең үшін де қазіргі таңның өзінде де зор бағалауды талап
етеді.
Ферлейден кейін тізімді зерттеудің екінші кезеңі Р. Келхамның
кітабындағы зерттеулерімен тығыз байланысты ескерткіш төңірегіндегі маңызды
сұрақтарға жауап береді. Ал зерттеуді 1816 ж атақты ағылшын антиквары,
қолжазбалар мен Британ мұражайында ұзақ уақыт кітапханашы болған .– Х.
Эллис (1777-1869) басып шығарады. Жұмысты жүргізудегі қателіктері мен
кемшіліктеріәне қарамастан Эллис Қорқынышты сот кітабын зерттеуде ірі ғалым
болып қала береді. Ол жалпы алғанда тізімдегі статистикалық мәліметтерге
маңызды қорытынды жасайды.
Қорқынышты сот кітабын зерттеуге маңызды қадам болған 1886 жыл
Англияда дерек көзінің 800-жылдығын атап өтілді. Осы айтулы кезеңде ғылыми
сессия ұйымдастырылып, атақты ағылшын тарихшылары мен антикварлары (Раунд,
Эйтон және т.б.) ескерткішті зерттеу жұмысын қайта тірілткен баяндамалар
мен ақпараттар өткізіп, өзара ойларымен алмасты [14. С. 43.]. Раунд
баяндамасында тізімге қатысты жаңа қағидалар айтылып, ол оның Феодалдық
Англия (1895) көрініс тапты, ол қазіргі таңның өзінде дерекке жасалған
сыни және сараптамалық еңбекті құрайды.
ХХ ғ. басында Қорқынышты сот кітабын зерттеуде маңызды кезеңді құрады.
1906 жыл бастап әрбір ағылшын графтықтары жөніндегі монографиялық сериялар
шығарыла бастайды. Бұл жұмыс 40 жылға дейін созылды. Сериялар ағылшын
атақты тарихшысы – Ф. Поллок, Х. Раунд, Джыл Тейт, Ф. Мэтланд және басқа да
ғалымдардың редакциялығымен шықта. Бұл жинақта ағылшын тіліне аударылған
Қорқынышты сот кітабы мен соған туыстас еңбектердің мәтіндері беріліп,
түсіндірмелері мен ескертпелері көрсетіліп жасалды.
Қорқынышты сот кітабын зерттеудегі зерттеу еңбектерінің көптігі -
деректің құндылығы мен маңызды екендігін көрсетеді. Мэтландтың ойынша
Вильгельм Жаулап алушы үшін Қорқынышты сот кітабы жер аумағы мен төлемдерді
жинау үшін, тек қаржылық құжатты құрады деп есептейді. Тізімнің жасалу
мақсаты мен қағидасы жөнінде П. Вингорадов өзіндік анықтама береді. Ол
манориалдық құрылыс жайында: Ақшалай салық салуды қайта қарастыру мен
оларды бөлу құралы ғана болды деп атап өтеді. Ол өзінің Исследование по
социальной истории Англииатты алғашқы еңбегінде Қорқынышты сот кітабының
алдағы ағылшын еркін шаруаларының одан арғы тағдырына зор ықпал еткендігін
айтады. Манорлық құрылысытың дамуын зерттеуде Виноградов нақтырақ жауап
береді: тізім мәліметтерін феодалдық белгі бойынша құрастыру жуық арада
болатын әлеуметтік өзгерістерге байланысты [14. С. 53].
Эд. Фриман 1086 жыл тізімді жүзеге асыруда Вильгельм жаулап алушы
Англияны түбегейлі жаулап алғаннан кейін жер көлемін біліп, оның кімге
тиесілі екендігін мәлімдеу, барондар иелігі жөніндегі мәліметтерді білуді
мақсат еткендігін алға тартады. Әрине Қорқынынышты сот кітабын жазудың
жоғарыда аталғандардан өзге де маңыздырақ мақсаты болды. Бұл жайында
тізімді жазу кезіндегі замандастары ХІ ғ. Соңында Вильгельм король – Орден
Виталияның хроникасында – өзінің королдігін мұқият зерттеп, өзінің
түсімдері жөніндегі нақты тізімді жасайды деп жазылған. Жерді рыцарлардың
арасында бөліп, олардың арасында тәртіпті орнатып, королдікте үнемі 60 мың
рыцардың болуын қамтамассыз етеді. Осылайша король тізімді қолдану арқылы
өз түсімдері мен мүмкіндіктерін анықтады, әрбір вассалының жағдайын дәл
білу арқылы феодалдардан, рыцарлардан және өзге де жер иеленушілерден
қаншалықты салықты, материалдық ресурстарды, өзге де әскери міндеттілікті
талап ету қажеттігін анықтады. Осы тұрғыдан алғанда Қорқынышты сот кітабы
сол кезеңдегі мемлекеттегі қаржылық жағдайдың дамуымен тығыз байланысты
және тізімнің ары қарайғы тағдыры ағылшын қаржылық жағдайымен ұштасады.
Жалпы алғанда Қорқынышты сот кітабы ірі көлемдегі әлеуметтік
өзгерістерді бейнелейтін тізім ғана емес, сонымен қатар өзі де өзгерістерді
жүзеге асыру құралы болды.
Қорқынышты сот кітабының мәліметтері бойынша Ангиялының тұрғындарының
саны суреттелмеген графтықтарды ескере отырып, шамамен 1,5—2 миллион.
Тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмендегідей: еркін жер өңдеушілер – 12%,
құлдар – 9, бордарилер мен коттарилер, шағын жері бар шаруалар – 32 және
вилландар – шамаен 38%, қалғандары – бұл ақсүйектер, шіркеу қызметкерлері
мен қала тұрғындары. Соңғылары шамамен 5% құрайды. Халықтың 95% ауылдарда
тұрады [15. С. 47.].
Санақ кезінде көптеген еркін және жартылай еркін шаруалар мысалы, сот
кезінде тәуелді шаруалар крепостнойлар (яғни вилландар) ретінде жазылды.
Осылайша, шаруалардың көпшілігі мұрагерлік крепостнойлар атанды. Крепостной-
вилландар өз жерлерінің иесе – лорд манорлардың жерінде шаруашылықпен
айналысып, түсімнен үлес алуға құқы болды. Виллан қожайынына барщина беруге
міндетті болды (аптасына үш рет), өніммен оброк төледі, әртүрлі жұмыстар
жасап, өзінің басы бос болмағандықтан сервилдік міндеттілікте болды және
қызын күйеуге бергенде некелесу міндеттілігін және т.б. берді.
Елдің солтүстіктегі және шығысындағы шаруалардың бір бөлігі еркін
болып қала берді. Феодалдық манор (жер иелігі) ауылшаруашылық экономиканың
негізін құрады. Бұл манорлардың кейбіреуі тікелей королдің иелігі болып
саналды, ал қалғандарын ол ақсүйектер мен шірекулік вассалдарына берді. Ал
олар өз кезегінде саны жағынан ауқымды немесе шағын көлемдегі субвассалдары
болды, олар шын мәніндегі жер иелігінің ұстаушылары болып саналды.
Кішкентай немесе шалғайда орналасқан әрбір ауылдық аймақ осы әлеуметтік
жүйеге мойынсұнуға міндетті болды және барлық қоғамдық топтар төменгі
сатыдан ең жоғарғы королге дейінгі бірнеше топтарға бөлінді.
Қорқынышты Сот кітабы мәліметтеріне сүйенсек шаруалардың көпшілігін
толықтай жер иелігі – виргат (30 акр) немесе жер үлесі мен қоғамдық жерді
игеруге қатысушы – вилландардан құралды, олар лордқа натуралдық және
ақшалай төлем төледі. Ал Қорқынышты сот кітабында аталған борлариилер –
вилландарға қарағанда (7-15 акрды құрайтын) бағынышты шағын жер үлесі
болды. Ал вилландар мен бордарилерден өзге бағынышты шаруалар – коттарилер
болды, олар әдетте 2-3 акр ғана жер үлесін иелендіғ олар лордқа жұмыс жасап
күн көріс үшін қосымша жұмыс жасады. Ең төменгі категорияны бағынышты
шаруалар сервтер құрады. Олардың өз шаруашалығы болмай, жер жыртып,
сарайдағы ауыр жұмыстарды жасады.
