Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 бет
1. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы институтының түсінігі мен мәні
1.1 Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының фактілі жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының объектілерге байланысты өзекті мәселелері
2.1 Құқық мирасқорлығы институты және мемлекеттік шекаралар режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.2 Халықаралық құқықта шарттарға қатысты мемлекеттердің құқық мирасқорлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
2.3 Құқық мирасқорлығы институтында мемлекеттік меншігі.не, мемлекеттік мұражайларға мен мемлекеттік қарыздар.ға байланысты мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3. Құқық мирасқорлығы институтының дамуында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3 бет
1. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы институтының түсінігі мен мәні
1.1 Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының фактілі жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының объектілерге байланысты өзекті мәселелері
2.1 Құқық мирасқорлығы институты және мемлекеттік шекаралар режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.2 Халықаралық құқықта шарттарға қатысты мемлекеттердің құқық мирасқорлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
2.3 Құқық мирасқорлығы институтында мемлекеттік меншігі.не, мемлекеттік мұражайларға мен мемлекеттік қарыздар.ға байланысты мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3. Құқық мирасқорлығы институтының дамуында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Тақырыптың өзектілігі. Күрделі халықаралық құқықтық қатынастарды реттейтін халықтардың өмірінің кез-келген саласының ерекшелігі халықтардың құқықтық нормаларында көрініс табуы керек. Тек қана осы ерекшеліктер құқықтық нормаларда тіркелсе ғана, халықтардың құқықтық тиімділігі туралы айта аламыз. Осы халықаралық құқық арқылы халықаралық қауымдастықтың іс-әрекеті нәтижесінде туындаған қатынастарды реттей аламыз, ондағы мәселелердің шешілуін көрсетеді. Халықаралық қауымдастықтың өміріндегі халықаралық құқықтың дамуын және рөлін анықтау үшін, оның жұмыс істеу ортасының статикалық және динамикалық аспектілерін бағалау керек. Сонымен қатар сапасын көрсету қажет. Адамзат даму барысында, мемлекеттер мен халықтар механикалық жиынтығынан ерекшеленетін халықаралық қауымдастықты қалыптастырды. Қауым өзінің даму барысында, дамудың негізгі катализаторларын ой елесінен өткізе отырып, өзінің құқықтық базасын дамытты және жетілдірді. Осы құқықтық база негізінен бейбітшіліктің қауіпсіздігін сақтау мен қамтамасыз етуге халықаралық қатынастың бір жүйесіне келтіруге және қатысушыларының тәртібін алдын ала білу мәселелеріне бағытталған.
Халықаралық қауымдастықтың ары қарай дамуы үшін халықаралық қауымдастықпен халықаралық құқықтың көмегімен реттейтін жалпы және ұлттық мүдденің тепе-теңдігін ұстап тұруы қажет. Өмірде көрсетілгендей, мемлекеттердің іс-әрекеттері қатаң заңи шеңберге қойылуы керек және осы шеңберден шығу құқыққа қайшы әрекет деп есептелінеді.
Халықаралық қауымдастықтың тығыз байланысқа түскен санын, ондағы болып жатқан процесстерді көпшілікке қолайлы және көпшілікпен келісілген нормативті реттеу қажеттілігі туындайды. Осылай, халықаралық қауымдастықтың өзара тығыз байланысы халықаралық құқықтық объективті дамуының алғы шарты болып табылады. Яғни, халықаралық қауымдастықтың бір қалыпты дамуы, қоғамда белгілі бір тәртіпті реттейтін халықаралық құқық институттарының дамуына байланысты. Айта кететін жай, соңғы он жылдықта да, қазіргі кезде де, өте маңызды сұрақтарды реттейді, бірақ онша дұрыс жұмыс жасамайтын, жеткілікті дамымаған халықаралық құқықтың институттары бар. Осы жерде халықаралық құқық ғылымы өзінің алдына қойған мақсатын орындауы қажет, яғни қандай да бір туындаған мәселелерді шешу үшін оларға баға беріп, шешу жолдарын іздестіру керек, және осы жолдар бүкіл адамзаттың жекелеген ұлттар мен мемлекеттердің еркіндігі мен мүддесін, қауіпсіздігі мен бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталуы қажет.
Халықаралық қауымдастықтың ары қарай дамуы үшін халықаралық қауымдастықпен халықаралық құқықтың көмегімен реттейтін жалпы және ұлттық мүдденің тепе-теңдігін ұстап тұруы қажет. Өмірде көрсетілгендей, мемлекеттердің іс-әрекеттері қатаң заңи шеңберге қойылуы керек және осы шеңберден шығу құқыққа қайшы әрекет деп есептелінеді.
Халықаралық қауымдастықтың тығыз байланысқа түскен санын, ондағы болып жатқан процесстерді көпшілікке қолайлы және көпшілікпен келісілген нормативті реттеу қажеттілігі туындайды. Осылай, халықаралық қауымдастықтың өзара тығыз байланысы халықаралық құқықтық объективті дамуының алғы шарты болып табылады. Яғни, халықаралық қауымдастықтың бір қалыпты дамуы, қоғамда белгілі бір тәртіпті реттейтін халықаралық құқық институттарының дамуына байланысты. Айта кететін жай, соңғы он жылдықта да, қазіргі кезде де, өте маңызды сұрақтарды реттейді, бірақ онша дұрыс жұмыс жасамайтын, жеткілікті дамымаған халықаралық құқықтың институттары бар. Осы жерде халықаралық құқық ғылымы өзінің алдына қойған мақсатын орындауы қажет, яғни қандай да бір туындаған мәселелерді шешу үшін оларға баға беріп, шешу жолдарын іздестіру керек, және осы жолдар бүкіл адамзаттың жекелеген ұлттар мен мемлекеттердің еркіндігі мен мүддесін, қауіпсіздігі мен бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталуы қажет.
1. Аваков М.М. Правопреемство Советского государства. М.,1961.
2. Аваков М.М. Правопреемство и границы государства. - В кн.: Вопросы государства и права, вып. 1. Минск, 1969.
3. Аваков М.М. Правопреемство освободившихся государств М., 1983.
4. Алиев Н.И. Признание и правопреемство в отношении международных договоров. - В кн.: Сборник аспирантских работ. Общественные науки, право. Казань, 1976.
5. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. М., 1962.
6. Власова Л.В. Правопреемство государств в отношении договоров. Минск, 1982.
7. Джела Ж. Вопросы правопреемства в связи с возникновением новых независимых государств (на основе практики Республики Заир). Автореферат канд. дисс. М., 1972.
8. Действующее международное право. В трех томах. - Т.1. - М., 1996.
9. Дурденевский В.Н. Главные правовые вопросы при образовании нового государства. - В кн.: Вопросы теории и практики международного права. М., 1959.
10. Есаян А.А. Некоторые вопросы правосубъектности и правопреемства в теории межународного права. Ереван, 1964.
11. Жильберт Д. Вопросы правопреемства в связи с возникновением новых независимых государств. Автореферат канд. дисс. М., 1972.
12. Захарова Н.В. О международно-правовой правосубъектности государства при социальной революции (некоторые вопросы правопреемства). - Сов. ежегодник международного права, 1960. М., 1961.
13. Захарова Н.В. Правопреемство государств. М., 1973.
14. Захарова Н.В. Правопреемство международных договоров: Авторефе-рат диссертации на соискание ученой степени доктора юрид. наук/ ИГПАН. - М. 1974. - 30 с.
15. Игнатенко Г.В. Проблемы правопреемства в связи с образованием новых независимых государств. - В кн.: Материалы теоретической конферен-ции. Свердловск, 1966.
16. Клименко Б.М. Критика теории международных сервитутов. - Сов. ежегодник международного права, 1963. М., 1965.
17. Козлов А.Е. Право на самоопреление как принцип международного права и конституционное право человека // Права человека и межнациональные отношения /отв. ред. Е.А. Лукашева, - М.: ИГПАН, 1994. - С. 65 - 75.
18. Кофман Б.И. Вопросы о "приобретенных правах" и правопреемство государств в процессе деколонизации. - Сов. ежегодник международного права, 1974. М., 1976.
19. Лебедев М.А. Особые территориальные режимы (международно-правовые вопросы пользования иностранной территорией). Автореферат канд. дисс. М., 1980.
20. Лукашук И.И. Конституции государств и международное право. М., 1998.
21. Лунц Л.А. О национализации собсвенности иностранных монополий в государствах, освободившихся от колониальной зависимости (в аспекте международного частного права). - Сов. ежегодник международного права, 1961. М., 1962.
22. Ляхс М. Национализация и развитие международных экономических отношений. В кн.: Проблемы международного права. М., 1961.
23. Мартенс Ф.Ф. Современное международное право цивилизованных народов. Т.1.М., 1996.
24. Марухян В.А. Правопреемство государств в современном международном праве. Автореферат канд. дисс. Ереван, 1975.
25. Международная правосубъектность (некоторые вопросы теории). М., 1971.
26. Менса Э. Основные проблемы ликвидации колониализма в Африке и современное международное право. Автореферат канд. дисс. М., 1967.
27. Моджорян Л.А. Основные права и обязанности государств. М., 1965.
28. О`Коннелл. Правопреемство государств. М., 1957.
29. Омеленчук А.Е. Правопреемство новых независимых государств Азии и Африки в отношении государственной собственности и долгов. Автореферат канд. дисс. М., 1980.
30. Пустогаров В.Эрозия Союза. Международно-правовые последствия // Международная жизнь. - 1991. - № 12. - С. 74 - 82.
31. Пустогаров В. Советские республики в мировом сообществе // Международная жизнь. - 1991 . - № 4. -С. 5 - 16.
32. Пустогаров В.Международно-правовой статус СНГ // Государство и право. - 1993. -№ 2. - С. 27.
33. Романов В. Правопреемство государств // Международное право /Отв. ред. Ю.М.Колосов, В.И.Кузнецов. - М.: ”Международные отношения”, 1995. - С. 141 – 161.
34. Талалаев А.Н.История международного права и его науки// Международное право /Под ред. Г.И.Тункина. - М.: “Юридическая литература”, 1994. - С.22-42.
35. Талалаев А.Н.Виды государств как субъектов международногоправа// Международное право /Под ред.Г.И.Тункина. - М.: “Юридическая литература”, 1994. - С. 89 - 91.
36. Талалаев А.Н.Правопреемство государств// Международное право /Подред. Г.И.Тункина. - М.:”Юридическая литература”, 1994. - С. 98-103.
37. Тиунов О.И.Правопреемство государств//Международное право /Под ред. Г.В.Игнатенко. - М.: “Высшая школа”, 1995. - С. 55-68.
38. Ульянова Н.Н. Правопреемство государств в отношении многосторонних договоров. - Сов. ежегодник международного права, 1972. М., 1974.
39. Шанкити М.К. Правопреемство государств в отношении договоров. Автореферат канд. дисс. М., 1975.
40. Цибуков В. Проблемы правопреемства в СНГ. - Изд. МГИМО МИД РФ, 1994.
41. Янгонго Б. Правопреемство государств в отношении имущественных и долговых обязательств (анализ практики государств Экваториальной Африки). Киев, 1974.
42. Abelian de Velasco V. Reflexiones sobre la llamada "sucesion colonial". - In: Estudios de derecho internacional publico y privado; homenaje al professor Luis Sela Sampil, v. 2. Oviedo, 1970.
43. Accioly H. Tratado de deresco Internacional publico . Rio de Janeiro, 1945 - 1946. 3 v.
44. Kelsen H. Principles of international law.New York, 1953.416 p.
2. Аваков М.М. Правопреемство и границы государства. - В кн.: Вопросы государства и права, вып. 1. Минск, 1969.
3. Аваков М.М. Правопреемство освободившихся государств М., 1983.
4. Алиев Н.И. Признание и правопреемство в отношении международных договоров. - В кн.: Сборник аспирантских работ. Общественные науки, право. Казань, 1976.
5. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. М., 1962.
6. Власова Л.В. Правопреемство государств в отношении договоров. Минск, 1982.
7. Джела Ж. Вопросы правопреемства в связи с возникновением новых независимых государств (на основе практики Республики Заир). Автореферат канд. дисс. М., 1972.
8. Действующее международное право. В трех томах. - Т.1. - М., 1996.
9. Дурденевский В.Н. Главные правовые вопросы при образовании нового государства. - В кн.: Вопросы теории и практики международного права. М., 1959.
10. Есаян А.А. Некоторые вопросы правосубъектности и правопреемства в теории межународного права. Ереван, 1964.
11. Жильберт Д. Вопросы правопреемства в связи с возникновением новых независимых государств. Автореферат канд. дисс. М., 1972.
12. Захарова Н.В. О международно-правовой правосубъектности государства при социальной революции (некоторые вопросы правопреемства). - Сов. ежегодник международного права, 1960. М., 1961.
13. Захарова Н.В. Правопреемство государств. М., 1973.
14. Захарова Н.В. Правопреемство международных договоров: Авторефе-рат диссертации на соискание ученой степени доктора юрид. наук/ ИГПАН. - М. 1974. - 30 с.
15. Игнатенко Г.В. Проблемы правопреемства в связи с образованием новых независимых государств. - В кн.: Материалы теоретической конферен-ции. Свердловск, 1966.
16. Клименко Б.М. Критика теории международных сервитутов. - Сов. ежегодник международного права, 1963. М., 1965.
17. Козлов А.Е. Право на самоопреление как принцип международного права и конституционное право человека // Права человека и межнациональные отношения /отв. ред. Е.А. Лукашева, - М.: ИГПАН, 1994. - С. 65 - 75.
18. Кофман Б.И. Вопросы о "приобретенных правах" и правопреемство государств в процессе деколонизации. - Сов. ежегодник международного права, 1974. М., 1976.
19. Лебедев М.А. Особые территориальные режимы (международно-правовые вопросы пользования иностранной территорией). Автореферат канд. дисс. М., 1980.
20. Лукашук И.И. Конституции государств и международное право. М., 1998.
21. Лунц Л.А. О национализации собсвенности иностранных монополий в государствах, освободившихся от колониальной зависимости (в аспекте международного частного права). - Сов. ежегодник международного права, 1961. М., 1962.
22. Ляхс М. Национализация и развитие международных экономических отношений. В кн.: Проблемы международного права. М., 1961.
23. Мартенс Ф.Ф. Современное международное право цивилизованных народов. Т.1.М., 1996.
24. Марухян В.А. Правопреемство государств в современном международном праве. Автореферат канд. дисс. Ереван, 1975.
25. Международная правосубъектность (некоторые вопросы теории). М., 1971.
26. Менса Э. Основные проблемы ликвидации колониализма в Африке и современное международное право. Автореферат канд. дисс. М., 1967.
27. Моджорян Л.А. Основные права и обязанности государств. М., 1965.
28. О`Коннелл. Правопреемство государств. М., 1957.
29. Омеленчук А.Е. Правопреемство новых независимых государств Азии и Африки в отношении государственной собственности и долгов. Автореферат канд. дисс. М., 1980.
30. Пустогаров В.Эрозия Союза. Международно-правовые последствия // Международная жизнь. - 1991. - № 12. - С. 74 - 82.
31. Пустогаров В. Советские республики в мировом сообществе // Международная жизнь. - 1991 . - № 4. -С. 5 - 16.
32. Пустогаров В.Международно-правовой статус СНГ // Государство и право. - 1993. -№ 2. - С. 27.
33. Романов В. Правопреемство государств // Международное право /Отв. ред. Ю.М.Колосов, В.И.Кузнецов. - М.: ”Международные отношения”, 1995. - С. 141 – 161.
34. Талалаев А.Н.История международного права и его науки// Международное право /Под ред. Г.И.Тункина. - М.: “Юридическая литература”, 1994. - С.22-42.
35. Талалаев А.Н.Виды государств как субъектов международногоправа// Международное право /Под ред.Г.И.Тункина. - М.: “Юридическая литература”, 1994. - С. 89 - 91.
36. Талалаев А.Н.Правопреемство государств// Международное право /Подред. Г.И.Тункина. - М.:”Юридическая литература”, 1994. - С. 98-103.
37. Тиунов О.И.Правопреемство государств//Международное право /Под ред. Г.В.Игнатенко. - М.: “Высшая школа”, 1995. - С. 55-68.
38. Ульянова Н.Н. Правопреемство государств в отношении многосторонних договоров. - Сов. ежегодник международного права, 1972. М., 1974.
39. Шанкити М.К. Правопреемство государств в отношении договоров. Автореферат канд. дисс. М., 1975.
40. Цибуков В. Проблемы правопреемства в СНГ. - Изд. МГИМО МИД РФ, 1994.
41. Янгонго Б. Правопреемство государств в отношении имущественных и долговых обязательств (анализ практики государств Экваториальной Африки). Киев, 1974.
42. Abelian de Velasco V. Reflexiones sobre la llamada "sucesion colonial". - In: Estudios de derecho internacional publico y privado; homenaje al professor Luis Sela Sampil, v. 2. Oviedo, 1970.
43. Accioly H. Tratado de deresco Internacional publico . Rio de Janeiro, 1945 - 1946. 3 v.
44. Kelsen H. Principles of international law.New York, 1953.416 p.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 бет
1. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы институтының түсінігі мен
мәні
Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының
түсінігі 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының фактілі жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .11
... ... ... ... ...
2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының объектілерге
байланысты өзекті мәселелері
2.1 Құқық мирасқорлығы институты және мемлекеттік шекаралар
режимі 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.2 Халықаралық құқықта шарттарға қатысты мемлекеттердің
құқық мирасқорлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 37
2.3 Құқық мирасқорлығы институтында мемлекеттік меншігі-не,
мемлекеттік мұражайларға мен мемлекеттік қарыздар-ға
байланысты мәселелері 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
3. Құқық мирасқорлығы институтының дамуында жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің рөлі 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
Қорытынды 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Библиография 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Күрделі халықаралық құқықтық қатынастарды
реттейтін халықтардың өмірінің кез-келген саласының ерекшелігі халықтардың
құқықтық нормаларында көрініс табуы керек. Тек қана осы ерекшеліктер
құқықтық нормаларда тіркелсе ғана, халықтардың құқықтық тиімділігі туралы
айта аламыз. Осы халықаралық құқық арқылы халықаралық қауымдастықтың іс-
әрекеті нәтижесінде туындаған қатынастарды реттей аламыз, ондағы
мәселелердің шешілуін көрсетеді. Халықаралық қауымдастықтың өміріндегі
халықаралық құқықтың дамуын және рөлін анықтау үшін, оның жұмыс істеу
ортасының статикалық және динамикалық аспектілерін бағалау керек. Сонымен
қатар сапасын көрсету қажет. Адамзат даму барысында, мемлекеттер мен
халықтар механикалық жиынтығынан ерекшеленетін халықаралық қауымдастықты
қалыптастырды. Қауым өзінің даму барысында, дамудың негізгі
катализаторларын ой елесінен өткізе отырып, өзінің құқықтық базасын дамытты
және жетілдірді. Осы құқықтық база негізінен бейбітшіліктің қауіпсіздігін
сақтау мен қамтамасыз етуге халықаралық қатынастың бір жүйесіне келтіруге
және қатысушыларының тәртібін алдын ала білу мәселелеріне бағытталған.
Халықаралық қауымдастықтың ары қарай дамуы үшін халықаралық
қауымдастықпен халықаралық құқықтың көмегімен реттейтін жалпы және ұлттық
мүдденің тепе-теңдігін ұстап тұруы қажет. Өмірде көрсетілгендей,
мемлекеттердің іс-әрекеттері қатаң заңи шеңберге қойылуы керек және осы
шеңберден шығу құқыққа қайшы әрекет деп есептелінеді.
Халықаралық қауымдастықтың тығыз байланысқа түскен санын, ондағы болып
жатқан процесстерді көпшілікке қолайлы және көпшілікпен келісілген
нормативті реттеу қажеттілігі туындайды. Осылай, халықаралық қауымдастықтың
өзара тығыз байланысы халықаралық құқықтық объективті дамуының алғы шарты
болып табылады. Яғни, халықаралық қауымдастықтың бір қалыпты дамуы, қоғамда
белгілі бір тәртіпті реттейтін халықаралық құқық институттарының дамуына
байланысты. Айта кететін жай, соңғы он жылдықта да, қазіргі кезде де, өте
маңызды сұрақтарды реттейді, бірақ онша дұрыс жұмыс жасамайтын, жеткілікті
дамымаған халықаралық құқықтың институттары бар. Осы жерде халықаралық
құқық ғылымы өзінің алдына қойған мақсатын орындауы қажет, яғни қандай да
бір туындаған мәселелерді шешу үшін оларға баға беріп, шешу жолдарын
іздестіру керек, және осы жолдар бүкіл адамзаттың жекелеген ұлттар мен
мемлекеттердің еркіндігі мен мүддесін, қауіпсіздігі мен бейбіт өмір сүруін
қамтамасыз етуге бағытталуы қажет.
Халықаралық қатынастың қатысушысы мемлекеттердің жүріс-тұрысын реттеу
барысында халықаралық құқық олардың тағдыры өзгергенде әрекетсіз отырмайды.
Мемлекеттік территорияның өзгерілуі, яғни бірнеше мемлекетке бөлінуі болып
табылады.
Мемлекеттердің мирасқорлық мәселесі әрқашан күрделі мәселелердің бірі
болып табылады және көптеген жағдайлары шешілмеген. Бұл жағдай, осы
мәселені зерттеуші ғалымдармен ескерілген.
Мемлекеттердің мирасқорлығы - халықаралық құқықтың ерте пайда болған
институты, оның дамуына деколонизация процесі үлкен әсер етті. Жекелеген
мемлекеттердің мүддесіне әсер ететін мәселелерден мирасқорлық әлемнің
барлық мемлекеттеріне маңызды мәселеге айналды. Ол колониялық тәуелділіктен
босаған мемлекеттерге, Еуропа және КСРО мемлекеттеріне және үлкен өзгеріске
ұшыраудың алдында тұрған мемлекеттерге, яғни мирасқорлаушы мемлекеттерге
және мұрагер мемлекеттерге, сонымен қатар, бүкіл халықаралық қауымдастыққа
өз әсерін тигізуде.
Сөзсіз мемлекеттердің пайда болуы, құрылуы, жоғалуы және мемлекеттердің
территориялық модефикациясы - алдымен саяси, әлеуметтік, экономикалық тағы
сол сияқты себептердің нәтижесі болып табылады. Ал халықаралық құқықтың
алдында осы себептердің құқыққа сәйкестігіне баға беруде және өзгерістердің
заңи тұрғыдан маңыздылығын анықтау және осыған байланысты шығатын
нәтижелерін анықтау туралы. Осының бәрі мирасқорлық институтының
халықаралық құқық нормаларында көрсетілген.
Халықаралық қатынастың бір қалыптылығы бейбітшілікті сақтау мәселелері
мемлекеттің мирасқорлық мәселесін шешуге бағытталған жолдардың тиімділігіне
тікелей байланысты. Осы мәселе бойынша, ғылыми зерттеулер жүргізу қажет,
себебі бұрын халықаралық құқықпен немесе халықаралық қатынастар
тәжірибесінде көрсетілмеген, бірақ қазіргі өмір қажет ететін құбылыстарды
теориялық тұрғыдан шешу қажеттілігінің тууы.
Осылай келе, мемлекеттердің мирасқорлық мәселесінің маңызы мен мәні
және мемлекеттердің мирасқорлық институтының дамуымен және қазіргі
халықаралық тәжірибеде қолдану мәселелеріне анализ жасау, теория жағынан
өзекті, ал тәжірибе тұрғысынан қажет болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі халықаралық құқықмирасқорлығы институты және
құқықтары мен міндеттерінің көшуімен байланысты мирасқорлаушы мемлекет
(мемлекеттер) пен мұрагер мемлекеті арасында пайда болатын халықаралық-
құқықтық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты, ғылыми және тәжірибелік маңызы зор болып табылатынын
мемлекеттердің мирасқорлық мәселесінің халықаралық құқықтық сұрақтарын
зерттеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі талапты алдына қойылды:
- мемлекеттердің құқықмирасқорлығы институтының түсінігі мен мәнің жан-
жақтан зерттеп, ашып көрсету;
- құқықмирасқорлығының объектілерге байланысты мәселелерді талдау;
- құқықмирасқорлығы институтының жаңа дәуірде рөлі мен орнын анық-тау.
Зерттеудің әдісі мен қайнар-көздері. Автор жалпы ғылыми диалектикалық
әдіспен қоса, юридикалық ғылымдарға тән жеке ғылыми зерттеу әдістерін
қолданды: тарихи, салыстырмалы, логикалық, жүйелік.
Дипломдық жұмысқа келесі ғалымдардың жұмыстары мен зерттеулері маңызды
ықпал жасады, олар Аваков М.М., Власова Л.В., Дурденевский В.Н., Есаян
А.А., Захарова Н.В., Талалаев А.Н., О'Коннелл Д., Фарукшин М.Х. және т.б.
Зерттеудің қайнар көзі келісімдер болып табылады: 1978 жылы
мемлекеттердің келісімдерге қатысты мирасқорлығы туралы Вена конвенциясы
1983 жылы мемлекетердің, мемлекеттік меншікке, мемлекеттік архивке және
мемлекеттік қарызға қатысты мирасқорлығы туралы Вена конвенциясы, КСРО- ның
тарауымен қатар БҰҰ Жарғысы, ядролық қару таратпау туралы Вена конвенциясы
т.б.
Қорғауға шығарылатын сұрақтар. Дипломдық жұмыстың барысында келесі
нәтижелерге келіп, қорғауға шығарылып отырмыз:
1. Бүгінгі күнге дейін мемлекеттердің құқықмирасқорлығының анықтама-
лары белгілі бір кемшіліктеріне байланысты қалыптасқан жоқ. Осыған
байланысты жұмыста біз авторлық анықтамасын беруге тырыстық: нақты
фактілі жағдайда территориядағы бір мемлекеттің егемендігін басқа
мемлекеттің егемендігімен ауысуы және осы салдарының нәтижесінде,
мемлекеттердің құқықмирасқорлықтың нормаларды ескере отырып,
халықаралық құқық қағидаларына сәйкес танылған мұрагер мемлекеттің
белгілі бір объектілерге құқықтары мен міндеттерінің мирасқорлаушы
мемлекетке көшуі.
2. Мемлекеттердің құқықмирасқорлығы екі жағдайлардың арқасында жүзеге
асырылады: фактілі және заңды жағдайлар. Бүгінгі күні аталған
жағдайларға ғалымдар аса көңіл бөлген жоқ. Зерттеу барысында
дипломдық жұмыста фактілі және заңды жағдайлар талқыланып, бір-
біріне тәуелділігін және өзара байланыстығын көрсетіп, олардың
мазмұны ашып, анықтамаларды ұсындық.
3. Мемлекеттердің құқықмирасқорлығы туралы Вена конвенциялардың
кемшілігі дауларды шешу процедурасы болып табылады. Біздің пікірінше
Конвенцияларда орын тапқан процедурасы тиімді емес, яғни
келісімдердің нормалары нақты құқықтық кепілдіктері бекітілген жоқ.
Ойымызша, мұндай жағдайда Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықара-лық
Сотының рөлі артыра түседі, яғни дауды шешу мақсатында мемле-кеттер
соттың юрисдикциясын және қабылдаған сот шешімдердің міндеттілігін
мойындау тиіс.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңыздылығы. Мемлекеттердің
құқықмирасқорлығы институты әлі күнге дейін толық зерттелмеген мәселе-
лердің бірі болып табылады. Зерттеу барысында табылған нәтижелері, ойымыз-
ша, келешек ғылыми қызметте орын табылмақ. Сонымен қатар, теориялық
маңыздылығы оқу процессте арнайы курстарды даярлау барысында дипломдық
жұмыстың мәліметтері пайдалануымен анықталады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қоры-
тындыдан және библиографиядан тұрады. Жұмыстың көлемі ...бет.
1. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы институтының түсінігі мен мәні
1.1 Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының түсінігі
Ғылыми танымда түсініктің қандай да бір анықтамасының қолданылуы
құбылыс мәніне ену сатысы болып табылады. Сондықтан-да мемлекеттердің
құқықмирасқорлығының түсінігі анықтамасына ерекше көңіл бөлу қажет.
Мемлекеттердің құқықмирасқорлығының, оның айрықша ерекшеліктерін ескере
отырып, нақты мән мен мазмұндылығына жету жолы жалпы қиын болды, жаңылыс
есептеулерге, қате көзқарастар мен ой-түйіндерге толы болды. Бұл процесс,
біздің ойымызша, әлі күнге дейін жүруде.
Тарихи тұрғыда, ішкі мемлекеттік құқық ретінде пайда бола отырып
құқықмирасқорлығы мемлекеттердің тәжірибеде қолдануының нәтижесінде
халықаралық-құқықтық сипатқа ие болды. Өзінің алғашқы нысанында
мемлекеттердің құқықмирасқорлықтың түсінігі құл иеленушілік Батыс Еуропада
дүниеге келген. Батыс-еуропалық халықаралық-құқықтық әдебиетте
мемлекеттердің құқықмирасқорлығының бұрынғы берілген анықтамаларында, рим
азаматтық құқығында бекітілген, азаматтық-құқықтық мұра түсінігін болу аса
қиыншылық тудырмайтын. Кейіннен бұл анықтама біраз құрделенілді, бірақ
өзінің шығу тегін аса жасырылмайтын[1].
Осыдан бері талай жылдар өтілгенімен бүгінгі күнде де халықаралық
құқықта мемлекеттердің мирасқорлығына қатысты біріңғай қалыптасқан пікір
жоқ.
Югославиялық заңгер М.Бартоштың әділ ескергеніндей, мирасқорлық
мәселесі бойынша ғалымдар арасында келіспеушілік мирасқорлық анықтамасынан-
ақ басталады, шынында да мирасқорлық түсінігін анықтау - халықаралық
құқықтың кұрделі мәселелерінің бірі.
ХХ ғасырдың 30-40 жж. батыс халықаралық-құқықтық әдебиетте Г.
Кельзеннің мемлекеттердің құқықмирасқорлығының анықтамасы кең таратылуын
тапты. Ғалымның жазуы бойынша: ”мемлекеттердің мирасқорлығы дегеніміз
белгілі бір территория шегінде бір мемлекеттің өзге мемлекетпен орын
алмасуы және осы соңғысының құқықтар мен міндеттерді мұралауын білдіреді”.
Бұл анықтамада мемлекеттердің құқықмирасқорлықтың маңызды белгісі аталады –
қозғалыс, құқықтар мен міндеттердің көшуі және де олардың субъектілік
тәуелділіктері мен өзгерістері. Алайда, мұндай анықтама қарастырылып
отырған құбылыстың ерекшеліктерін көрсетпейтіні көрініп тұр, өйткені бір
мемлекеттің құқықтары мен міндеттердің басқаға кетуі, басқа да жағдайларда,
мысалы халықаралық шартқа сай, мүмкін.
70-ші жылдары кеңес ғылымында И.В. Захарова берген мемлекеттердің
құқықмирасқорлығы анықтамасы кең тараған, онда құқықмирасқорлықты тудыратын
нақтылы (фактілі) жағдайлардың тізімі бар: “мемлекеттердің
құқықмирасқорлығы – мемлекеттің келісімді құзыретінің өзгеруімен байланыс-
ты мемлекеттің халықаралық құқықсубъектілігі мәртебесінің өзгеру, өзінің
халықаралық құқықсубъектілгі жоғалып екінші бір мемлекет құрамына ену,
сондай-ақ бір мемлекеттен басқа мемлекетке территорияның бір бөлігінің өту
және жаңа мемлекет туылған кездегі құқықтары мен міндеттері бір мемлекеттен
басқа мемлекетке ауысуы. Осы анықтамада көңіл байқайтын нәрсе фактілі
ситуцияларға назар аудару, олардың бекітілуі құқықмирасқорлық процессінің
арнайы ерекшеліктерді толық түрде ашып көрсетуге мүмкіндігін жасайды.
Кейіңірек осыған тоқтата аламыз.
Социалистік халықаралық-құқықтық доктринада көптеген ғалымдар
„мемлекеттердің құқықмирасқорлығын” „бір мемлекеттің құқықтары мен
міндеттерінің басқаға өтуі” ретінде анықтаған. Біршама кең ауқымды
анықтаманы М.М. Аваков ұсынған: „халықаралық құқықмирасқорлық – мемлекеттің
өмір сүруінің пайда болу немесе тоқтатуы, болмаса оның территорияның
өзгеруі салдарынан бір халықаралық құық субъектісінен басқаға құқықтар мен
міндеттердің өтуі. Бұл кезде құқықмирасқорлықтың шектері, халықаралық
құқықтың көпшілік мойындаған нормалары және қағидаларға сай, сол
мемлекеттің тәуелсіз еркіндігімен және кластың мәңділігімен анықталады”[2].
Мұндай көзқарасты Д.И. Фельдман, М.Х. Фарукшин, Г.В. Игнатенко, Д.И.
Бараташвили, А.Е. Омеленчук та берген.
Бұл анықтаманың бір кемшілігі, біздің ойымызша, халықаралық құқықтың
субъекті — мемлекетінің өмір сүруінің тоқтатуы құқықмирасқорлықты
білдірмейді, өйткені соңғысы кем дегенде екі субъектінің болуын көздейді –
бастаушы мемлекет және мирасқорлаушы мемлекет.
Бүгінгі күні көптеген халықаралық құқық заңгерлер құқықмирасқорлыққа
қатысты анықтамаларды танып олармен қатар „Мемлекеттердің құқықмирас-
қорлығы туралы” Вена конвенцияларда бекітілген анықтаманы қолданалып
отырады.
Халықаралық құқықмирасқорлығы саласындағы жалғыс құжаттар болып
табылатын 1978 жылғы „Келісімдерге қатысты мемлекеттердің құқықмирас-
қорлығы туралы” мен 1983 жылғы „Мемлекеттік меншікке, мемлекеттік мұрағат
және мемлекеттік қарыздарға қатысты мемлекеттердің құқымирасқор-лығы
туралы” Вена конвенцияларында „мемлекеттердің құқықмирасқорлығы деп бір
мемлекеттің екіншісімен ауысып белгілі бір территорияның халықара-лық
қатынастары үшін жауапкершілікті көтеру”[3].
Біздің ойымызша, мұндай көзқарас ешқандай құндылықты білдірмей тұр, бұл
мемлекеттің құқықмирасқорлығы мәнінің ашылмауынан көрініп тұр, сондай-ақ
құқықмирасқорлығы тек халықаралық қатынастармен ғана байланысты емес
мемлекеттің ішкі тәртібімен де байланысты.
Біздің пікірі бойынша, мирасқорлықтың көптеген анықтамаларында келесі
белгілерге сілтемелер көрсетілмеген:
а) мирасқор болып табылатын халықаралық құқықтың жаңа субъектісінің
таптық мәні бар. Мирасқорлықты анықтау үшін қоғамда әлеуметтік өзгерістер
болуы, жаңа мемлекеттің пайда болуының маңызы бар;
ә) мемлекеттің саяси - заңи белгісі ретінде егеменді билік. Бұдан саяси
биліктің мәні мен шегі тәуелді болады. Егемендік мемлекеттің белгісі
ретінде бір уақытта мемлекеттік биліктің қасиетін білдіреді;
б) халықаралық құқық субъектісінің мирасқорлық шектері. Мирасқор-лықта
құқықтар мен міндеттердің толық немесе жартылай қабылдануы туралы айтылуы
мүмкін. Бұл жаңа мемлекеттің егеменді еркі мен тапты құрлысына байланысты.
Мирасқорлықтың шектері қайта құрылған мемлекетке үлкен саяси және
экономикалық маңызы бар;
в) мирасқорлықтың халықаралық құқықтың жалпы танылған нормалары мен
қағидаларына сәйкестігі. Бұған ең біріншіден әлеуметтік-экономикалық
жүйелері әртүрлі мемлекеттердің бейбіт өмір сүруі, егемендік теңдік, ішкі
істерге араласпау т.б.
Жоғарыда аталғанына талдау жасай отырып келесі нәтижелерге келеміз.
Келтірілген анықтамаларда мемлекеттердің құқықмирасқорлығы екі құрам-дасқа
бөлінуі — нақтылы (фактілі) құқықмирасқорлығы және заңды құқықми-расқорлығы
— көруге болады. Бұл халықаралық құқық ғылымында жиі кездесетін құбылыс.
Осыған байланысты — "мемлекеттердің құқықмирасқор-лығы" түсінігі
территориядағы өзгерістер ғана емес, территориялық өзгері-стерден туындаған
құқықтағы өзгерістерді де білдіреді. АҚШ заңгерінің О.Сварлиеннің ескеруі
бойынша, осы территорияда бір мемлекеттің ескі мемлекетті ауыстыруы фактілі
мирасқорлық болып табылады, мұндағы құқықтық мирасқорлық осындай жағдайдағы
бір мемлекеттің екіншісін заңды алмастыруын білдіреді. Ағылшын ғалымы
М.Джонс мирасқорлықты осы айтылған сөздің әрбір мағынасын әртүрлі
терминдермен көрсетуге тырысты: мирасқорлық сияқты фактілік өзгерістер
succession in fact (фактілі мирасқорлық),бұл өзгерістердің нәтижесінде
мемлекеттердің құқықтар мен міндеттерді мирасқорлауы - succession in law
(құқықтық мирасқорлық).
Сондай-ақ, Г.Кельзеннің айтуы бойынша: „„мемлекеттердің құқықмирас-
қорлығы” деген термині территориалды өзгерісті білдіреді, яғни осы террито-
рияның шеңберінде бір мемлекет басқа мемлекетпен алмасқаны факт, сондай-ақ
бір мемлекеттің құқықтары мен міндеттерінің екінші мемлекетке өтуі...
Сонымен „мемлекеттік құқықмирасқорлығы” территориялық өзгерістерге және
қарастырылып отырған өзгерістермен байланысты құқықтарға да жатады”[4]. Осы
мәселеге Н.В. Захарова да тура осылай қарайды. Оның айтуынша: „„мемле-
кеттердің құқықмирасқорлығы” термині құқықтар мен міндеттердің ауысуын
мәселесің құрайтын фактілі жағдайды бекітну үшін қолданса да болады, сондай-
ақ сол құқықтар мен міндеттердің бір мемлекеттен екіншіге өтуін атау үшін
де қолданады”.
Біздің пікірінше, мемлекеттердің құқықмирасқорлығының фактілі және
заңдылы деп бөлінуі негізінде дұрыс. "Мирасқорлық" сөзінің лексикалық
мағынасы түсініктің мағынасын анықтамайды. Түсінігін анықтау кезінде ең
алдымен халықаралық құқықтың өзекті мәселелеріне көңіл бөлу керек, яғни
фактілі мен заңды жағдайларды анықтау.
Мемлекеттердің құқықмирасқорлығы жалпы десек - белгілі бір жағдайда
немесе тарихи жағдайларда халықаралық құқықтың бір субъектінен жаңадан
пайда болған құқық субъектіге құқықтары мен міндеттерінің көшуін білдіреді,
яғни жаңа бір мемлекетке ауысуы. Жаңа мемлекет, өзінің егемендігін бекітіп,
өзінің мемлекетіне халықаралық қатынастың аумағында құқық пен міндеттің
мұрагері ретінде мұраны иеленуші болады. Осыған байланысты фактілі жағдайды
талдау үшін „заңды факт” деген түсінікке дұрыс анықтамасын беру маңызды.
Заңтану ғылымында „заңды факт” дегеніміз құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін, тоқтауын алып келетін, құқықтық нормалармен бекітілген
жағдайлар. Осыдан келіп, „заңды факт” түсінігіне екі факторлар кіреді:
оқиға, әрекет немесе әрекетсіздік (материалды фактор) және олардың құқықтық
салдарының негізі ретіндегі құқық нормаларда бекітілуі (заңды фактор).
Фактілі құқықмирасқорлықтағы белгілі бір заңды факторлардың бар болу
(фактілі жағдай) өтуі деген құқық нәтижеге әкеліп соғады, яғни бір
мемлекеттің басқа мемлекетке белгілі бір құқықтары мен міндеттердің ауысуы
(заңды құқықмирасқорлығы). Заңды құқықмирасқорлығы фактілі жағдайдан тыс
қарастырып алуға болмайды, себебі соңғысы біріншісінің алғы шарты болып
табылады. Құқықмирасқорлығы бірінші мен екінші жағдайда әр түрлі, бірақ
өзара байланысты мәселелері болып табылады[5]. Сондықтан да Н.В.
Захарованың айтатындай: „құқықтар мен міндеттердің бір мемлекетінен
екіншісіне ауысу жөніндегі мәселенің қалай шешілетініне, осындай ауысуыны
әкеліп соққан қандай фактілі жағдайлардың заңды деп қарастыруына
байланыссыз халықаралық құқық ерекше бекітеді”[6].
Фактілі жағдайларға біз дипломдық жұмыстың төменгі бөлімді арнаймыз, ал
осы бөлімді қорытына отырып құқықмирасқорлық институтының кодификациясына
тоқта алайық.
1949 жылы ХҚК-ның бірінші сессиясында халықаралық құқық кодификациясы
мемлекеттің құқықмирасқорлық туралы сұрақтар қарастырылды. Комиссия
мемлекеттердің құқықмирасқорлық сұрақтарын шешуге Комитет құруды шешті.
1963 жылы он бесінші сессиясында Комиссия Комитеттің құқықмирасқорлыққа
қатысты баяндаманы қарастырады. Комиссия Комитеттің жоспарын қабылдады және
сұрақтың рет-ретімен болғанын бағалады: шартқа қатысты құқықмирасқорлық
құқық пен міндеттемеге қатысты құқықмирасқорлық. Комиссия арнайы осы сұрақ
бойынша баяндамашы ретінде Манфред Ляхсты тағайындады.
1967 жылы ХҚК бұл сұрақты үш тақырыпқа бөлуді шешті. БҰҰ-ның
Халықаралық Сот мүшесі болып М.Ляхс сайланғаннан кейін, шартқа қатысты
құқықмирасқорлықтың арнайы баяндамашы ретінде Комиссия Хэмфри Уолдокты
(Ұлыбритания) тағайындады, ал басқа да сұрақтар бойынша Мохаммед Беджауи
(Алжир) тағайындалды.
1973 жылы жиырма бесінші сессиясында Фрэнсис Вэллет (Ұлыбритания)
Хэмфри Уолдоктың орнына тағайындалды, өйткені ол Халықаралық Соттың БҰҰ-ның
мүшесі болып тағайындалған.
1978 жылы 31 шілдеден 23 тамызға дейін Венада Жаңарған түрде
конференция өтті.
Конференцияда 69 мемлекет делегациясы қатысты - 1977 жылғы сессиясында
94 мемлекет қатысты. 1977 жылғы сессияда екі мемлекет қараушы болып
тағайындалды. Сонымен қатар, бұл конференцияда Намибия бойынша БҰҰ-ның
Одағы қатысты, Палестинаны босату ұйымы және Оңтүстік - Батыс Африка
Халықаралық ұйымдары қараушылар болып тағайындалды.
1978 жылы 22 тамыз айында өткен Конференцияда шарттарға қатысты
мемлекеттің құқықтықмирасқорлығына байланысты Вена конвенциясы қабылданды.
1983 жылы қаңтарда 22 мемлекет конвенцияға қол қойды, 3 мемлекет оған
қосылды және 3-уі оны бекітті.
1967 жылы ХҚК мемлекеттің құқықмирасқорлыққа қатысты сұрақтарға
Мохаммед Беджауиді құқықтар мен міндеттерге қатысты құқықмирасқорлық
сұрақтарына арнайы баяндама ретінде тағайындалды.
1968 жылы Комиссияның жиырмасыншы сессиясында құқықтар мен міндеттерге
қатысты құқықмирасқорлықтың бірінші баяндамасы өтті.
1972 жылы алтыншы сессиясында Комиссия 8 баптың проектісін қарастырды.
1974 жылы жиырма жетінші сессиясында Комиссия 3, 9, 11, X баптары
қарастырылды, олар құқықмирасқорлықтың мемлекеттік меншікке қатысты.
1976 жылы жиырма сегізінші сессиясында арнайы баяндамашы сегізінші
баяндамасын тағайындады, онда тағы алты баптар комментариясымен
қарастырылады. Комиссия 12, 16 -шы баптарды қарастырды.
1977 жылы жиырма тоғызыншы сессиясында Комиссия тоғызыншы баяндаманы
ұсынды. Онда мемлекеттік қарызға байланысы 17-20-шы баптар қарастырылды.
1978 жылы отызыншы сессиясында Комиссия оныншы баяндаманы қарастырды.
Онда мемлекеттік қарызға қатысты, сонымен қатар егер де мемлекеттер
бөлінген жағдайда мемлекеттік қарызға байланысты жағдайларды қарастырды.
Онда 23, 24, 25-ші баптар бойынша.
1974 жылдан 1977 жылдар арасында Бас Ассамблея Комиссияға
құқықмирасқорлыққа байланысты баптардың проектілерін шарттардан тыс
қарастыруды ұсынды.
1979 жылы отыз бірінші сессиясында Комиссия құқықмирасқорлықтың архивке
қатысты баяндаманы қарастырды. Онда 1-25-ші баптардың проектілерін
қарастырды.
Белгілі проект үш бөлікке бөлінеді, олар: 1-ші бөлім ат қою "Кіріспе",
үш бапты мазмұндайды, "Мемлекеттік меншік", "Мемлекеттік қарыз". Әрбір
бөлім екі тарауға бөлінген, яғни "Жалпы жағдай" және "Мемлекеттердің
құқықмирасқорлыққа түрінің әртүрлі жағдайы".
"Мемлекеттік меншік", "Мемлекеттік архив" және "Мемлекеттік Қарыз"
сегізінші сессияға қатысты ХҚК-сы 39-шы бапты бекітті.
1983 жылы Бас Ассамблеяның шешімі бойынша БҰҰ-ның дипломатиялық
конференция құрылу керек. Мемлекеттің құқықмирасқорлық Конвенциясы
мемлекеттік меншікке қатысты, мемлекеттік архивке және мемлекеттік қарызға
қатысты.
1.2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының нақты жағдайлары
Кез келген нақты жағдайдың заңдылығы халықаралық өмір, халықаралық
қауымдастық деп аталатын шындықпен негізделген, оған осы тарихи кезеңдегі
қауымдастық өмір сүретін және басшылық ететін нормалар жатады.
Өткен кезеңде, "соғысқа құқықы" "қасиетті" болғанда, "орнын берген
аумақ халықтарының қалауларына қарамастан орындалған егемендік құқығын беру
актілеріне тыйым салатын немесе халықаралық құқықтарға қарама-қайшылық
тудыратын белгілі бір халықаралық құқық аумақ цессиясы, елдің территориясын
мәжбүрлеп жаулап алу кең тараған жағдайлар болды, соның салдарынан
мемлекеттердің мирасқорлық мәселесі туындады".[7]
Осындай жағдайлардың заңдылығы көптеген ғалымдармен мойындалған, себебі
бұл өмір сүру нормасы болды.
Жеке колониялардың тәуелсіздік алуы, соның салдарынан 1917 жылдағы
Ресейдегі социалисттік төңкеріс нақты жағдайлардың тізіміне жаңа пункттер
енгізді, ондағы классикалық жағдайлар: бірнеше мемлекетке қосылуы,
мемлекеттің бір аумағының бөлінуі, мемлекеттің бөлінуі (құлдырауы) болып
келеді.[8]
Мемлекеттердің мирасқорлығын тудыратын нақты жағдайды құрайтын заңды
фактілердің "заңдылығын" және маңыздылығын бағалауға көз қарастар уақыт өте
өзгеріп отырды. Бұл үрдіс халықаралық құқық - бүкіл халық үшін халықтардың
бірлесуі арқылы даму құқығы, адамзаттың құқықтық саласының белгілі бір
деңгейінен негізделген, халықаралық құқық жаңа кейіпке ие болмай тұрғандығы
бейбітшілік құқы.
Халықаралық құқық ауыр қылмыстарға агрессия жариялай отырып, ұлттар мен
халықтардың өзін өзі анықтау құқығын танып және оны бекітіп, халықаралық
қауымдастықтың игілігі әр ұлт пен халықтың игілігіне тәуелді екенін түсіне
отырып, 1978 жылғы Вена конвенциясының 6 бабында және 1983 жылғы Вена
конвенциясының 3 бабында бекітілген ұлттар мен халықтар өзін өзі анықтау,
күшті немесе күш қаупін қолданбау, территория тұтастығы және т.б. сияқты
қағидаларға сәйкес пайда болған нақты жағдайлар ғана заңды мирасқорлық,
заңды заңи маңызы бар екенін мойындады.
Нақты жағдайлар әр уақытта ғалымдардың басты назарында болған және әлі
де болып отыр. Бұл мемлекеттердің мирасқорлық түсінігінің ғылыми даулар
тудыратын құрамдастығы. Зерттеушілер мемлекеттердің мирасқорлық негізге ала
отырып, заңды фактілердің маңыздылығын түрліше бағалаған.
Кейбір ғалымдар барлық нақты жағдайларға ортақ анықтама беруге тырысты.
Я. Броунлидің айтуынша, "мемлекеттердің мирасқорлығы бір мемлекеттің
егемендігінің екінші мемлекеттің егемендігімен қорытынды ауысуы болған
кезде пайда болады". [9]Және әрі қарай оның пікірінше заңды мирасқорлықтың
пайда болу алғышарты болып табылатын жағдайларды атайды:
1) мемлекеттің толығымен ыдырауы;
2) мемлекет бөлігінің бөлінуі;
3) деколонизация;
4) мемлекеттердің бірігуі;
5) территориялар цессиясы;
6) мемлекет территориясының бөлігін аннекциялау.
Ерекше түрде И. Кирстен ұсынатын ұзақ, кей кезде қайталанатын нақты
жағдайлардың тізімін атап өту қажет:
1. "Келесі салдардан мирасқорлаушы мемлекеттің жойылуы:
1) мемлекет типінің өзгеруі (мысалы, социалистік революция);
2) мемлекеттің бөлінуі, бұл кезде:
а) мемлекет аумағында екі және одан да көп мемлекеттер пайда болады
(мысалы, Колумбияның 1829-1831 жылдары ыдырауы);
ә) мемлекет территориясы басқа мемлекеттерге қосылады;
б) жойылған мемлекет аумағында жаңа мемлекеттер пайда болады, (мысалы,
ГДР және ФРГ 1945 жылы кейін бұрынғы Германия территориясына қосылуы);
3) мемлекеттердің бірігуі, бұл кезде:
а) екі және одан да көп мемлекеттер жаңа мемлекет құрады (мысалы, Сирия
мен Египеттің ОАР-ға қосылуы);
ә) бір немесе бірнеше мемлекет басқа бір немесе бірнеше мемлекеттердің
бөлігінен бірігуі;
4) халықаралық құқыққа сәйкес бір мемлекеттің екінші мемлекеттің
құрамына енуі;
5) мемлекет аннекциясы (мысалы, Германия мен Австрияның 1938 жылы
бірігуі (аншлюс).
11. Бастамашы - мемлекеттің жойылуынсыз мемлекеттің өзгеруі:
1) сецессия (бөліну), бөлінетін бөлік:
а) жаңа мемлекет құрады;
ә) бұрынғы мемлекетке қосылу;
2) цессия;
3) мемлекет бөліктерінің жаңа бір мемлекетке бірігуі;
4) бөліктері егеменді болып қалатын федералды мемлекет құру, сыртқы
функцияларды жүзеге асыруды олар толығымен немесе жекелей
федерацияға тапсырады;
5) мемлекет бөліктерінің қосылуы.
Бірінші тарауда аталып өткендей, 70-шы жылдары кеңестік халықаралық -
құқықтық әдебиетте Н.В. Захарованың анықтамасы кеңінен тараған, ол бойынша
заңды мирасқорлықты тудыратын нақты жағдайлар: жаңа мемлекеттің пайда болуы
(колония болған елдің тәуелсіздік алу нәтижесінде; бір мемлекеттен бөлінген
елдің аумағында; бірігу нәтижесінде; екі немесе бірнеше жаңа мемлекеттер
басқа бір мемлекет территориясында пайда болуы мүмкін, соған байланысты
соңғысы өзінің өмір сүруін тоқтатады); мемлекеттің халықаралық келісімді
компетенциясының өзгеруімен байланысты оның халықаралық құқықтық
субъектілігінің мәртебесінің өзгеруі; өзінің халықаралық құқықтық
субъектілігін сақтамай-ақ мемлекеттің басқа мемлекеттің құрамына енуі;
территория бөлігінің бір мемлекеттен екінші мемлекетке ауысуы.[10]
Нақты жағдайлардың екінші тобының маңыздылығы ("мемлекеттің халықаралық
келісімді компетенциясының өзгеруімен байланысты мемлекеттің халықаралық
құқықтық субъектілігінің мәртебесінің өзгеруі") келіспеушілік тудырмауы
мүмкін емес. Мирасқорлық халықаралық құқықсубъектілігінің мәртебесі
өзгергенде пайда болады деп дәлелдеп отырып, Захарова келесідей жазады: "
Мұндай өзгеріс федерация құрылған кезде болады (бұл жағдайда, жаңа
федералды мемлекет пайда болады), федерацияға енген кезде, федерация
ыдыраған кезде, одан шыққан кезде (егер федерация мүшелері өздерінің
халықаралық құқық мирасқорлығын сақтаса), конференцияға қатысты да
солай".[11]
Федерация құрылған кезде федерация субъектілерінің халықаралық құқықтық
субъектілігінің өзгеруі сияқты халықаралық - құқықтық салдар туатынына біз
толығымен келісеміз. Бірақ бұл жағдай мирасқорлықты тудырмайды. Бұл кезде
шешуші орынды басқа заңды факт - жаңа федеративті мемлекеттің құрылуы, яғни
бұл мирасқорлықтың пайда болуының негізі болып табылады. Федерация ыдыраған
кезде немесе одан шыққан кезде мирасқорлықтың пайда болуы үшін маңызды
орынды ыдырау немесе бөліну фактісінің өзі алады. Және жалпы, мемлекеттің
халықаралық құқық субъектілігінің өзгеруімен мирасқорлықтың пайда болуын
байланыстыруға болмайды, себебі мемлекеттің халықаралық келісімді
компетенциясының өзгеруімен байланысты оның халықаралық құқық
субъектілігінің мәртебесінің өзгеруі мүмкін. Мысалы, мұндай өзгеріс
мемлекет өзін бейтарап мемлекет деп хабарлап, өзінің белгілі бір құқықтары
мен міндеттерін шектеген кезде болады, бұл әрине мирасқорлықтың пайда
болуын тудырмайды.
Біздің ойымызша, мирасқорлық конференция құрылғанда немесе оған кірген
кезде пайда болады деген пікірмен келісуге де болмайды. К. Кольяр
айтуынша:"Конференция өз бетінше мемлекет емес. Оның мүшелері керісінше,
халықаралық тұлғалар болып қалады. Конференцияның мүше мемлекеттерінің
өзара қатынасы конференцияның ерекше халықаралық құқығымен, соның ішінде
Жарғылық келісімінен реттеліп отырады. Конференцияға мүше мемлекеттер неге
оған кірмеген басқа мемлекеттердің өзара қатынасы жалпы халықаралық
құқықпен реттеледі. Басқа сөзбен, конференцияда мүшелері өздерінің қалыпта
мемлекеттік компетенциясын сақтайды, ол конференцияның ерекше құқығымен
оқшауланбайды".
Бір сөзбен айтқанда, мұндай жағдайда халықаралық құқықтық жаңа
субъектісі тумайды және егер жоғарыда аталған Н. Захарованың ережелеріне
негізделсек, конференцияның мүше елдерінің халықаралық мирасқорлығы
өзгермейді, осыдан келіп - мирасқорлық пайда болмайды.
Кейбір ғалымдар заңды мирасқорлықты тудыратын нақты жағдайдың сапасын
тек бір рет кездесетін жағдайда ғана көрген. Бірінші тарауда атап өткендей,
заңды мирасқорлықтың пайда болу негізін территориалды өзгеріс ретінде
көрген ғалымдар да болды, бірақ олар тәжірибе көрсеткендей нақты
жағдайлардың жалпы көпшілігі негізгі орынды ала алмады. Көбісі мирасқорлық
тек жаңа мемлекет пайда болғанда ғана пайда болады деген. Г.В. Игнатенконың
айтуынша, келесідей жаңа мемлекет пайда болғанда мемлекеттердің
мирасқорлығы жөнінде айтуға болады:
1) Жаңа тарихи типтегі мемлекеттің социалистік революция нәтижесінде
пайда болған;
2) Колониалды жердегі ұлттық мемлекеттің құрылуы кезінде;
3) Бірнеше мемлекеттердің бір мемлекетке бірігуі кезінде;
4) Мемлекет құрамынан оның территориясының бір бөлігінің бөлінуі
кезінде немесе мемлекеттің бірнеше өзіндік жеке мемлекеттерге
бөлінуі кезінде.[12]
Тура осындай позицияны, яғни мирасқорлық тек жаңа мемлекет пайда
болғанда ғана құрылады деген пікірді Л.В. Власовада білдіреді.
Заңды мирасқорлықты тудыратын нақты жағдайлар, ең алғаш рет
конвенционды түрде 1978 жылы Вена Конвенциясында регламенттелген және
сәйкесінше 1983 жылғы Вена конвенциясында. Бірақ біз оларды қарастырмастан
бұрын, біздің ойымызша, жоғарыда аталған материалды талдау қажет, яғни
мемлекеттердің құрылу және жойылу үрдісінің тұрғысынан талдаған жөн, бұл
бізге жағдайлардың ортақтастығын анықтауға мүмкіндік береді, сондай-ақ
Конвенцияда бекітілген, нақты жағдайлар немесе басқаша айтсақ мирасқорлық
категориясын толығырақ ұсынуға мүмкіндік береді.
Қазіргі халықаралық құқықпен заңсыз деп саналатын жағдайларды мысалы,
аннекцияны шетке қоя отырып, келесі жағдайды есте сақтаған жөн:
а) жаңа тәуелсіз мемлекет пайда болуы (деколонизация) - жаңа тәуелсіз
мемлекет пайда болғанда, бірде бір мемлекет өзінің өмір сүруін
тоқтатпайды,
ә) федерацияны құру - жаңа мемлекет құрылады, бірақ бірде бір мемлекет
өзінің өмір сүруін тоқтатпайды,
б) мемлекеттердің бірігуі - екі немесе одан да көп мемлекеттер
жойылады, бір мемлекет құрылады,
в) мемлекеттер инкорпорациясы - мемлекет өмір сүруін тоқтатады, бірақ
жаңа мемлекет құрылмайды,
г) федерацияның ыдырауы - мемлекет өмір сүруін тоқтатады, бірақ егер
федерацияның келісімі болса, бірде бір жаңа мемлекет пайда болмайды (егер
федерация конституционды болса, жаңа мемлекет құрылуы мүмкін),
д) ұштарлы мемлекеттің бөлінуі - бір мемлекет өмір сүруін тоқтатады
және екі немесе бірнеше жаңа мемлекеттер пайда болады,
е) мемлекеттен бөлініп шыққан территория бөлігінде немесе бөліктерінде
немесе бөліктерінде жаңа мемлекеттің пайда болуы - жаңа мемлекет пайда
болады, ескі мемлекет өзінің өмір сүруін тоқтатпайды,
ж) мемлекет территориясының бір бөлігін бөліп алып, оны басқа
мемлекетке қосу - мемлекет өзінің өмір сүруін тоқтатпайды және жаңа
мемлекетте пайда болдмайды,
з) территорияның бір бөлігін беру - бұл жағдайда мемлекеттің ыдырауы
да, пайда болуы да жүрмейді.[13]
Мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық және саяси құрылысындағы
түбегейлі өзгерістердің нәтижесінде пайда болған мирасқорлық мәселесінің
төңірегінде әлі де көптеген ғалымдардың, негізінен ресейліктердің осы
тұрғыда түрлі пікірлері қалыптасқан. Бұған тереңірек үңілмей-ақ қояйық,
себебі ол екінші бөлімде ұсынылған, біз тек әлеуметтік төңкеріс нәтижесінде
халықаралық құқық субъектісі - жаңа мемлекеттің пайда болу концепциясымен
келіспейтіндігімізді айта кетейік. Бұл жағдайда жаңа халықаралық құқық
субъектісін көре алмаймыз, себебі төңкеріс мемлекеттің ішкі ісі болып
табылады. Осыдан шыға отырып, шарттар туралы, қарыз туралы мәселе және т.б.
басты назарда жүргендер халықаралық құқық нормаларының қағида негізінде
шешілуі тиіс.
Соның ішінде, халықаралық шарттар туралы мәселелер - халықаралық
шарттар құқығының негізінде, әсіресе - халықаралық келісімдер құқығы туралы
Вена конвенциясында.
Көріп отырғанымыздай, заңды мирасқорлықты тудыратын нақты жағдайлардың
көбісі жаңа мемлекеттердің - халықаралық құқық субъектілерінің пайда
болуымен байланысты.
Мемлекеттің құрылуы - бір тұтас құқықтық салдар кешенін тудыратын,
соның ішінде халықаралық - құқықтың салдары бүкіл халықаралық қауымдастық
үшін маңызды заңды факт.
Халықаралық құқық мемлекеттің пайда болу үрдісін регламенттен алмайды,
себебі бұл әдетте - объективті заңдылықтарға тәуелді болатын адамзат
қоғамның даму нәтижесі. Сәйкесінше, мемлекеттердің пайда болу әдістері -
мазмұны бойынша және өзінің шегі бойынша объективті категория. Халықаралық
құқық ғылымының міндеті - мемлекеттер пайда болуының мүмкіндігінше толық
әдістер жиынтығын беру. Мемлекеттер пайда болуының түрлі әдістері көлемі
және мазмұны бойыенша бірдей емес. Халықаралық құқықтық салдардың, соның
ішінде мирасқорлық саласындағы салдардың пайда болуын негіздейді.
Сонымен, Вена конвенциясында бекітілген нақты жағдайларды қарастыруға
көшеміз.
Мемлекеттердің халықаралық шарттарға қатысты мирасқорлық жөніндегі 1978
жылғы Вена конвенциясы нақты жағдайлар ретінде келесі жағдайды қарастырады:
1) Мемлекет территориясының бір бөлігі немесе халықаралық қатынастары
үшін мемлекет өз жауапкершілігін артатын белгілі бір территория және
оның территориясының бөлігі болып саналмайтын бөлімі басқа елдің
территориясының бөлігі болады.[14]
Осы мәселені талқылай отырып, оған бір мемлекеттің өз территориясының
бөлігін екінші мемлекетке беру, сондай-ақ территория бөлігін бөліп, алып
оны басқа мемлекетпен ұлттар мен халықтардың өзін өзі анықтау құқығы
негізінде біріктіру жататындығын сеніммен айтуға болады.
2) Жаңа егеменді мемлекеттің пайда болуы.
3) "Екі немесе бірнеше мемлекеттер біріккенде бір ғана мирасқорлаушы
мемлекетті құрады..." (31 бап, 1 п.).
Осы жағдайды зерттей отырып, мына жағдайды көрсетсек болады, яғни бұл
федерацияның құрылуын, мемлекеттердің бірігуін және мемлекеттердегі
инкорпорациясын білдіреді.[15] Сондай-ақ, Конвенциядағы "мемлекеттердің
бірігу" түсінігі жинақталатын, жалпылама маңызына ие.
4) Территорияның бөлігі немесе бөліктері бөлінген кезде мирасқорлаушы
мемлекеттің әрекет етуінің жалғасын тапқанына тәуелсіз бір немесе
бірнеше мемлекеттерді түзеді..." (34 бап, 1 п.).
Берілген жағдайды талдай келе, біздің ойымызша мынадай жағдайды
көрсетсек болады, яғни бұл мемлекттің территориясының бөлігі мен
бөліктерінің бөлінуін өзіне шоғырландырады, сонымен қатар федерация
субъектілерінің бөлінуін және жаңа мемлекеттің құрылуын, унитарлы
мемлекеттің бөлінуі және федерацияның құлдырауын өзіне қаратады.[16] Сондай-
ақ, Конвенциядағы "мемлекеттің территория бөлігінің бөлінуінің " айналысы
да жалпылама маңызға ие.
Мемлекеттік меншік , мемлекеттік архивтер мен мемлекеттік қарыздардың
қатынасында мемлекеттік мирасқорлық туралы 1983 жылғы Вена Конвенциясы
фактілі жағдай ретінде (фактілі мирасқорлық) мынаны қарастырады:
1) "Осы мемлекеттерге мемлекеттің территориясының бөлігі сатылғанда
басқа мемлекетке..." (14 бап, 1 п.).
Берілген жағдай бір еуыздан аймақ бөліктерінің берілуін ғана бекітеді.
2) Жаңа тәуелсіз мемлекеттің пайда болуы.
3) "Екі немесе бірнеше мемлекеттер біріккенде бір ғана мирасқорлаушы
мемлекетті құрады..." (16 бап).
Көрініп отырғандай, берілген жағдай 1978 жылғы Конвенцияда бекітілген
жағдай мен тура сәйкес келіп отыр.
4) "мемлекет аймағының бөлігі мен бөліктерінің бөлінуі кезінде
мирасқорлаушы мемлекет құрылады..." (17 бап, 1 п.) және "мемлекет
территориясының бөлігі бөлінгенде басқа да мемлекетпен бірігеді..."
(17 бап, 2 п.).
Осы жағдайлар мемлекет территориясының бөлігі мен бөліктеріне бөлінуі,
мирасқорлаушы мемлекеттің құрылуын, сондай-ақ мемлекет территориясының
бөлігінің бөлінуімен басқа да мемлекеттермен бірігуін, сонымен қатар
федерация субъектілерінің бөлінуін көрсетеді. Барлық осы жағдайларда
мирасқорлаушы мемлекет өзінің әрекет етуін тоқтатпайды.
5) мемлекет бөлінгенде және өзінің әрекет етуін тоқтатқанда және
мирасқорлаушы мемлекет территориясының бөлігі екі немесе бірнеше
мирасқорлаушы мемлекетті түзеді..." (18 бап, 1 п.).
"Мемлекеттердің бөлінуі" түсінігінде Конвенцияда бекітілген, бұл жағдай
унитарлы мемлекеттің бөлінуі, сондай-ақ федерацияның құлдырауын көрсетеді.
Сонымен қатар "мемлекеттердің бөлінуі" түсінігі де жинақтайтын маңызға ие.
Сондықтан, жоғарыда берілген жағдайдың көмегімен біздің көз қарасымыз
бойынша, заңдылық мирасқорлықты алып келетін мемлекеттерінің мирасқорлығы
туралы 1978 және 1983 жылдары Вена конвенциясындағы бекітілген жағдайдың
неғұрлым толық көрінісін көрсете алдық - нақты жағдайлар бірдей, бірақ
кейбіреулері әр түрлі, әр түрлі үйлесімдіктері Конвенцияда көрсетілген.
Сонымен, жоғарыда берілген жағдайлар біз ұсынған нақты жағдайларды
қалыптастыруға мүмкіндік береді:
1) бір мемлекеттің өзінің территориясының бөлігі басқа мемлекетке
беруі;[17]
2) мемлекет территориясының бөлігінің бөлінуі және басқ мемлекетпен
бірігуі;
3) халықаралық құқықсубъектісі болып саналатын жаңа мемлекеттің пайда
болуы:
а) тәуелді болған территорияда жаңа тәуелсіз мемлекеттің пайда болуы;
ә) әрекет ететін мемлекеттен (федерация субъектісінің бөлінуін есепке
алғанда) бөлінген мемлекеттің территория бөлігінде (бөліктерінде)
құрылуы;
б) бір мемлекетке (федерация құру, мемлекеттердің қосылуы, мемлекеттің
инкорпорациясы) екі немесе бірнеше мемлекеттердің бірігуі;
в) мемлекеттің бөлінуі және оның әрекет етуінің тоқтатылуы және оның
территориясының бөлігінде екі немесе бірнеше мемлекеттердің (унитарлы
мемлекеттің бөлінуі, федерацияның құлдырауы) құрылуы.
Барлық осы нақты жағдайды жалпылай келе нақты мирасқорлықтың жалпы
жинақталған анықтамасын беруге болады; нақты мирасқорлық дегеніміз - бұл
белгілі бір территорияда бір мемлекеттің егемендігінің басқа мемлекеттің
егемендігіне ауысуы.
Негізінен Вена Конвенциясында бекітілген нақты жағдайлар берілген
мәселелерді зерттеушілермен танылған.
Бірақ бүгінгі күнде мирасқорлықтың негізі болып, халықаралық субъект
ретіндегі жаңа мемлекеттің пайда болуының заңды факт болып табылады дейтін
ғалымдар бар.
Берілген мәселедегі Ресей зерттеушілері арасындағы бүгінгі таңдағы
даулы сұрақтарды біз зерттейміз, біз белгілегендей ол 2-ші тарауда
қарастырылады. Ал қазір - мемлекеттің мирасқорлық объектісі туралы сөз
етсек, бұл мәселені зерттеу осы мәселенің пісіп жетілген және күтілетін
шешімдерін түсінуге және бұл әрекеттің мәніне тереңірек кіруге мүмкіндік
береді.
2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының объектілерге байланысты өзекті
мәселелері
2.1 Құқық мирасқорлығы институты және мемлекеттік шекаралар режимі
Өз өмір сүруін тоқтатқан мемлекеттің жасасқан шекара туралы шарттары
жаңа халықаралық актпен өзгертілмейінше немесе күші жойылмайынша өз күшін
сақтап қалған деп есептеледі.
Өзін-өзі анықтау халықтың осы территорияға құқын білдіреді, бұл
территорияның шегінде ұлт қалыптасып, өзге халықтың құқын және мүдделерін
сақтай отырып, экономикалық, саяси және мәдени жағынан дамып, өмір сүреді.
Бұрында шекаралар нақты анықталмағандықтан бұл соғысқа әкеліп
соқтыратын.
Халықаралық құқықта "uti possidetis" - бар шекаралардың сақталуына
құқықты білдіретін формула бар.
Дегенмен оны әртүрлі талқылайды, оның екі жолы бар: uti possidetis
juris and uti possidetis de facto - юридикалық және фактілік иелену.
Испандық иеліктердің жерінде құрылған американ республикасы испан монархы
бекіткен шекарамен өзін байланыстырмайтын. Сол себепті Латын америка елдері
арасында территориялық қақтығыстар соғысқа дейін бар болды. Мысалы 1825-
1828ж.ж. Аргентина және Бразилия арасында Уругвай үшін соғыс болған; 1845-
1852ж.ж. Аргентина, Уругвай, Парагвай, Бразилия мен территориялық
келіспеушілік үшін соғысты; 1879-1884ж.ж. Чили, Перу және Боливия соғысты;
Аргенина, Боливия, Парагвай шекаралық Чако территориясы үшін қақтығыс
болды[18].
Uti possidetis қағидасы Африкада да танылды: Гана, Гвинея, Конго
шекаралары бұрынғы боданның шекараларымен бекітіледі. Бұл тәжірибені ұлттық
және экономикалық бүтіндік қағидасына қарсы қоюға болмайды.
Шекараны өзгерту көп жағдайларда территориялық даумен жалғастырады.
Жаңа мемлекеттің мүдделерін толық қамтамасыз ету үшін олардың
шекараларын бекіту үшін нақты жағдайларды ескеру керек.
Халықаралық құқықтың жаңа субъектілері жас мемлекеттер - мирасқор
мемлекеттер жасасқан шарттарда анықталған шекараларды ескермей алмайды.
Жаңа мемлекеттерді мұрагер мемлекеттің заңи мирасқоры ретінде өз
басшылығына барлық территорияны, құрлығын, территория және ішкі суларын,
құрлық және әуе үстіндегі әуе қабатын алады және де сол мемлекетпен
көршілес мемлекеттің арасында территорияға келіспеушіліктер және даулар
туғызуы мүмкін.
Мұндай жағдайдағы шекаралық сұрақтар күш позициясы жағынан емес,
егемендік территориялық бүтіндік және өзге мемлекеттің ісіне араласпай
дауды бейбіт жолмен келіссөз және қарулы қақтығыссыз шешілу керек.
Халықаралық шарттар құқы туралы Вена конвенциясының 62-ші бабы 2-ші
пункт "а"- сәйкес жағдайлардың түбірлі өзгеруі туралы нормаға мемлекеттік
шекараларды бекітетін шарттар енгізілмеді. Егер кейбір жағдайда
жағдайлардың түбірлі өзгеруіне сүйеніп шарттан бас тарту мүмкін болса,
бұған сүйеніп мемлекеттік шекара туралы шарттың күшін жоюға болмайды. Бұл
ережені көптеген мемлекеттер мойындайды.
Мұндай ереже мемлекеттің шарттарына да қатысты. Вена конвенциясының 11
бабына сәйкес мемлекеттің мирасқорлығы шарттармен бекітілген шекараларды
немесе шекаралардың режиміне қатысты шарттармен бекітілген құқықтар мен
міндеттерді қамтымайды. Егер мирасқорлық фактісінен шекараға қатысты
шарттың құқықтары мен міндеттердің тоқтатылуы немесе өзгеруіне қандай да
бір негіздер туындаса, бұл негіздер шартпен бекітілген шекараларды өзгерту
үшін.
Дегенмен шекаралардың міндетті мұралануы өзін-өзі анықтау қағидасының
күшін түсіреді деп айтуға болады және сәйкесінше оны жүзеге асырылуы
барысында туындаған - территориялық өзгерістердің болуы. Өзін-өзі анықтау
қағидасы халықаралық құқықта императивті сипатқа ие және оның ұстану
мемлекет үшін міндетті.
Шекаралардың міндетті мұралану ережесі дегенмен жаңа тәуелсіз
мемлекеттің арасында болашаққа өзара келісім негізінде қандай да бір
территориялық өзгерістер болмайтынын білдірмейд[19]і.
СБСЕ қорытынды актісінде шекаралардың мызғылмастығы қағидасы бекітеді.
Дегенмен еуропалық мемлекеттер олардың шекаралары халықаралық құқыққа сай
бейбіт жолмен және келісім негізінде өзгеру мүмкіндігін болдырады.
Халықаралық құқық тәжірибесінде мемлекеттер шекараны айқындап,
территориялық бөліктерді алмастыру арқылы территорияны тегістеу үшін
шаралар қабылданды.
Мемлекеттің мирасқорлауы мұрагер мемлекеттің ол құрылған территорияның
шегіндегі шекараны мирасқорлағанын және оның өзіне юридикалық күші тарайтын
фактіні ғана білдіреді.
1978 жылы Вена конвенциясының 11 бабы мемлекеттің шарттарымен
бекітілген шекараларға қатысты мирасқорлығының және шекаралық режимнің
салдарын ғана қамтиды, бірақ шарттың дұрыстығы немесе қандай да бір өзге
шекаралардың өзгеруіне немесе нақтылауына әсер етуі мүмкін негіздерді
қамтымайды.
2.1.1 Мирасқорлық және айрықша сипаттағы территориялық режимдер (АТР).
Мемлекеттік шекараға қатысты шарттардан айрықша территориялық режимді
бекітетін шарттарды айыра білу керек. Мемлекеттің ерекше мүддесіне немесе
қауіпсіздік немесе халықаралық ынтымықтастықты кеңейтуге бағытталған кейбір
аймақ, зоналардың ерекше маңызына, сондай-ақ халықаралық құқықтың әдет-
ғұрып нормаларының негізінде айтылған территориялардың бөлінбес халықаралық
құқық режимі бекітілуі мүмкін және ол нақты осы территорияға тиісті болды,
ал құқықтар мен міндеттерді осы территориялардың иесі халықаралық құқық
субъектісі иеленеді[20].
АТР мысал ретінде Аланд аралдарын, Шпицберген, Дунай, Рейн өзендерімен
кеме қатынастары, Суэц және Панама каналы, Қара теңіз бұғазын келтіруге
болады.
1978 жылғы Вена конвенциясының 12 бап мемлекеттердің мирасқорлығы
айрықша территориялық режим туралы шарттарды қамтымайтындығын айтады. Бұл
шарттар халықаралық болып табылады және белгілі бір территорияны қолдануға
қатысты болады. Шетел территориясында әскери база орнату туралы шарттар
айрықша территориялық режимдер туралы шарттар емес.
АТР туралы шарттың сипаттамасы үшін олардың заңдылығының маңызы зор
халықаралық құқық жалпы танылғандығының қағидасына сәйкестігінің маңызы
зор. Бұл қағидалар міндеттің мазмұны және шекараларын анықтайды,
мемлекеттің шетел территориясын қолданудың құқықтары мен мүдделерін
қамтамасыз етеді.
Шарттарға қатысты мемлекеттердің мирасқорлық сұрақтары бойынша БҰҰ Вена
Конференциясында (1977-1978) мемлекеттің халықаралық шарттарға қатысты
мирасқорлық туралы Конвенция жобасының 12 бабына қатысты дау өрбітілді.
Мемлекеттің мирасқорлығы территориялық өзгерістердің фактісі: жаңа
тәуелсіз мемлекеттің пайда болуы, мемлекеттің қосылуы, мемлекеттің бөлінуі,
айырылуы территорияны бір мемлекетпен екіншісіне беру айрықша территориялық
режим туралы шарттарды қамтымайды, мысалы қандай да бір территорияны
делимизациялау және нейтрализациялау, мемлекеттің ұлттық сурауын пайдалану
құқы (өзендермен жүзу, шельф ресурстарын игеру, балық аулау), шетел әуе
теңіз порттарын пайдалану.
12 бапқа өзгерістер ұсынылды, оны Финляндия, Мексика, Куба, Малайзия
және Афганистаннан ұсынды.
Комитет 12 бапты отырыстарда алдын-ала қарап, 12 бап және оған
өзгертулерді ресми емес кеңестер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 бет
1. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы институтының түсінігі мен
мәні
Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының
түсінігі 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының фактілі жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .11
... ... ... ... ...
2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының объектілерге
байланысты өзекті мәселелері
2.1 Құқық мирасқорлығы институты және мемлекеттік шекаралар
режимі 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.2 Халықаралық құқықта шарттарға қатысты мемлекеттердің
құқық мирасқорлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 37
2.3 Құқық мирасқорлығы институтында мемлекеттік меншігі-не,
мемлекеттік мұражайларға мен мемлекеттік қарыздар-ға
байланысты мәселелері 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
3. Құқық мирасқорлығы институтының дамуында жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің рөлі 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
Қорытынды 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Библиография 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Күрделі халықаралық құқықтық қатынастарды
реттейтін халықтардың өмірінің кез-келген саласының ерекшелігі халықтардың
құқықтық нормаларында көрініс табуы керек. Тек қана осы ерекшеліктер
құқықтық нормаларда тіркелсе ғана, халықтардың құқықтық тиімділігі туралы
айта аламыз. Осы халықаралық құқық арқылы халықаралық қауымдастықтың іс-
әрекеті нәтижесінде туындаған қатынастарды реттей аламыз, ондағы
мәселелердің шешілуін көрсетеді. Халықаралық қауымдастықтың өміріндегі
халықаралық құқықтың дамуын және рөлін анықтау үшін, оның жұмыс істеу
ортасының статикалық және динамикалық аспектілерін бағалау керек. Сонымен
қатар сапасын көрсету қажет. Адамзат даму барысында, мемлекеттер мен
халықтар механикалық жиынтығынан ерекшеленетін халықаралық қауымдастықты
қалыптастырды. Қауым өзінің даму барысында, дамудың негізгі
катализаторларын ой елесінен өткізе отырып, өзінің құқықтық базасын дамытты
және жетілдірді. Осы құқықтық база негізінен бейбітшіліктің қауіпсіздігін
сақтау мен қамтамасыз етуге халықаралық қатынастың бір жүйесіне келтіруге
және қатысушыларының тәртібін алдын ала білу мәселелеріне бағытталған.
Халықаралық қауымдастықтың ары қарай дамуы үшін халықаралық
қауымдастықпен халықаралық құқықтың көмегімен реттейтін жалпы және ұлттық
мүдденің тепе-теңдігін ұстап тұруы қажет. Өмірде көрсетілгендей,
мемлекеттердің іс-әрекеттері қатаң заңи шеңберге қойылуы керек және осы
шеңберден шығу құқыққа қайшы әрекет деп есептелінеді.
Халықаралық қауымдастықтың тығыз байланысқа түскен санын, ондағы болып
жатқан процесстерді көпшілікке қолайлы және көпшілікпен келісілген
нормативті реттеу қажеттілігі туындайды. Осылай, халықаралық қауымдастықтың
өзара тығыз байланысы халықаралық құқықтық объективті дамуының алғы шарты
болып табылады. Яғни, халықаралық қауымдастықтың бір қалыпты дамуы, қоғамда
белгілі бір тәртіпті реттейтін халықаралық құқық институттарының дамуына
байланысты. Айта кететін жай, соңғы он жылдықта да, қазіргі кезде де, өте
маңызды сұрақтарды реттейді, бірақ онша дұрыс жұмыс жасамайтын, жеткілікті
дамымаған халықаралық құқықтың институттары бар. Осы жерде халықаралық
құқық ғылымы өзінің алдына қойған мақсатын орындауы қажет, яғни қандай да
бір туындаған мәселелерді шешу үшін оларға баға беріп, шешу жолдарын
іздестіру керек, және осы жолдар бүкіл адамзаттың жекелеген ұлттар мен
мемлекеттердің еркіндігі мен мүддесін, қауіпсіздігі мен бейбіт өмір сүруін
қамтамасыз етуге бағытталуы қажет.
Халықаралық қатынастың қатысушысы мемлекеттердің жүріс-тұрысын реттеу
барысында халықаралық құқық олардың тағдыры өзгергенде әрекетсіз отырмайды.
Мемлекеттік территорияның өзгерілуі, яғни бірнеше мемлекетке бөлінуі болып
табылады.
Мемлекеттердің мирасқорлық мәселесі әрқашан күрделі мәселелердің бірі
болып табылады және көптеген жағдайлары шешілмеген. Бұл жағдай, осы
мәселені зерттеуші ғалымдармен ескерілген.
Мемлекеттердің мирасқорлығы - халықаралық құқықтың ерте пайда болған
институты, оның дамуына деколонизация процесі үлкен әсер етті. Жекелеген
мемлекеттердің мүддесіне әсер ететін мәселелерден мирасқорлық әлемнің
барлық мемлекеттеріне маңызды мәселеге айналды. Ол колониялық тәуелділіктен
босаған мемлекеттерге, Еуропа және КСРО мемлекеттеріне және үлкен өзгеріске
ұшыраудың алдында тұрған мемлекеттерге, яғни мирасқорлаушы мемлекеттерге
және мұрагер мемлекеттерге, сонымен қатар, бүкіл халықаралық қауымдастыққа
өз әсерін тигізуде.
Сөзсіз мемлекеттердің пайда болуы, құрылуы, жоғалуы және мемлекеттердің
территориялық модефикациясы - алдымен саяси, әлеуметтік, экономикалық тағы
сол сияқты себептердің нәтижесі болып табылады. Ал халықаралық құқықтың
алдында осы себептердің құқыққа сәйкестігіне баға беруде және өзгерістердің
заңи тұрғыдан маңыздылығын анықтау және осыған байланысты шығатын
нәтижелерін анықтау туралы. Осының бәрі мирасқорлық институтының
халықаралық құқық нормаларында көрсетілген.
Халықаралық қатынастың бір қалыптылығы бейбітшілікті сақтау мәселелері
мемлекеттің мирасқорлық мәселесін шешуге бағытталған жолдардың тиімділігіне
тікелей байланысты. Осы мәселе бойынша, ғылыми зерттеулер жүргізу қажет,
себебі бұрын халықаралық құқықпен немесе халықаралық қатынастар
тәжірибесінде көрсетілмеген, бірақ қазіргі өмір қажет ететін құбылыстарды
теориялық тұрғыдан шешу қажеттілігінің тууы.
Осылай келе, мемлекеттердің мирасқорлық мәселесінің маңызы мен мәні
және мемлекеттердің мирасқорлық институтының дамуымен және қазіргі
халықаралық тәжірибеде қолдану мәселелеріне анализ жасау, теория жағынан
өзекті, ал тәжірибе тұрғысынан қажет болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі халықаралық құқықмирасқорлығы институты және
құқықтары мен міндеттерінің көшуімен байланысты мирасқорлаушы мемлекет
(мемлекеттер) пен мұрагер мемлекеті арасында пайда болатын халықаралық-
құқықтық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты, ғылыми және тәжірибелік маңызы зор болып табылатынын
мемлекеттердің мирасқорлық мәселесінің халықаралық құқықтық сұрақтарын
зерттеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі талапты алдына қойылды:
- мемлекеттердің құқықмирасқорлығы институтының түсінігі мен мәнің жан-
жақтан зерттеп, ашып көрсету;
- құқықмирасқорлығының объектілерге байланысты мәселелерді талдау;
- құқықмирасқорлығы институтының жаңа дәуірде рөлі мен орнын анық-тау.
Зерттеудің әдісі мен қайнар-көздері. Автор жалпы ғылыми диалектикалық
әдіспен қоса, юридикалық ғылымдарға тән жеке ғылыми зерттеу әдістерін
қолданды: тарихи, салыстырмалы, логикалық, жүйелік.
Дипломдық жұмысқа келесі ғалымдардың жұмыстары мен зерттеулері маңызды
ықпал жасады, олар Аваков М.М., Власова Л.В., Дурденевский В.Н., Есаян
А.А., Захарова Н.В., Талалаев А.Н., О'Коннелл Д., Фарукшин М.Х. және т.б.
Зерттеудің қайнар көзі келісімдер болып табылады: 1978 жылы
мемлекеттердің келісімдерге қатысты мирасқорлығы туралы Вена конвенциясы
1983 жылы мемлекетердің, мемлекеттік меншікке, мемлекеттік архивке және
мемлекеттік қарызға қатысты мирасқорлығы туралы Вена конвенциясы, КСРО- ның
тарауымен қатар БҰҰ Жарғысы, ядролық қару таратпау туралы Вена конвенциясы
т.б.
Қорғауға шығарылатын сұрақтар. Дипломдық жұмыстың барысында келесі
нәтижелерге келіп, қорғауға шығарылып отырмыз:
1. Бүгінгі күнге дейін мемлекеттердің құқықмирасқорлығының анықтама-
лары белгілі бір кемшіліктеріне байланысты қалыптасқан жоқ. Осыған
байланысты жұмыста біз авторлық анықтамасын беруге тырыстық: нақты
фактілі жағдайда территориядағы бір мемлекеттің егемендігін басқа
мемлекеттің егемендігімен ауысуы және осы салдарының нәтижесінде,
мемлекеттердің құқықмирасқорлықтың нормаларды ескере отырып,
халықаралық құқық қағидаларына сәйкес танылған мұрагер мемлекеттің
белгілі бір объектілерге құқықтары мен міндеттерінің мирасқорлаушы
мемлекетке көшуі.
2. Мемлекеттердің құқықмирасқорлығы екі жағдайлардың арқасында жүзеге
асырылады: фактілі және заңды жағдайлар. Бүгінгі күні аталған
жағдайларға ғалымдар аса көңіл бөлген жоқ. Зерттеу барысында
дипломдық жұмыста фактілі және заңды жағдайлар талқыланып, бір-
біріне тәуелділігін және өзара байланыстығын көрсетіп, олардың
мазмұны ашып, анықтамаларды ұсындық.
3. Мемлекеттердің құқықмирасқорлығы туралы Вена конвенциялардың
кемшілігі дауларды шешу процедурасы болып табылады. Біздің пікірінше
Конвенцияларда орын тапқан процедурасы тиімді емес, яғни
келісімдердің нормалары нақты құқықтық кепілдіктері бекітілген жоқ.
Ойымызша, мұндай жағдайда Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықара-лық
Сотының рөлі артыра түседі, яғни дауды шешу мақсатында мемле-кеттер
соттың юрисдикциясын және қабылдаған сот шешімдердің міндеттілігін
мойындау тиіс.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңыздылығы. Мемлекеттердің
құқықмирасқорлығы институты әлі күнге дейін толық зерттелмеген мәселе-
лердің бірі болып табылады. Зерттеу барысында табылған нәтижелері, ойымыз-
ша, келешек ғылыми қызметте орын табылмақ. Сонымен қатар, теориялық
маңыздылығы оқу процессте арнайы курстарды даярлау барысында дипломдық
жұмыстың мәліметтері пайдалануымен анықталады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қоры-
тындыдан және библиографиядан тұрады. Жұмыстың көлемі ...бет.
1. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығы институтының түсінігі мен мәні
1.1 Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының түсінігі
Ғылыми танымда түсініктің қандай да бір анықтамасының қолданылуы
құбылыс мәніне ену сатысы болып табылады. Сондықтан-да мемлекеттердің
құқықмирасқорлығының түсінігі анықтамасына ерекше көңіл бөлу қажет.
Мемлекеттердің құқықмирасқорлығының, оның айрықша ерекшеліктерін ескере
отырып, нақты мән мен мазмұндылығына жету жолы жалпы қиын болды, жаңылыс
есептеулерге, қате көзқарастар мен ой-түйіндерге толы болды. Бұл процесс,
біздің ойымызша, әлі күнге дейін жүруде.
Тарихи тұрғыда, ішкі мемлекеттік құқық ретінде пайда бола отырып
құқықмирасқорлығы мемлекеттердің тәжірибеде қолдануының нәтижесінде
халықаралық-құқықтық сипатқа ие болды. Өзінің алғашқы нысанында
мемлекеттердің құқықмирасқорлықтың түсінігі құл иеленушілік Батыс Еуропада
дүниеге келген. Батыс-еуропалық халықаралық-құқықтық әдебиетте
мемлекеттердің құқықмирасқорлығының бұрынғы берілген анықтамаларында, рим
азаматтық құқығында бекітілген, азаматтық-құқықтық мұра түсінігін болу аса
қиыншылық тудырмайтын. Кейіннен бұл анықтама біраз құрделенілді, бірақ
өзінің шығу тегін аса жасырылмайтын[1].
Осыдан бері талай жылдар өтілгенімен бүгінгі күнде де халықаралық
құқықта мемлекеттердің мирасқорлығына қатысты біріңғай қалыптасқан пікір
жоқ.
Югославиялық заңгер М.Бартоштың әділ ескергеніндей, мирасқорлық
мәселесі бойынша ғалымдар арасында келіспеушілік мирасқорлық анықтамасынан-
ақ басталады, шынында да мирасқорлық түсінігін анықтау - халықаралық
құқықтың кұрделі мәселелерінің бірі.
ХХ ғасырдың 30-40 жж. батыс халықаралық-құқықтық әдебиетте Г.
Кельзеннің мемлекеттердің құқықмирасқорлығының анықтамасы кең таратылуын
тапты. Ғалымның жазуы бойынша: ”мемлекеттердің мирасқорлығы дегеніміз
белгілі бір территория шегінде бір мемлекеттің өзге мемлекетпен орын
алмасуы және осы соңғысының құқықтар мен міндеттерді мұралауын білдіреді”.
Бұл анықтамада мемлекеттердің құқықмирасқорлықтың маңызды белгісі аталады –
қозғалыс, құқықтар мен міндеттердің көшуі және де олардың субъектілік
тәуелділіктері мен өзгерістері. Алайда, мұндай анықтама қарастырылып
отырған құбылыстың ерекшеліктерін көрсетпейтіні көрініп тұр, өйткені бір
мемлекеттің құқықтары мен міндеттердің басқаға кетуі, басқа да жағдайларда,
мысалы халықаралық шартқа сай, мүмкін.
70-ші жылдары кеңес ғылымында И.В. Захарова берген мемлекеттердің
құқықмирасқорлығы анықтамасы кең тараған, онда құқықмирасқорлықты тудыратын
нақтылы (фактілі) жағдайлардың тізімі бар: “мемлекеттердің
құқықмирасқорлығы – мемлекеттің келісімді құзыретінің өзгеруімен байланыс-
ты мемлекеттің халықаралық құқықсубъектілігі мәртебесінің өзгеру, өзінің
халықаралық құқықсубъектілгі жоғалып екінші бір мемлекет құрамына ену,
сондай-ақ бір мемлекеттен басқа мемлекетке территорияның бір бөлігінің өту
және жаңа мемлекет туылған кездегі құқықтары мен міндеттері бір мемлекеттен
басқа мемлекетке ауысуы. Осы анықтамада көңіл байқайтын нәрсе фактілі
ситуцияларға назар аудару, олардың бекітілуі құқықмирасқорлық процессінің
арнайы ерекшеліктерді толық түрде ашып көрсетуге мүмкіндігін жасайды.
Кейіңірек осыған тоқтата аламыз.
Социалистік халықаралық-құқықтық доктринада көптеген ғалымдар
„мемлекеттердің құқықмирасқорлығын” „бір мемлекеттің құқықтары мен
міндеттерінің басқаға өтуі” ретінде анықтаған. Біршама кең ауқымды
анықтаманы М.М. Аваков ұсынған: „халықаралық құқықмирасқорлық – мемлекеттің
өмір сүруінің пайда болу немесе тоқтатуы, болмаса оның территорияның
өзгеруі салдарынан бір халықаралық құық субъектісінен басқаға құқықтар мен
міндеттердің өтуі. Бұл кезде құқықмирасқорлықтың шектері, халықаралық
құқықтың көпшілік мойындаған нормалары және қағидаларға сай, сол
мемлекеттің тәуелсіз еркіндігімен және кластың мәңділігімен анықталады”[2].
Мұндай көзқарасты Д.И. Фельдман, М.Х. Фарукшин, Г.В. Игнатенко, Д.И.
Бараташвили, А.Е. Омеленчук та берген.
Бұл анықтаманың бір кемшілігі, біздің ойымызша, халықаралық құқықтың
субъекті — мемлекетінің өмір сүруінің тоқтатуы құқықмирасқорлықты
білдірмейді, өйткені соңғысы кем дегенде екі субъектінің болуын көздейді –
бастаушы мемлекет және мирасқорлаушы мемлекет.
Бүгінгі күні көптеген халықаралық құқық заңгерлер құқықмирасқорлыққа
қатысты анықтамаларды танып олармен қатар „Мемлекеттердің құқықмирас-
қорлығы туралы” Вена конвенцияларда бекітілген анықтаманы қолданалып
отырады.
Халықаралық құқықмирасқорлығы саласындағы жалғыс құжаттар болып
табылатын 1978 жылғы „Келісімдерге қатысты мемлекеттердің құқықмирас-
қорлығы туралы” мен 1983 жылғы „Мемлекеттік меншікке, мемлекеттік мұрағат
және мемлекеттік қарыздарға қатысты мемлекеттердің құқымирасқор-лығы
туралы” Вена конвенцияларында „мемлекеттердің құқықмирасқорлығы деп бір
мемлекеттің екіншісімен ауысып белгілі бір территорияның халықара-лық
қатынастары үшін жауапкершілікті көтеру”[3].
Біздің ойымызша, мұндай көзқарас ешқандай құндылықты білдірмей тұр, бұл
мемлекеттің құқықмирасқорлығы мәнінің ашылмауынан көрініп тұр, сондай-ақ
құқықмирасқорлығы тек халықаралық қатынастармен ғана байланысты емес
мемлекеттің ішкі тәртібімен де байланысты.
Біздің пікірі бойынша, мирасқорлықтың көптеген анықтамаларында келесі
белгілерге сілтемелер көрсетілмеген:
а) мирасқор болып табылатын халықаралық құқықтың жаңа субъектісінің
таптық мәні бар. Мирасқорлықты анықтау үшін қоғамда әлеуметтік өзгерістер
болуы, жаңа мемлекеттің пайда болуының маңызы бар;
ә) мемлекеттің саяси - заңи белгісі ретінде егеменді билік. Бұдан саяси
биліктің мәні мен шегі тәуелді болады. Егемендік мемлекеттің белгісі
ретінде бір уақытта мемлекеттік биліктің қасиетін білдіреді;
б) халықаралық құқық субъектісінің мирасқорлық шектері. Мирасқор-лықта
құқықтар мен міндеттердің толық немесе жартылай қабылдануы туралы айтылуы
мүмкін. Бұл жаңа мемлекеттің егеменді еркі мен тапты құрлысына байланысты.
Мирасқорлықтың шектері қайта құрылған мемлекетке үлкен саяси және
экономикалық маңызы бар;
в) мирасқорлықтың халықаралық құқықтың жалпы танылған нормалары мен
қағидаларына сәйкестігі. Бұған ең біріншіден әлеуметтік-экономикалық
жүйелері әртүрлі мемлекеттердің бейбіт өмір сүруі, егемендік теңдік, ішкі
істерге араласпау т.б.
Жоғарыда аталғанына талдау жасай отырып келесі нәтижелерге келеміз.
Келтірілген анықтамаларда мемлекеттердің құқықмирасқорлығы екі құрам-дасқа
бөлінуі — нақтылы (фактілі) құқықмирасқорлығы және заңды құқықми-расқорлығы
— көруге болады. Бұл халықаралық құқық ғылымында жиі кездесетін құбылыс.
Осыған байланысты — "мемлекеттердің құқықмирасқор-лығы" түсінігі
территориядағы өзгерістер ғана емес, территориялық өзгері-стерден туындаған
құқықтағы өзгерістерді де білдіреді. АҚШ заңгерінің О.Сварлиеннің ескеруі
бойынша, осы территорияда бір мемлекеттің ескі мемлекетті ауыстыруы фактілі
мирасқорлық болып табылады, мұндағы құқықтық мирасқорлық осындай жағдайдағы
бір мемлекеттің екіншісін заңды алмастыруын білдіреді. Ағылшын ғалымы
М.Джонс мирасқорлықты осы айтылған сөздің әрбір мағынасын әртүрлі
терминдермен көрсетуге тырысты: мирасқорлық сияқты фактілік өзгерістер
succession in fact (фактілі мирасқорлық),бұл өзгерістердің нәтижесінде
мемлекеттердің құқықтар мен міндеттерді мирасқорлауы - succession in law
(құқықтық мирасқорлық).
Сондай-ақ, Г.Кельзеннің айтуы бойынша: „„мемлекеттердің құқықмирас-
қорлығы” деген термині территориалды өзгерісті білдіреді, яғни осы террито-
рияның шеңберінде бір мемлекет басқа мемлекетпен алмасқаны факт, сондай-ақ
бір мемлекеттің құқықтары мен міндеттерінің екінші мемлекетке өтуі...
Сонымен „мемлекеттік құқықмирасқорлығы” территориялық өзгерістерге және
қарастырылып отырған өзгерістермен байланысты құқықтарға да жатады”[4]. Осы
мәселеге Н.В. Захарова да тура осылай қарайды. Оның айтуынша: „„мемле-
кеттердің құқықмирасқорлығы” термині құқықтар мен міндеттердің ауысуын
мәселесің құрайтын фактілі жағдайды бекітну үшін қолданса да болады, сондай-
ақ сол құқықтар мен міндеттердің бір мемлекеттен екіншіге өтуін атау үшін
де қолданады”.
Біздің пікірінше, мемлекеттердің құқықмирасқорлығының фактілі және
заңдылы деп бөлінуі негізінде дұрыс. "Мирасқорлық" сөзінің лексикалық
мағынасы түсініктің мағынасын анықтамайды. Түсінігін анықтау кезінде ең
алдымен халықаралық құқықтың өзекті мәселелеріне көңіл бөлу керек, яғни
фактілі мен заңды жағдайларды анықтау.
Мемлекеттердің құқықмирасқорлығы жалпы десек - белгілі бір жағдайда
немесе тарихи жағдайларда халықаралық құқықтың бір субъектінен жаңадан
пайда болған құқық субъектіге құқықтары мен міндеттерінің көшуін білдіреді,
яғни жаңа бір мемлекетке ауысуы. Жаңа мемлекет, өзінің егемендігін бекітіп,
өзінің мемлекетіне халықаралық қатынастың аумағында құқық пен міндеттің
мұрагері ретінде мұраны иеленуші болады. Осыған байланысты фактілі жағдайды
талдау үшін „заңды факт” деген түсінікке дұрыс анықтамасын беру маңызды.
Заңтану ғылымында „заңды факт” дегеніміз құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін, тоқтауын алып келетін, құқықтық нормалармен бекітілген
жағдайлар. Осыдан келіп, „заңды факт” түсінігіне екі факторлар кіреді:
оқиға, әрекет немесе әрекетсіздік (материалды фактор) және олардың құқықтық
салдарының негізі ретіндегі құқық нормаларда бекітілуі (заңды фактор).
Фактілі құқықмирасқорлықтағы белгілі бір заңды факторлардың бар болу
(фактілі жағдай) өтуі деген құқық нәтижеге әкеліп соғады, яғни бір
мемлекеттің басқа мемлекетке белгілі бір құқықтары мен міндеттердің ауысуы
(заңды құқықмирасқорлығы). Заңды құқықмирасқорлығы фактілі жағдайдан тыс
қарастырып алуға болмайды, себебі соңғысы біріншісінің алғы шарты болып
табылады. Құқықмирасқорлығы бірінші мен екінші жағдайда әр түрлі, бірақ
өзара байланысты мәселелері болып табылады[5]. Сондықтан да Н.В.
Захарованың айтатындай: „құқықтар мен міндеттердің бір мемлекетінен
екіншісіне ауысу жөніндегі мәселенің қалай шешілетініне, осындай ауысуыны
әкеліп соққан қандай фактілі жағдайлардың заңды деп қарастыруына
байланыссыз халықаралық құқық ерекше бекітеді”[6].
Фактілі жағдайларға біз дипломдық жұмыстың төменгі бөлімді арнаймыз, ал
осы бөлімді қорытына отырып құқықмирасқорлық институтының кодификациясына
тоқта алайық.
1949 жылы ХҚК-ның бірінші сессиясында халықаралық құқық кодификациясы
мемлекеттің құқықмирасқорлық туралы сұрақтар қарастырылды. Комиссия
мемлекеттердің құқықмирасқорлық сұрақтарын шешуге Комитет құруды шешті.
1963 жылы он бесінші сессиясында Комиссия Комитеттің құқықмирасқорлыққа
қатысты баяндаманы қарастырады. Комиссия Комитеттің жоспарын қабылдады және
сұрақтың рет-ретімен болғанын бағалады: шартқа қатысты құқықмирасқорлық
құқық пен міндеттемеге қатысты құқықмирасқорлық. Комиссия арнайы осы сұрақ
бойынша баяндамашы ретінде Манфред Ляхсты тағайындады.
1967 жылы ХҚК бұл сұрақты үш тақырыпқа бөлуді шешті. БҰҰ-ның
Халықаралық Сот мүшесі болып М.Ляхс сайланғаннан кейін, шартқа қатысты
құқықмирасқорлықтың арнайы баяндамашы ретінде Комиссия Хэмфри Уолдокты
(Ұлыбритания) тағайындады, ал басқа да сұрақтар бойынша Мохаммед Беджауи
(Алжир) тағайындалды.
1973 жылы жиырма бесінші сессиясында Фрэнсис Вэллет (Ұлыбритания)
Хэмфри Уолдоктың орнына тағайындалды, өйткені ол Халықаралық Соттың БҰҰ-ның
мүшесі болып тағайындалған.
1978 жылы 31 шілдеден 23 тамызға дейін Венада Жаңарған түрде
конференция өтті.
Конференцияда 69 мемлекет делегациясы қатысты - 1977 жылғы сессиясында
94 мемлекет қатысты. 1977 жылғы сессияда екі мемлекет қараушы болып
тағайындалды. Сонымен қатар, бұл конференцияда Намибия бойынша БҰҰ-ның
Одағы қатысты, Палестинаны босату ұйымы және Оңтүстік - Батыс Африка
Халықаралық ұйымдары қараушылар болып тағайындалды.
1978 жылы 22 тамыз айында өткен Конференцияда шарттарға қатысты
мемлекеттің құқықтықмирасқорлығына байланысты Вена конвенциясы қабылданды.
1983 жылы қаңтарда 22 мемлекет конвенцияға қол қойды, 3 мемлекет оған
қосылды және 3-уі оны бекітті.
1967 жылы ХҚК мемлекеттің құқықмирасқорлыққа қатысты сұрақтарға
Мохаммед Беджауиді құқықтар мен міндеттерге қатысты құқықмирасқорлық
сұрақтарына арнайы баяндама ретінде тағайындалды.
1968 жылы Комиссияның жиырмасыншы сессиясында құқықтар мен міндеттерге
қатысты құқықмирасқорлықтың бірінші баяндамасы өтті.
1972 жылы алтыншы сессиясында Комиссия 8 баптың проектісін қарастырды.
1974 жылы жиырма жетінші сессиясында Комиссия 3, 9, 11, X баптары
қарастырылды, олар құқықмирасқорлықтың мемлекеттік меншікке қатысты.
1976 жылы жиырма сегізінші сессиясында арнайы баяндамашы сегізінші
баяндамасын тағайындады, онда тағы алты баптар комментариясымен
қарастырылады. Комиссия 12, 16 -шы баптарды қарастырды.
1977 жылы жиырма тоғызыншы сессиясында Комиссия тоғызыншы баяндаманы
ұсынды. Онда мемлекеттік қарызға байланысы 17-20-шы баптар қарастырылды.
1978 жылы отызыншы сессиясында Комиссия оныншы баяндаманы қарастырды.
Онда мемлекеттік қарызға қатысты, сонымен қатар егер де мемлекеттер
бөлінген жағдайда мемлекеттік қарызға байланысты жағдайларды қарастырды.
Онда 23, 24, 25-ші баптар бойынша.
1974 жылдан 1977 жылдар арасында Бас Ассамблея Комиссияға
құқықмирасқорлыққа байланысты баптардың проектілерін шарттардан тыс
қарастыруды ұсынды.
1979 жылы отыз бірінші сессиясында Комиссия құқықмирасқорлықтың архивке
қатысты баяндаманы қарастырды. Онда 1-25-ші баптардың проектілерін
қарастырды.
Белгілі проект үш бөлікке бөлінеді, олар: 1-ші бөлім ат қою "Кіріспе",
үш бапты мазмұндайды, "Мемлекеттік меншік", "Мемлекеттік қарыз". Әрбір
бөлім екі тарауға бөлінген, яғни "Жалпы жағдай" және "Мемлекеттердің
құқықмирасқорлыққа түрінің әртүрлі жағдайы".
"Мемлекеттік меншік", "Мемлекеттік архив" және "Мемлекеттік Қарыз"
сегізінші сессияға қатысты ХҚК-сы 39-шы бапты бекітті.
1983 жылы Бас Ассамблеяның шешімі бойынша БҰҰ-ның дипломатиялық
конференция құрылу керек. Мемлекеттің құқықмирасқорлық Конвенциясы
мемлекеттік меншікке қатысты, мемлекеттік архивке және мемлекеттік қарызға
қатысты.
1.2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының нақты жағдайлары
Кез келген нақты жағдайдың заңдылығы халықаралық өмір, халықаралық
қауымдастық деп аталатын шындықпен негізделген, оған осы тарихи кезеңдегі
қауымдастық өмір сүретін және басшылық ететін нормалар жатады.
Өткен кезеңде, "соғысқа құқықы" "қасиетті" болғанда, "орнын берген
аумақ халықтарының қалауларына қарамастан орындалған егемендік құқығын беру
актілеріне тыйым салатын немесе халықаралық құқықтарға қарама-қайшылық
тудыратын белгілі бір халықаралық құқық аумақ цессиясы, елдің территориясын
мәжбүрлеп жаулап алу кең тараған жағдайлар болды, соның салдарынан
мемлекеттердің мирасқорлық мәселесі туындады".[7]
Осындай жағдайлардың заңдылығы көптеген ғалымдармен мойындалған, себебі
бұл өмір сүру нормасы болды.
Жеке колониялардың тәуелсіздік алуы, соның салдарынан 1917 жылдағы
Ресейдегі социалисттік төңкеріс нақты жағдайлардың тізіміне жаңа пункттер
енгізді, ондағы классикалық жағдайлар: бірнеше мемлекетке қосылуы,
мемлекеттің бір аумағының бөлінуі, мемлекеттің бөлінуі (құлдырауы) болып
келеді.[8]
Мемлекеттердің мирасқорлығын тудыратын нақты жағдайды құрайтын заңды
фактілердің "заңдылығын" және маңыздылығын бағалауға көз қарастар уақыт өте
өзгеріп отырды. Бұл үрдіс халықаралық құқық - бүкіл халық үшін халықтардың
бірлесуі арқылы даму құқығы, адамзаттың құқықтық саласының белгілі бір
деңгейінен негізделген, халықаралық құқық жаңа кейіпке ие болмай тұрғандығы
бейбітшілік құқы.
Халықаралық құқық ауыр қылмыстарға агрессия жариялай отырып, ұлттар мен
халықтардың өзін өзі анықтау құқығын танып және оны бекітіп, халықаралық
қауымдастықтың игілігі әр ұлт пен халықтың игілігіне тәуелді екенін түсіне
отырып, 1978 жылғы Вена конвенциясының 6 бабында және 1983 жылғы Вена
конвенциясының 3 бабында бекітілген ұлттар мен халықтар өзін өзі анықтау,
күшті немесе күш қаупін қолданбау, территория тұтастығы және т.б. сияқты
қағидаларға сәйкес пайда болған нақты жағдайлар ғана заңды мирасқорлық,
заңды заңи маңызы бар екенін мойындады.
Нақты жағдайлар әр уақытта ғалымдардың басты назарында болған және әлі
де болып отыр. Бұл мемлекеттердің мирасқорлық түсінігінің ғылыми даулар
тудыратын құрамдастығы. Зерттеушілер мемлекеттердің мирасқорлық негізге ала
отырып, заңды фактілердің маңыздылығын түрліше бағалаған.
Кейбір ғалымдар барлық нақты жағдайларға ортақ анықтама беруге тырысты.
Я. Броунлидің айтуынша, "мемлекеттердің мирасқорлығы бір мемлекеттің
егемендігінің екінші мемлекеттің егемендігімен қорытынды ауысуы болған
кезде пайда болады". [9]Және әрі қарай оның пікірінше заңды мирасқорлықтың
пайда болу алғышарты болып табылатын жағдайларды атайды:
1) мемлекеттің толығымен ыдырауы;
2) мемлекет бөлігінің бөлінуі;
3) деколонизация;
4) мемлекеттердің бірігуі;
5) территориялар цессиясы;
6) мемлекет территориясының бөлігін аннекциялау.
Ерекше түрде И. Кирстен ұсынатын ұзақ, кей кезде қайталанатын нақты
жағдайлардың тізімін атап өту қажет:
1. "Келесі салдардан мирасқорлаушы мемлекеттің жойылуы:
1) мемлекет типінің өзгеруі (мысалы, социалистік революция);
2) мемлекеттің бөлінуі, бұл кезде:
а) мемлекет аумағында екі және одан да көп мемлекеттер пайда болады
(мысалы, Колумбияның 1829-1831 жылдары ыдырауы);
ә) мемлекет территориясы басқа мемлекеттерге қосылады;
б) жойылған мемлекет аумағында жаңа мемлекеттер пайда болады, (мысалы,
ГДР және ФРГ 1945 жылы кейін бұрынғы Германия территориясына қосылуы);
3) мемлекеттердің бірігуі, бұл кезде:
а) екі және одан да көп мемлекеттер жаңа мемлекет құрады (мысалы, Сирия
мен Египеттің ОАР-ға қосылуы);
ә) бір немесе бірнеше мемлекет басқа бір немесе бірнеше мемлекеттердің
бөлігінен бірігуі;
4) халықаралық құқыққа сәйкес бір мемлекеттің екінші мемлекеттің
құрамына енуі;
5) мемлекет аннекциясы (мысалы, Германия мен Австрияның 1938 жылы
бірігуі (аншлюс).
11. Бастамашы - мемлекеттің жойылуынсыз мемлекеттің өзгеруі:
1) сецессия (бөліну), бөлінетін бөлік:
а) жаңа мемлекет құрады;
ә) бұрынғы мемлекетке қосылу;
2) цессия;
3) мемлекет бөліктерінің жаңа бір мемлекетке бірігуі;
4) бөліктері егеменді болып қалатын федералды мемлекет құру, сыртқы
функцияларды жүзеге асыруды олар толығымен немесе жекелей
федерацияға тапсырады;
5) мемлекет бөліктерінің қосылуы.
Бірінші тарауда аталып өткендей, 70-шы жылдары кеңестік халықаралық -
құқықтық әдебиетте Н.В. Захарованың анықтамасы кеңінен тараған, ол бойынша
заңды мирасқорлықты тудыратын нақты жағдайлар: жаңа мемлекеттің пайда болуы
(колония болған елдің тәуелсіздік алу нәтижесінде; бір мемлекеттен бөлінген
елдің аумағында; бірігу нәтижесінде; екі немесе бірнеше жаңа мемлекеттер
басқа бір мемлекет территориясында пайда болуы мүмкін, соған байланысты
соңғысы өзінің өмір сүруін тоқтатады); мемлекеттің халықаралық келісімді
компетенциясының өзгеруімен байланысты оның халықаралық құқықтық
субъектілігінің мәртебесінің өзгеруі; өзінің халықаралық құқықтық
субъектілігін сақтамай-ақ мемлекеттің басқа мемлекеттің құрамына енуі;
территория бөлігінің бір мемлекеттен екінші мемлекетке ауысуы.[10]
Нақты жағдайлардың екінші тобының маңыздылығы ("мемлекеттің халықаралық
келісімді компетенциясының өзгеруімен байланысты мемлекеттің халықаралық
құқықтық субъектілігінің мәртебесінің өзгеруі") келіспеушілік тудырмауы
мүмкін емес. Мирасқорлық халықаралық құқықсубъектілігінің мәртебесі
өзгергенде пайда болады деп дәлелдеп отырып, Захарова келесідей жазады: "
Мұндай өзгеріс федерация құрылған кезде болады (бұл жағдайда, жаңа
федералды мемлекет пайда болады), федерацияға енген кезде, федерация
ыдыраған кезде, одан шыққан кезде (егер федерация мүшелері өздерінің
халықаралық құқық мирасқорлығын сақтаса), конференцияға қатысты да
солай".[11]
Федерация құрылған кезде федерация субъектілерінің халықаралық құқықтық
субъектілігінің өзгеруі сияқты халықаралық - құқықтық салдар туатынына біз
толығымен келісеміз. Бірақ бұл жағдай мирасқорлықты тудырмайды. Бұл кезде
шешуші орынды басқа заңды факт - жаңа федеративті мемлекеттің құрылуы, яғни
бұл мирасқорлықтың пайда болуының негізі болып табылады. Федерация ыдыраған
кезде немесе одан шыққан кезде мирасқорлықтың пайда болуы үшін маңызды
орынды ыдырау немесе бөліну фактісінің өзі алады. Және жалпы, мемлекеттің
халықаралық құқық субъектілігінің өзгеруімен мирасқорлықтың пайда болуын
байланыстыруға болмайды, себебі мемлекеттің халықаралық келісімді
компетенциясының өзгеруімен байланысты оның халықаралық құқық
субъектілігінің мәртебесінің өзгеруі мүмкін. Мысалы, мұндай өзгеріс
мемлекет өзін бейтарап мемлекет деп хабарлап, өзінің белгілі бір құқықтары
мен міндеттерін шектеген кезде болады, бұл әрине мирасқорлықтың пайда
болуын тудырмайды.
Біздің ойымызша, мирасқорлық конференция құрылғанда немесе оған кірген
кезде пайда болады деген пікірмен келісуге де болмайды. К. Кольяр
айтуынша:"Конференция өз бетінше мемлекет емес. Оның мүшелері керісінше,
халықаралық тұлғалар болып қалады. Конференцияның мүше мемлекеттерінің
өзара қатынасы конференцияның ерекше халықаралық құқығымен, соның ішінде
Жарғылық келісімінен реттеліп отырады. Конференцияға мүше мемлекеттер неге
оған кірмеген басқа мемлекеттердің өзара қатынасы жалпы халықаралық
құқықпен реттеледі. Басқа сөзбен, конференцияда мүшелері өздерінің қалыпта
мемлекеттік компетенциясын сақтайды, ол конференцияның ерекше құқығымен
оқшауланбайды".
Бір сөзбен айтқанда, мұндай жағдайда халықаралық құқықтық жаңа
субъектісі тумайды және егер жоғарыда аталған Н. Захарованың ережелеріне
негізделсек, конференцияның мүше елдерінің халықаралық мирасқорлығы
өзгермейді, осыдан келіп - мирасқорлық пайда болмайды.
Кейбір ғалымдар заңды мирасқорлықты тудыратын нақты жағдайдың сапасын
тек бір рет кездесетін жағдайда ғана көрген. Бірінші тарауда атап өткендей,
заңды мирасқорлықтың пайда болу негізін территориалды өзгеріс ретінде
көрген ғалымдар да болды, бірақ олар тәжірибе көрсеткендей нақты
жағдайлардың жалпы көпшілігі негізгі орынды ала алмады. Көбісі мирасқорлық
тек жаңа мемлекет пайда болғанда ғана пайда болады деген. Г.В. Игнатенконың
айтуынша, келесідей жаңа мемлекет пайда болғанда мемлекеттердің
мирасқорлығы жөнінде айтуға болады:
1) Жаңа тарихи типтегі мемлекеттің социалистік революция нәтижесінде
пайда болған;
2) Колониалды жердегі ұлттық мемлекеттің құрылуы кезінде;
3) Бірнеше мемлекеттердің бір мемлекетке бірігуі кезінде;
4) Мемлекет құрамынан оның территориясының бір бөлігінің бөлінуі
кезінде немесе мемлекеттің бірнеше өзіндік жеке мемлекеттерге
бөлінуі кезінде.[12]
Тура осындай позицияны, яғни мирасқорлық тек жаңа мемлекет пайда
болғанда ғана құрылады деген пікірді Л.В. Власовада білдіреді.
Заңды мирасқорлықты тудыратын нақты жағдайлар, ең алғаш рет
конвенционды түрде 1978 жылы Вена Конвенциясында регламенттелген және
сәйкесінше 1983 жылғы Вена конвенциясында. Бірақ біз оларды қарастырмастан
бұрын, біздің ойымызша, жоғарыда аталған материалды талдау қажет, яғни
мемлекеттердің құрылу және жойылу үрдісінің тұрғысынан талдаған жөн, бұл
бізге жағдайлардың ортақтастығын анықтауға мүмкіндік береді, сондай-ақ
Конвенцияда бекітілген, нақты жағдайлар немесе басқаша айтсақ мирасқорлық
категориясын толығырақ ұсынуға мүмкіндік береді.
Қазіргі халықаралық құқықпен заңсыз деп саналатын жағдайларды мысалы,
аннекцияны шетке қоя отырып, келесі жағдайды есте сақтаған жөн:
а) жаңа тәуелсіз мемлекет пайда болуы (деколонизация) - жаңа тәуелсіз
мемлекет пайда болғанда, бірде бір мемлекет өзінің өмір сүруін
тоқтатпайды,
ә) федерацияны құру - жаңа мемлекет құрылады, бірақ бірде бір мемлекет
өзінің өмір сүруін тоқтатпайды,
б) мемлекеттердің бірігуі - екі немесе одан да көп мемлекеттер
жойылады, бір мемлекет құрылады,
в) мемлекеттер инкорпорациясы - мемлекет өмір сүруін тоқтатады, бірақ
жаңа мемлекет құрылмайды,
г) федерацияның ыдырауы - мемлекет өмір сүруін тоқтатады, бірақ егер
федерацияның келісімі болса, бірде бір жаңа мемлекет пайда болмайды (егер
федерация конституционды болса, жаңа мемлекет құрылуы мүмкін),
д) ұштарлы мемлекеттің бөлінуі - бір мемлекет өмір сүруін тоқтатады
және екі немесе бірнеше жаңа мемлекеттер пайда болады,
е) мемлекеттен бөлініп шыққан территория бөлігінде немесе бөліктерінде
немесе бөліктерінде жаңа мемлекеттің пайда болуы - жаңа мемлекет пайда
болады, ескі мемлекет өзінің өмір сүруін тоқтатпайды,
ж) мемлекет территориясының бір бөлігін бөліп алып, оны басқа
мемлекетке қосу - мемлекет өзінің өмір сүруін тоқтатпайды және жаңа
мемлекетте пайда болдмайды,
з) территорияның бір бөлігін беру - бұл жағдайда мемлекеттің ыдырауы
да, пайда болуы да жүрмейді.[13]
Мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық және саяси құрылысындағы
түбегейлі өзгерістердің нәтижесінде пайда болған мирасқорлық мәселесінің
төңірегінде әлі де көптеген ғалымдардың, негізінен ресейліктердің осы
тұрғыда түрлі пікірлері қалыптасқан. Бұған тереңірек үңілмей-ақ қояйық,
себебі ол екінші бөлімде ұсынылған, біз тек әлеуметтік төңкеріс нәтижесінде
халықаралық құқық субъектісі - жаңа мемлекеттің пайда болу концепциясымен
келіспейтіндігімізді айта кетейік. Бұл жағдайда жаңа халықаралық құқық
субъектісін көре алмаймыз, себебі төңкеріс мемлекеттің ішкі ісі болып
табылады. Осыдан шыға отырып, шарттар туралы, қарыз туралы мәселе және т.б.
басты назарда жүргендер халықаралық құқық нормаларының қағида негізінде
шешілуі тиіс.
Соның ішінде, халықаралық шарттар туралы мәселелер - халықаралық
шарттар құқығының негізінде, әсіресе - халықаралық келісімдер құқығы туралы
Вена конвенциясында.
Көріп отырғанымыздай, заңды мирасқорлықты тудыратын нақты жағдайлардың
көбісі жаңа мемлекеттердің - халықаралық құқық субъектілерінің пайда
болуымен байланысты.
Мемлекеттің құрылуы - бір тұтас құқықтық салдар кешенін тудыратын,
соның ішінде халықаралық - құқықтың салдары бүкіл халықаралық қауымдастық
үшін маңызды заңды факт.
Халықаралық құқық мемлекеттің пайда болу үрдісін регламенттен алмайды,
себебі бұл әдетте - объективті заңдылықтарға тәуелді болатын адамзат
қоғамның даму нәтижесі. Сәйкесінше, мемлекеттердің пайда болу әдістері -
мазмұны бойынша және өзінің шегі бойынша объективті категория. Халықаралық
құқық ғылымының міндеті - мемлекеттер пайда болуының мүмкіндігінше толық
әдістер жиынтығын беру. Мемлекеттер пайда болуының түрлі әдістері көлемі
және мазмұны бойыенша бірдей емес. Халықаралық құқықтық салдардың, соның
ішінде мирасқорлық саласындағы салдардың пайда болуын негіздейді.
Сонымен, Вена конвенциясында бекітілген нақты жағдайларды қарастыруға
көшеміз.
Мемлекеттердің халықаралық шарттарға қатысты мирасқорлық жөніндегі 1978
жылғы Вена конвенциясы нақты жағдайлар ретінде келесі жағдайды қарастырады:
1) Мемлекет территориясының бір бөлігі немесе халықаралық қатынастары
үшін мемлекет өз жауапкершілігін артатын белгілі бір территория және
оның территориясының бөлігі болып саналмайтын бөлімі басқа елдің
территориясының бөлігі болады.[14]
Осы мәселені талқылай отырып, оған бір мемлекеттің өз территориясының
бөлігін екінші мемлекетке беру, сондай-ақ территория бөлігін бөліп, алып
оны басқа мемлекетпен ұлттар мен халықтардың өзін өзі анықтау құқығы
негізінде біріктіру жататындығын сеніммен айтуға болады.
2) Жаңа егеменді мемлекеттің пайда болуы.
3) "Екі немесе бірнеше мемлекеттер біріккенде бір ғана мирасқорлаушы
мемлекетті құрады..." (31 бап, 1 п.).
Осы жағдайды зерттей отырып, мына жағдайды көрсетсек болады, яғни бұл
федерацияның құрылуын, мемлекеттердің бірігуін және мемлекеттердегі
инкорпорациясын білдіреді.[15] Сондай-ақ, Конвенциядағы "мемлекеттердің
бірігу" түсінігі жинақталатын, жалпылама маңызына ие.
4) Территорияның бөлігі немесе бөліктері бөлінген кезде мирасқорлаушы
мемлекеттің әрекет етуінің жалғасын тапқанына тәуелсіз бір немесе
бірнеше мемлекеттерді түзеді..." (34 бап, 1 п.).
Берілген жағдайды талдай келе, біздің ойымызша мынадай жағдайды
көрсетсек болады, яғни бұл мемлекттің территориясының бөлігі мен
бөліктерінің бөлінуін өзіне шоғырландырады, сонымен қатар федерация
субъектілерінің бөлінуін және жаңа мемлекеттің құрылуын, унитарлы
мемлекеттің бөлінуі және федерацияның құлдырауын өзіне қаратады.[16] Сондай-
ақ, Конвенциядағы "мемлекеттің территория бөлігінің бөлінуінің " айналысы
да жалпылама маңызға ие.
Мемлекеттік меншік , мемлекеттік архивтер мен мемлекеттік қарыздардың
қатынасында мемлекеттік мирасқорлық туралы 1983 жылғы Вена Конвенциясы
фактілі жағдай ретінде (фактілі мирасқорлық) мынаны қарастырады:
1) "Осы мемлекеттерге мемлекеттің территориясының бөлігі сатылғанда
басқа мемлекетке..." (14 бап, 1 п.).
Берілген жағдай бір еуыздан аймақ бөліктерінің берілуін ғана бекітеді.
2) Жаңа тәуелсіз мемлекеттің пайда болуы.
3) "Екі немесе бірнеше мемлекеттер біріккенде бір ғана мирасқорлаушы
мемлекетті құрады..." (16 бап).
Көрініп отырғандай, берілген жағдай 1978 жылғы Конвенцияда бекітілген
жағдай мен тура сәйкес келіп отыр.
4) "мемлекет аймағының бөлігі мен бөліктерінің бөлінуі кезінде
мирасқорлаушы мемлекет құрылады..." (17 бап, 1 п.) және "мемлекет
территориясының бөлігі бөлінгенде басқа да мемлекетпен бірігеді..."
(17 бап, 2 п.).
Осы жағдайлар мемлекет территориясының бөлігі мен бөліктеріне бөлінуі,
мирасқорлаушы мемлекеттің құрылуын, сондай-ақ мемлекет территориясының
бөлігінің бөлінуімен басқа да мемлекеттермен бірігуін, сонымен қатар
федерация субъектілерінің бөлінуін көрсетеді. Барлық осы жағдайларда
мирасқорлаушы мемлекет өзінің әрекет етуін тоқтатпайды.
5) мемлекет бөлінгенде және өзінің әрекет етуін тоқтатқанда және
мирасқорлаушы мемлекет территориясының бөлігі екі немесе бірнеше
мирасқорлаушы мемлекетті түзеді..." (18 бап, 1 п.).
"Мемлекеттердің бөлінуі" түсінігінде Конвенцияда бекітілген, бұл жағдай
унитарлы мемлекеттің бөлінуі, сондай-ақ федерацияның құлдырауын көрсетеді.
Сонымен қатар "мемлекеттердің бөлінуі" түсінігі де жинақтайтын маңызға ие.
Сондықтан, жоғарыда берілген жағдайдың көмегімен біздің көз қарасымыз
бойынша, заңдылық мирасқорлықты алып келетін мемлекеттерінің мирасқорлығы
туралы 1978 және 1983 жылдары Вена конвенциясындағы бекітілген жағдайдың
неғұрлым толық көрінісін көрсете алдық - нақты жағдайлар бірдей, бірақ
кейбіреулері әр түрлі, әр түрлі үйлесімдіктері Конвенцияда көрсетілген.
Сонымен, жоғарыда берілген жағдайлар біз ұсынған нақты жағдайларды
қалыптастыруға мүмкіндік береді:
1) бір мемлекеттің өзінің территориясының бөлігі басқа мемлекетке
беруі;[17]
2) мемлекет территориясының бөлігінің бөлінуі және басқ мемлекетпен
бірігуі;
3) халықаралық құқықсубъектісі болып саналатын жаңа мемлекеттің пайда
болуы:
а) тәуелді болған территорияда жаңа тәуелсіз мемлекеттің пайда болуы;
ә) әрекет ететін мемлекеттен (федерация субъектісінің бөлінуін есепке
алғанда) бөлінген мемлекеттің территория бөлігінде (бөліктерінде)
құрылуы;
б) бір мемлекетке (федерация құру, мемлекеттердің қосылуы, мемлекеттің
инкорпорациясы) екі немесе бірнеше мемлекеттердің бірігуі;
в) мемлекеттің бөлінуі және оның әрекет етуінің тоқтатылуы және оның
территориясының бөлігінде екі немесе бірнеше мемлекеттердің (унитарлы
мемлекеттің бөлінуі, федерацияның құлдырауы) құрылуы.
Барлық осы нақты жағдайды жалпылай келе нақты мирасқорлықтың жалпы
жинақталған анықтамасын беруге болады; нақты мирасқорлық дегеніміз - бұл
белгілі бір территорияда бір мемлекеттің егемендігінің басқа мемлекеттің
егемендігіне ауысуы.
Негізінен Вена Конвенциясында бекітілген нақты жағдайлар берілген
мәселелерді зерттеушілермен танылған.
Бірақ бүгінгі күнде мирасқорлықтың негізі болып, халықаралық субъект
ретіндегі жаңа мемлекеттің пайда болуының заңды факт болып табылады дейтін
ғалымдар бар.
Берілген мәселедегі Ресей зерттеушілері арасындағы бүгінгі таңдағы
даулы сұрақтарды біз зерттейміз, біз белгілегендей ол 2-ші тарауда
қарастырылады. Ал қазір - мемлекеттің мирасқорлық объектісі туралы сөз
етсек, бұл мәселені зерттеу осы мәселенің пісіп жетілген және күтілетін
шешімдерін түсінуге және бұл әрекеттің мәніне тереңірек кіруге мүмкіндік
береді.
2. Мемлекеттердің құқық мирасқорлығының объектілерге байланысты өзекті
мәселелері
2.1 Құқық мирасқорлығы институты және мемлекеттік шекаралар режимі
Өз өмір сүруін тоқтатқан мемлекеттің жасасқан шекара туралы шарттары
жаңа халықаралық актпен өзгертілмейінше немесе күші жойылмайынша өз күшін
сақтап қалған деп есептеледі.
Өзін-өзі анықтау халықтың осы территорияға құқын білдіреді, бұл
территорияның шегінде ұлт қалыптасып, өзге халықтың құқын және мүдделерін
сақтай отырып, экономикалық, саяси және мәдени жағынан дамып, өмір сүреді.
Бұрында шекаралар нақты анықталмағандықтан бұл соғысқа әкеліп
соқтыратын.
Халықаралық құқықта "uti possidetis" - бар шекаралардың сақталуына
құқықты білдіретін формула бар.
Дегенмен оны әртүрлі талқылайды, оның екі жолы бар: uti possidetis
juris and uti possidetis de facto - юридикалық және фактілік иелену.
Испандық иеліктердің жерінде құрылған американ республикасы испан монархы
бекіткен шекарамен өзін байланыстырмайтын. Сол себепті Латын америка елдері
арасында территориялық қақтығыстар соғысқа дейін бар болды. Мысалы 1825-
1828ж.ж. Аргентина және Бразилия арасында Уругвай үшін соғыс болған; 1845-
1852ж.ж. Аргентина, Уругвай, Парагвай, Бразилия мен территориялық
келіспеушілік үшін соғысты; 1879-1884ж.ж. Чили, Перу және Боливия соғысты;
Аргенина, Боливия, Парагвай шекаралық Чако территориясы үшін қақтығыс
болды[18].
Uti possidetis қағидасы Африкада да танылды: Гана, Гвинея, Конго
шекаралары бұрынғы боданның шекараларымен бекітіледі. Бұл тәжірибені ұлттық
және экономикалық бүтіндік қағидасына қарсы қоюға болмайды.
Шекараны өзгерту көп жағдайларда территориялық даумен жалғастырады.
Жаңа мемлекеттің мүдделерін толық қамтамасыз ету үшін олардың
шекараларын бекіту үшін нақты жағдайларды ескеру керек.
Халықаралық құқықтың жаңа субъектілері жас мемлекеттер - мирасқор
мемлекеттер жасасқан шарттарда анықталған шекараларды ескермей алмайды.
Жаңа мемлекеттерді мұрагер мемлекеттің заңи мирасқоры ретінде өз
басшылығына барлық территорияны, құрлығын, территория және ішкі суларын,
құрлық және әуе үстіндегі әуе қабатын алады және де сол мемлекетпен
көршілес мемлекеттің арасында территорияға келіспеушіліктер және даулар
туғызуы мүмкін.
Мұндай жағдайдағы шекаралық сұрақтар күш позициясы жағынан емес,
егемендік территориялық бүтіндік және өзге мемлекеттің ісіне араласпай
дауды бейбіт жолмен келіссөз және қарулы қақтығыссыз шешілу керек.
Халықаралық шарттар құқы туралы Вена конвенциясының 62-ші бабы 2-ші
пункт "а"- сәйкес жағдайлардың түбірлі өзгеруі туралы нормаға мемлекеттік
шекараларды бекітетін шарттар енгізілмеді. Егер кейбір жағдайда
жағдайлардың түбірлі өзгеруіне сүйеніп шарттан бас тарту мүмкін болса,
бұған сүйеніп мемлекеттік шекара туралы шарттың күшін жоюға болмайды. Бұл
ережені көптеген мемлекеттер мойындайды.
Мұндай ереже мемлекеттің шарттарына да қатысты. Вена конвенциясының 11
бабына сәйкес мемлекеттің мирасқорлығы шарттармен бекітілген шекараларды
немесе шекаралардың режиміне қатысты шарттармен бекітілген құқықтар мен
міндеттерді қамтымайды. Егер мирасқорлық фактісінен шекараға қатысты
шарттың құқықтары мен міндеттердің тоқтатылуы немесе өзгеруіне қандай да
бір негіздер туындаса, бұл негіздер шартпен бекітілген шекараларды өзгерту
үшін.
Дегенмен шекаралардың міндетті мұралануы өзін-өзі анықтау қағидасының
күшін түсіреді деп айтуға болады және сәйкесінше оны жүзеге асырылуы
барысында туындаған - территориялық өзгерістердің болуы. Өзін-өзі анықтау
қағидасы халықаралық құқықта императивті сипатқа ие және оның ұстану
мемлекет үшін міндетті.
Шекаралардың міндетті мұралану ережесі дегенмен жаңа тәуелсіз
мемлекеттің арасында болашаққа өзара келісім негізінде қандай да бір
территориялық өзгерістер болмайтынын білдірмейд[19]і.
СБСЕ қорытынды актісінде шекаралардың мызғылмастығы қағидасы бекітеді.
Дегенмен еуропалық мемлекеттер олардың шекаралары халықаралық құқыққа сай
бейбіт жолмен және келісім негізінде өзгеру мүмкіндігін болдырады.
Халықаралық құқық тәжірибесінде мемлекеттер шекараны айқындап,
территориялық бөліктерді алмастыру арқылы территорияны тегістеу үшін
шаралар қабылданды.
Мемлекеттің мирасқорлауы мұрагер мемлекеттің ол құрылған территорияның
шегіндегі шекараны мирасқорлағанын және оның өзіне юридикалық күші тарайтын
фактіні ғана білдіреді.
1978 жылы Вена конвенциясының 11 бабы мемлекеттің шарттарымен
бекітілген шекараларға қатысты мирасқорлығының және шекаралық режимнің
салдарын ғана қамтиды, бірақ шарттың дұрыстығы немесе қандай да бір өзге
шекаралардың өзгеруіне немесе нақтылауына әсер етуі мүмкін негіздерді
қамтымайды.
2.1.1 Мирасқорлық және айрықша сипаттағы территориялық режимдер (АТР).
Мемлекеттік шекараға қатысты шарттардан айрықша территориялық режимді
бекітетін шарттарды айыра білу керек. Мемлекеттің ерекше мүддесіне немесе
қауіпсіздік немесе халықаралық ынтымықтастықты кеңейтуге бағытталған кейбір
аймақ, зоналардың ерекше маңызына, сондай-ақ халықаралық құқықтың әдет-
ғұрып нормаларының негізінде айтылған территориялардың бөлінбес халықаралық
құқық режимі бекітілуі мүмкін және ол нақты осы территорияға тиісті болды,
ал құқықтар мен міндеттерді осы территориялардың иесі халықаралық құқық
субъектісі иеленеді[20].
АТР мысал ретінде Аланд аралдарын, Шпицберген, Дунай, Рейн өзендерімен
кеме қатынастары, Суэц және Панама каналы, Қара теңіз бұғазын келтіруге
болады.
1978 жылғы Вена конвенциясының 12 бап мемлекеттердің мирасқорлығы
айрықша территориялық режим туралы шарттарды қамтымайтындығын айтады. Бұл
шарттар халықаралық болып табылады және белгілі бір территорияны қолдануға
қатысты болады. Шетел территориясында әскери база орнату туралы шарттар
айрықша территориялық режимдер туралы шарттар емес.
АТР туралы шарттың сипаттамасы үшін олардың заңдылығының маңызы зор
халықаралық құқық жалпы танылғандығының қағидасына сәйкестігінің маңызы
зор. Бұл қағидалар міндеттің мазмұны және шекараларын анықтайды,
мемлекеттің шетел территориясын қолданудың құқықтары мен мүдделерін
қамтамасыз етеді.
Шарттарға қатысты мемлекеттердің мирасқорлық сұрақтары бойынша БҰҰ Вена
Конференциясында (1977-1978) мемлекеттің халықаралық шарттарға қатысты
мирасқорлық туралы Конвенция жобасының 12 бабына қатысты дау өрбітілді.
Мемлекеттің мирасқорлығы территориялық өзгерістердің фактісі: жаңа
тәуелсіз мемлекеттің пайда болуы, мемлекеттің қосылуы, мемлекеттің бөлінуі,
айырылуы территорияны бір мемлекетпен екіншісіне беру айрықша территориялық
режим туралы шарттарды қамтымайды, мысалы қандай да бір территорияны
делимизациялау және нейтрализациялау, мемлекеттің ұлттық сурауын пайдалану
құқы (өзендермен жүзу, шельф ресурстарын игеру, балық аулау), шетел әуе
теңіз порттарын пайдалану.
12 бапқа өзгерістер ұсынылды, оны Финляндия, Мексика, Куба, Малайзия
және Афганистаннан ұсынды.
Комитет 12 бапты отырыстарда алдын-ала қарап, 12 бап және оған
өзгертулерді ресми емес кеңестер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz