Қазақстан Республикасындағы екiншi деңгейдегi банктердiң несиелiк портфелiн басқару
Кiрiспе
I. Тарау. Коммерциялық банктердiң несиелiк
портфелiн басқарудың теориялық негiзi
1.1 Коммерциялық банктердiң несиелiк операциялардың мәнi
және жiктелуi 6
1.2 Коммерциялық банктердiң несиелiк операцияларының
банктiң пайдасын құрауда алатын орны 16
1.3 Коммерциялық банктiң несиелiк портфелiн басқару
сипаты және несиелiк портфельдi басқарудың шетелдiк
тәжiрибесiн оқып үйрену 21
II. Тарау Қазақстан Республикасындағы екiншi
деңгңйдегi банктердiң несиелiк портфелiн басқаруына
талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнiң
материалдарын мысалға ала отырып)
2.1 "Тұран Әлем" ААҚ банкiнiң несиелiк портфелiн басқару
саясаты 27
2.2 Банктiң несиелiк портфелiнiң сапасына баға беру 35
2.3 Қарыз алушының несие қабiлеттiлiгiн бағалау. банктiң
несиелiк портфелiн басқару негiзi 39
2.4 Банктегi кепiлдiң сапасын бағалау тәртiбi 50
Қорытынды 55
Қолданған әдебиеттер 59
Қосымшалар 62
I. Тарау. Коммерциялық банктердiң несиелiк
портфелiн басқарудың теориялық негiзi
1.1 Коммерциялық банктердiң несиелiк операциялардың мәнi
және жiктелуi 6
1.2 Коммерциялық банктердiң несиелiк операцияларының
банктiң пайдасын құрауда алатын орны 16
1.3 Коммерциялық банктiң несиелiк портфелiн басқару
сипаты және несиелiк портфельдi басқарудың шетелдiк
тәжiрибесiн оқып үйрену 21
II. Тарау Қазақстан Республикасындағы екiншi
деңгңйдегi банктердiң несиелiк портфелiн басқаруына
талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнiң
материалдарын мысалға ала отырып)
2.1 "Тұран Әлем" ААҚ банкiнiң несиелiк портфелiн басқару
саясаты 27
2.2 Банктiң несиелiк портфелiнiң сапасына баға беру 35
2.3 Қарыз алушының несие қабiлеттiлiгiн бағалау. банктiң
несиелiк портфелiн басқару негiзi 39
2.4 Банктегi кепiлдiң сапасын бағалау тәртiбi 50
Қорытынды 55
Қолданған әдебиеттер 59
Қосымшалар 62
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық өзгерiстердiң негiзгi бағыттарының бiрi - халық шаруашылығы механизмiнде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруi. Жоспарлы экономика тұсында ақша - несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндiрiс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажеттi құрал ретiнде ғана қарастырылды. Бiрақ нарықты экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарынын мәнi күрт өзгердi. Нарықты экономика тұсында шаруашылық жүргiзу субъекттiлерiнде қаржы ресурстарының қажеттi мөлшерi қолда болуы немесе болмауы шаруашылық қызыметтiң жүзеге асырылуының негiзiн қалаушы фактор болып табылыды.
Бүгiнгi таңда нарықты экономикада несие - банктiк жүйе ерекше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсiпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай төлемдерi мен есеп айырысуларының аса зор көлемi өтедi; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны белсендi қызмет ететiн капиталға айналдырады, сонымен бiрге бұл жүйе көптеген қызметтер: несиелiк сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық, т.с.с. көрсетедi.
Қазақстанның нарыққа өтуi көбiнесе несиелiк қатынастар потенциялының жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгiнгi таңда бiздiң елiмiзде несиелiк қатынастар бiрқатар өзгерiстерге ұшырап отыр, сонымен бiрге жалпы несиелердiң iшiнде өтiмдiлiгi жоғары қысқа мерзiмдi несие ерекше көзге түседi. Кәсiпкерлер арасында қысқа мерзiмдi несие қызығушылық туғызып отыр: Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзiмдi несиелеу тәжiрибеде қалай жүргiзiледi; қысқа мерзiмдi несиенi алу үшiн мемлекетпен қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Бүгiнгi таңда нарықты экономикада несие - банктiк жүйе ерекше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсiпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай төлемдерi мен есеп айырысуларының аса зор көлемi өтедi; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны белсендi қызмет ететiн капиталға айналдырады, сонымен бiрге бұл жүйе көптеген қызметтер: несиелiк сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық, т.с.с. көрсетедi.
Қазақстанның нарыққа өтуi көбiнесе несиелiк қатынастар потенциялының жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгiнгi таңда бiздiң елiмiзде несиелiк қатынастар бiрқатар өзгерiстерге ұшырап отыр, сонымен бiрге жалпы несиелердiң iшiнде өтiмдiлiгi жоғары қысқа мерзiмдi несие ерекше көзге түседi. Кәсiпкерлер арасында қысқа мерзiмдi несие қызығушылық туғызып отыр: Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзiмдi несиелеу тәжiрибеде қалай жүргiзiледi; қысқа мерзiмдi несиенi алу үшiн мемлекетпен қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Мазмұны:
бет
Кiрiспе
I. Тарау. Коммерциялық банктердiң несиелiк
портфелiн басқарудың теориялық негiзi
1. Коммерциялық банктердiң несиелiк операциялардың мәнi
және жiктелуi
6
2. Коммерциялық банктердiң несиелiк операцияларының
банктiң пайдасын құрауда алатын орны
16
3. Коммерциялық банктiң несиелiк портфелiн басқару
сипаты және несиелiк портфельдi басқарудың шетелдiк
тәжiрибесiн оқып үйрену
21
II. Тарау Қазақстан Республикасындағы екiншi
деңгңйдегi банктердiң несиелiк портфелiн басқаруына
талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнiң
материалдарын мысалға ала отырып)
1. "Тұран Әлем" ААҚ банкiнiң несиелiк портфелiн басқару
саясаты
27
2. Банктiң несиелiк портфелiнiң сапасына баға беру
35
3. Қарыз алушының несие қабiлеттiлiгiн бағалау- банктiң
несиелiк портфелiн басқару негiзi
39
4. Банктегi кепiлдiң сапасын бағалау тәртiбi
50
Қорытынды
55
Қолданған әдебиеттер
59
Қосымшалар
62
Кiрiспе
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық өзгерiстердiң
негiзгi бағыттарының бiрi - халық шаруашылығы механизмiнде қаржы сферасының
алатын орнының өзгеруi. Жоспарлы экономика тұсында ақша - несие ағымдары
шаруашылық айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндiрiс сферасының
жоспарланған мақсаттарын орындауға қажеттi құрал ретiнде ғана қарастырылды.
Бiрақ нарықты экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарынын мәнi күрт
өзгердi. Нарықты экономика тұсында шаруашылық жүргiзу субъекттiлерiнде
қаржы ресурстарының қажеттi мөлшерi қолда болуы немесе болмауы шаруашылық
қызыметтiң жүзеге асырылуының негiзiн қалаушы фактор болып табылыды.
Бүгiнгi таңда нарықты экономикада несие - банктiк жүйе ерекше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсiпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдерi мен есеп айырысуларының аса зор көлемi өтедi; бұл жүйе халықтың
жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны
белсендi қызмет ететiн капиталға айналдырады, сонымен бiрге бұл жүйе
көптеген қызметтер: несиелiк сақтандыру, делдалдық, инвестициялық,
трасталық, т.с.с. көрсетедi.
Қазақстанның нарыққа өтуi көбiнесе несиелiк қатынастар потенциялының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгiнгi таңда бiздiң елiмiзде несиелiк
қатынастар бiрқатар өзгерiстерге ұшырап отыр, сонымен бiрге жалпы
несиелердiң iшiнде өтiмдiлiгi жоғары қысқа мерзiмдi несие ерекше көзге
түседi. Кәсiпкерлер арасында қысқа мерзiмдi несие қызығушылық туғызып
отыр: Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзiмдi
несиелеу тәжiрибеде қалай жүргiзiледi; қысқа мерзiмдi несиенi алу үшiн
мемлекетпен қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесi заңдар мен ережелерге сүйенiп жүзеге
асырылып, реттеледi: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" және
"Қазақстан Республикасының банктер және банктiк қызметтер туралы" заңдары,
1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекiтiлген "Қазақстан
Республикасының экономикасын қысқа мерзiмдi несиелеу ережелерi" Бұл заңдар
мен нормативтi актiлер барлық меншiк формасындағы банктермен қолдануға
тиесiлi.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердiң несиелiк портфельдi
басқарудың теориялық негiзiн ашу, сондау-ақ "Банк Тұран Әлем" ААҚ мысалға
ала отырып оның несиелiк портфелiн басқарудағы ерекшелiкiн қарастыру
Сол себептен диплом жұмысымда келесi мақсаттар тұр:
- несиелiк операциялар туралы түсiнiк беру;
- несиелiк операциялардың жiктемесiн жасау;
- коммерциялық банктердiң пайдасын құруда несиелiк операциялардың алатын
орны;
- коммерциялық банктiң несиелiк портфелiнiң сапасына талдау жасап, оны
басқарудың мақсаттарын анықтау;
- несиелiк портфельдiң сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- коммерциялық банктердегi несиелiк портфельдi басқарудың шетелдiк
тәжiрибесiмен таныстыру;
Диплом жұмысымда жүргiзiлген зерттеу коммерциялық банктерде несиелiк
портфельдiң қалыптасу ерекшелiктерiн түсiнуге, жүргiзiлетiн несиелiк
операциялардың көлемiн келешекте кеңейту үшiн алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшiн маңыздылығы мен салдарын
анықтауға, несиелеу процесiнде туындайтын тәуекелдiлiк деңгейiн
төмендету жолдарын ұсынуға мүмкiндiк бередi.
Диплом жұмысым кiрiспе, екi тарау мен қорытынды бөлiмдерiнен
тұрады.
Жұмысымның теориялық-әдiс мазмұнын ашуда шетел және отандық
экономист ғалымдардың еңбектерiн пайдаландым, оның iшiнде: Лаврушин И.О.
"Банковское дело" ,Сейтқасымов Г.С. "Управление банковской ликвидностью и
методика ее анализа" (автореферат) ,Калиева Г.Т Коммерческие банки в
Казахстане и проблемы обеспечения их стабильности", Рид Э;Коттер Р.
"Коммерческие банки" , Садвакасов К.К "Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка", Зейнельгабдин А.Б."Финансовая политика :
экономическое содержание и механизм использования" және т.б сонымен
қатар Қазақстан Республикасының нормативтi - құқық актiлерi, ғылыми
әдебиет, кезеңдiк басылым материалдары мен жинақтары қолданылды.
Зерттеу жұмысымның объектiсi коммерциялық банктердiң несиелiк
портфелi, оның iшiнде ААҚ " Тұран Әлем" банкiсiнiң несиелiк қызметi.
1.Тарау. Тарау. Коммерциялық банктердiң несиелiк портфелiн басқарудың
теориялық негiзi
1.1.Коммерциялық банктердiң несиелiк операциялардың мәнi және жiктелуi
Несиелiк операциялар - ақша қаражаттарын пайдалануғу беру
барысында пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым - қатынастар
1995 ж. 31.08 шыққан Қазақстан Республикасының "Банктер мен банктiк
қызметтерi туралы № 2444 заңының 34 бабына сәйкес "несиелiк операция-
банкпен басқа тұлғаларға мерзiмдiлiк, ақылық және қайтарылымдылық шартымен
ақша беру болып табылады." Банктiң несиелiк немесе ссудалық операциялары
банктiң директорлар кеңесiмен (жабық ақционерлiк қоғам болған жағдайда -
акционерлерiнiң жалпы жиналысымен) бекiтiлген iшкi несиелiк саясаты туралы
ережесiне сәйкес жүргiзiледi. Iшкi несиелiк саясатты жүзеге асыратын мүше -
банктiң несиелiк комитетi. Iшкi несиелiк саясат туралы ережелер ссудалық
операцияларды жүргiзу барысында туындайтын тәуекел дәрежесiн төмендету
мақсатында жасалады және келесiлердi анықтайды.
а) заңды және жеке тұлғалардға несие беру шарттарын;
б) лауазымды тұлғаларға және банк қызметкерлерiне несие беру шарттарын;
в) несиелiк комитеттiң ұйымдық құрылымын, қызметтерiн, өкiлеттiлiгiн;
г) несиелiк комитеттiң мүшелерiнiң жауапкершiлiгiн;
д) несиелеу шектерiн;
е) несиелiк шарттарды бекiту процедурасын;
Несиелiк қарым - қатынасқа қатысушыларды былайша атайды:
Несие берушi = Кредитор
Несие алушы = Дебитор
Банктың несиелiк операциялары 2 топқа бөлiнедi:
• активтi немесе белсендi, яғни банк ссуда берiп, кредитор ретiнде
қатынасқа түссе;
• пассивтi, бұл жағдайда банк басқа банктерден және клиенттерiнен ақша
қаражаттарын тартып дебитор ретiнде шықса. Бұдан бiз несиелiк
операциялардың екi формасын туындап шығарамыз: ссудалар мен депозиттер
Дегенмен, несиелiк операциялар бұл өте кең ұғым,
несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың түрлi формаларының негiзiн қалаушы
ұғым.
Нарық қатынастарына өту жағдайында несие халық шаруашылығының дамуының
маңызды факторы болып табылады. Несие қосымша ресурстар түрiнде
кәсiпорындар мен ұйымдарға меншiк капитал шеңберiнен шығуға мүмкiндiк
берiп, жаңа күш -қуат бередi, өндiрiстiң өркендеуiне экономикалық
алғышарттар жасайды.
Несие несие алушының объективтi қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн
берiледi.
Несиелiк операциялардың объектiсi- бұл белгiлi бiр зат, құндылық. Бұл
затқа деген қажеттiлiктi қанағаттандыру үшiн ссуда берiледi немесе несиелiк
мәмiле жасалынады. Бiрақ несиелеу объектiсi ретiнде тек материалды зат, не
құндылық қана бола бермейдi,ал сонымен қатар несие алушының қосымша
ресурстарға деген де қажеттiлiгi де болуы мүмкiн.Сондықтан несиелеу
объектiсi әрi материалды құндылық, әрi жалпы материалды процесс.
Қазақстан Республикасының тәжiрибесiнде банктердiң несиелiк
салымдарының негiзгi объектiлерi негiзiнен экономиканың өңдеушi
секторларының кәсiпорындарының: жеңiл,тамақ өнеркәсiптерiнiң,сауда және
қызмет көрсету салаларының, шағын және орта бизнестiң -қысқа мерзiмдi
айналым қаражаттары болып табылады.
Несиелеу субъектiлерi- бұл несие алушы ретiнде қатынасқа түсетiн
кәсiпорындар,ұйымдар,жеке тұлғалар.
Қазiргi несиелеу жүйесiнiң негiзгi ережелерi келесi қалыпта:
1. Несиелеу жүйесi коммерциялық банктiң ресурстарына негiзделедi.
2. Несиелiк операциялар коммерциялық сипатқа ие
3. Несиелiк салалардың көлемi банк ресурстарына ғана емес,сонымен бiрге
мiндеттi резервтер мен экономикалық нормативтерге де байланысты өзгерiп
отырады.
4. Банктiң несиелiк саясаты келiсiм негiзiнде жүзеге асырылады.
5. Ссудалардың қайтарымдылығын қамтамасыз ететiн несиелердiң формасына өту
көзделiп отыр.
6. Несиелеу жүйесi келесi принциптерге негiзделiп отыр:мерзiмдiлiк және
ақылылық немесе төлемдiлiк,қайтарымдылық пен несиенiң көзделген мақсатқа
жұмсау.