Еркін шаруалар Англияда норман жаулап алушылығынан кейін мүлдем
жоғалған жоқ, олардың саны азайып, құқықтық жағдайы нашарлады. Ағылшын
ауылдарында бағынышты шаруалармен қатар еркін шаруалардың да (фригольдер)
қатар болуы орта ғасырлық Англияның ауылшаруашылығындағы ерекше жағдай
болды. Әсіресе елдің солтүстік-шығысы – Денло аймағында еркін шаруалар көп
болды, олар лордқа аздаған рента төлеп тұруға, оның құқықтық жағдайына
бағынуға және жеңіл жұмыстарды жасауға мәндеттенді, бірақ құқықтық жағынан
еркін болып саналады.
Қорқынышты сот кітабы жер иеленушілерді әлеуметтік топтарға бөліп,
олардың нақты санын анықтады. Құлдар Қорқынышты сот кітабын жасау
барысында ең төменгі саты есебінде болды. Олар негізінен алғанда үй
қызметшілері мен мал бағушылар мен жер жыртушылардан құралды. Лордттар сол
кезеңнің өзінде өздеріне арнайы қызметшілерді жалдағанды жөн көрді, ал жер
жыртуға сервтердің еңбегін пайдаланды. Шамамен 1200 жылы құлдар мүлдем жоқ
болып, оларды вилландар мен коттарилер алмастырды.
Коттарилер мен бордарилер елдің әр аумағында әртүрлі атпен жазылған
бір әлеуметтік топтың адамдары болды. бұл шаруалардың көпшілігі шаруалар
болғанымен олардың кейбіреулері еркін шаруаларды құрады. Олардың көпшілігі
лордың доменінде жұмыс жасамай, белгілі бір кәсіп түрін иеленушілер болып,
өз өніміні арқылы оброк төлеушілер болды. Мұндай міндеткерлік құлдыкіне
қарағанда өзіндік еңбек есебінде болды, себебі шаруалар біреудің
бақылауында емес, өз еріктеріне жұмыс жасады. Жер бөлігін иеленуші
вилландар 6 га мен 12 га. үлкен аумақтарда манордың өмірінде шаруашылықпен
айналысатын негізгі тұрғындар болды. Норман жаулап алуынан кейін
міндеткерліктер айқындалып, олардың көлемі кеңейтілді. Бұл міндеткерліктер
екі түрді болды: барщиналар мен көмек (помочи). Барщина білгілі бір күннің
ішінде жасалды, әдетте үш күн ішінде өтелді. Ал көмек (помоч) қосымша
міндеткерлікті құрап, оны кез-келген уақытта талап етуге құқы болды. Екінші
міндеткерлік ауырырақ болып және одан бас тарту мүмкін емес болды. мұндай
ауыр міндеткерлік кезеңінде вилландардың өзінің жеріндегі жұмысты оның
отбасының барлық мүшесі жасауға міндетті болды. Вилландар мен коттарилер
арасында өзара байланыс болды. Көп жағдайда коттарилер жерінде өздерінің
жер үлесі болмаған жағдайда артық жер болғанда оны бөліске салып вилландар
отбасы иелік етті. Уақыт өткен сайын заң оларды түрде олар бір-біріне
жақындай түсіп, олар бір бір бірдей виллан немесе серв деп аталды.
Нормандықтар Англияда қатал феодалдық тіртіпті орнатты, жер
өңдеушелерді қанау мен олардың барлығын өз жидесінен өзге ешнәрсесі жоқ
және лорд манорлардан сотсыз оларды өлтіру мен жаралауға болмайтын құқықтан
өзге ешқандай заңмен қорғалмаған, сервтер тобына жатқызудың жолы болды. Бұл
құлдар үшін ғана алға тартатын қадам болғанымен қалғандары үшін кері ықпал
етті, бұл жалпы кедейлік пен қанаушылықтың кезеңі болды.
Жиналған материалдар негізінде Қорқынышты сот кітабы жазылған
болатын. Ол екі бөлімнен тұрады, Норфолк, Саффолк және Эссекс графтықтарын
суреттейтін Кіші кітап және Үлкен кітап солтүстік қалалар мен Лондон,
Винчестер және өзге де қалалардан басқа қалған барлық Англияны суреттейді.
Шындығында Кіші кітап көлемі жағынан үлкен болып келеді,себебі онда әрбір
шаруашылықтар мен жер иеліктері туралы толық мәліметтер жазылған. Оны санақ
қорытындысы бойынша бірінші жүйелендіріп жазған деген болжам жасалады, одан
материалдың тым көптігі мен қолдануға қолайсыздығынан бас тартуға тура
келеді [32].
Кітап Генрих ІІ билікке келгенге дейін англо-саксондықтардың астанасы
болған Винчестерде сақталған, ол монархияның қазынасын Всетминстерге
ауыстырады. Виктория патшайымның кезінде кітап Британ Ұлттық мұражайына
ауыстырылады. Ол бірінші рет типографиялық басылымнан 1773 жыл Басылады, ал
1986 жыл Оның 900 жылдық мерей тойы қарсаңында Би-Би-Си ағылшын тіліндегі
(түпнұсқада Қорқынышты сот кітабы латын тілінде жазылған) аудармамен
электронды нұсқасын жасап шығарады.
Қорқынышты сот кітабындағы мәліметтер феодалдық иеліктер негізінде
емес, графтықтар бойынша топтастырылған. Әрбір графтық үшін алдымен король
жері, одан кейін королдің жерін иеленуші – шіркеу мен діни ордендердікі,
кейін ірі жер иелерінің (барондардың) иеліктері суреттеліп жазылады. Кейбір
графтықтар үшін арнайы қала тұрғындары да жазылған.
Қорқынышты сот кітабы – норман жаулап алушылғы жөніндегі маңызды
ескерткіш, 1086 жыл өзіндік ерекше және жан-жақты ірі зерттеу құралы.
Қорқынышты сот кітабы Англиядағы феодалдық қатынасты орнату құралы және
феодалдық иерархиялық қағида бойынша сословиелердің орнағандығы мен жердің
норман жаулап алушылардың қолына көшкендігін заңдастырған құжат көзін
құрады.
1.2. Норман жаулап алушылығының нәтижелері
ХІ ғасырдың ортасында Ұлыбританияда негізінен феодалдық тәртіп орнай
бастады, бірақ феодализм процессі әлі аяқталмаған болаты. Шаруалардың
көпшілігі, әсіресе Денло аймағында еркін болды, ал феодалды бағынышты жер
иегерлері бағынышты шаруалармен бір арнаға тоғыспаған болатын. Феодалдық
вотчина мен феодалдық иерархия заңды түрде бекітіліп кең тарала қоймаған
болаты.
ХІ ғасырдың ортасында Нормандия феодалдық қатынастар жақсы дамыған ел
болатын. Бұл ең алдымен оның әскери өнерінде айқын байқалды: герцог өз
вассалдарының ауыр қаруланған атты рыцарларын басқарды, ал Нормандия
басшысының өз иеліктері мен әсіресе қалалардан түскен табыстар оның өзіне
мықты әскер ұстауына мүмкіндік берді.
Нормандиядағы Герцогтықтар Ағылшындармен салыстырғанда өз қолында
шіркеуді және феодалдарды ұстай білген, ішкі ұйымдасуы мен орталықтанған
биліктің қалыптасуы жақсырақ болды [33].
Эдуарда Исповедник қайтыс болғанын естіген Вильгельм Ұлыбританияға
Гарольдқа вассалдықты қабылдауын талап еткен өзінің елшілерін жібереді. ХІ
ғасырдың 50-60 жылдары батыс Европадағы католик шіркеуінде үлкен өзгерістер
орын алады. Реформаның жақтаушылары клюнийцтер, шіркеудің ішкі нығаюы үшін
күрес жүргізеді. Олардың жеңіске жетуі шіркеудің орталық биліктен тәуелсіз
болуын және папаның Европадағы беделінің өсуіне әкелетін еді, нәтижесінде
папаның беделі жоғарылай түсті. Осындай жағдайда рим папасы ағылшын шіркеуі
реформалауды қажет етеді деп Вильгельмнің Англияға жорығын заңдастыра
түседі. Вильгелм өз вассалдарынан әскер талап етуге құқы болмағандықтан,
жорыққа аттануға рұқсат алу үшін барондарды кеңеске шақырады (1 қосымша).
Осы кезеңде бай олжа мен шаруалар мен жерлерді басып алуды көздеген
норман феодалдарымен қатар, Франция мен Италияның да саяхат іздеушілер
Вильгельмнің айналасын топтаса бастады [34]. Сонымен қатар оның лагеріне
Бретани, Фландрии, Пикардии, Артуа және т.б. аймақтан әскерлер келіп, оның
нақты әскер санын анықтау қиын болды. тарихшылардың айтуы бойынша Нормандия
1200 рыцорды әскерге шығара алды, ал қалған Францияның аймақтары одан
азырақ көлемді құрады. Сол кезеңдегі деректің бірі болып саналатын Байё,
жаулап алуға қатысты дайындық оқиғалары мен көріністерінен хабардар етеді.
Тарихшылар барлығы жеті жүзге жуық кеме болғандығы мен онда шамамен 5 мың
адамды апара алғандығын айтады (Дельбрюктің есептеуі бойынша 7 мың адам).
Тек екі мың әскер үйретілген аттардағы ауыр қаруланған рыцарлардан құралды,
(1200 адам Нормандиядан және 800 адам өзге қалалардан). Қалған үш мың адам
– жаяу әскер, садақшылар мен кеме командаларын құрады. Ла-Манш арқылы өту
өте қауіпті болды, дегенмен Вильгельм барондарды көндіре білді [35].
Бұл соғысқа дайындық жүріп жатқан кезде Ағылшын королі Гарольд
Нормандияда болып жатқан жағдайдан хабардар болып, Ұлыбританияның
оңтүсігінен адамдар мен кемелер жинай бастайды. Тұтқияылдан Ұлыбританияға
Вильгельммен келісім жасаған норвежс королі Харальд Гардрод және
Ұлыбританиядан қуылған Тости шабуыл жасайды. 20 қыркүйекте олар Хамбер
аралына үлкен әскермен кіреді. Ағылшын королі елдің солтүстігі Йоркке
тездетіп жетуіне тура келді. Стамфорд-бриджтағы қанды шайқаста Гарольд
Ұлыбританяиға шауыл жасаушыларға тойтарсы беріп Норвеж королі мен Тостиді
өлтіреді (25 қыркүйек 1066 жыл). Бірақ 28 қыркүйекте Ұлыбританияның
оңтүстігі Пивенсте норман герцогі Вильгельмнің әскері келіп жетеді.
Бірақ бұл кезеңде Гарольдтің әскері жорық салдарынан әлсіреген
болатын. Гарольд 6 қазанда Лондонға келген уақытында оның әскерінің
көпшілігін жаяу әскерді құраған хускерлер, ақсүйектер мен шаруалар болды.
екі жақ 1066 жыл Гастингстан 10 километр жерде кездеседі. Екі жақта,
англосаксондар мен нормандар (құрамы мен тілі бойынша француздар), әскери
өнері мен әлеуметтік саяси құрылымы жағынан әртүрлі деңгейдеғ болды.
Англосаксондықтардың жеңіліс табуы айқын болды, шайқас барысында
Гарольд пен оның жақтастарының көпшілігі көз жұмды. Бес күннен кейін
Вильгельм Дувр мен Кентербериге қарай бет алады. Ал осы кезеңде Лондонда
англосакс тағының мұрагері ретінде Эдгара Этелингті жариялайды, дегенмен
оны солтүстік графтықтар қолдамайды.
Лондондықтар қаланың қирауынан қорқып, Вильгельмге қарсылық
көрсетпейді, осылайша олар қақпаны ашуға мәжбүр болады. Графтар, лордтар,
епископтар мен шерифтар Вильгельммен қарым-қатынасыты жақсартып, достасуға
тырысты. Жалпы алғанда Оңтүстік Англяи жаулап алушылққа қарсылық
көрсетпейді. Нәтижесінде Вильгельм Ұлыбританияның королі болады – Вильгельм
І (1066-1087), ол Вильгельм жаулап алушы деген атқа ие болды.
Жалпы алғанда 1068 жылдың соңында тек оңтүстік қана емес, сонымен
қатар солтүстік Ұлыбританияда Вильгельмнің билігін мойындауға мәжбүр болды.
Англо-саксондықтардың жеңіліс табу себебі королдік биліктің тым әлсіздігі,
ақсүйектер арасында ауызбіршіліктің болмауы мен саяси біртұтастыққа
бірікпеуі салдарынан болды.
Тұрғындардың қолдауына ие болу үшін Вильгельм Эдуардтың әділ
заңдарын сақтауға уәде берді. Дегенмен Вильгельмнің негізгі ойы оның англо-
саксондықтардан жаппай жерді конфискациялауы кезінде айқын болды. бұған
жауап ретінде англо-саксондықтар жаулап алушыларға қарсы ереуілдер бастады,
үлкен баскөтерулер елдің солтүстік және солтүстік-шығыс аудандарында 1969
және 1971 жжыл аралығында болды. Бірақ норман барондарының озбырлықтары мен
тонау әрекеттері ұзақ уақытқа дейін сақталды. Нәтижесінде Йорк пен Дармен
аралығындағы аймақта бірде-бір үй мен тірі адам қалмады, йоркск жазығы
қуаңшылық аймаққа айналып, ХІІ ғасырда қайта тұрғызыла бастады. Вильгельмге
қарсы соңғы ереуіл 1971 жыл Или аралында шағын жериеленуші Херевардтің
ұйымдастыруымен болды. Вильгельм барлық көтерілістерді аса қатыгездікпен
басты, ол ауылдарды түгелімен өртеп, малдарды қырып, қару-жарақты қиратып,
аламдарды өлтіреді. Жаулaп алушының ерекше қатыгездігі алда болатын
ереуілдерге жол бермеуді көздеушілікпен жасалды (История средних веков С.
352).
Ағылшын тарихшысы А. Мортонның ойынша, Ұлыбританияны нормандықтардың
бағындыруын скандинавтықтардың соңғы шабуылы мен бірінші крест жорығы
ретінде де қарастыруға болады [30. С. 56.].
Вильгельмнің өзі феодал болғанымен оның әскері феодалдық болмады, олар
жан-жақтан жиналған жаңа жерлер мен тонауды көздеген адамдар болды. Ол аса
мұқияттықпен өзіне әртүрлі одақтастармен, әсресе Рим папасымен қарым-
қатынасын жақсарта түсті. Вильгельмнің әскерінің көлемі үлкен болмады, бар
болғаны 12 мың адам, олар Үлыбританияда соғыс жүргізу тәсілін үйренуші жаңа
әскер ретінде танымал болды. Вильгельмнің саяси істерді жүргізуде қаталдық
білдіріп, өзінің қоластындағыларға мықты билікті көрсете білді. Жалпы
алғанда нормандықтардың жаңа соғыс өнерін қолданып бір ғана соғыс жүргізуі
Ұлыбританияның көп жылғы тағдырын шешуге ықпал етті.
Мемлекеттік құрылымның нығаюына жат елдік басқару билігінің ықпалы зор
болды. Халықты бағыныштылықта ұстау үшін (жаулаушыларға барлық англо-саксон
тап өкілдері қарсылық көрсетті) жаңа король мен оның нормандық жақтастары
өздерінің әскери ұйымдарына басшылық жасауға міндетті болды. Нәтижесінде
Ұлыбританияда жоғары деңгейдегі орталықтанған вассалдық-лендік жүйедегі
королдің пайдасына шешілетін міндетті әскери өтеушілікті көздейтін құрылым
қалыптасты. Оған Норман феодалдық жүйесі үлгі болып табылмады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz