А. Байтұрсыновтың еңбектері мен ой пікірі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.

Ғасырлар тоғысында және ХХ ғасырдың бірінші жартысында ұлттық-демократиялық бағыт ұстанған қазақ зиялылары шықты. М. Дулатов, М. Шоқаев, М. Тынышбаев, Ж. Ақбаев, Ә. Ермеков, Х. Досмұхамедов, Ж. Досмұхамедов, Х. Ғаппасов, т. б. қоғамдық ғалымда бірегей туындыларымен өшпес із қалдырды.

Олардың әлеуметтік-саяси көзқарасты Алаш қозғалысының көшбасшылары А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейхановтың тұжырымдамаларына ұқсас, сабақтас, сабақтас болғандықтан жоғараыда аталған зиялылардың еңбектеріне сараптама жасамай-ақ, А. Байтұрсынов пен Ә. Бөкейхановтың әлеуметтанулық көзқарастарына тоқталуды жөн көрдік.

Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) - Қазақстандағы қоғамдық ой-пікірдің даму тарихында өзіндік орны бар біртума алып тұлға.

Қазақ халқының, әсіресе оқыған азаматтардың тұңғыш көсемі болған А. Байтұрсынов саясси іске араласуы Ресей ішіндегі саяси-әлеуметтік құблыстармен тікелей байланысты болды: трлі саяси партиялар мен қозғалыстардың құрылып, олардың қызметтерінің жанданған кезеңіне, бірінші орыс ревалюциясының өршіген тұсына сәйкес келді. Бұл кезеңде ол Қарқаралы қаласында қызмет істейтін еді. Өз халқының мүддесін, болашағын ойлаған А. Байтұрсынов осы кезеңде саясатқа белсене араласты. Осы мәселені М. Әуезов «Қарқаралыда тұрғандағы соңғы төрт жыл Ақаңның саясат ісіне белсене кірісіп, жазумен де, ісімен де бой көрсеткен кезі, сол мезгілде 1905 жылдың өзгерісі болған. Қазақтың Мәскеуден келген бірен-саран студенттері, басқа қалаларда оқып жүрген жастары һәм ескіліктен келе жатқан пікірі түзу үлкендердің арасында өзгеріс рухы жайылып, қазақтың елдігін сөйлей бастаған кездері сол мезгіл болатын » деп атап көрсетті.

М. Әуезовтың пікірінен А. Байтұрсыновтың сяаси көзқарасынының қалыптасуы Қарқаралы жерінен бастау алып, патша үкіметі кемсітіп бұратана атаған қазақтардың мұңын мұңдап, жоғын жоқтауды өзінің негізгі мақсаты еткенін аңғаруға болады. Осы алға қойған мұратын іс-жүзінде асыру үшін халық арасында саяси үгіт-насихат жұмысын жүргізуді қолға алады. Қоянды жәрмеңкесінде А. Байтұрсынов қазақтан шыққан бірнеше зиялылармен бірге өз халқының атынан патша өкіметіәне петиция жолдап, онда қазақ депутаттарының сайлануы, даланы басқару ережесіне өзгерістер жасау, орыс қоныс аударушыларын тоқтату, дінге қысым жасамау, іс қағаздарын қазақ тіллінде жүргізу, қазақ балаларына арнап ана тілінде мектептер ашу іспетті тағыда басқа да мәселелерді халықтың маңызды мүддесі ретінде тиянақты шешуді талап етті. Қазақ зиялылары мұнымен шектеліп қалмады. Патша өкіметінің шет аймақтар жөнініде ұстаған саясаиын әшкерелеп, сынаған көптеген мақалалар жазды.

1. 1 А. Байтұрсыновтың еңбектері мен ой пікірі.

А. Байтұрсынов өзінің әлеуметтік сяаси көзқарастарын бірнеше еңбектерінде баяндады, атап айтқанда, «Тағы да народный сот хақында», «Қазақтың өкпесі», «Қазақ һәм 4-ші Дума», «Қазақ жерін алу тұрғындағы низам», «Қазақша оқу жайынан» т. б.

Оның пікірнше мектептің жұмысына қатаң бақылау қою дұрыс емес. Мектеп басшылары мен ұздары жоғарыда тағайындалмауы оларды дауысқа салу арқылы сайлану керек. Сондағана оқыту мен тәрбие жұмысы демекратиялық принциптер негізінде іске асады. Ана тілінде оқытуды патша үкіметінің қазақтарды орыстандырудан аман сақтап қалу бірден-бір жолы деп пікір айтты.

Қазақ даласындағы оқу жайын зерттей отырып, оның әлеуметтік білімдік құрылымын анықтады. Мысалы, бірғана Қостанай уезінде 1909 жылы 12 657 қазақтың 6065 ер адамы қазақша оқығанын, ал 690-ы орысша оқығандар екенін, ал әйелдердің 379-ы қазақша, 29-ы орысша хат танитынын баяндайды. «Бұл есептен көрінеді: Қостанай уезінде қазақша танитын әрбір мың кісіден алтау. Қазақша танитын әйелдер үш кісіден біреу, орысша хат танитын әрбір әйел төрт мыңнан біреу екен. Бұл цифрлар қазақша оқудың тіпті аздығын көрсетеді.

А. Байтұрсынов қазақ халқына білім мен ғылымның аса қажеттілігін әлеуметтік-экономикалық және техникалық даму мәселелермен тығыз байланыстыра қарастырады. Ол былай деп жазды: «Неше түрлі ғылым, өнер - бәріде тіршіліктің ауырлығын азайту үшін, рахатын молайту үшін шығараған нәрселер. Жалпы ел ішіндегі барлық проблемаларды шешудің алғышарты және құралы оқу екендігін баяндай отырып «әуелі біз елді түзетуді бала оқыту ісінен бастауымыз керек. Сондықтан жастардың қалай оқып, қалай тәрбиеленуі - бәрінен бұрын ескеріліп, бәрінен жоғары қойылатын жұмыс! - деп қорытты.

Оқу мәселесін А. Байтұрсынов 1913 жылғы наурыздан бастап, кейін өзі редактор болып шығара бастаған «Қазақ» газетінің бетінде көтеріп отырды. Ресей патшалығын өз халқына төнген бұлтқа теңеп, одан өз халқын аман сақтап қалу амалын іздеп жұртқа мұрындық болатын газет ұйымдастыру қажет екендігін баса көктеп айтты. «Жұртым» деп халықтың араын арлап, зарын зарлап, намысын жоқтайтын азаматтар осы газет арқылы жеткізге тырысады. Халықтың мүддесін қорғайтын саяси партия құру қажеттігін түсінді. Сипат жағынан ұлттық-демократиялық бағыттағы «Алаш»партиясының құрылуына бағдарламаларын дайындауға белсене араласады. Құрылтай съезін ұйымдастыруға қатысты.

Съезде талқылаған мәселелр бойынша А. Байтұрсыновтың ұстанымдары қазақ қоғамы үшін саяси маңызы зор, әлеуметтік мәні үлкен шешімдер қабылдауға ықпал етті. Оның мақсаты қазақ халқының өзін-өзі билеуге әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени проблемаларды тағы басқа мәселелерді шешуіне қол жеткізу еді. Алайда Бөкейхановтың Ресей құрамында автономиялық мемлекет құру жөніндегі пікірі съезд шешіміне негіз болды. Бұл шешім «Алаш» партиясының бағдарламасының бірінші тарауында былайша тұжырымдалды: «Россия демократиялық республика болады. Демократия мағынасы - халықтық үкімет билігі федерация - тең мемлекеттер одағы. Федеративтік республикада әр мемлекет автономды, бірдей құқық мүддеде басқарылады. Халыққа білім беру - баршаның игілігі болуы керек. Барлық оқу орындарында оқыту тегін жүргізіледі» - деген билік мақсаттар белгіленіп қойылды.

1. 2 А. Байтұрсынов саяси лидер ретінде.

А. Байтұрсынов саяст лидер ертінде осы мұраттарды жүзеге асыруды қолға алды. Алайда, Ресейде қалыптасқан саяси ахуал оларды іске асыруда қиыншылықтар туғызды. Соған қарамастан ол саяси-әлеуметтік көзқарастарынан ешқашан бас татпады. Оны билік басына келген болъшевиктер партиясының көсемі В. И. Лентнге жолджаған хатында байқауға болады. Хатта қазақтың автономиялық мемлекетін құрудың өзіндік жолдарын ұсынды. Оның концепциясы бойынша: 1) Қазақ өлкесін басқару басшылығына халық толық сенетін, идеалық тұрғыдан нағыз каммунистерді және қазақ интелегенттерінен шыққан, сенімді ақтаған әділ идеалы қызметкерлерді қою керек; 2) аралас әртүрлі жұрттар тұратын аудандардағы барлық билік органдар құрамының 3/2 қаналған ұлт өкілдері болуы тиіс; 3) Қазақ өлкелік шаруашылық-экономикалық ұйымдарды басқару орталықтандыру немесе орталқтандырмауға қарамастан қазақтардың қолында болуы керек. Түрлі экономикалық жақындықты сылтау етіп өзге губерниялардың немесе облыстардың құрамына қазақ жері бөлшектеніп берілмеу икерек және бағындырылмауы қажет; 4) қазақ коммистері мен ревалюцияшыл интеллигенцияның бүкіл саяси-мәдени жұмысы кеңістік социялистік шаруашылық саясатына негізделуі тиіс; 5) басқарылуы Орынбор қаласында болатын қазақтың әскери округін құру қажет; 6) қалалардағы гарнизондар міндетті түрде қазақтардан құрылуы тиіс. Осы көзқарасы арқылы А. Байтұрсынов ұлт мәселесін, оның автономиясын дұрыс шешудің жолын мезгеді. Оның бұл ұстанымдары іске асырылмады. Тоталитарлық қоғам дамуындағы керағар құблыстарды ашық айтқаны үшін Ахмет Байтұрсынов тұтқындалып, 1937 жылы үштіктің шешімімен атылды.

2. 1 Әлихан Бөкейханов ірі тұлға ретінде.

Әлихан Бөкейханов (1870-1937) Ресей империясынан саяси-әлеуметтік қарама-қайшылықтар шиеленісіп тұрған тұста шыққан қоғамдық ойдағы ірі тұлға болды.

Ол Ресейді, оның құрамындағы қазақ қоғамын зерттеп, қоғамдық құблыстар мен процестерді жан-жақты терең талдап, әлеуметтік және саяси мәні зор тың тұжырымдар жасайды. Бұл мәселелер оның «Қазақ өлкесінің тарихи тағдыры және оның мәдени жетіәстіктері», «Қазақтар» «Сұлтан Кенесары Қасымұлы тарихына материялдар», «Екі жол» және т. б. монографиялары мен мақалаларында көкейкесті проблемалар ретінде қарастырылып зерттелді.

1896-1901 жылдары қазақ сахарасының Семей, Ақмола облыстары 12 уезінің жерді пайдалану тәсілдерін зерделеп, қазақ даласына орыс шаруаларының пәрменді түрде қоныс аударуына ғылыми негіз жасап беруіне тиіс болған Ф. А. Щербина бастаған экспедиция ұйымдастырылып, Ә. Бөкейханов бастапқыда статист қызметін атқарады, оның зерттеу тобына кенйін жетекшілік жасайды.

Экспедиция барысында алуан түрлі деректі материялдар жинады. Үй саны, қора, мал санын есепке алды. Экспедиция өзіне жүктелген міндеттерді біршама орындап шықаннан соң сонда жиналған құнды материалдарды Ә. Бөкейханов топтастыруға, өңдеуге, оның ғылыми нәтижесін жазуға ат салысады. Қазақтардың тіршілік тынысының негізгі тәсілі болған шаруашылық формаларына жан-жақты сипаттама береді. Мәліметтерге сүйене отырып ол Омбы, Қарқаралы, Семей, Павлодар өңіріндегі тарихи жерлерді картаға белгілейді.

1910 жылы Санк- Петербордан шыққан «Қазіргі мемлекеттердегі ұлттық қозғалыстардың түрлері» деген жинақта «Қазақтар» деп аталатын көлемді еңбегі жарияланды. Бұл еңбегінде қазақ қоғамында қалыптасқан саяси-әлеуметтік жағдайдың себептері мен салдарын, патша үкіметінің ұстаған отаршылдық, қоныс аудару саясатына қазақ халқының көзқарасын олардың қоныс аударушы қара шекпенділермен арақатынасын, Алаш қозғалысының алға қойған мұрат-міндеттерін, т. бт маңызды мәселелерді талдап, сипаттап, мазмұнын ашады.

Осы жаңа стратегиялық бағыт Алаш қозғалысының лидері Ә. Бөкейхановтың және де басқа да қазақ зиялыларының саяси тәуелсіздікке буржуазиялық-демократиялық деңгейде қол жеткізуге болады дегн түсінігін қалыптастырды. Кейін бұл көзқарасты тереңдете келіп, ұлт азаттық қозғалыс жеңіске жетер болса, онда қазақ қоғамының мемлекеттік-саяси құрылысы батыс елдеріндегідей буржуазиялық демократиялық құрылыс болады деген қорытынды жасайды.

Қазақ халқының ұлттық және сяаси санасын көтерудегі және қоғамдық пікірді қалыптастырудағы баспасөздің рөлін жоғары бағалаған Ә. Бөкейханов ана тілінде газет басып шығару жұмысын ұйымдастырып, соның негізінде «Қазақ» газеті (1913) шықты. Газет өзінің төңірегіне қазақтың зиялыларын біріктіріп, олардың саясат, экономика, әлеуметтік және мәдениет мақалаларын басып отырды. Ә. Бөкейхановтың 250 аса мақалалары, ғылыми зерттеулері осы басылымда жарық көрді. Еңбектерінде қазақ халқының әлеументтік жағдацын қарастыру мен қатар, патшалық отарлауға қарсы жаңа өрлеу ала бастаған ұлттық қозғ, алысқа саналық, ұйымдасқан сипат беру жолдарын қарстырды.

2. 2 Әлихан Бөкейхановтың жер мәселесі төңірегінде айтылған пікірі.

Ә. Бөкейханов Ресейдің заң шығарушы органы І Мемлекеттік Думаға депутат болып сайланған санаулы ұлт өкілдерінің бірі еді. Ол Дума мінбесін өз халқының түбегейлі мүдделерін қорғайтын орынға айналдыруды мақсат етті. Өйткені дума қазақатардың маңызды проблемаларын шешеме деген үмітте болды. Мұның өзі халықтың саяси санасын көтеруде зор рөл атқарды.

Ресей патшалығы ішкі мекендерден жерсіз шаруаларды шет аймақтарға қоныстандыруды отарлацу саясатын бейбіт жолмен жүзеге асырудың тиімді тәсілі ретінде қараған. Мысалы, 1909жылдың 9 маусымында Министрлер Кеңесі Ақмола, Семей, Торғай және Орал облыстарындағы мемлекеттіке жер қорын есепке алу жөніндегі нұсқау шығаруы және Түркістан өлкесін басқару туралы ережені күшейту үшін қосымша заң қабылдауы соның дәлелі. Көші-қон мекемелерінің чиновниктер осы құжаттарды жүзеге асыруға бар күш-жігерін жұмсап, орыс қоныстанушылары сияқты қазақ шаруаларына 15 десятина үлестік жер бөліп, оларды отаршылдыққа көшіру міндеттерін іске асыруға тырысты. Демек, қазақтарды отырықшылыққа тартудың өзі оларды өз жерлерінен айырудың және үкіметке бағынышты етудің сұрқия амалы болды.

Ә. Бөкейханов жер мәселесі төңірегінде жүргізіліп жатқан саясаттың әлеуметтік-экономикалық сырын ашып, қазақ халқына тигізетін оның ауыр салдарын әшкерелеп отырды. Егіншілікке көшудің қазақтар үшін жағымды жақтарын жоққа шығармады. Бұл процесстің эволюциялық жолмен жүруін қолдады. Ол өзінің көзқарасын былайша түсіндірді: «біздің ақылымызша, адм баласының шаруасы бірте-бірте қиыншылықпен, көп жылдарға созылады. Мал бағып, шаруа қылып келе жатқан жұрт, патша 15-тен жер берді деп, егінші бола қоймады. Мал шаруасын тіршілік үшін ұстап жүрген жұрт 15-тен жер алса, үлкен аяққа тар етік киген болады. Біз қазақ-ау, 15-тен жер алмай тұрып жан-жағына қара дейтініміз содан, қазақ 15-ті алып, осы алақандай жерег мал бақпақ, бұған мал бағылмайды». Осы ой пікір арқылы ә. Бөкейханов қазақтарға отрықшы нормангың өздері үшін тиімсіз екенін ескертеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.