7. Сонымен бiрге несиелеу моделiн құрастыру үшiн сол несие алушының
өндiрiсiнiң экономикасы негiз болу қажет.
Несиелiк саясатты қалыптастырған кезде банктер көптеген
факторларды есепке алу қажет:
- сыртқы факторлар,яғни банк қызметiне тәуелсiз,-инфляция,ссудалық деген
ұсыныс пен сұраныс т.б.
- iшкi факторлар,яғни банктердiң жеке қызметiне байланысты,-капиталдың
жеткiлiктiлiгi,несиелердiң түрлерiне тиiстi табыстылық пен тәуекелдiлiк
деңгейi,депозиттердiң келiп түсу тұрақтылығы,банк қызметкерлерiнiң
қабiлеттiлiгi мен мамандану дәрежесi т.б.
Әр банк өзiнiң несиелiк портфелiнiң көлемiн беретiн ссуда мөлшерi
мен түрлерiн жеке өзi анықтайды. Бiрақ та бiр несие алушыға шаққанда
берiлетiн несиенiң шектi мөлшерi банк капиталының 25% аспауы керек екенiн
есте сақтау қажет.
Несиелiк операциялар банкке табысты ең көп әкелетiн операциялар
түрi,сондықтан банктер салымдарының көп бөлiгi несиелiк операцияларға
келедi.
Республика экономикасына салған банктердiң несиелiк қаражаттары 1998ж.
58 млрд.теңге,ал 1999ж. - 85,7млрд.теңге,яғни екi жылды қосып айтсақ
107,8млрд.теңге.Ал қысқа мерзiмдi несиелердiң үлесi төмендеп 1999ж.-59%
болса,орта және ұзақ мерзiмдi несиелердiң үлесi 41% өстi. 2000 жылдың 1
наурызына бұл сандар былай өзгерiп отыр: несиелiк салымдар 95,1млрд.теңгеге
дейiн өстi, олардың iшiнде қысқа мерзiмдi несиелер - 56,1%, яғни орта
мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелеу қарқыны күшейе түскенiн байқай
аламыз.1
Банктердiң несиелiк потенциялының динамикасы құрылымдық жағынан ғана
емес, сонымен бiрге өсiм қарқынына байланысты да өзгерiс байқалды.Егер
1996ж. банктер 68,9млрд.теңге мөлшерiнде несие берсе (солардың iшiнде ұзақ
мерзiмдi несиелер-1,5% немесе 1 млрд.теңгеге жуық),ал 1999ж. несиелердiң
жалпы көлемi 26,2млрд.теңгеге өстi (38%),оның iшiнде ұзақ мерзiмдi несиелер
44 есе өстi. Ұзақ мерзiмдi несиелердiң үлесi ауыл шаруашылығы мен құрылыс
саласында көбiрек, ал қысқа мерзiмдi несиелер- сауда саласында. 1999ж.
өзiнде айналым қаражаттары мен негiзгi қорды толтыруға берiлген несиенiң
жалпы көлемiнен 69 % жiберiлдi (1 кесте)
1 кесте
Коммерциялық банктердiң экономика салалары
бойынша берген несиелерi,млн.тг*
Экономика 01.01.1998 ж. 01.01.2000 ж.
салалары Млн.тг. Үлесi % Млн.тг. Үлесi %
Өнеркәсiп 16815 34,9 21748 25,3
Ауыл шаруашылығы 2722 5,6 9042 10,5
Құрылыс 2614 5,4 1960 2,4
Көлiк 1007 2,1 4689 5,5
Байланыс 92 0,2 1390 1,6
Сауда 569 11,8 22159 25,9
Басқалары 19300 40,0 24721 28,8
Барлығы: 48244 100 85709 100
1. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен Банки Казахстана
№ 8,2000 г.
*Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi мәлiметтерiнен
Несиелiк операциялардың көптеген түрлерiн атап көрсетуге болады. Олар
төмендегi белгiлерiне қатысты топтарға бөлiнедi: несие алушыға байланысты;
қамтамасыз етiлу әдiсiне қарай; несиелеу мерзiмiне қатысты; несиелеу
объектiсiне; ашылатын шот түрiне; қаражаттарды беру тәртiбiне; несиенi
қайтару тәсiлiне; өсiмақы есептеу және төлеу тәртiбiне; тәуекел дәрежесiне;
т.б. байланысты.
Сонымен несиелiк операцияларды жiктеудiң әр бiр белгiсiне тоқталып
кетейiк:
Несиелеу объектiсiне (қолдану бағытына) қарай бiздiң елiмiзде
несиелердi: 1) мақсатты яғни өндiрiс процесiн қамтамасыз ету үшiн
материалды құндылықтарды сатып алуға жұмсалатын несиелер, сауда -делдалдық
операцияларды жүзеге асыру үшiн алынатын несиелер,құрылыс пен тұрғын үй
сатып алуға алынған несиелер, айналым құралдарын құрауға алынған несиелер,
т.б; 2) нақты мақсаты жоқ,яғни уақытша қажеттiлiктердi қанағаттандыруға
алынған қаражаттар.
Дамыған елдер мен Ресей тәжiрибесi көрсеткендей нарық қатынастарының
дами түсуiне байланысты несиелiк салымдар құрылымында жаңа несиелеу
объектiлерiнiң пайда болуымен айтарлықтай өзгерiстер енуi мүмкiн. Ал бұл өз
кезегiнде әрi коммерциялық банктердiң ұйымдық құрылымына, әрi жалпы банк
жүйесiне әсерiн тигiзедi.
Несиелiк мәмленiң субъектiлерiне қатысты несиелер төмендегiдей
бөлiнедi:
а) кредиторға байланысты:
- бактiк ссудалар, яғни жекелеген банкпен немесе банктiк консорциумдармен,
бiрлестiктермен берiлетiн ссудалар. Мұндай ссудаларды консорциалды
несиелер деп те атайды;
- банктiк емес несиелiк ұйымдармен берiлетiн ссудалар, яғни ломбардтар,
несиелiк коперативтер, құрылыс қоғамдары, зейнетақы қорлары, т.б. беретiн
несиелер.
- жеке ссудалар,яғни мұндай несиелер жеке тұлғаларға берiледi.
- кәсiпорындар мен ұйымдар беретiн ссудалар (сауда ұйымдарының халыққа
беретiн төлемi кейiнге қалдырылған несиелер,т.с.с);
б) несие алушыға байланысты:
- заңды тұлғаларға берiлетiн несиелер;
- жеке тұлғаларға берiлетiн несиелер;
Салалық белгiсiне қарай несиелер өндiрiс саласына, ауыл
шаруашылық,сауда,көлiк,байланыс,т.с .с. салаларына бөлiнген несие болып
жiктелiнедi.
Несиелеу мерзiмiне байланысты:
- қысқа мерзiмдi несиелер (1 күн - 1 жыл)
- орта мерзiмдi несиелер (1 жыл - 3-5 жыл)
- ұзақ мерзiмдi несиелер (3-5 жылдан жоғары)
Бүгiнгi таңда республикамыздағы экономикалық жағдайдың
тұрақсыздығына байланысты несиелердiң мерзiмiне қарай жiктелiнуi шартты
сипатта ғана. Банктер несие берген кезде оларды қысқа мерзiмдi (1ж.дейiн)
және ұзақ мерзiмдi (1 жылдан жоғары)етiп бөледi.Қысқа мерзiмдi белгiлi бiр
мерзiмге дейiн (1ж.аралығында берiлген) және талап еткенге дейiнгi,яғни бұл
несие түрiнiң нақты қайтару уақыты белгiленбеген және банк оны қайтаруды
кез-келген уақытта талап етуi мүмкiн.Әрине қысқа мерзiмдi несиенiң бұл
түрiн алған несие алушы салыстырмалы өтiмдiлiгi өте жоғары тұлға,әрi оның
активтерi тез арада қолма-қол ақшаға айналдырылуы мүмкiн.
Ашылатын ссудалық шотына қатынасты несиелер ссудалық
шоттардан берiлетiн және арнайы ссудалық шоттрадан,яғни банк алдындағы
клиенттiң жалпы берешегiнiң мөлшерiн ескеретiн,берiлетiн болып бөлiнедi.
Қамтамасыз етiлуiне байланысты ссудалар бланктiк (қамтамасыз
етiлмеген) және қамтамасыз етiлген(кепiл,кепiлдiк, кепiлдеме, сақтандыру
полистерi).Банктiң қамтамасыз етiлген несиелердi таңдаудың негiзгi себебi-
бұл несие алушының несиенi уақтылы және толық мөлшерде өтей алмау
салдарынан шығынға ұшырау тәуекелдiлiгiнен өзiн сақтап қалу. Кепiл несиенiң
өтелуiн қамтамасыз етпесе де, тәуекелдiлiк деңгейiн төмендетедi.
Өтелу кестесiне қарай ссудалар бiр жолғы төлеммен өтелетiн және
төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар болып жiктелiнедi. Бiр жолғы төлеммен
өтелетiн несиелердiң ерекшелiгi сонда, олар бойынша қарыздың негiзгi сомасы
мен өсiмақы сомасы бiр-ақ төлеммен өтеледi.
Ал төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар төменде көрсетiлген
әдiстермен өтелiнедi: 1)ай сайын,тоқсан сайын, жылда бiр рет,т.с.с. бiрдей
төлемдермен өтелiнетiн қарыздар; 2) ай сайын, тоқсан сайын, жылына бiр рет,
т.с.с. бiрдей емес төлемдермен өтелiнетiн қарыз;
Төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудаларды берген кезде шарттың өз күшiн
сақтау мерзiмi аралығында қарыз сомасы бөлшек-бөлшекпен өтелiнiп
отырады.Бұл қарызды өтеу тәртiбi әрi несие алушы,әрi несие берушi үшiн
ыңғайлы.Банктiң несиелiк ресурстары босап, несие айналымы арта түседi, бұл
өз кезегiнде банк өтемдiлiгiн көтередi.
Сонымен бiрге ссудалар жеңiлдiктерi бар өтелу кезеңi мен
жеңiлдiктерi жоқ өтелу кезеңдерi болып бөлiнедi.
Өсiмақы төлеу әдiсiне байланысты ссудаларды келесiдей жiктейдi:
ссуданы берген мезгiлде өсiмақы мөлшерiн алып қалу; несиенiң өтелуi кезiнде
төленетiн өсiмақыны ссудалар және өсiмақысы бiрдей бөлiктермен ай
сайын,тоқсан сайын немесе жарты жылда бiр рет төленiп отыратын ссудалар.
Сонымен бiрге аннунитеттi төлемдi ссудалар, яғни қарыздың негiзгi
бөлiгi мен өсiмақы мөлшерi бiр-ақ төлеммен өтелiнетiн ссудалар,туралы да
ұғым бар.
Қаражаттардың айналымдылық сипатына байланысты ссудалар келесi
түрлерге бөлiнедi;
а) маусымды және маусымды емес ,
б) револьвердi, ролловердi. Револьвердi несиелердiң қатарына несиелiк
картолар немесе овердрафт, контокорренттi несие,т.б.формасында
берiлетiн несиелер жатады.
Мысалы, АҚШ-та тұтынушылық несиелер үш топқа бөлiнген: төлемi
кейiнгiге қалдырылған ссудалар, револьвердi және бiр жолғы төлемдi
ссудалар.
Төлемi кейiнгiге қалдырылған несиелер бойынша негiзгi қарыз сомасы
мен өсiмақы мөлшерi белгiлi бiр уақыт аралығында тең бөлiктермен төленiп
отырады. Бұл несиенiң түрi көп жағдайда тауарды сатып алуға немесе
т.б.шығындарды жабуға берiледi. Несиелiк карточкалар мен овердрафт
формасындағы несиелердi де бұл несиенiң түрiне жатқызуға болады, себебi бұл
несие формаларында берiлген ссудалар бойынша төлемдер ай сайын жүрiп
отырады.
Төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудаларды өтеу мерзiмi АҚШ-та 2-5 жыл
аралығында жатыр. Бұл несиенiң түрi негiзiнен шағын сомада берiледi,бiрақ
несиелеу объектiсiне бағасы 100 мың.долл.асатын автомобильдер де,
самолеттер де, яхталар да,т.с.с. жатуы мүмкiн1
Револьвердi ссудаға қарағанда төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар
қамтамасыз етiлген несиелер қатарына жатады. Сонымен қатар төлемi кейiнгiге
қалдырылған несиелер банктiк ссуданың тiкелей немесе жанама несиелеу
формасында берiлуi мүмкiн. Тiкелей несиелеу кезiнде банк пен несие алушы
арасында несиелiк шарт жасалынады. Ал жанама несиелеу тұсында банк пен
клиенттiң арасындағы несиелiк қатынастарда делдалдық болуы шарт. Делдал
ретiнде көбiнесе бөлшек суда саласының кәсiпорындары қатысады. Несиелiк
шарт бұл жағдайда клиентпен банктен кейiн ссуда алатын дүкен арасында
жасалады. Қазiргi кездегi американдықтар автомобиль сатып алуға берiлетiн
ссудалық қарыздардың 60 % жанама несиелеу формасында болып отырғандығы
несиенiң бұл формасының дамыған елдер экономикасында кең тарағандығының
куәсi2
1 Романюк Д.В. Моделирование кредитно-депозитной политики
банка.Дис.к.э.н.Алматы
1998г. с 83
2 Романюк Д.В. Моделирование кредитно-депозитной политики банка.Дис
к.э.н.Алматы
1998г. с 84
Бiздiң елiмiзде несиенiң бұл формасы дами қойған жоқ. Бiрақ
халықты сауда ұйымдары арқылы несиелеу соңғы жылдары өрiс алып отыр.
Сатып алушылардың жоғары бағалы тауарларды (автомобильдер,
тозаңғыштар, кiр жуу машиналары,компьютерлер және т.б. ұзақ мерзiм
пайдаланылатын заттар) төлемiн кейiнге қалдырып сатып алған жағдайлары жиi-
жиi бұқара ақпарат құралдарынан жарияланып жүр.
Тiкелей және жанама банктiк несиелердiң өзiндiк артықшылықтары мен
кемшiлiктерi бар. Тiкелей несиелеудiң жанама формасына қарағанда
артықшылықтарына тоқталатын болсақ-бұл несиелiк процесстi ұйымдастыру
ыңғайлылығы, ал бұл өз кезегiнде несиелеу объектiсiн нақты бағалауға,
берiлген несиенiң көзделген мақсатқа жұмсалды ма, жоқ па, несиенiң уақтылы
қайтарымдылығын қамтамасыз ететiн бақылауды ұйымдастыруға мүмкiндiк
бередi. Мiне осының бәрi банк пен клиент арасындағы несиелiк қатынастарды
дұрыс ұйымдастыруға өз әсерiн тигiзедi. Ал банк позициясы тұрғысынан
тiкелей несиелеудiң кемшiлiктерiн атап айтсақ-тiкелей несиелуе формасы
екiншiсiне қарағанда жоғары тәуекел деңгейiне ие болып отыр. Себебi бiздiң
елiмiздегi несиелеу тәжiрибесi кейбiр қиыншылықтарға соқ болып отыр.
а) ссуданы берер алдында клиенттiң несие қабiлеттiлiгiне терең талдауды әр
бiр банк жасай бермейдi;
б) клиенттiң несие қабiлеттiлiгiне талдау жасау әдiстемелiк негiздерi
тәжiрибенiң талаптарына сай келе бермейдi;
в) несиенiң қайтарымдылығын қамтамасыз етуге берiлген кепiл көп жағдайларда
нақты бағасынан әлдеқайда жоғары бағамен есепке алынады.
Екiншi жағынан, елiмiздегi макроэкономикалық жағдай
(экономикалық,әлеуметтiк тұрақсыздық,инфляция деңгейiнiң қарқындары, саяси
жағдайдың шиеленiсуi,т.с.с.) да несиелiк процесстiң ұйымдастырылуына керi
ықпалын тигiзедi.
Жанама несиелеуге келетiн болса,несиелеудiң бұл түрi банктерге
несиелiк, проценттiк, валюталық, нарықтық,т.б.тәуекел түрлерiнiң деңгейiн
қысқартуға мүмкiндiк бередi,себебi,мысалы,заңды тұлғаларға(яғни сауда
ұйымдарына, кәсiпорындарына, фирмаларына, үйлерiне,т.б)берiлетiн несиелер
несие алушының (заңды тұлғаның) несие қабiлеттiлiгiн нақты анықтауға,
несиенiң толық және уақытында өтелiнетiнi туралы мүмкiндiктердi, сонымен
қатар несиенiң өтелу процессiн толық бақылап отыруға жол ашады. Клиент
тарапынан да бiрқатар артықшылықтар бар:
а) оның несиеге деген қажеттiлiгi туа салып қанағаттандырылады (ол сауда
ұйымынан ұзақ мерзiм пайдаланылатын затты несиелiк карточкалар арқылы сатып
алу мүмкiндiгiне ие);
б) несие сұрап банкке баруға қажеттiлiк жоқ және т.с.с.
Жоғарыда көрсетiлген несиелiк операциялардың жiктемесi тек
теоретикалық жағынан жүргiзiлiп отыр,себебi қазақстандық банктiк тәжiрибеде
несиенiң "таза күйiндегi" түрiн бөлiп айту қиын. Айта кететiн жайт берiлген
несиелiк операциялардың жiктемесi несиенiң көптүрлiлiгiн көрсетiп отыр,
бiрақ жiктеменiң толық белгiлерiн немесе критерийлерiн көрсетiп отырған
жоқ. Сол себептi бұл жiктеменi басқа да туындайтын белгiлерге байланысты
ары қарай жалғастыра беруге болады.
2. Коммерциялық банктердiң пайдасын құруда несиелiк
операциялардың алатын орны және
Несиелiк операциялар банк қызметiнде табысты ең көп әкелетiн бап.
Бұл операциялар-банк пайдасының қайнар көзi.Активтi операциялар құрамының
80% несиелiк операцияларға шақ болып отыр. Бұл көз арқылы резервтi қорға
және банк акционерлерiне төленетiн дивиденттердi төлеуге кететiн пайданың
негiзгi бөлiгi құралады.
"Банк Туран Алем" ААҚ банк балансының мәлiметтерiн пайдаланып
несиелiк операциялардың мәнi мен табыстылығын қарастырайық (2 кесте)
2 кесте
"Банк Туран Алем" ААҚ-ның активтер құрылымы
1998 - 2000ж.ж. аралығында*
Рс Активтер 01.01.99 01.01.2000 01.03.2001 Ауытқ
у
2000
99
Мың. тг.% Мың. Тг.% Мың. тг.% +-(%
)
1. Қолма-қол ақша 1159210 6,12438344 5,2 4512101 4,8 -0,4
2. Ұлттық банктегi1767321 9,33047930 6,5 2779369 3 -3,5
корршоттар
3. Басқа 1653300 8,71828758 3,9 1132132 1,2 -2,7
банктердегi
корршоттар
4. Орналастырылған779141 4,11594302 3,4 2054175 2,2 -1,2
банкаралық
қаражаттар
5. МБҚ 399072 2,11922540 4,1 7644598 8,2 4,1
6. Басқа да бағалы171031 0,9562695 1,2 1381614 1,5 0,3
қағаздар
7. Несиелер 1104100458,3258940569,5 6628361970,7 1,2
1
8. Негiзгi 1653300 8,71594302 3,4 2319680 2,5 -0,9
құралдар мен
материалды емес
салымдар
9. Басқа активтер 380070 2 1312954 2,8 5625434 6 3,2
Барлық 1900344910046891230100 93732722100 ----
активтер:
* "Банк Тұран Әлем"ААҚ банкiсiнiң 1998-2000 жж. қаржылық есептерi
Берiлген кестеге қарап банктiң банктiк қызметтер нарығында ақша
қаражаттарын пайдаланудың барлық әдiстерiн қолданады. Банк активтерiнiң
құрылымы да жылдан жылға өзгерiп отырады.
Көрiп отырғанымыздай Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiндегi
орналастырылған ақша қаражаттары 1998 жылдан 2001 жылға дейiн сәйкесiнше
9,3%-тен 3%-ке дейiн кемiдi,себебi ҚР Ұлттық банкiндегi шоттар "тым-
тырыс",яғни табыс әкелмейтiн, болып саналады.
Негiзiнен бұл бап ҚР Ұлттық банкiндегi мiндеттi резервтер мен ұлттық
жзәне шетел валютасындағы қолма-қол ақшалар есебiнен құрылады.
Сонымен қатар бұл аралықта басқа банктермен несиелiк ұйымдарда
орналастырылған ақшалай қаражаттардың үлесiнiң кему қарқыны байқалып отыр,
егер 1998 жылы бұл көрсеткiш-8,7% тең болса, 2001жылы - 1,2% тең болып
отыр.Бұл бапта басқа коммерциялық банктердегi корреспонденттiк шоттарда
орналасқан қолма-қолсыз ақша қаражаттары есептеледi. Корреспонденттiк
шоттардағы қаражаттар табыс әкелмейдi деуге де болады сол себептен олардың
мөлшерi 1998 жылға қарағанда 2000 жылы төмендедi де, қазiргi уақытта
(банктiң өз есеп айырысулары мен клиенттердiң операциялары бойынша есеп
айырысуларын жүзеге асыруға қажеттi) ең төменгi деңгейiне дейiн жеткiзiлдi.
Кесте мәлiметтерiне сүйенсек банк өз қызметiнде ақша қаражаттарын
ақцияларға, пай және басқа да мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бағалы
қағаздарға орналастыруды жақтап отыр. Мысалы: 1998 жылы банктiң мемлекеттiк
бағалы қағаздарға орналастырған қаражаттар көлемi 2,1% , ал мемлекеттiк
емес бағалы қағаздар - 0,9% болса, бұл сандар 2000 жылы сәйкесiнше - 8,2 %
және 1,5 % болып отыр.
Түрлi субъектiлерге берiлген несиелер мөлшерiн сипаттайтын баланстың
бабына келiп тоқтайық. Несиелеу нарығы банк қызметтерi нарығының тәуекелi
ең жоғары және әр түрлi факторларға сезiмтал сегментi болып табылады.
Несиелеу нарығына әсер ететiн факторларыдың бiрiне ҚР Ұлттық банкiнiң қайта
қаржыландыру ставкасының өзгеруi жатады. Бұл ставка деңгейiнiң өсуi
байқалған кезде несиелер бағасының көтерiлуi себебiнен несиелеу
көлемдерiнiң төмендеуi байқалуы керек. Бiрақ "Банк Туран Алем" ААҚ қайта
қаржыландыру ставкасының позициясына қарамастан несие түрiнде берiлген
қаражаттар үлесiн үздiксiз өсiрiп отыр. Бұл жағдайды төмендегiдей
сипаттауға болады: ақшаға деген "бағаға" қарамастан, оған деген сұраныс
әрқашан ұсыныстан артып кетедi. Қалалық және облыстық әкiмшiлiктердiң
зейнетақы, еңбек ақы, стипендия төлеуге жеке қаражаттары жоқ, сондықтан бұл
мәселелер банктен несие алу арқылы шешiледi.
"Банк Туран Алем" ААҚ-ның активтер құрылымын талдау негiзiнде оның
қаржылық қызметiнiң баланс баптары бойынша өсiп отырғанын байқаймыз.
3 кестеде "Туран Алем" банкiнiң активтерi өтiмдiлiгi бойынша
бөлiнген
3 кесте
Банк активтерiнiң өтiмдiлiк бойынша жiктелуi*
01.03.2001 %
мың.теңге
1.Жоғары өтiмдi активтер:
Қолма - қол ақшалар 4512101 4,8
Ұлттық банктегi корршот 2779369 3
Басқа банктердегi корршоттар 1132132 1,2
Орнастырылған банкаралық 2054175 2,2
қаражаттар
Барлығы: 10477777 11,1
2.Өтiмдi активтер:
МБҚ 7644598 8,2
Басқа да бағалы қағаздар 1381614 1,5
Несиелер 66283619 70,7
Барлығы: 75309831 80,4
3.Өтiмдiлiгi төмен активтер
Негiзгi құралдар мен материалды 23196810 2,5
емес салымдар
Басқа активтер 5625434 6
Барлығы: 7945114 8,5
Активтердiң жалпы сомасы 93732722 100%
* "Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнiң 1998-2000 жж.қаржылық есебi
Көрiп отырғанымыздай банктегi жоғары өтiмдi активтердiң үлесi онша
үлкен емес-11,2 % немесе10477777мың теңге, бiрақ өтiмдi активтердiң үлесi
арқылы - 80,4 % толықтырылады,оның iшiнде зор бөлiктi банк кассасындағы
қолма-қол ақшалар алып отыр-43,1%(жоғары өтiмдi активтер сомасына
салыстырғанда), содан кейiн 26,5%-Ұлттық банктегi орналастырылған
қаражаттар алып отыр, өтiмдiлiгi төмен активтер үлесi-8,5% құрап отыр.
Жоғары өтiмдi активтер үлесi онша үлкен болмағандықтан, өз активтерiн
орналастыру барысында банкке активтердiң табыстылық деңгейiне көп назар
аударуы қажет. 4-кестеде банк активтерiнiң табыстылық деңгейi бойынша
бөлiнуi берiлген.
4 - кесте
Банк активтерiнiң табыстылығы*
01.03.2001 ж. %
мың.теңге
Табыстылығы жоғары активтер:
Несиелер 66283619 70,,7
қолама-қол ақшалар 4512101 4,8
МБҚ 7644598 8,2
Барлығы: 78440318 83,7
Табыстылығы төмен активтер:
Ұлттық банктегi корршоттар 2779369 3
Басқа банктердегi корршоттар 1132132 1,2
Мемлекеттiк емес бағалы қағаздар 1381614 1,5
Негiзгi құралдар мен материалды емес
активтер 2319680 2,5
Орналастырылған банкаралық қаражаттар
Басқа активтер 2054175 2,2
Барлығы: 5625434 6
15292404 16,4
Активтердiң жалпы сомасы: 93732722 100
4- кестеге сәйкес "Банк Туран Алем" ААҚ-ның жоғары табыс әкелетiн
активтерiне бiрiншiден несиелер жатады, олар жалпы активтердiң
*"Банк Тұран Әлем"ААҚ бакiсiнiң 1998-2000 жж. қаржылық есебi
сомасының 70,7% құрап отыр. 2-кесте сәйкес банк бұл актив түрiне 1999 жылы
32589405 мың.теңге орналастырса, ал 2000 жылы бұл сан 66283619 мың теңгеге
дейiн өсiрiлдi. Банк жоғары табысқа қол жеткiзу мақсатында активтi
операциялардың бұл түрiн қолдануға шешiм қабылдады деп қорытындылауға
болады.
Шынында қай банктiң болмасын пайдасынның жартысынан көп бөлiгiн
несиелер бойынша алынған проценттер құрап отыр. Бұған көз жеткiзу үшiн
Қазақстна Республикасының жетекшi үш банктерiнiң табысының құрылымын
зерттеп көрейiк (қосымша-А).
Қарап отырсаңыз 01.03.2001 күнгi мәлiметтер бойынша "Казкоммерцбанк"
ААҚ банкiсiнiң несиелер бойынша алынған проценттерiнiң сомасы 1908317 мың
теңге болып отыр, "Қазақстан халық жинақ банкi" ААҚ банкiнiң несиелiк
табысы - 1247821 мың теңге, ал "Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнде - 1821005
мың теңгеге, яғни проценттiк табысының сәйкесiнше 84,6%, 79,2% және 91,2%
құрап отыр. Ал, әр банктiң жалпы табысымен салыстырсақ "Казкоммерцбанк" ААҚ
банкiсiнде - 47,24 % немесе 1908317 мың теңге, "Қазақстан халық жинақ"
банкiнде - 42,68 % немесе 1247821 мың теңге, ал "Банк Тұран Әлем" ААҚ
банкiнде - 46,27 % немесе 1821005 мың теңге құрап отыр. Көрiп
отырғанымыздай кез - келген шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң қызметiнiң
негiзгi мақсаты пайда табу болып табылады, сол себептен субъектiлер өз
қаражаттарын оларға табысты ең көп әкелетiн қызмет түрiне орналастыруды
қалайды. Жоғарыда келтiрiлген мәлiметтерге сүйенiп банктердiң табысты көп
әкелетiн қызметiнiң түрi несиелеумен байланысты екендiгiне көз жеткiздiк.
Сондықтан банктер белгiленген шектеулердi ескере отырып қаражаттарын осы
қызмет түрiмен байланыстырады. Несиелеу қызметiн атқару барысында банктер
пруденциялдық нормативтерде бекiтiлген мәлiметтердi, Ұлттық банктiң берген
шектеулерiн, сонымен қатар басқа да банктердiң бәсекелестiгiн есте сақтай
отырып өзгермелi экономика жағдайына икемдi несиелiк саясат жүргiзiп отыр.
1.3 Коммерциялық банктiң несиелiк портфелiн
басқару сипаты және несиелiк портфельдi басқарудың шетелдiк
тәжiрибесiн оқып үйрену
Коммерциялық банктердiң несиелiк портфелi несиелердiң түрлерiне
байланысты жiктелiнедi. Несиелiк портфель несиелердiң мерзiмiне, мақсатына,
валютасына, т.б. негiзделiп жiктелiнуi мүмкiн. Банктердiң несиелiк
портфелiн түрлi түрлi вариацияда жiктеуге болады, тек жiктеудiң принципiн
таңдасаң болғаны.
Коммерциялық банктерде несиелiк портфелдi жiктеу несиелiк тәуекелдiң
түрлi факторларына немесе одан қоршану әдiстерiне баййланысты несиелер
критерилерiне негiзделiп жүргiзiледi.
Несиелiк тәуекел дегенiмiз қарыз алушының алған несиенi және несие
бойынша өсiмақы сомасын өтей алмау нәтижесiнде банктiң өз пайдасынан, тiптi
акционерлiк капиталының бiр бөлiгiн жоғалту ықтималдылығы.
Несиелiк тәуекел экзогендi факторларға (яғни экономикалық ортаның,
конюнктораның жағдайына байланысты "сыртқы" факторлар ) және эндогендi
фактгорларға (яғни банктiң өзiнiң қателi iс әрекеттерәнәң нәтижесiнде пайда
болатын "iшкi" факторлар) тәуелдi. Экзогендi факторларды бақылау мен реттеу
мүмкiншiлiгi өте шектеулi, бiрақ банк өзiнiң уақтылы iс әрекеттерiмен
олардың әсерiн жұмсартып iрi шығындарға ұрынуды алдын алу мүмкiн. Несиелiк
тәуекелдi басқарудың негiзгi шаралары банктiң iшкi саясатына жатқызылады.
Бұл шараларға жататындар:
- банктiң несие және инвестициялық портфелiн диверсификациялау;
- қарыз алушының несие қабiлеттiлiгiн алдын ала талдау;
- берiлетiн несиелердiң құнын бағалау мен бұрын берiлген несиелердiң
қайтарылуын үздiксiз бақылау;
Банктiң несиелiк портфелiн диверсификациялау нәтижесiнде банктiк
тәуекелдер деңгейiн, оның iшiнде несиелiк қызметпен байланысты тәуелдер
деңгейi жоғары экономика секторларын анықтау орын алады.
Жалпы банктердiң несиелiк портфельдi басқару оны жiктеуден басталады.
Ссудалар сапасын бағалау критерийлерiне; ссуданың берiлуi мақсаты, несие
түрi, ссуданың мөлшерi, оның мерзiмi, қарызды өтеу кестесi, тәуекелдi
бағалаудың толықтылғы, қарыз алушының қай салада қызмет көрсететiндiгi,
қарыз алушымен өзара қарымқатынастар, ол туралы ақпарат, несиенiң бағасы,
несиенiң қайтарымдығын қамтамасыз ететiн кепiлдiң түрi, ақша ағымының
мөлшерi жатады.
Ссуданың сапасы номерлi және балдық әдiс арқылы бағаланады.
Номерлi жүйе бойынша ссудалардын әрбiр рейтингiсiне тандалған
критерийлерiне сәйкес бiрқатар белгiлер берiледi .
Мысалы, реитйнг 1 деген баға - төлемдерiн өз уақытында төлеп отыратын,
несиенi қайтарады деген берiк сенiмi бар, қаржылық жағыдайы тұрақты қарыз
алушылар алған несиелерге берiледi, алреитйнг 5-банкрот болып жарияланған,
балансы өтiмдi емес, 180 күннен астам мерзiмi өтiп кеткен берешегi бар
қарыз алушыларға немесе несиенi қаитарады деген сенiмi жоқ, күмәнсiз, анық
мәлiменттер жоқ клиенттерге берiлген ссудалар.
Ссудалардың сапасын анықтаудың баллдық жүиесi бойынша әрбiр
критерийге түрлi параметрлер және сол параметiрге сәйкес келетiн балл
берiледi. Таңдалған критерийлер мен әдiстер негiзiнде ссудалар бес топқа
бөлiнедi. Топтың әрқаисына банк тәуекел процентiн бекiтедi, бұл өз
кезегiнде жалпы несиелiк тәуекел мөлшерiн немесе ссудалар боиынша мүмкiн
болатын шығындарды жабуға арналған жеткiлiктi резерв (провизия) мөлшерiн
анықтауға мүмкiмдiк бередi.
Жалпы несиелiк портфельдiң сапалы бағалануы құрылымдық талдау мен
қаржылық коэффиценттер жүйесi негiзiнде жүргiзiледi.Қаржылық коэффицентер
жүиесi несиелiк тәуекелдiн орташа шамасын (несие боиынша қүрылған провизия
немесе резервтiң несиелiк портфель мөлшерiне қатынасы),тәуекелден сақтану
деңгеиiн (несие бойынша құрылған провизияның меншiк капиталы сомасына
қатынасы ) , құрылған резервтiң жеткiлiктiгiн, несиелiк портфельдiн
табыстылығы мен оны басқарудың сапасын көрсетедi. Несиелiк портфелдiң
сапасы бойынша классификацияны "Екiншi деңгейдегi банктердiң несиелiк
портфелiнiң классификациясы мен несиелiк қызметiнен шеккен шығындарды
жабуға арналған резервтердi (провизияларды) құру тәртiбi туралы" ережесiне
сәйкес ұлттық банк берiп отыр:
Стандартты несиелер - өтеу мерзiмi әлi жетпеген, сапасы күдiк
туғыздырмайтын несиелер;
Субстандартты несиелер - неисенiң қайтарылыуы 30 күнде кiдiрiп қалумен
байланысты шамалы тәуекелi бар, бiр рет пролонгацияланған неиселер.
Қанағаттандырарсыз несиелер - қарызды мерзiмi өтiп кеткен ссудалар шотына
шығарған күннен бастап есептегенде мерзiмiн өткiзiп алу ұзақтығы 30-60 күн
аралығында болатын, бiр пролонгацияланған несиелер.
Күдiктi несиелер - қарызды мерзiмi өтiп кеткен ссудалар шотына шығарған
күннен бастап есептегенде мерзiмiн өткiзiп алу ұзақтығы 60-90 күн
аралығында болатын несиелер.
Үмiтсiз немесе шығынды несиелер - мерзiмiн өткiзiп алу кезеңi 90 күннен
асып кеткен несиелер. Қарызды мерзiмi өтiп кеткен ссудалар шотына шығарған
күннен есептегенде 90 күн өткеннен кейiн несие бойынша өсiмақы есептер
тоқтатылады. Несие бойынша өсiмақы есептеудi тоқтату дегенiмiз банк
балансында есептелген өсiмақы мөлшерiн өсiрудi тоқтату, яғни есептелмеген
өсiмақы есебi ендi баланстан тыс шоттарда жүргiзiледi.
Банкпен берiлген несиелер бойынша мiндеттi түрде провизиялар (резервтер)
құрылуы керек . Төмендегi кестеге қарайық;
№ Несилер Провизияның
мөлшерi %
1 Стандартты несиелер
2 Субстандартты несиелер 5-10%
3 Қанағаттандырарсыз несиелер 20-25%
4 Күдiктi несиелер 50%
5 Шығынды немесе үмiтсiз несиелер 100%
Шетелдiк тәжiрибеде де активтi операциялардың маңызды бағыты болып несиелеу
саналады ол несиелiк портфель банктiң барлық активтерiнiң жаратысына
дейiнгi мөлшерiн алып отыр. Несиелеу процесi барысында қарыз алушылардың өз
мiндеттемелерiн орындамауы салдарынан пайда болтын банктердiн қаржылық
шығындар шегу қаупi туады. Сондықтаң қандай да болмасын несиелiк саясатты
жүргiзу кезiнде де несиелер бойынша шығындар бола бередi .Банктiң несиелiк
портфелiндегi проблемдi несиелер үлесiнiң өсiп кетуi оның беделiн түсiруi
мүмкiн, ал бұл өз кезегiнде банктiң несиелiк ресурстар нарығында алатын
орнына әсер етуi мүмкiн .
Банк қызметiнiң көптеген тiуекелдерге душар болуына қарамастан
банктер сенiмдiлiк пен қауiпсiздiктiң көзi болуы керек. Менiң ойымша АҚШ,
Германия және Англиядағы несеилiк портфельдi басқару тәжiрибесi өте қызықры
болып отыр. Бұл елдердiң банктерi өз активтерiнiң сапасын несиелiк
портфельдi секьюритизациялау негiзiнде көтередi. Бұл аспектiде
өтiмдiлiктүсiнiгi үлкен рол атқарады . Өтiмдiлiкке түрлi факторлар әсер
етедi: несеилеу саласында дұрыс емес қабылданған шешiмдер, проценттiк
ставкалардың күрт өзгерiп кетуi немесе жалпы экономикадағы өзгерiстер . Кез-
келген банктiк операция өтiмдiлiкке әсер етедi , бiрақ банктiң өтiмдiлiгiн
анықтайтын факторлар оның бақылау шегiнiң ар жағында жатыр.
Өтiмдiлiк саясаты өтiмдiлiк - табыстылық дилеммасын шешумен
байланысты. Сондықтан банк алдында берiлген шектеулердi ескере отырп өз
табысын максимизациялау. Бiрақ берiлген шектеулердi ескерiп жұмыс iстеу
барысында да банк басшылығы өтiмдiлiк мәселесiн қашан және қандай масштабта
пайда болатыны туралы нақты анық жауап бере алмайды. Ал өтiмдiлiк мәселесi
пайда болған жағдайда алдын ала дайындалған шараларды - резервтердi,
активтер мен пассивтердiң ерекше құрылымын немесе белгiленген операцияларды
қолдануға ғана болады.
Шетел тәжiрибесiнде өтiмдiлiктi басқарудың бiрнеше әдiсi
қалыптасқан. Бұл әдiстердiң бiреуiне секьюритизациялау әдiсi, яғни банк
активтерiн бағалы қағаздарға айналдыру жатады. Активтердi секьюритизациялау
кезiнде несиелiк ресурстарды несиелiк шартқа отыру негiззiнде ғана
орналастыру емес сонымен қатар қысқа мерзiмдi несиелеу кезiнде векселдерi,
ұзақ мерзiмдi несиелеу кезiнде облегацияларлды қолдану арқылы да
орналастыруға болады. Секьюритизациялауға ұқсастағы бiр альтернативтi жол -
қайта сату құқығын пайдалану. Соныме, секьюритизация несиелердi бағалы
қағаздарға айналдырып, оны үшiншi бiр тұлғаларға өткiзу дегендi бiлдiредi.
Белгiлi бiр жағдайлар туғанда, мысалы банкпен несиелiк ресурстар
лимитiн пайдаланып қою, немесе несиелiк портфель құрылымының өзгерiп кетуi
жағдайында, мәселенi шешудiң бiр жолы секьюритизация әдiсi болып табылады.
Бұл әдiс сонымен қатар қарыз алушыны несиенi беру шарттары
қанағаттандырмаса немесе ол несие бойынша негiзгi қарыз сомасын өтеуге
жағдайы болмаған кезде қолдануы мүмкiн.
Қарыз алушы кейiн несиенi өтеу үшiн қолданылатын мемлекеттiк емес
облегацияларды шығарады. Бұл операция нәтижесiнде банктiң несиелiк
портфелiнiң құрамында несиелiк мiндеттеменiң орнында қарыз алушының
мемлекеттiк емес облигациялары пайда болады. Бұл облигациялар қажет болған
жағдайда банкпен екiншiлiк нарықта өткiзiлуi мүмкiн. (1-сурет а) және б)).
Қарыз алушының мемлекеттiк емес облигацияларын несиелiк портфельдiң
құрамына алып оны бiрден секьюритизациялауға болады.
(2-сурет). Бұл жағдайда да бағалы қағаздар банкпен екiншiлiк нарықта
өткiзiлуi мүмкiн.
1 сурет
б) Банк А Қарыз алушы В
актив пассив актив пассив
2- сурет
Несиелiк ресурстар жеткiлiксiз болған жағдайда банк андеррайтер
ролiн атқаруы мүмкiн, яғни нарықтағы үшiншi бiр тұлғаларға қарыз алушының
мемлекеттiк емес облигацияларының белгiлi бiр мөлшерiн өткiзiп, ал қалғанын
өз несиелiк портфелiнде қалдыруы мүмкiн.
Секьюритизация механизмiн қолдану схемалары түрлi -түрлi болып келуi
мүмкiн. Бұл ең алдымен белгiлi экономикалық жағдайда өтiмдi несиелiк
портфель қалыптастыруда банктердiң өз потенциялын қолдану қажеттiлiгiне
байланысты.
Бұл әдiс бiздiң елiмiздiң тәжiрибесiнде қолдануға тиiмдi, себебi
қазiргi кезде қазақстандық инвесторлары мемлекеттiк емес бағалы қағаздар
нарығында қаржы инструменттерiн таңдауда айтарлықтай шектеушiлiктер шегедi.
Бұл тұрғыдан несиелiк облигациялардың пайда болуы инвесторларға да,
банктерге де өзiнiң әсерiн тигiзедi, себебi бұл жағдай қосымша
инвестициялардың тартылуына ықпал етiп жалпы банк жүйесiнiң тиiмдi қызмет
етуiне әкеледi.
1. Тарау Қазақстан Республикасындағы екiншi деңгңйдегi банктердiң несиелiк
портфелiн басқаруына талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнiң
материалдарын мысалға ала отырып)
2.1"Тұран Әлем" ААҚ банкiнiң несиелiк портфелiн басқару саясаты
Жабық акционерлiк қоғам "Банк Туран Алем" 1997 жылдың 17
қаңтар күнi Ұлттық Банк басқармасының шешiмi негiзiнде АҚ "Алем Банк
Қазақстан" мен АҚ"Тұранбанк" бiрiгуi нәтижесiнде құрылды.
Қазақ акционерлiк банк "Туранбанк" пен акционерлiк банк "Алем
Банк Қазақстан" қызметiн тиiмдi басқару мақсатында Қазақстан
Республикасының Үкiметi келесi қаулы шығарды.
"Тұранбанк" Қазақ акционерлiк банктi және "Алем Банк Казахстан"
Акционерлiк банктi бiрiктiрiп "Банк Тұран Әлем" жабық
акционерлiк қоғамын құру.
"Тұранбанк" акционерлiк қоғамының тарихы 1925 жылдан
басталады. Бұл жылы республика аймағында КСРО Промбанкiнiң бөлiмi ашылды.
Банк клиенттерiне Қазақстан Республикасының iрi өндiрiс салаларының
кәсiпорындары, кооперативтi немесе жеке меншiктегi шағын және орта бизнес
кәсiпорындары мен республика тұрғындары жатады. Банк қызметi экономиканың
индустралды секторын қалыптастыру, дамытумен үзiлiссiз байланысты болды.
Банк құрылыс пен Қазақстанның iрi кәсiпорындарын, атап айтсақ:Түрксiб темiр
жолы, Балхаш мыс балқыту комбинаты,Шымкент қорғасын зауыты,Қарағанды
металлургия комбинаты,Екiбастұздағы"Богатырь" көмiр разрезi, Павлодар
мұнайөңдеу зауыты,Қапшағай ГЭС-i,Талдықорған аккумулятор зауыты
т.б,несиелеумен айналасты.
Нарық қатынастарына өту жағдайында банк секторында
бәсекелестiктiң дамуына байланысты дәстүрлi
(депозит
қабылдау,несиелеу, есеп айырысу) операцияларынан басқа лизингтiк,
факторингтiк операциялар, халықтың ақшалай салымдарын сақтау, сейфтiк
операциялар мен кепiлдеме, кепiлдiк беру сияқты жаңа қызметтер кең өрiс
алды.
"Алем Банк Қазақстан" ақционерлiк қоғамы 1990 жылы КСРО-
ның Внешэкономбанкiнiң Қазақстандық республикалық банкi ретiнде қызмет
етiп, бiрнеше жыл бойы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарамағында
мемлекет кепiлдiгiн бере отырып шетел несиелерiн тарту бойынша агент болып
табылды. Банк Қазақстанның ең iрi және күштi банкi болып саналады. Сонымен
қатар "Алем Банк Қазақстан" аты әлемге әйгiлi S.W.I.F.T., REUTERS, VISA
INTERNATIONAL, MASTERCARD, халықаралық банктiк жүйелерде жұмыс iстедi.
Халықаралық карточкармен жұмысы тәжiрибесiне сүйенiп Банк 1994 жыл аяғында
Қазақстанда алғаш рет Alemcard локальдi дебеттiк карточкалар шығарды.
Нарық ортасының өзгеруi Банктердiң қызметiне әсерiн тигiздi.
Республика кәсiпорындарының шетелдiк фирмалары мен компаниялардың
басқарылуына өткеннен кейiн банктердiң мүддесi мүлдем қаралмады: мемлекет
алдындағы борыштар өтелiп, ал банк қаражаттары есебiнен берiлген несиелер
қайтарылмады. Сонымен қатар кәсiпорындардың қаржылық жағдайы күннен күнге
дейiн әлсiрей бердi, бұл өз кезегiнде банктердiң несиелiк портфелiне керi
әсерiн тигiздi. Нәтижесiнде екi банктiң қаржылық жағдайы өте нашар болды.
Терiс капиталы екi банктi қоса есептегенде 8 млрд.теңге, 1996 жылдың жалпы
шығындары 34млн. доллардан асып кеттi, ал нәтижесiнде жұмыс iстейтiн
капиталдың болмауы салдарынан клиенттердi жоғалта бастады.
Бұл екi банктiң Қазақстан үшiн зор маңызын ескере отырып,
республика Үкметi мен Ұлттық Банк оларды бiрiктiрiп "Банк Тұран Әлем" жабық
акционерлiк қоғамын құру туралы шешiм қабылдайды.
1998 жылдың 23 наурызында қаржы Министрлiгi жарияланған
тендерде "Қазақстан инвесторы" консорциумы (бұдан былай "Консорциум")
Банктiң ақцияларының 100% сатып алды.
1998 жылдың 6 маусымында акционерлер жиналысында Банктiң
ашық акционерлiк қоғамға тiркелуi туралы шешiм қабылданды. Банктiң
тұрақтылығын қамтамасыз ету және активтi операциялардың көлемiн ұлғайту
мақсатында атаулы жай акциялардың қосымша эмиссиясын шығару жөнiнде
шешiм қабылданды, нәтижесiнде Банктiң акционерлiк капиталы 15 млн. АҚШ
долларына өсседi.
Банк акционерлерiнiң құрылымы
Астана -Холдинг 26,8
Мелькомбинат 8,8
Қостанайасбест 6,0
Шымкент макарон фабрикасы 6,0
Аралтұз 6,0
Басқа компаниялар 73,2
Семей ұнтарту комбинаты 12,0
Яссы 11,2
Мақтаарал 9,0
Коблан 4,9
Басқалары 36,1
Қол жеткiзген негiзгi табыстары:
- корпоративтi клиенттердiң ең iрi базасы: 30000 астам корпоративтi
клиенттер
- Депозиттiк базасының өсiмiнен бiрiншi орын алып отыр: 500000 жеке шоттар
- Филиал торабын кеңейттi: республика аймағында 53 филиал мен 237 жуық
төлем - кассалық бөлiмдер жұмыс iстейдi.
- Пластикалық карталар нарығында "Банк Туран Алем" ААҚ озық орында тұр:
iшкi нарықтың 30%
- АҚШ доллары бойынша KASE-де "маркет-мейкер" лауазымына ие болып отыр:
транзакциялардың 30%-не қызмет көрсетедi.
- Сонда секторын несиелендiру нарығының 25 %Банк алып отыр.
Банктiң жалпы даму стратегиясына сәйкес несиелеу оның қызметiнiң
басты бағыты болып табылады. Банкпен оның несиелеумен байланысты
қызметiнiң басты бағыттарын анықтайтын несиелiк саясаты жасалып бекiтiлдi.
Екi банктiң бiрiгуiне байланысты несиелiк саясатқа бiрқатар
өзгерiстер енгiзiлдi, бiрақ оның механизмiнiң негiзiн
бұрынғыдай
клиенттердiң несиелiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
Кiрiспе
I. Тарау. Коммерциялық банктердiң несиелiк
портфелiн басқарудың теориялық негiзi
1. Коммерциялық банктердiң несиелiк операциялардың мәнi
және жiктелуi
6
2. Коммерциялық банктердiң несиелiк операцияларының
банктiң пайдасын құрауда алатын орны
16
3. Коммерциялық банктiң несиелiк портфелiн басқару
сипаты және несиелiк портфельдi басқарудың шетелдiк
тәжiрибесiн оқып үйрену
21
II. Тарау Қазақстан Республикасындағы екiншi
деңгңйдегi банктердiң несиелiк портфелiн басқаруына
талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнiң
материалдарын мысалға ала отырып)
1. "Тұран Әлем" ААҚ банкiнiң несиелiк портфелiн басқару
саясаты
27
2. Банктiң несиелiк портфелiнiң сапасына баға беру
35
3. Қарыз алушының несие қабiлеттiлiгiн бағалау- банктiң
несиелiк портфелiн басқару негiзi
39
4. Банктегi кепiлдiң сапасын бағалау тәртiбi
50
Қорытынды
55
Қолданған әдебиеттер
59
Қосымшалар
62
Кiрiспе
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық өзгерiстердiң
негiзгi бағыттарының бiрi - халық шаруашылығы механизмiнде қаржы сферасының
алатын орнының өзгеруi. Жоспарлы экономика тұсында ақша - несие ағымдары
шаруашылық айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндiрiс сферасының
жоспарланған мақсаттарын орындауға қажеттi құрал ретiнде ғана қарастырылды.
Бiрақ нарықты экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарынын мәнi күрт
өзгердi. Нарықты экономика тұсында шаруашылық жүргiзу субъекттiлерiнде
қаржы ресурстарының қажеттi мөлшерi қолда болуы немесе болмауы шаруашылық
қызыметтiң жүзеге асырылуының негiзiн қалаушы фактор болып табылыды.
Бүгiнгi таңда нарықты экономикада несие - банктiк жүйе ерекше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсiпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдерi мен есеп айырысуларының аса зор көлемi өтедi; бұл жүйе халықтың
жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны
белсендi қызмет ететiн капиталға айналдырады, сонымен бiрге бұл жүйе
көптеген қызметтер: несиелiк сақтандыру, делдалдық, инвестициялық,
трасталық, т.с.с. көрсетедi.
Қазақстанның нарыққа өтуi көбiнесе несиелiк қатынастар потенциялының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгiнгi таңда бiздiң елiмiзде несиелiк
қатынастар бiрқатар өзгерiстерге ұшырап отыр, сонымен бiрге жалпы
несиелердiң iшiнде өтiмдiлiгi жоғары қысқа мерзiмдi несие ерекше көзге
түседi. Кәсiпкерлер арасында қысқа мерзiмдi несие қызығушылық туғызып
отыр: Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзiмдi
несиелеу тәжiрибеде қалай жүргiзiледi; қысқа мерзiмдi несиенi алу үшiн
мемлекетпен қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесi заңдар мен ережелерге сүйенiп жүзеге
асырылып, реттеледi: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" және
"Қазақстан Республикасының банктер және банктiк қызметтер туралы" заңдары,
1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекiтiлген "Қазақстан
Республикасының экономикасын қысқа мерзiмдi несиелеу ережелерi" Бұл заңдар
мен нормативтi актiлер барлық меншiк формасындағы банктермен қолдануға
тиесiлi.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердiң несиелiк портфельдi
басқарудың теориялық негiзiн ашу, сондау-ақ "Банк Тұран Әлем" ААҚ мысалға
ала отырып оның несиелiк портфелiн басқарудағы ерекшелiкiн қарастыру
Сол себептен диплом жұмысымда келесi мақсаттар тұр:
- несиелiк операциялар туралы түсiнiк беру;
- несиелiк операциялардың жiктемесiн жасау;
- коммерциялық банктердiң пайдасын құруда несиелiк операциялардың алатын
орны;
- коммерциялық банктiң несиелiк портфелiнiң сапасына талдау жасап, оны
басқарудың мақсаттарын анықтау;
- несиелiк портфельдiң сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- коммерциялық банктердегi несиелiк портфельдi басқарудың шетелдiк
тәжiрибесiмен таныстыру;
Диплом жұмысымда жүргiзiлген зерттеу коммерциялық банктерде несиелiк
портфельдiң қалыптасу ерекшелiктерiн түсiнуге, жүргiзiлетiн несиелiк
операциялардың көлемiн келешекте кеңейту үшiн алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшiн маңыздылығы мен салдарын
анықтауға, несиелеу процесiнде туындайтын тәуекелдiлiк деңгейiн
төмендету жолдарын ұсынуға мүмкiндiк бередi.
Диплом жұмысым кiрiспе, екi тарау мен қорытынды бөлiмдерiнен
тұрады.
Жұмысымның теориялық-әдiс мазмұнын ашуда шетел және отандық
экономист ғалымдардың еңбектерiн пайдаландым, оның iшiнде: Лаврушин И.О.
"Банковское дело" ,Сейтқасымов Г.С. "Управление банковской ликвидностью и
методика ее анализа" (автореферат) ,Калиева Г.Т Коммерческие банки в
Казахстане и проблемы обеспечения их стабильности", Рид Э;Коттер Р.
"Коммерческие банки" , Садвакасов К.К "Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка", Зейнельгабдин А.Б."Финансовая политика :
экономическое содержание и механизм использования" және т.б сонымен
қатар Қазақстан Республикасының нормативтi - құқық актiлерi, ғылыми
әдебиет, кезеңдiк басылым материалдары мен жинақтары қолданылды.
Зерттеу жұмысымның объектiсi коммерциялық банктердiң несиелiк
портфелi, оның iшiнде ААҚ " Тұран Әлем" банкiсiнiң несиелiк қызметi.
1.Тарау. Тарау. Коммерциялық банктердiң несиелiк портфелiн басқарудың
теориялық негiзi
1.1.Коммерциялық банктердiң несиелiк операциялардың мәнi және жiктелуi
Несиелiк операциялар - ақша қаражаттарын пайдалануғу беру
барысында пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым - қатынастар
1995 ж. 31.08 шыққан Қазақстан Республикасының "Банктер мен банктiк
қызметтерi туралы № 2444 заңының 34 бабына сәйкес "несиелiк операция-
банкпен басқа тұлғаларға мерзiмдiлiк, ақылық және қайтарылымдылық шартымен
ақша беру болып табылады." Банктiң несиелiк немесе ссудалық операциялары
банктiң директорлар кеңесiмен (жабық ақционерлiк қоғам болған жағдайда -
акционерлерiнiң жалпы жиналысымен) бекiтiлген iшкi несиелiк саясаты туралы
ережесiне сәйкес жүргiзiледi. Iшкi несиелiк саясатты жүзеге асыратын мүше -
банктiң несиелiк комитетi. Iшкi несиелiк саясат туралы ережелер ссудалық
операцияларды жүргiзу барысында туындайтын тәуекел дәрежесiн төмендету
мақсатында жасалады және келесiлердi анықтайды.
а) заңды және жеке тұлғалардға несие беру шарттарын;
б) лауазымды тұлғаларға және банк қызметкерлерiне несие беру шарттарын;
в) несиелiк комитеттiң ұйымдық құрылымын, қызметтерiн, өкiлеттiлiгiн;
г) несиелiк комитеттiң мүшелерiнiң жауапкершiлiгiн;
д) несиелеу шектерiн;
е) несиелiк шарттарды бекiту процедурасын;
Несиелiк қарым - қатынасқа қатысушыларды былайша атайды:
Несие берушi = Кредитор
Несие алушы = Дебитор
Банктың несиелiк операциялары 2 топқа бөлiнедi:
• активтi немесе белсендi, яғни банк ссуда берiп, кредитор ретiнде
қатынасқа түссе;
• пассивтi, бұл жағдайда банк басқа банктерден және клиенттерiнен ақша
қаражаттарын тартып дебитор ретiнде шықса. Бұдан бiз несиелiк
операциялардың екi формасын туындап шығарамыз: ссудалар мен депозиттер
Дегенмен, несиелiк операциялар бұл өте кең ұғым,
несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың түрлi формаларының негiзiн қалаушы
ұғым.
Нарық қатынастарына өту жағдайында несие халық шаруашылығының дамуының
маңызды факторы болып табылады. Несие қосымша ресурстар түрiнде
кәсiпорындар мен ұйымдарға меншiк капитал шеңберiнен шығуға мүмкiндiк
берiп, жаңа күш -қуат бередi, өндiрiстiң өркендеуiне экономикалық
алғышарттар жасайды.
Несие несие алушының объективтi қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн
берiледi.
Несиелiк операциялардың объектiсi- бұл белгiлi бiр зат, құндылық. Бұл
затқа деген қажеттiлiктi қанағаттандыру үшiн ссуда берiледi немесе несиелiк
мәмiле жасалынады. Бiрақ несиелеу объектiсi ретiнде тек материалды зат, не
құндылық қана бола бермейдi,ал сонымен қатар несие алушының қосымша
ресурстарға деген де қажеттiлiгi де болуы мүмкiн.Сондықтан несиелеу
объектiсi әрi материалды құндылық, әрi жалпы материалды процесс.
Қазақстан Республикасының тәжiрибесiнде банктердiң несиелiк
салымдарының негiзгi объектiлерi негiзiнен экономиканың өңдеушi
секторларының кәсiпорындарының: жеңiл,тамақ өнеркәсiптерiнiң,сауда және
қызмет көрсету салаларының, шағын және орта бизнестiң -қысқа мерзiмдi
айналым қаражаттары болып табылады.
Несиелеу субъектiлерi- бұл несие алушы ретiнде қатынасқа түсетiн
кәсiпорындар,ұйымдар,жеке тұлғалар.
Қазiргi несиелеу жүйесiнiң негiзгi ережелерi келесi қалыпта:
1. Несиелеу жүйесi коммерциялық банктiң ресурстарына негiзделедi.
2. Несиелiк операциялар коммерциялық сипатқа ие
3. Несиелiк салалардың көлемi банк ресурстарына ғана емес,сонымен бiрге
мiндеттi резервтер мен экономикалық нормативтерге де байланысты өзгерiп
отырады.
4. Банктiң несиелiк саясаты келiсiм негiзiнде жүзеге асырылады.
5. Ссудалардың қайтарымдылығын қамтамасыз ететiн несиелердiң формасына өту
көзделiп отыр.
6. Несиелеу жүйесi келесi принциптерге негiзделiп отыр:мерзiмдiлiк және
ақылылық немесе төлемдiлiк,қайтарымдылық пен несиенiң көзделген мақсатқа
жұмсау.
7. Сонымен бiрге несиелеу моделiн құрастыру үшiн сол несие алушының
өндiрiсiнiң экономикасы негiз болу қажет.
Несиелiк саясатты қалыптастырған кезде банктер көптеген
факторларды есепке алу қажет:
- сыртқы факторлар,яғни банк қызметiне тәуелсiз,-инфляция,ссудалық деген
ұсыныс пен сұраныс т.б.
- iшкi факторлар,яғни банктердiң жеке қызметiне байланысты,-капиталдың
жеткiлiктiлiгi,несиелердiң түрлерiне тиiстi табыстылық пен тәуекелдiлiк
деңгейi,депозиттердiң келiп түсу тұрақтылығы,банк қызметкерлерiнiң
қабiлеттiлiгi мен мамандану дәрежесi т.б.
Әр банк өзiнiң несиелiк портфелiнiң көлемiн беретiн ссуда мөлшерi
мен түрлерiн жеке өзi анықтайды. Бiрақ та бiр несие алушыға шаққанда
берiлетiн несиенiң шектi мөлшерi банк капиталының 25% аспауы керек екенiн
есте сақтау қажет.
Несиелiк операциялар банкке табысты ең көп әкелетiн операциялар
түрi,сондықтан банктер салымдарының көп бөлiгi несиелiк операцияларға
келедi.
Республика экономикасына салған банктердiң несиелiк қаражаттары 1998ж.
58 млрд.теңге,ал 1999ж. - 85,7млрд.теңге,яғни екi жылды қосып айтсақ
107,8млрд.теңге.Ал қысқа мерзiмдi несиелердiң үлесi төмендеп 1999ж.-59%
болса,орта және ұзақ мерзiмдi несиелердiң үлесi 41% өстi. 2000 жылдың 1
наурызына бұл сандар былай өзгерiп отыр: несиелiк салымдар 95,1млрд.теңгеге
дейiн өстi, олардың iшiнде қысқа мерзiмдi несиелер - 56,1%, яғни орта
мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелеу қарқыны күшейе түскенiн байқай
аламыз.1
Банктердiң несиелiк потенциялының динамикасы құрылымдық жағынан ғана
емес, сонымен бiрге өсiм қарқынына байланысты да өзгерiс байқалды.Егер
1996ж. банктер 68,9млрд.теңге мөлшерiнде несие берсе (солардың iшiнде ұзақ
мерзiмдi несиелер-1,5% немесе 1 млрд.теңгеге жуық),ал 1999ж. несиелердiң
жалпы көлемi 26,2млрд.теңгеге өстi (38%),оның iшiнде ұзақ мерзiмдi несиелер
44 есе өстi. Ұзақ мерзiмдi несиелердiң үлесi ауыл шаруашылығы мен құрылыс
саласында көбiрек, ал қысқа мерзiмдi несиелер- сауда саласында. 1999ж.
өзiнде айналым қаражаттары мен негiзгi қорды толтыруға берiлген несиенiң
жалпы көлемiнен 69 % жiберiлдi (1 кесте)
1 кесте
Коммерциялық банктердiң экономика салалары
бойынша берген несиелерi,млн.тг*
Экономика 01.01.1998 ж. 01.01.2000 ж.
салалары Млн.тг. Үлесi % Млн.тг. Үлесi %
Өнеркәсiп 16815 34,9 21748 25,3
Ауыл шаруашылығы 2722 5,6 9042 10,5
Құрылыс 2614 5,4 1960 2,4
Көлiк 1007 2,1 4689 5,5
Байланыс 92 0,2 1390 1,6
Сауда 569 11,8 22159 25,9
Басқалары 19300 40,0 24721 28,8
Барлығы: 48244 100 85709 100
1. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен Банки Казахстана
№ 8,2000 г.
*Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi мәлiметтерiнен
Несиелiк операциялардың көптеген түрлерiн атап көрсетуге болады. Олар
төмендегi белгiлерiне қатысты топтарға бөлiнедi: несие алушыға байланысты;
қамтамасыз етiлу әдiсiне қарай; несиелеу мерзiмiне қатысты; несиелеу
объектiсiне; ашылатын шот түрiне; қаражаттарды беру тәртiбiне; несиенi
қайтару тәсiлiне; өсiмақы есептеу және төлеу тәртiбiне; тәуекел дәрежесiне;
т.б. байланысты.
Сонымен несиелiк операцияларды жiктеудiң әр бiр белгiсiне тоқталып
кетейiк:
Несиелеу объектiсiне (қолдану бағытына) қарай бiздiң елiмiзде
несиелердi: 1) мақсатты яғни өндiрiс процесiн қамтамасыз ету үшiн
материалды құндылықтарды сатып алуға жұмсалатын несиелер, сауда -делдалдық
операцияларды жүзеге асыру үшiн алынатын несиелер,құрылыс пен тұрғын үй
сатып алуға алынған несиелер, айналым құралдарын құрауға алынған несиелер,
т.б; 2) нақты мақсаты жоқ,яғни уақытша қажеттiлiктердi қанағаттандыруға
алынған қаражаттар.
Дамыған елдер мен Ресей тәжiрибесi көрсеткендей нарық қатынастарының
дами түсуiне байланысты несиелiк салымдар құрылымында жаңа несиелеу
объектiлерiнiң пайда болуымен айтарлықтай өзгерiстер енуi мүмкiн. Ал бұл өз
кезегiнде әрi коммерциялық банктердiң ұйымдық құрылымына, әрi жалпы банк
жүйесiне әсерiн тигiзедi.
Несиелiк мәмленiң субъектiлерiне қатысты несиелер төмендегiдей
бөлiнедi:
а) кредиторға байланысты:
- бактiк ссудалар, яғни жекелеген банкпен немесе банктiк консорциумдармен,
бiрлестiктермен берiлетiн ссудалар. Мұндай ссудаларды консорциалды
несиелер деп те атайды;
- банктiк емес несиелiк ұйымдармен берiлетiн ссудалар, яғни ломбардтар,
несиелiк коперативтер, құрылыс қоғамдары, зейнетақы қорлары, т.б. беретiн
несиелер.
- жеке ссудалар,яғни мұндай несиелер жеке тұлғаларға берiледi.
- кәсiпорындар мен ұйымдар беретiн ссудалар (сауда ұйымдарының халыққа
беретiн төлемi кейiнге қалдырылған несиелер,т.с.с);
б) несие алушыға байланысты:
- заңды тұлғаларға берiлетiн несиелер;
- жеке тұлғаларға берiлетiн несиелер;
Салалық белгiсiне қарай несиелер өндiрiс саласына, ауыл
шаруашылық,сауда,көлiк,байланыс,т.с .с. салаларына бөлiнген несие болып
жiктелiнедi.
Несиелеу мерзiмiне байланысты:
- қысқа мерзiмдi несиелер (1 күн - 1 жыл)
- орта мерзiмдi несиелер (1 жыл - 3-5 жыл)
- ұзақ мерзiмдi несиелер (3-5 жылдан жоғары)
Бүгiнгi таңда республикамыздағы экономикалық жағдайдың
тұрақсыздығына байланысты несиелердiң мерзiмiне қарай жiктелiнуi шартты
сипатта ғана. Банктер несие берген кезде оларды қысқа мерзiмдi (1ж.дейiн)
және ұзақ мерзiмдi (1 жылдан жоғары)етiп бөледi.Қысқа мерзiмдi белгiлi бiр
мерзiмге дейiн (1ж.аралығында берiлген) және талап еткенге дейiнгi,яғни бұл
несие түрiнiң нақты қайтару уақыты белгiленбеген және банк оны қайтаруды
кез-келген уақытта талап етуi мүмкiн.Әрине қысқа мерзiмдi несиенiң бұл
түрiн алған несие алушы салыстырмалы өтiмдiлiгi өте жоғары тұлға,әрi оның
активтерi тез арада қолма-қол ақшаға айналдырылуы мүмкiн.
Ашылатын ссудалық шотына қатынасты несиелер ссудалық
шоттардан берiлетiн және арнайы ссудалық шоттрадан,яғни банк алдындағы
клиенттiң жалпы берешегiнiң мөлшерiн ескеретiн,берiлетiн болып бөлiнедi.
Қамтамасыз етiлуiне байланысты ссудалар бланктiк (қамтамасыз
етiлмеген) және қамтамасыз етiлген(кепiл,кепiлдiк, кепiлдеме, сақтандыру
полистерi).Банктiң қамтамасыз етiлген несиелердi таңдаудың негiзгi себебi-
бұл несие алушының несиенi уақтылы және толық мөлшерде өтей алмау
салдарынан шығынға ұшырау тәуекелдiлiгiнен өзiн сақтап қалу. Кепiл несиенiң
өтелуiн қамтамасыз етпесе де, тәуекелдiлiк деңгейiн төмендетедi.
Өтелу кестесiне қарай ссудалар бiр жолғы төлеммен өтелетiн және
төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар болып жiктелiнедi. Бiр жолғы төлеммен
өтелетiн несиелердiң ерекшелiгi сонда, олар бойынша қарыздың негiзгi сомасы
мен өсiмақы сомасы бiр-ақ төлеммен өтеледi.
Ал төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар төменде көрсетiлген
әдiстермен өтелiнедi: 1)ай сайын,тоқсан сайын, жылда бiр рет,т.с.с. бiрдей
төлемдермен өтелiнетiн қарыздар; 2) ай сайын, тоқсан сайын, жылына бiр рет,
т.с.с. бiрдей емес төлемдермен өтелiнетiн қарыз;
Төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудаларды берген кезде шарттың өз күшiн
сақтау мерзiмi аралығында қарыз сомасы бөлшек-бөлшекпен өтелiнiп
отырады.Бұл қарызды өтеу тәртiбi әрi несие алушы,әрi несие берушi үшiн
ыңғайлы.Банктiң несиелiк ресурстары босап, несие айналымы арта түседi, бұл
өз кезегiнде банк өтемдiлiгiн көтередi.
Сонымен бiрге ссудалар жеңiлдiктерi бар өтелу кезеңi мен
жеңiлдiктерi жоқ өтелу кезеңдерi болып бөлiнедi.
Өсiмақы төлеу әдiсiне байланысты ссудаларды келесiдей жiктейдi:
ссуданы берген мезгiлде өсiмақы мөлшерiн алып қалу; несиенiң өтелуi кезiнде
төленетiн өсiмақыны ссудалар және өсiмақысы бiрдей бөлiктермен ай
сайын,тоқсан сайын немесе жарты жылда бiр рет төленiп отыратын ссудалар.
Сонымен бiрге аннунитеттi төлемдi ссудалар, яғни қарыздың негiзгi
бөлiгi мен өсiмақы мөлшерi бiр-ақ төлеммен өтелiнетiн ссудалар,туралы да
ұғым бар.
Қаражаттардың айналымдылық сипатына байланысты ссудалар келесi
түрлерге бөлiнедi;
а) маусымды және маусымды емес ,
б) револьвердi, ролловердi. Револьвердi несиелердiң қатарына несиелiк
картолар немесе овердрафт, контокорренттi несие,т.б.формасында
берiлетiн несиелер жатады.
Мысалы, АҚШ-та тұтынушылық несиелер үш топқа бөлiнген: төлемi
кейiнгiге қалдырылған ссудалар, револьвердi және бiр жолғы төлемдi
ссудалар.
Төлемi кейiнгiге қалдырылған несиелер бойынша негiзгi қарыз сомасы
мен өсiмақы мөлшерi белгiлi бiр уақыт аралығында тең бөлiктермен төленiп
отырады. Бұл несиенiң түрi көп жағдайда тауарды сатып алуға немесе
т.б.шығындарды жабуға берiледi. Несиелiк карточкалар мен овердрафт
формасындағы несиелердi де бұл несиенiң түрiне жатқызуға болады, себебi бұл
несие формаларында берiлген ссудалар бойынша төлемдер ай сайын жүрiп
отырады.
Төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудаларды өтеу мерзiмi АҚШ-та 2-5 жыл
аралығында жатыр. Бұл несиенiң түрi негiзiнен шағын сомада берiледi,бiрақ
несиелеу объектiсiне бағасы 100 мың.долл.асатын автомобильдер де,
самолеттер де, яхталар да,т.с.с. жатуы мүмкiн1
Револьвердi ссудаға қарағанда төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар
қамтамасыз етiлген несиелер қатарына жатады. Сонымен қатар төлемi кейiнгiге
қалдырылған несиелер банктiк ссуданың тiкелей немесе жанама несиелеу
формасында берiлуi мүмкiн. Тiкелей несиелеу кезiнде банк пен несие алушы
арасында несиелiк шарт жасалынады. Ал жанама несиелеу тұсында банк пен
клиенттiң арасындағы несиелiк қатынастарда делдалдық болуы шарт. Делдал
ретiнде көбiнесе бөлшек суда саласының кәсiпорындары қатысады. Несиелiк
шарт бұл жағдайда клиентпен банктен кейiн ссуда алатын дүкен арасында
жасалады. Қазiргi кездегi американдықтар автомобиль сатып алуға берiлетiн
ссудалық қарыздардың 60 % жанама несиелеу формасында болып отырғандығы
несиенiң бұл формасының дамыған елдер экономикасында кең тарағандығының
куәсi2
1 Романюк Д.В. Моделирование кредитно-депозитной политики
банка.Дис.к.э.н.Алматы
1998г. с 83
2 Романюк Д.В. Моделирование кредитно-депозитной политики банка.Дис
к.э.н.Алматы
1998г. с 84
Бiздiң елiмiзде несиенiң бұл формасы дами қойған жоқ. Бiрақ
халықты сауда ұйымдары арқылы несиелеу соңғы жылдары өрiс алып отыр.
Сатып алушылардың жоғары бағалы тауарларды (автомобильдер,
тозаңғыштар, кiр жуу машиналары,компьютерлер және т.б. ұзақ мерзiм
пайдаланылатын заттар) төлемiн кейiнге қалдырып сатып алған жағдайлары жиi-
жиi бұқара ақпарат құралдарынан жарияланып жүр.
Тiкелей және жанама банктiк несиелердiң өзiндiк артықшылықтары мен
кемшiлiктерi бар. Тiкелей несиелеудiң жанама формасына қарағанда
артықшылықтарына тоқталатын болсақ-бұл несиелiк процесстi ұйымдастыру
ыңғайлылығы, ал бұл өз кезегiнде несиелеу объектiсiн нақты бағалауға,
берiлген несиенiң көзделген мақсатқа жұмсалды ма, жоқ па, несиенiң уақтылы
қайтарымдылығын қамтамасыз ететiн бақылауды ұйымдастыруға мүмкiндiк
бередi. Мiне осының бәрi банк пен клиент арасындағы несиелiк қатынастарды
дұрыс ұйымдастыруға өз әсерiн тигiзедi. Ал банк позициясы тұрғысынан
тiкелей несиелеудiң кемшiлiктерiн атап айтсақ-тiкелей несиелуе формасы
екiншiсiне қарағанда жоғары тәуекел деңгейiне ие болып отыр. Себебi бiздiң
елiмiздегi несиелеу тәжiрибесi кейбiр қиыншылықтарға соқ болып отыр.
а) ссуданы берер алдында клиенттiң несие қабiлеттiлiгiне терең талдауды әр
бiр банк жасай бермейдi;
б) клиенттiң несие қабiлеттiлiгiне талдау жасау әдiстемелiк негiздерi
тәжiрибенiң талаптарына сай келе бермейдi;
в) несиенiң қайтарымдылығын қамтамасыз етуге берiлген кепiл көп жағдайларда
нақты бағасынан әлдеқайда жоғары бағамен есепке алынады.
Екiншi жағынан, елiмiздегi макроэкономикалық жағдай
(экономикалық,әлеуметтiк тұрақсыздық,инфляция деңгейiнiң қарқындары, саяси
жағдайдың шиеленiсуi,т.с.с.) да несиелiк процесстiң ұйымдастырылуына керi
ықпалын тигiзедi.
Жанама несиелеуге келетiн болса,несиелеудiң бұл түрi банктерге
несиелiк, проценттiк, валюталық, нарықтық,т.б.тәуекел түрлерiнiң деңгейiн
қысқартуға мүмкiндiк бередi,себебi,мысалы,заңды тұлғаларға(яғни сауда
ұйымдарына, кәсiпорындарына, фирмаларына, үйлерiне,т.б)берiлетiн несиелер
несие алушының (заңды тұлғаның) несие қабiлеттiлiгiн нақты анықтауға,
несиенiң толық және уақытында өтелiнетiнi туралы мүмкiндiктердi, сонымен
қатар несиенiң өтелу процессiн толық бақылап отыруға жол ашады. Клиент
тарапынан да бiрқатар артықшылықтар бар:
а) оның несиеге деген қажеттiлiгi туа салып қанағаттандырылады (ол сауда
ұйымынан ұзақ мерзiм пайдаланылатын затты несиелiк карточкалар арқылы сатып
алу мүмкiндiгiне ие);
б) несие сұрап банкке баруға қажеттiлiк жоқ және т.с.с.
Жоғарыда көрсетiлген несиелiк операциялардың жiктемесi тек
теоретикалық жағынан жүргiзiлiп отыр,себебi қазақстандық банктiк тәжiрибеде
несиенiң "таза күйiндегi" түрiн бөлiп айту қиын. Айта кететiн жайт берiлген
несиелiк операциялардың жiктемесi несиенiң көптүрлiлiгiн көрсетiп отыр,
бiрақ жiктеменiң толық белгiлерiн немесе критерийлерiн көрсетiп отырған
жоқ. Сол себептi бұл жiктеменi басқа да туындайтын белгiлерге байланысты
ары қарай жалғастыра беруге болады.
2. Коммерциялық банктердiң пайдасын құруда несиелiк
операциялардың алатын орны және
Несиелiк операциялар банк қызметiнде табысты ең көп әкелетiн бап.
Бұл операциялар-банк пайдасының қайнар көзi.Активтi операциялар құрамының
80% несиелiк операцияларға шақ болып отыр. Бұл көз арқылы резервтi қорға
және банк акционерлерiне төленетiн дивиденттердi төлеуге кететiн пайданың
негiзгi бөлiгi құралады.
"Банк Туран Алем" ААҚ банк балансының мәлiметтерiн пайдаланып
несиелiк операциялардың мәнi мен табыстылығын қарастырайық (2 кесте)
2 кесте
"Банк Туран Алем" ААҚ-ның активтер құрылымы
1998 - 2000ж.ж. аралығында*
Рс Активтер 01.01.99 01.01.2000 01.03.2001 Ауытқ
у
2000
99
Мың. тг.% Мың. Тг.% Мың. тг.% +-(%
)
1. Қолма-қол ақша 1159210 6,12438344 5,2 4512101 4,8 -0,4
2. Ұлттық банктегi1767321 9,33047930 6,5 2779369 3 -3,5
корршоттар
3. Басқа 1653300 8,71828758 3,9 1132132 1,2 -2,7
банктердегi
корршоттар
4. Орналастырылған779141 4,11594302 3,4 2054175 2,2 -1,2
банкаралық
қаражаттар
5. МБҚ 399072 2,11922540 4,1 7644598 8,2 4,1
6. Басқа да бағалы171031 0,9562695 1,2 1381614 1,5 0,3
қағаздар
7. Несиелер 1104100458,3258940569,5 6628361970,7 1,2
1
8. Негiзгi 1653300 8,71594302 3,4 2319680 2,5 -0,9
құралдар мен
материалды емес
салымдар
9. Басқа активтер 380070 2 1312954 2,8 5625434 6 3,2
Барлық 1900344910046891230100 93732722100 ----
активтер:
* "Банк Тұран Әлем"ААҚ банкiсiнiң 1998-2000 жж. қаржылық есептерi
Берiлген кестеге қарап банктiң банктiк қызметтер нарығында ақша
қаражаттарын пайдаланудың барлық әдiстерiн қолданады. Банк активтерiнiң
құрылымы да жылдан жылға өзгерiп отырады.
Көрiп отырғанымыздай Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiндегi
орналастырылған ақша қаражаттары 1998 жылдан 2001 жылға дейiн сәйкесiнше
9,3%-тен 3%-ке дейiн кемiдi,себебi ҚР Ұлттық банкiндегi шоттар "тым-
тырыс",яғни табыс әкелмейтiн, болып саналады.
Негiзiнен бұл бап ҚР Ұлттық банкiндегi мiндеттi резервтер мен ұлттық
жзәне шетел валютасындағы қолма-қол ақшалар есебiнен құрылады.
Сонымен қатар бұл аралықта басқа банктермен несиелiк ұйымдарда
орналастырылған ақшалай қаражаттардың үлесiнiң кему қарқыны байқалып отыр,
егер 1998 жылы бұл көрсеткiш-8,7% тең болса, 2001жылы - 1,2% тең болып
отыр.Бұл бапта басқа коммерциялық банктердегi корреспонденттiк шоттарда
орналасқан қолма-қолсыз ақша қаражаттары есептеледi. Корреспонденттiк
шоттардағы қаражаттар табыс әкелмейдi деуге де болады сол себептен олардың
мөлшерi 1998 жылға қарағанда 2000 жылы төмендедi де, қазiргi уақытта
(банктiң өз есеп айырысулары мен клиенттердiң операциялары бойынша есеп
айырысуларын жүзеге асыруға қажеттi) ең төменгi деңгейiне дейiн жеткiзiлдi.
Кесте мәлiметтерiне сүйенсек банк өз қызметiнде ақша қаражаттарын
ақцияларға, пай және басқа да мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бағалы
қағаздарға орналастыруды жақтап отыр. Мысалы: 1998 жылы банктiң мемлекеттiк
бағалы қағаздарға орналастырған қаражаттар көлемi 2,1% , ал мемлекеттiк
емес бағалы қағаздар - 0,9% болса, бұл сандар 2000 жылы сәйкесiнше - 8,2 %
және 1,5 % болып отыр.
Түрлi субъектiлерге берiлген несиелер мөлшерiн сипаттайтын баланстың
бабына келiп тоқтайық. Несиелеу нарығы банк қызметтерi нарығының тәуекелi
ең жоғары және әр түрлi факторларға сезiмтал сегментi болып табылады.
Несиелеу нарығына әсер ететiн факторларыдың бiрiне ҚР Ұлттық банкiнiң қайта
қаржыландыру ставкасының өзгеруi жатады. Бұл ставка деңгейiнiң өсуi
байқалған кезде несиелер бағасының көтерiлуi себебiнен несиелеу
көлемдерiнiң төмендеуi байқалуы керек. Бiрақ "Банк Туран Алем" ААҚ қайта
қаржыландыру ставкасының позициясына қарамастан несие түрiнде берiлген
қаражаттар үлесiн үздiксiз өсiрiп отыр. Бұл жағдайды төмендегiдей
сипаттауға болады: ақшаға деген "бағаға" қарамастан, оған деген сұраныс
әрқашан ұсыныстан артып кетедi. Қалалық және облыстық әкiмшiлiктердiң
зейнетақы, еңбек ақы, стипендия төлеуге жеке қаражаттары жоқ, сондықтан бұл
мәселелер банктен несие алу арқылы шешiледi.
"Банк Туран Алем" ААҚ-ның активтер құрылымын талдау негiзiнде оның
қаржылық қызметiнiң баланс баптары бойынша өсiп отырғанын байқаймыз.
3 кестеде "Туран Алем" банкiнiң активтерi өтiмдiлiгi бойынша
бөлiнген
3 кесте
Банк активтерiнiң өтiмдiлiк бойынша жiктелуi*
01.03.2001 %
мың.теңге
1.Жоғары өтiмдi активтер:
Қолма - қол ақшалар 4512101 4,8
Ұлттық банктегi корршот 2779369 3
Басқа банктердегi корршоттар 1132132 1,2
Орнастырылған банкаралық 2054175 2,2
қаражаттар
Барлығы: 10477777 11,1
2.Өтiмдi активтер:
МБҚ 7644598 8,2
Басқа да бағалы қағаздар 1381614 1,5
Несиелер 66283619 70,7
Барлығы: 75309831 80,4
3.Өтiмдiлiгi төмен активтер
Негiзгi құралдар мен материалды 23196810 2,5
емес салымдар
Басқа активтер 5625434 6
Барлығы: 7945114 8,5
Активтердiң жалпы сомасы 93732722 100%
* "Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнiң 1998-2000 жж.қаржылық есебi
Көрiп отырғанымыздай банктегi жоғары өтiмдi активтердiң үлесi онша
үлкен емес-11,2 % немесе10477777мың теңге, бiрақ өтiмдi активтердiң үлесi
арқылы - 80,4 % толықтырылады,оның iшiнде зор бөлiктi банк кассасындағы
қолма-қол ақшалар алып отыр-43,1%(жоғары өтiмдi активтер сомасына
салыстырғанда), содан кейiн 26,5%-Ұлттық банктегi орналастырылған
қаражаттар алып отыр, өтiмдiлiгi төмен активтер үлесi-8,5% құрап отыр.
Жоғары өтiмдi активтер үлесi онша үлкен болмағандықтан, өз активтерiн
орналастыру барысында банкке активтердiң табыстылық деңгейiне көп назар
аударуы қажет. 4-кестеде банк активтерiнiң табыстылық деңгейi бойынша
бөлiнуi берiлген.
4 - кесте
Банк активтерiнiң табыстылығы*
01.03.2001 ж. %
мың.теңге
Табыстылығы жоғары активтер:
Несиелер 66283619 70,,7
қолама-қол ақшалар 4512101 4,8
МБҚ 7644598 8,2
Барлығы: 78440318 83,7
Табыстылығы төмен активтер:
Ұлттық банктегi корршоттар 2779369 3
Басқа банктердегi корршоттар 1132132 1,2
Мемлекеттiк емес бағалы қағаздар 1381614 1,5
Негiзгi құралдар мен материалды емес
активтер 2319680 2,5
Орналастырылған банкаралық қаражаттар
Басқа активтер 2054175 2,2
Барлығы: 5625434 6
15292404 16,4
Активтердiң жалпы сомасы: 93732722 100
4- кестеге сәйкес "Банк Туран Алем" ААҚ-ның жоғары табыс әкелетiн
активтерiне бiрiншiден несиелер жатады, олар жалпы активтердiң
*"Банк Тұран Әлем"ААҚ бакiсiнiң 1998-2000 жж. қаржылық есебi
сомасының 70,7% құрап отыр. 2-кесте сәйкес банк бұл актив түрiне 1999 жылы
32589405 мың.теңге орналастырса, ал 2000 жылы бұл сан 66283619 мың теңгеге
дейiн өсiрiлдi. Банк жоғары табысқа қол жеткiзу мақсатында активтi
операциялардың бұл түрiн қолдануға шешiм қабылдады деп қорытындылауға
болады.
Шынында қай банктiң болмасын пайдасынның жартысынан көп бөлiгiн
несиелер бойынша алынған проценттер құрап отыр. Бұған көз жеткiзу үшiн
Қазақстна Республикасының жетекшi үш банктерiнiң табысының құрылымын
зерттеп көрейiк (қосымша-А).
Қарап отырсаңыз 01.03.2001 күнгi мәлiметтер бойынша "Казкоммерцбанк"
ААҚ банкiсiнiң несиелер бойынша алынған проценттерiнiң сомасы 1908317 мың
теңге болып отыр, "Қазақстан халық жинақ банкi" ААҚ банкiнiң несиелiк
табысы - 1247821 мың теңге, ал "Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнде - 1821005
мың теңгеге, яғни проценттiк табысының сәйкесiнше 84,6%, 79,2% және 91,2%
құрап отыр. Ал, әр банктiң жалпы табысымен салыстырсақ "Казкоммерцбанк" ААҚ
банкiсiнде - 47,24 % немесе 1908317 мың теңге, "Қазақстан халық жинақ"
банкiнде - 42,68 % немесе 1247821 мың теңге, ал "Банк Тұран Әлем" ААҚ
банкiнде - 46,27 % немесе 1821005 мың теңге құрап отыр. Көрiп
отырғанымыздай кез - келген шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң қызметiнiң
негiзгi мақсаты пайда табу болып табылады, сол себептен субъектiлер өз
қаражаттарын оларға табысты ең көп әкелетiн қызмет түрiне орналастыруды
қалайды. Жоғарыда келтiрiлген мәлiметтерге сүйенiп банктердiң табысты көп
әкелетiн қызметiнiң түрi несиелеумен байланысты екендiгiне көз жеткiздiк.
Сондықтан банктер белгiленген шектеулердi ескере отырып қаражаттарын осы
қызмет түрiмен байланыстырады. Несиелеу қызметiн атқару барысында банктер
пруденциялдық нормативтерде бекiтiлген мәлiметтердi, Ұлттық банктiң берген
шектеулерiн, сонымен қатар басқа да банктердiң бәсекелестiгiн есте сақтай
отырып өзгермелi экономика жағдайына икемдi несиелiк саясат жүргiзiп отыр.
1.3 Коммерциялық банктiң несиелiк портфелiн
басқару сипаты және несиелiк портфельдi басқарудың шетелдiк
тәжiрибесiн оқып үйрену
Коммерциялық банктердiң несиелiк портфелi несиелердiң түрлерiне
байланысты жiктелiнедi. Несиелiк портфель несиелердiң мерзiмiне, мақсатына,
валютасына, т.б. негiзделiп жiктелiнуi мүмкiн. Банктердiң несиелiк
портфелiн түрлi түрлi вариацияда жiктеуге болады, тек жiктеудiң принципiн
таңдасаң болғаны.
Коммерциялық банктерде несиелiк портфелдi жiктеу несиелiк тәуекелдiң
түрлi факторларына немесе одан қоршану әдiстерiне баййланысты несиелер
критерилерiне негiзделiп жүргiзiледi.
Несиелiк тәуекел дегенiмiз қарыз алушының алған несиенi және несие
бойынша өсiмақы сомасын өтей алмау нәтижесiнде банктiң өз пайдасынан, тiптi
акционерлiк капиталының бiр бөлiгiн жоғалту ықтималдылығы.
Несиелiк тәуекел экзогендi факторларға (яғни экономикалық ортаның,
конюнктораның жағдайына байланысты "сыртқы" факторлар ) және эндогендi
фактгорларға (яғни банктiң өзiнiң қателi iс әрекеттерәнәң нәтижесiнде пайда
болатын "iшкi" факторлар) тәуелдi. Экзогендi факторларды бақылау мен реттеу
мүмкiншiлiгi өте шектеулi, бiрақ банк өзiнiң уақтылы iс әрекеттерiмен
олардың әсерiн жұмсартып iрi шығындарға ұрынуды алдын алу мүмкiн. Несиелiк
тәуекелдi басқарудың негiзгi шаралары банктiң iшкi саясатына жатқызылады.
Бұл шараларға жататындар:
- банктiң несие және инвестициялық портфелiн диверсификациялау;
- қарыз алушының несие қабiлеттiлiгiн алдын ала талдау;
- берiлетiн несиелердiң құнын бағалау мен бұрын берiлген несиелердiң
қайтарылуын үздiксiз бақылау;
Банктiң несиелiк портфелiн диверсификациялау нәтижесiнде банктiк
тәуекелдер деңгейiн, оның iшiнде несиелiк қызметпен байланысты тәуелдер
деңгейi жоғары экономика секторларын анықтау орын алады.
Жалпы банктердiң несиелiк портфельдi басқару оны жiктеуден басталады.
Ссудалар сапасын бағалау критерийлерiне; ссуданың берiлуi мақсаты, несие
түрi, ссуданың мөлшерi, оның мерзiмi, қарызды өтеу кестесi, тәуекелдi
бағалаудың толықтылғы, қарыз алушының қай салада қызмет көрсететiндiгi,
қарыз алушымен өзара қарымқатынастар, ол туралы ақпарат, несиенiң бағасы,
несиенiң қайтарымдығын қамтамасыз ететiн кепiлдiң түрi, ақша ағымының
мөлшерi жатады.
Ссуданың сапасы номерлi және балдық әдiс арқылы бағаланады.
Номерлi жүйе бойынша ссудалардын әрбiр рейтингiсiне тандалған
критерийлерiне сәйкес бiрқатар белгiлер берiледi .
Мысалы, реитйнг 1 деген баға - төлемдерiн өз уақытында төлеп отыратын,
несиенi қайтарады деген берiк сенiмi бар, қаржылық жағыдайы тұрақты қарыз
алушылар алған несиелерге берiледi, алреитйнг 5-банкрот болып жарияланған,
балансы өтiмдi емес, 180 күннен астам мерзiмi өтiп кеткен берешегi бар
қарыз алушыларға немесе несиенi қаитарады деген сенiмi жоқ, күмәнсiз, анық
мәлiменттер жоқ клиенттерге берiлген ссудалар.
Ссудалардың сапасын анықтаудың баллдық жүиесi бойынша әрбiр
критерийге түрлi параметрлер және сол параметiрге сәйкес келетiн балл
берiледi. Таңдалған критерийлер мен әдiстер негiзiнде ссудалар бес топқа
бөлiнедi. Топтың әрқаисына банк тәуекел процентiн бекiтедi, бұл өз
кезегiнде жалпы несиелiк тәуекел мөлшерiн немесе ссудалар боиынша мүмкiн
болатын шығындарды жабуға арналған жеткiлiктi резерв (провизия) мөлшерiн
анықтауға мүмкiмдiк бередi.
Жалпы несиелiк портфельдiң сапалы бағалануы құрылымдық талдау мен
қаржылық коэффиценттер жүйесi негiзiнде жүргiзiледi.Қаржылық коэффицентер
жүиесi несиелiк тәуекелдiн орташа шамасын (несие боиынша қүрылған провизия
немесе резервтiң несиелiк портфель мөлшерiне қатынасы),тәуекелден сақтану
деңгеиiн (несие бойынша құрылған провизияның меншiк капиталы сомасына
қатынасы ) , құрылған резервтiң жеткiлiктiгiн, несиелiк портфельдiн
табыстылығы мен оны басқарудың сапасын көрсетедi. Несиелiк портфелдiң
сапасы бойынша классификацияны "Екiншi деңгейдегi банктердiң несиелiк
портфелiнiң классификациясы мен несиелiк қызметiнен шеккен шығындарды
жабуға арналған резервтердi (провизияларды) құру тәртiбi туралы" ережесiне
сәйкес ұлттық банк берiп отыр:
Стандартты несиелер - өтеу мерзiмi әлi жетпеген, сапасы күдiк
туғыздырмайтын несиелер;
Субстандартты несиелер - неисенiң қайтарылыуы 30 күнде кiдiрiп қалумен
байланысты шамалы тәуекелi бар, бiр рет пролонгацияланған неиселер.
Қанағаттандырарсыз несиелер - қарызды мерзiмi өтiп кеткен ссудалар шотына
шығарған күннен бастап есептегенде мерзiмiн өткiзiп алу ұзақтығы 30-60 күн
аралығында болатын, бiр пролонгацияланған несиелер.
Күдiктi несиелер - қарызды мерзiмi өтiп кеткен ссудалар шотына шығарған
күннен бастап есептегенде мерзiмiн өткiзiп алу ұзақтығы 60-90 күн
аралығында болатын несиелер.
Үмiтсiз немесе шығынды несиелер - мерзiмiн өткiзiп алу кезеңi 90 күннен
асып кеткен несиелер. Қарызды мерзiмi өтiп кеткен ссудалар шотына шығарған
күннен есептегенде 90 күн өткеннен кейiн несие бойынша өсiмақы есептер
тоқтатылады. Несие бойынша өсiмақы есептеудi тоқтату дегенiмiз банк
балансында есептелген өсiмақы мөлшерiн өсiрудi тоқтату, яғни есептелмеген
өсiмақы есебi ендi баланстан тыс шоттарда жүргiзiледi.
Банкпен берiлген несиелер бойынша мiндеттi түрде провизиялар (резервтер)
құрылуы керек . Төмендегi кестеге қарайық;
№ Несилер Провизияның
мөлшерi %
1 Стандартты несиелер
2 Субстандартты несиелер 5-10%
3 Қанағаттандырарсыз несиелер 20-25%
4 Күдiктi несиелер 50%
5 Шығынды немесе үмiтсiз несиелер 100%
Шетелдiк тәжiрибеде де активтi операциялардың маңызды бағыты болып несиелеу
саналады ол несиелiк портфель банктiң барлық активтерiнiң жаратысына
дейiнгi мөлшерiн алып отыр. Несиелеу процесi барысында қарыз алушылардың өз
мiндеттемелерiн орындамауы салдарынан пайда болтын банктердiн қаржылық
шығындар шегу қаупi туады. Сондықтаң қандай да болмасын несиелiк саясатты
жүргiзу кезiнде де несиелер бойынша шығындар бола бередi .Банктiң несиелiк
портфелiндегi проблемдi несиелер үлесiнiң өсiп кетуi оның беделiн түсiруi
мүмкiн, ал бұл өз кезегiнде банктiң несиелiк ресурстар нарығында алатын
орнына әсер етуi мүмкiн .
Банк қызметiнiң көптеген тiуекелдерге душар болуына қарамастан
банктер сенiмдiлiк пен қауiпсiздiктiң көзi болуы керек. Менiң ойымша АҚШ,
Германия және Англиядағы несеилiк портфельдi басқару тәжiрибесi өте қызықры
болып отыр. Бұл елдердiң банктерi өз активтерiнiң сапасын несиелiк
портфельдi секьюритизациялау негiзiнде көтередi. Бұл аспектiде
өтiмдiлiктүсiнiгi үлкен рол атқарады . Өтiмдiлiкке түрлi факторлар әсер
етедi: несеилеу саласында дұрыс емес қабылданған шешiмдер, проценттiк
ставкалардың күрт өзгерiп кетуi немесе жалпы экономикадағы өзгерiстер . Кез-
келген банктiк операция өтiмдiлiкке әсер етедi , бiрақ банктiң өтiмдiлiгiн
анықтайтын факторлар оның бақылау шегiнiң ар жағында жатыр.
Өтiмдiлiк саясаты өтiмдiлiк - табыстылық дилеммасын шешумен
байланысты. Сондықтан банк алдында берiлген шектеулердi ескере отырп өз
табысын максимизациялау. Бiрақ берiлген шектеулердi ескерiп жұмыс iстеу
барысында да банк басшылығы өтiмдiлiк мәселесiн қашан және қандай масштабта
пайда болатыны туралы нақты анық жауап бере алмайды. Ал өтiмдiлiк мәселесi
пайда болған жағдайда алдын ала дайындалған шараларды - резервтердi,
активтер мен пассивтердiң ерекше құрылымын немесе белгiленген операцияларды
қолдануға ғана болады.
Шетел тәжiрибесiнде өтiмдiлiктi басқарудың бiрнеше әдiсi
қалыптасқан. Бұл әдiстердiң бiреуiне секьюритизациялау әдiсi, яғни банк
активтерiн бағалы қағаздарға айналдыру жатады. Активтердi секьюритизациялау
кезiнде несиелiк ресурстарды несиелiк шартқа отыру негiззiнде ғана
орналастыру емес сонымен қатар қысқа мерзiмдi несиелеу кезiнде векселдерi,
ұзақ мерзiмдi несиелеу кезiнде облегацияларлды қолдану арқылы да
орналастыруға болады. Секьюритизациялауға ұқсастағы бiр альтернативтi жол -
қайта сату құқығын пайдалану. Соныме, секьюритизация несиелердi бағалы
қағаздарға айналдырып, оны үшiншi бiр тұлғаларға өткiзу дегендi бiлдiредi.
Белгiлi бiр жағдайлар туғанда, мысалы банкпен несиелiк ресурстар
лимитiн пайдаланып қою, немесе несиелiк портфель құрылымының өзгерiп кетуi
жағдайында, мәселенi шешудiң бiр жолы секьюритизация әдiсi болып табылады.
Бұл әдiс сонымен қатар қарыз алушыны несиенi беру шарттары
қанағаттандырмаса немесе ол несие бойынша негiзгi қарыз сомасын өтеуге
жағдайы болмаған кезде қолдануы мүмкiн.
Қарыз алушы кейiн несиенi өтеу үшiн қолданылатын мемлекеттiк емес
облегацияларды шығарады. Бұл операция нәтижесiнде банктiң несиелiк
портфелiнiң құрамында несиелiк мiндеттеменiң орнында қарыз алушының
мемлекеттiк емес облигациялары пайда болады. Бұл облигациялар қажет болған
жағдайда банкпен екiншiлiк нарықта өткiзiлуi мүмкiн. (1-сурет а) және б)).
Қарыз алушының мемлекеттiк емес облигацияларын несиелiк портфельдiң
құрамына алып оны бiрден секьюритизациялауға болады.
(2-сурет). Бұл жағдайда да бағалы қағаздар банкпен екiншiлiк нарықта
өткiзiлуi мүмкiн.
1 сурет
б) Банк А Қарыз алушы В
актив пассив актив пассив
2- сурет
Несиелiк ресурстар жеткiлiксiз болған жағдайда банк андеррайтер
ролiн атқаруы мүмкiн, яғни нарықтағы үшiншi бiр тұлғаларға қарыз алушының
мемлекеттiк емес облигацияларының белгiлi бiр мөлшерiн өткiзiп, ал қалғанын
өз несиелiк портфелiнде қалдыруы мүмкiн.
Секьюритизация механизмiн қолдану схемалары түрлi -түрлi болып келуi
мүмкiн. Бұл ең алдымен белгiлi экономикалық жағдайда өтiмдi несиелiк
портфель қалыптастыруда банктердiң өз потенциялын қолдану қажеттiлiгiне
байланысты.
Бұл әдiс бiздiң елiмiздiң тәжiрибесiнде қолдануға тиiмдi, себебi
қазiргi кезде қазақстандық инвесторлары мемлекеттiк емес бағалы қағаздар
нарығында қаржы инструменттерiн таңдауда айтарлықтай шектеушiлiктер шегедi.
Бұл тұрғыдан несиелiк облигациялардың пайда болуы инвесторларға да,
банктерге де өзiнiң әсерiн тигiзедi, себебi бұл жағдай қосымша
инвестициялардың тартылуына ықпал етiп жалпы банк жүйесiнiң тиiмдi қызмет
етуiне әкеледi.
1. Тарау Қазақстан Республикасындағы екiншi деңгңйдегi банктердiң несиелiк
портфелiн басқаруына талдау жасау ("Банк Тұран Әлем" ААҚ банкiсiнiң
материалдарын мысалға ала отырып)
2.1"Тұран Әлем" ААҚ банкiнiң несиелiк портфелiн басқару саясаты
Жабық акционерлiк қоғам "Банк Туран Алем" 1997 жылдың 17
қаңтар күнi Ұлттық Банк басқармасының шешiмi негiзiнде АҚ "Алем Банк
Қазақстан" мен АҚ"Тұранбанк" бiрiгуi нәтижесiнде құрылды.
Қазақ акционерлiк банк "Туранбанк" пен акционерлiк банк "Алем
Банк Қазақстан" қызметiн тиiмдi басқару мақсатында Қазақстан
Республикасының Үкiметi келесi қаулы шығарды.
"Тұранбанк" Қазақ акционерлiк банктi және "Алем Банк Казахстан"
Акционерлiк банктi бiрiктiрiп "Банк Тұран Әлем" жабық
акционерлiк қоғамын құру.
"Тұранбанк" акционерлiк қоғамының тарихы 1925 жылдан
басталады. Бұл жылы республика аймағында КСРО Промбанкiнiң бөлiмi ашылды.
Банк клиенттерiне Қазақстан Республикасының iрi өндiрiс салаларының
кәсiпорындары, кооперативтi немесе жеке меншiктегi шағын және орта бизнес
кәсiпорындары мен республика тұрғындары жатады. Банк қызметi экономиканың
индустралды секторын қалыптастыру, дамытумен үзiлiссiз байланысты болды.
Банк құрылыс пен Қазақстанның iрi кәсiпорындарын, атап айтсақ:Түрксiб темiр
жолы, Балхаш мыс балқыту комбинаты,Шымкент қорғасын зауыты,Қарағанды
металлургия комбинаты,Екiбастұздағы"Богатырь" көмiр разрезi, Павлодар
мұнайөңдеу зауыты,Қапшағай ГЭС-i,Талдықорған аккумулятор зауыты
т.б,несиелеумен айналасты.
Нарық қатынастарына өту жағдайында банк секторында
бәсекелестiктiң дамуына байланысты дәстүрлi
(депозит
қабылдау,несиелеу, есеп айырысу) операцияларынан басқа лизингтiк,
факторингтiк операциялар, халықтың ақшалай салымдарын сақтау, сейфтiк
операциялар мен кепiлдеме, кепiлдiк беру сияқты жаңа қызметтер кең өрiс
алды.
"Алем Банк Қазақстан" ақционерлiк қоғамы 1990 жылы КСРО-
ның Внешэкономбанкiнiң Қазақстандық республикалық банкi ретiнде қызмет
етiп, бiрнеше жыл бойы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарамағында
мемлекет кепiлдiгiн бере отырып шетел несиелерiн тарту бойынша агент болып
табылды. Банк Қазақстанның ең iрi және күштi банкi болып саналады. Сонымен
қатар "Алем Банк Қазақстан" аты әлемге әйгiлi S.W.I.F.T., REUTERS, VISA
INTERNATIONAL, MASTERCARD, халықаралық банктiк жүйелерде жұмыс iстедi.
Халықаралық карточкармен жұмысы тәжiрибесiне сүйенiп Банк 1994 жыл аяғында
Қазақстанда алғаш рет Alemcard локальдi дебеттiк карточкалар шығарды.
Нарық ортасының өзгеруi Банктердiң қызметiне әсерiн тигiздi.
Республика кәсiпорындарының шетелдiк фирмалары мен компаниялардың
басқарылуына өткеннен кейiн банктердiң мүддесi мүлдем қаралмады: мемлекет
алдындағы борыштар өтелiп, ал банк қаражаттары есебiнен берiлген несиелер
қайтарылмады. Сонымен қатар кәсiпорындардың қаржылық жағдайы күннен күнге
дейiн әлсiрей бердi, бұл өз кезегiнде банктердiң несиелiк портфелiне керi
әсерiн тигiздi. Нәтижесiнде екi банктiң қаржылық жағдайы өте нашар болды.
Терiс капиталы екi банктi қоса есептегенде 8 млрд.теңге, 1996 жылдың жалпы
шығындары 34млн. доллардан асып кеттi, ал нәтижесiнде жұмыс iстейтiн
капиталдың болмауы салдарынан клиенттердi жоғалта бастады.
Бұл екi банктiң Қазақстан үшiн зор маңызын ескере отырып,
республика Үкметi мен Ұлттық Банк оларды бiрiктiрiп "Банк Тұран Әлем" жабық
акционерлiк қоғамын құру туралы шешiм қабылдайды.
1998 жылдың 23 наурызында қаржы Министрлiгi жарияланған
тендерде "Қазақстан инвесторы" консорциумы (бұдан былай "Консорциум")
Банктiң ақцияларының 100% сатып алды.
1998 жылдың 6 маусымында акционерлер жиналысында Банктiң
ашық акционерлiк қоғамға тiркелуi туралы шешiм қабылданды. Банктiң
тұрақтылығын қамтамасыз ету және активтi операциялардың көлемiн ұлғайту
мақсатында атаулы жай акциялардың қосымша эмиссиясын шығару жөнiнде
шешiм қабылданды, нәтижесiнде Банктiң акционерлiк капиталы 15 млн. АҚШ
долларына өсседi.
Банк акционерлерiнiң құрылымы
Астана -Холдинг 26,8
Мелькомбинат 8,8
Қостанайасбест 6,0
Шымкент макарон фабрикасы 6,0
Аралтұз 6,0
Басқа компаниялар 73,2
Семей ұнтарту комбинаты 12,0
Яссы 11,2
Мақтаарал 9,0
Коблан 4,9
Басқалары 36,1
Қол жеткiзген негiзгi табыстары:
- корпоративтi клиенттердiң ең iрi базасы: 30000 астам корпоративтi
клиенттер
- Депозиттiк базасының өсiмiнен бiрiншi орын алып отыр: 500000 жеке шоттар
- Филиал торабын кеңейттi: республика аймағында 53 филиал мен 237 жуық
төлем - кассалық бөлiмдер жұмыс iстейдi.
- Пластикалық карталар нарығында "Банк Туран Алем" ААҚ озық орында тұр:
iшкi нарықтың 30%
- АҚШ доллары бойынша KASE-де "маркет-мейкер" лауазымына ие болып отыр:
транзакциялардың 30%-не қызмет көрсетедi.
- Сонда секторын несиелендiру нарығының 25 %Банк алып отыр.
Банктiң жалпы даму стратегиясына сәйкес несиелеу оның қызметiнiң
басты бағыты болып табылады. Банкпен оның несиелеумен байланысты
қызметiнiң басты бағыттарын анықтайтын несиелiк саясаты жасалып бекiтiлдi.
Екi банктiң бiрiгуiне байланысты несиелiк саясатқа бiрқатар
өзгерiстер енгiзiлдi, бiрақ оның механизмiнiң негiзiн
бұрынғыдай
клиенттердiң несиелiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz