Халық ағарту ісі

1. Халық ағарту ісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

2. Ғылым және Қазақстанды ғылыми зерттеу ... ... ... ... ... 7

3. Көркемдік мәдениет. Баспасөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14

Қолданған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

Халық ағарту ісі. ХІХ ғ. ортасына дейін қазақ балаларын оқыту – құран сүрелерін ұғынбай жаттап алу басты жетістік саналатын мектептерде жүзеге асырылды. Оларда мұғалімнің міндетін көбінесе оқыту жоспарлары мен митодикасын ешбір хабары жоқ молдалар атқарды. Мұсылман мектептерінде негізінен ер балалар оқыды. Мұның өзі әйелдер сауатсыздығының жоғары дәрежеде қалуы себептерінің бірі болды. Мысалы, 1884ж. Верный, Қапал және Сергиополь уездерінің мұсылман мектептерінде 47,5 мың ер бала және бар болғаны 17,3 мың қыз балалар оқыды. 1895 ж. «Киргизкая степная газета» мұсылман мектептеріндегі сабақтың өтуін суреттеп, былай деп жазады: «Балалар оқитын киіз үйден жан дәрменімен айқалаған ащы дауыстар естіліді. Әр оқушы өзінің сабағын айқайлап оқиды... Осылайша оқыту төрт жылдай уақытқа созылады. Осы мерзім біткеннен кейін оқушылар білім алудың толық курсынан өтіп, оны ешнәрсе де білмеген, бұрынғы надандық қалпында қалған күйінде тамамдайды».
Қазақстан халқының барып тұрған сауатсыздығы 1897 ж. халық санағын жүргізу барысында, ол ең алдымен сұралғандардың орысша оқи білетіндігін ғана жазып белгілегенімен, айқын аңғарылады. Ана тіліндегі сауаттылық сұраққа жауап қайтарушы орысша оқи білмейтінін айқын жағдайда ғана белгілінеді. Алайда санақ материалдар жекелеген халықтардың сауаттылық дәрежесін қамтып көрсете алмады. 1897 ж. санақ материалдары бойынша өлке халқының 8,1 пайызы ғана сауыты барларға жатқызылды, еркектердің сауаттылары олардың 12 пайызын, әйелдердің сауаттылары – 3,6пайызын құрады. Әліппелік сауаттылықтың біршама жоғары дәрежесі қоныс аударушылардың негізгі бөлігі тұратын солтүстік-шығыс губернияларынан байқалды.

1. Кюнер В.Н. Китайские известия о народах Южной Сибирии, Центральной Азии и Дальнего Востока. М., 1961. с. 105
2. Байпаков К.М., Подушкин А.М. Археологические памятники древне-земледельческой культуры Казахстана. Алма-ата, 1969;
3. Левина Л.М. Керамика нижней и средней Сырдарьи. М., 1971.
4. Миняев С.С. Сюнну (Исчезнувшие народы, М., 1988 с. 113-125.)

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

1. Халық ағарту
ісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.3

2. Ғылым және Қазақстанды ғылыми зерттеу ... ... ... ... ... 7

3. Көркемдік мәдениет.
Баспасөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 17

1. Халық ағарту ісі

Халық ағарту ісі. ХІХ ғ. ортасына дейін қазақ балаларын оқыту – құран
сүрелерін ұғынбай жаттап алу басты жетістік саналатын мектептерде жүзеге
асырылды. Оларда мұғалімнің міндетін көбінесе оқыту жоспарлары мен
митодикасын ешбір хабары жоқ молдалар атқарды. Мұсылман мектептерінде
негізінен ер балалар оқыды. Мұның өзі әйелдер сауатсыздығының жоғары
дәрежеде қалуы себептерінің бірі болды. Мысалы, 1884ж. Верный, Қапал және
Сергиополь уездерінің мұсылман мектептерінде 47,5 мың ер бала және бар
болғаны 17,3 мың қыз балалар оқыды. 1895 ж. Киргизкая степная газета
мұсылман мектептеріндегі сабақтың өтуін суреттеп, былай деп жазады:
Балалар оқитын киіз үйден жан дәрменімен айқалаған ащы дауыстар естіліді.
Әр оқушы өзінің сабағын айқайлап оқиды... Осылайша оқыту төрт жылдай
уақытқа созылады. Осы мерзім біткеннен кейін оқушылар білім алудың толық
курсынан өтіп, оны ешнәрсе де білмеген, бұрынғы надандық қалпында қалған
күйінде тамамдайды.
Қазақстан халқының барып тұрған сауатсыздығы 1897 ж. халық
санағын жүргізу барысында, ол ең алдымен сұралғандардың орысша оқи
білетіндігін ғана жазып белгілегенімен, айқын аңғарылады. Ана тіліндегі
сауаттылық сұраққа жауап қайтарушы орысша оқи білмейтінін айқын жағдайда
ғана белгілінеді. Алайда санақ материалдар жекелеген халықтардың сауаттылық
дәрежесін қамтып көрсете алмады. 1897 ж. санақ материалдары бойынша өлке
халқының 8,1 пайызы ғана сауыты барларға жатқызылды, еркектердің
сауаттылары олардың 12 пайызын, әйелдердің сауаттылары – 3,6пайызын құрады.
Әліппелік сауаттылықтың біршама жоғары дәрежесі қоныс аударушылардың
негізгі бөлігі тұратын солтүстік-шығыс губернияларынан байқалды.
Қазақстан халқы сауаттылығы дәрежесінің шындап артуы ХХ ғ.
басында да бола қойған жоқ: мектеп жасындағы әрбір 10 баладан тек бір бала
ғана мектепке барды. Егер Ресейлік отарлық аудандарында прогрессивті
интеллигенцияның бастамашылдығы бойынша сауатсыздықты жою ісімен
жексенбілік мектептер, земстволар айналысса, Қазақстанда бұл іс құр сөзден
әрі аспады. Қалаларда ашылған жексенбілік мектептер балалардың болмашы ғана
бөлігін қамтыды.
Қазақстандағы халық ағарту ісі екі бағытта: діни және жай
азаматтық бағытта дамыды. Діни бағыттағылары балалар ата-аналарының
қаражатымен ұсталған мектептер мен медреселер болды. Олардағы оқу араб
алфавиті бойынша жүрді. ХІХ ғ. өзінде Ш. Уәлиханов негізінен алғанда татар
молдалары ұстаздық еткен ауыл мектептерінің ауыр жағдайы туралы ашына
жазды: Таңқаларлық бірбеткейлік, өлі схоластика және бірде-бір нақты
ойпікірге құрылмаған оқу,-даеп бағалады ол мұны.
ХХ ғ. басында мектептер уақыттың өскелең талаптарын
қанағаттандырудан қалды. Діни мектептерді қайта құру жолындағы қозғалыс
басталды. Оны ұцымдастырушылар жаддашылар болды. Олар оқытудың әріп
құрастыру тәсілін дыбыстық тәсілмен алмастыруды ұсынды, мектептерде
азаматтық пәндердің – арифметиканың, географияның, жаратылыс танудың,
тарихтың және басқаларының оқытылуы керектігін дәлелдеді. Соған қарамастан
оқытудың жаңа тәсіліне көшкен мектептер көбейе қоймады.
Діни білім беру жүйесінде медресенің ықпалы зор болды. Олар
молдалар, мектеп оқытушыларын даярлады және міндетті түрде мешіттер жанында
жұмыс істеді. Медресенің үлгісіне қарай олардағы оқу мерзімі – үшжылдан
төрт жылға дейін созылды. Олардың шәкірттері ісләм дінін үйренумен қатар,
философиядан, астрономиядан, медицинадан, математикадан мағлұматтар алды.
Бұл ортадан қазақ мәдениетінің А. Құнанбаев, С. Торайғыров, М.
Жұмабаев, Б. Майлин және басқалар сияқты аса ірі қайраткерлері шықты.
Азаматтық сипаттағы жай оқу орындары өлкенің Ресейге
қосылғанынан кейін ашылды. Олар отарлық аппарат шенуніктер, тілмәштер,
мұғалімдер, дәрігерлер даярлады. Мысалы, 1786 ж. Омаск қаласында Азияттық
мектеп, 1789 ж. Орынбор қаласынының айырбас сарайы жанынан үкіметтік
мектеп ашылдв. Бұл оқу орындары балаларды, соның ішінде қазақ балаларын да
тілмәштік, песірлік(кеңсе хатшысы) мамандыққа үйретті. Әсекри мамандарды
және әкімшілік шенеуніктерін 1825 ж. Орынбор қаласында ашылған Неплюев
кадет кораусы және 1845 ж. негізі қалаған Омск кадет корпусы даярлады.
Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Бөкей Ордасында Жәңгір ханның
инициативасымен 1841 жылдан жұмыс істей бастады. Бұл мектептің оқушылары
орыс тілін, сондайөақ ісләм дінін оқып үйренді. Қазақ балаларына арналған
келесі оқу орны Орныбор қаласында Шекаралық комиссия жанынан ашылған жеті
жылдық мектеп болды.
1850 жылы осы Орынбор Шекаралық комиссиясы жаңынан тағы бір
ектеп ашылды. Жұмыс істеген19 жыл ішінде ол 48 адамды оқытып шығарды. 1857
ж. бұл мектепті Ы. Алтынсарин табысты бітіріп шықты.
ХІХ ғ. үшінші бөлігінде қалалық училищелер, шіркеулік
училищелер, кәсіптік гимназиялар, орыс-қазақ және орыс-жергілікті халық
училищелері мен мектептері, ауыл және бастапқы сауат беру мектептері
ашылды. Олар мемлекет есебінен қаржыландырылды және бастауыш оқу
орындарының ролін атқарды. Бөкей Ордасында ересектер мектептері құрыла
бастады. Оларекі кластық курсты бітіріп, мұғалім болды. 1898 ж.-дан 1941 ж.
дейін Қазақстандағы бастауыш мектептердің саны 730-дан 1988-ге дейін өсті,
ал олардағы шәкірттер саны 29,1 мыңнан 101 мың адамға дейін өсті.
Орта оқу орындарынының реальдық училищелердің, ерлер мен қыздар
гимназияларының саны баяу артты. 1914 ж. олар 12 ғана болды. Бұларда 4 мың
шәкірт білім алды.
Мектеп ісін жолға қоюда қыз балаларға білім берудің дамуы
прогрессивті құбылыс болды. Ы. Алтынсариннің күш салуымен 1887ж. Ырғызда
қыздар училищесі ашылды.1890-1896жж. орыс-қазақ қыздар училищелері
Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақ поселкесінде, Ақтөбеде жұмыс істей бастады.
1896 ж. қарай бұларда 211 қыз, соның ішінде 70 қазақ қызы оқыды.
Қазақ қыздарының білім алуға кеңінен тартылмауынаи әйелдердің құқықсыз
жағдайы және ісләмнің кертартпалық дәстүрлері негізгі кедергі болды.
Бастауыш және орта оқу орындары шәкірттерінің құрамында қазақ
балаларыны ңсаны шамалы ғана болған-ды. Айталық, 1911 ж. Верный ер балалар
гимназиясында 316 орыс және бар болғаны 10 ғана қазақ баласы оқыды. 1912 ж.
мәліметтері бойынша Сырдария облысында 56 орыс-жергілікті халық училищесі
болса, оларда 3 мың жергілікті тұрғындардың балалары білім алды. Ал бұл
олардағы барлық оқушылар санының 2 пайызын ғана құрды.
ХІХ ғ. ауыл шаруашылық және фельлдшерлік мектептер ашылды,
оларда орта білімді мамандар даярланып шығарылды. Тек Боровской орман
техникумының бір өзі ғана 1889 ж.-дан 1917ж. дейін 163 маман әзірледі.
Әйтсе де революцияға деінгі Қазақстанның кәсіптік оқу орындары
уақыт қажеттіліктерін қанағаттандыра алмады. 1914-1915 жж. оқу жылында жеті
орта арнаулы оқу орындарында 352 адам ғана оқыды. Бұл Ресей жоғары оқу
орындары мен техникумдары студенттерінің жаллпы санының 1 пайызына да
жетпейтін еді. Бүкіл өлкеде бір институт пен университет болмады.

2. Ғылым және Қазақстанды ғылыми зерттеу

Ғылым және Қазақстанды ғылыми зерттеу . Қазақ Ресей бодандығын алысымен
өлке ғылыми зерттеу орталық мемлекеттік құрылымдары мен әртүрлі
зерттеушілер отрядтарының іс-қызметтері ешңберіне берік енді. Қазақстанда
дара-дара болса да ғылыми мекемелердің тармақтары құрылды. Олардың
кейбіреулері мемлекеттің қаржыландыруы есебінен жұмыс істеді, ал екінші
біреулері энтузиястардың күш-жігер жұмсауы арқасында пайда болды.
Ресей және қазақ халқы мәдениеттерінің жақындасуы мен бір-біріне
сіңісуі сайып келгенде жалпы адамдық цивилизацияны тың жаңалықтар ашумен,
жаңа идеялармен және есімдермен байытты. Ресей ғылымының алдынғы қатарлы
өкілдермен араласу Ш. Уәлихановтың әлемдік дәрежедегі ғалым болып
қалыптасуына мүкіндік туғызды. Көптеген орыс зерттеушілірі өздерінің
күрделі ірі еңбектерін қазақ фольклоры, музыкасы, ауызекі тарихнамасы,
этнографиясы материялдарының негізінде жасады.
Ресей XVIIIғ. Қолға алған Қазақстанды комплексті зерттеудің
алғашқы талабы М.В. Ломоносовтың есімімен байланысты. Ол өлке территориясын
экспедициялық зерттеуді және оның географиялық картасын жасауды
ұйымдастырудың бастаушысы болды, қазақтардың тарихы, лингвистикасы,
экономикасы жәнет этнографиясы бойынша ғылыми ізденістер жүргізілуіне
мүмкіндік туғызды.
1769ж. өлкеге жасалған алғашқы ғылыми экспедицияның бірін П.С.
Паллас басқарды. Оның жол-сапары Симбирск, Орнынбор, Илецк, Орск, Жайық
қалашығв – Гурьев, Орынбор, Уфа арқылы өтті. Бұл экспедицияның нәтижесі
П.С. Палластың Ресей империясының әр түрлі шет аймақтары бойынша саяхат
деген үш бөлімнен тұратын еңдңгі болды. 1769-1772 жж. Н. Рычков әскерлер
құрамында Қара Торғай, Терісаққан, Есіл аймағында, Усть-Уйск, Крутояр,
Троицк бекіністері төңірегінде мәліметтер жинастыру жұмысын жүргізді.
Кейінірек оның Капитан Н. Рычкрвтың 1771ж. қырғыз-қайсақ даласының
саяхатының күнделік жазбалары деген иеңбегі жарық көрді.
Осындай жұмыстар одан кейінгі жылдары да жүргізілді. Ол жұмыстар
қазақтардың орыс азамттығын қабылдауына, саудаға, өлкенің өндіргіш күштерін
дамытуға, мал шаруашылығ ымен егіншілікке, қазақ қоғамының әлеуметтік
құрылымына және оның саяси ұйымдастыруына байланысты проблемалрдың кең
ауқымы бойынша мәліметтер жинастыруға мүмкіндік берді.
Орыс ғалымдарының Қазақстанды зерттеуінің ірі қорытындысы А.И.
Левшиннің Қырғыз-қазақтың немесе қырғық-қайсақтың ор-далалар мен далаларды
суреттеу деген үш бөлімдік кітабының жарыққа шығарылуы болды. Қазақ
проблематикасы В.В. Вельяминов-Зерновтың, И.В. Мушкетовтың, В.В. Радловтың,
П.П. Семенов-Тяньшанскийдің және басқалардың еңбектерінде едәір орын алды.
ХІХ ғ. екінші жартысында Түркістан өлкесін зерттеумен Ауыл
шаруашылық қоғамы, Шығыс археологиясы мен тарихын сүйетіндердің үйірмесі,
сондай-ақ 1896ж. ұйымдастырылған Ресей географиялық қоғамының Түркістан
бөлімшесі белсенді айналысты. 1877ж. Ресейдің осы қоғамының Батыс-Сібір
бөлімі, кейінірек оның Семей бөлімшесі құрылды. Осы бөлімшемен А. Құнанбаев
байланыс жасап тұрды.
Шоқан Уәлиханов (1835-1865) жаңа ұрпақтың аса көрнекті
зерттеушісіне айналды. Шоқан 12 жасына дейін жеке кісінің мектебінде оқыды.
Сол кездің өзінде-ақ оның қабілеттілігі айқын көрінді. 1847 ж. күзінде
Шоқан Омск каднт корпусына оқуға түсті. Мұнда оқушылар көптеген жалпы білім
беоетін пәндер бойыеша: географиядан, тарихтан, орыс және батыс
әдебиетінен, философия негізіндерінен, зоология мен ботаникадан, физикадан,
математикадан, геодезиядан, құрылыс өнері мен сәулет өнері негіздерінен
білім алды. Ол осында Палластың, Рычковтың және басқа зерттеушіліердің
шығыармаларымн танысты. Омскіде болған кезінде орыстың аса көрнекті
жазушысы Ф.М. Достоевскиймен және оның досы революционер –демократ С.Ф.
Дуровпен кездесулері оған өшпес әсер қалдырды.
Кадет корпусын бітіргеннен кейін 1853 ж. Ш. Уәлиханов Сібір
қазақ әскерінде қызмет атқаруға жіберілді. Көп кешікпей ол адьютант ретінде
Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорттың Омскіден Іле Алатауына
дейінгі сапарында онымен ере жүрді де , сол уақыттары көптеген тарихи
әңгімелерді, аңыздар мен әндерді жинап, жазып алды.
1856 ж. көктемінде Шығыстың болашаұ зерттеушісінің өмірінде оның
бұдан арғы тағдырын көп жағынан айқындаған айраықша мәнді оқиға болды. Ол
мұның ғылыми талпыныстарын жоғары бағалап, шығыстанудың маңызды
проблемаларын зерттеуге бағыттаған аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.П.
Семеновпен танысты. Сол жылы Шоқан Уәлиханов Алакөлден Орталық Тянь-Шаньға
қарай Ыстықкөл көліне: дипломатиялық тапсырмамен Құлжаға сапар шеккен екі
экспедицияға қатысты.
1857 ж. Уәлиханов Алатау қырғыздарын тағы да сапар шегіп,
қоныстарын аралап, солардың өмірі мен әдет-ғұрыптарын, тарихын,
этнографиясын, халықтың ауызекі әдебиетін зерттейді. Осы сапарында ол
қырғыз эпосы Манастың жекелеген бөлімдерін жазып алады. Уәлиханов Шығыс
халықтарының материялдық мәдениетінің ескерткіштеріне ерекше назар аударды.
Ыстықкөлге экспедиция жасаған кезде ол тапқан ежелгі егін суару жүйелерінің
қалдықтары, сәулет өнерінің ескерткіштері, ертедегі қалалардың қирандылары
он ыбұрынғы ғасырларда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.