Қалиқан Ысқақов шығармалары
Кіріспе
1. Қалиқан Ысқақов хикаяттарындағы кейіпкер бейнесі мен табиғат
1.2 «Ағайындар» хикаяты
2. Қалихан Ысқақовтың «Тұйық» романындағы көркемдік.таным контексінде
3. Қ. ЫСҚАҚОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ КӨРКЕМДІК ӘЛЕМІНДЕГІ ДЕТАЛЬ ЖӘНЕ КЕЙІПКЕР
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қалиқан Ысқақов хикаяттарындағы кейіпкер бейнесі мен табиғат
1.2 «Ағайындар» хикаяты
2. Қалихан Ысқақовтың «Тұйық» романындағы көркемдік.таным контексінде
3. Қ. ЫСҚАҚОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ КӨРКЕМДІК ӘЛЕМІНДЕГІ ДЕТАЛЬ ЖӘНЕ КЕЙІПКЕР
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ әдебиетіне өз қолтаңбасымен келген жазушы Қалихан Ысқақ бірнеше роман жазған, әр шығармасында соны тақырып, дара тәсіл пайдаланған, әр алуан бейнелер жасай алған бірегей жазушыларымыздың бірі. Қазақ прозасына сұлу ырғақ, ойлы тебіреніс, тың образдар әкелген сыршыл жазушылардың бірі. Айрықша эпикалық романтикасымен соңғы ширек ғасырдай уақыт қазақ әдебиетіне келісті рең берген, Алтайдың тұмса таланты. Жазушы, драматург, кинодраматург, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының, Жамбыл атындағы халықаралық әдеби сыйлығының, Ғ. Мүсірепов атындағы әдеби сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университетінің құрметті профессоры, Аякөз, Қатонқарағай аудандарының құрметті азаматы.
1935 жылы 14 наурызда Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданының Топқайың ауылында туған. Жеті жылдық мектепті осы ауылда, орта мектепті Үлкен Нарын ауданының Жұлдыз ауылында бітірген. 1952 жылы Қазақтың С.М.Киров атындағы Мемлекеттік университетінің филология факултетінің журналистика бөліміне түсіп, 1957 жылы аяқтап шықты. «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті», «Халық конгресі» газеттерінде, «Мәдениет және тұрмыс», «Парасат» журналдарында он бес жыл қызмет істеді. Мәскеудегі екі жылдық ценаристер мен режиссерлердің жоғарғы курсын бітірген соң сегіз жыл Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында үшінші творчестволық бірлестікті басқарды. 1972 – 1995 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағында әдеби кеңесшінің қызметін атқарды. 1998 жылдан Қазақстан М. Әуезов атындағы Мемлекеттік академиялық драма театрында әдебиет бөлімін басқарып, «Жұлдыз» журналында проза бөлімін басқарып жүр.
Проза жанрында жазушының коптеген әңгіме, повестер жинақтары, жеке романдары жарық корді: «Дос хикаясы», «Менің ағаларым», «Бұқтырма сарыны», «Қоңыр күз еді», «Тұйық», «Қара орман», «Березовая роща», «Кедры высокие», «Жарық дүние», «Ақсу - Жер жаннаты», таңдамалы шығармаларының бес томдығы. Жазушының жекелеген повесть, әңгімелер жинақтары, романдары орыс тіліне аударылып, «Советский писатель», «Художественная литература» баспаларында басылып шықты. Кейбір таңдамалы шығармалары тәжік, өзбек, қырғыз, татар, башқорт, украйн, шешен, болғар, чех, словен тілдерінде аударылды.
«Ақсу – Жер жаннаты» романы 1992 жылы егеменді Қазақстан Республикасының тұңғыш Мемлекеттік сыйлығын алды.
1935 жылы 14 наурызда Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданының Топқайың ауылында туған. Жеті жылдық мектепті осы ауылда, орта мектепті Үлкен Нарын ауданының Жұлдыз ауылында бітірген. 1952 жылы Қазақтың С.М.Киров атындағы Мемлекеттік университетінің филология факултетінің журналистика бөліміне түсіп, 1957 жылы аяқтап шықты. «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті», «Халық конгресі» газеттерінде, «Мәдениет және тұрмыс», «Парасат» журналдарында он бес жыл қызмет істеді. Мәскеудегі екі жылдық ценаристер мен режиссерлердің жоғарғы курсын бітірген соң сегіз жыл Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында үшінші творчестволық бірлестікті басқарды. 1972 – 1995 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағында әдеби кеңесшінің қызметін атқарды. 1998 жылдан Қазақстан М. Әуезов атындағы Мемлекеттік академиялық драма театрында әдебиет бөлімін басқарып, «Жұлдыз» журналында проза бөлімін басқарып жүр.
Проза жанрында жазушының коптеген әңгіме, повестер жинақтары, жеке романдары жарық корді: «Дос хикаясы», «Менің ағаларым», «Бұқтырма сарыны», «Қоңыр күз еді», «Тұйық», «Қара орман», «Березовая роща», «Кедры высокие», «Жарық дүние», «Ақсу - Жер жаннаты», таңдамалы шығармаларының бес томдығы. Жазушының жекелеген повесть, әңгімелер жинақтары, романдары орыс тіліне аударылып, «Советский писатель», «Художественная литература» баспаларында басылып шықты. Кейбір таңдамалы шығармалары тәжік, өзбек, қырғыз, татар, башқорт, украйн, шешен, болғар, чех, словен тілдерінде аударылды.
«Ақсу – Жер жаннаты» романы 1992 жылы егеменді Қазақстан Республикасының тұңғыш Мемлекеттік сыйлығын алды.
1. Қабдолов З. Сыршыл суреткер. 5 б // Ысқақ Қ. Беу, ақсақ дүние. /Хикаяттар/. – Алматы: «Раритет», 2004. – 288 бет.
2. Серікқалиұлы Зейнолла. Қалиқан Ысқақов лиризмі. 5 б. // Ысқақ Қ. Беу, ақсақ дүние. /Хикаяттар/. – Алматы: «Раритет», 2004. – 288 бет.
3. Ысқақов Қ. Қоңыр күз еді / Роман, повестер/. – Алматы: Жазушы, 1980. – 400 бет.
4. Мұратбеков С. Қуатты дарын // Қазақ әдебиеті, 2005. N12. 25.03.
5. Гусев В. И. Герой и стиль (К теории характера и стиля.). – Москва: Худежественная литература, 1983. 286 с.
6. Жұмабек С. Халқының бәсіре суреткері // Қазақ әдебиеті, 2005. N12. 25.03.
7. Қабдолов З. Жебе. /Әдеби толғаныстар мен талдаулар/. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 бет.
8. Доскенов Ғ. Реминицензия // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі/Құрас: З. Ахметов, Т. Шаңбай. – Семей-Новосибирск: Талер-Прес, 2006. – 398 бет.
9. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: мектеп, 1970. – 379 бет.
10. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 448 бет.
11. Көшжаннов Қ. Өнер //Қазақ өнері: Эциклопедия. – Алматы: Қазақстан даму институты. - 2002. – 800 бет.
12. Храпченко Храпченко М. Б. Горизонты художественного образа. – Москва: Художественная литература, 1982. – 334 с.
13. Ержанова Г. Қазіргі қазақ повестеріндегі психологизм мәселесі «70-80 жылдар). Фил. ғыл. канд... авторефераты. – Алматы, 1994. – 25 б.
14. Әшімбаев С. Сын мұраты (ӘДЕБИ СЫН). – Алматы: Жазушы, 1974. – 248 бет.
15. Ысқақов Қ. Ағайындар // Ысқақов Қ. Қоңыр күз еді (Роман, повестер). – Алматы: Жазушы, 1980. – 396 бет.
16. Ысқақ Қ. Ана тілім – жөргегімнен жерге кіргенше жинайтын байлығым// Түркістан. 10 наурыз. 2005 жыл. №26.
17. Ысқық Қ. Беу, ақсақ дүние (Хикаяттар). – Алматы: Раритер, 2004. – 288 бет.
18. Қабдолов З. Жанр сыры. – Алматы: Қазмемкөркәдеббас, 1964. – 172 бет.
19. Исенов А. Психологизм современной прозы / на материалах творчества Чингиза Айтматова/. – Алма-ата: Жазушы, 1985. – 120 с.
20. Кулубетова А. Стиль казахского рассказа и повети. Автореферат диссер. На соискание ученой степени доктора филол. Наук. – Алматы, 1993. – 52с.
21. Рахманова. Н. Стиловые искания казахской прозы 20-30-х годов. – Алматы: Ғылым, 1987. – 225 с
22. Піралиева Г. Ішкі монологтың кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік қызыметі. – Алматы: Санат, 1994, - 224 бет.
23. Қалқабаева С. Ә. Нұршайықов прозасындағы адамгершілік ізденістер. Фил. ғылым. Кан. Авторефераты. – Алматы: 1995. – 27 бет.
24. Ысқақов Қ. Тұйық (Роман). – Алматы: Жазушы, 1980. – 400 бет.
25. Шопенгауер А. Афоризмы и максимы. – Москва: Эксмо, 2006. – 384 с.
26. Атымов. М. Ақ жайық және қан мен тер романының стильдік ерекшеліктері. – Алматы: Атамұра, 1975. – 270 бет.
27. Ковалев. В. О стиле художественной прозы Л. Н Толстого. – Москва: Московский университет, 1960. – с 64.
28. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы, «Жазушы», 1973. – 263 бет.
29. Қалихан Ы. Әңгімелер жинағы. – Алматы: Жазушы, 1990. – 186 бет.
30. Қазақ совет эциклопедиясы. 10 том. – Алматы. – 1977. – 643 бет.
31. Балтыбаева. Г. Мүсірепов әңгімелеріндегі символ. – Алматы: Коипренс, 1999. – 431 бет.
32. Ыбырайым Б. Эстетикалық тәрбие. – Алматы: Коплекс. – 431 бет
33. Тілепбергенова А. Проблемные и тематические оспекты расказа. – Алматы: Ғылым, 1999. – 122 с.
34. Ахметов К. Әдебиеттану /Оқу құрал/. – Қарағанды: «АРКО».ЖШС, 2004. – 332 бет.
35. Белинский Г. Полное собрание сочинений. Т.4.-М.: АНСССР, 1954. - 354 с
36. Қабдолов З. Сөз өнері. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1982.
37. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі/ Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – Алматы: Ана тілі, 1996. -240 б.
38. Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. –Алматы: Ғылым, 1982. -148 б.
2. Серікқалиұлы Зейнолла. Қалиқан Ысқақов лиризмі. 5 б. // Ысқақ Қ. Беу, ақсақ дүние. /Хикаяттар/. – Алматы: «Раритет», 2004. – 288 бет.
3. Ысқақов Қ. Қоңыр күз еді / Роман, повестер/. – Алматы: Жазушы, 1980. – 400 бет.
4. Мұратбеков С. Қуатты дарын // Қазақ әдебиеті, 2005. N12. 25.03.
5. Гусев В. И. Герой и стиль (К теории характера и стиля.). – Москва: Худежественная литература, 1983. 286 с.
6. Жұмабек С. Халқының бәсіре суреткері // Қазақ әдебиеті, 2005. N12. 25.03.
7. Қабдолов З. Жебе. /Әдеби толғаныстар мен талдаулар/. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 бет.
8. Доскенов Ғ. Реминицензия // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі/Құрас: З. Ахметов, Т. Шаңбай. – Семей-Новосибирск: Талер-Прес, 2006. – 398 бет.
9. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: мектеп, 1970. – 379 бет.
10. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 448 бет.
11. Көшжаннов Қ. Өнер //Қазақ өнері: Эциклопедия. – Алматы: Қазақстан даму институты. - 2002. – 800 бет.
12. Храпченко Храпченко М. Б. Горизонты художественного образа. – Москва: Художественная литература, 1982. – 334 с.
13. Ержанова Г. Қазіргі қазақ повестеріндегі психологизм мәселесі «70-80 жылдар). Фил. ғыл. канд... авторефераты. – Алматы, 1994. – 25 б.
14. Әшімбаев С. Сын мұраты (ӘДЕБИ СЫН). – Алматы: Жазушы, 1974. – 248 бет.
15. Ысқақов Қ. Ағайындар // Ысқақов Қ. Қоңыр күз еді (Роман, повестер). – Алматы: Жазушы, 1980. – 396 бет.
16. Ысқақ Қ. Ана тілім – жөргегімнен жерге кіргенше жинайтын байлығым// Түркістан. 10 наурыз. 2005 жыл. №26.
17. Ысқық Қ. Беу, ақсақ дүние (Хикаяттар). – Алматы: Раритер, 2004. – 288 бет.
18. Қабдолов З. Жанр сыры. – Алматы: Қазмемкөркәдеббас, 1964. – 172 бет.
19. Исенов А. Психологизм современной прозы / на материалах творчества Чингиза Айтматова/. – Алма-ата: Жазушы, 1985. – 120 с.
20. Кулубетова А. Стиль казахского рассказа и повети. Автореферат диссер. На соискание ученой степени доктора филол. Наук. – Алматы, 1993. – 52с.
21. Рахманова. Н. Стиловые искания казахской прозы 20-30-х годов. – Алматы: Ғылым, 1987. – 225 с
22. Піралиева Г. Ішкі монологтың кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік қызыметі. – Алматы: Санат, 1994, - 224 бет.
23. Қалқабаева С. Ә. Нұршайықов прозасындағы адамгершілік ізденістер. Фил. ғылым. Кан. Авторефераты. – Алматы: 1995. – 27 бет.
24. Ысқақов Қ. Тұйық (Роман). – Алматы: Жазушы, 1980. – 400 бет.
25. Шопенгауер А. Афоризмы и максимы. – Москва: Эксмо, 2006. – 384 с.
26. Атымов. М. Ақ жайық және қан мен тер романының стильдік ерекшеліктері. – Алматы: Атамұра, 1975. – 270 бет.
27. Ковалев. В. О стиле художественной прозы Л. Н Толстого. – Москва: Московский университет, 1960. – с 64.
28. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы, «Жазушы», 1973. – 263 бет.
29. Қалихан Ы. Әңгімелер жинағы. – Алматы: Жазушы, 1990. – 186 бет.
30. Қазақ совет эциклопедиясы. 10 том. – Алматы. – 1977. – 643 бет.
31. Балтыбаева. Г. Мүсірепов әңгімелеріндегі символ. – Алматы: Коипренс, 1999. – 431 бет.
32. Ыбырайым Б. Эстетикалық тәрбие. – Алматы: Коплекс. – 431 бет
33. Тілепбергенова А. Проблемные и тематические оспекты расказа. – Алматы: Ғылым, 1999. – 122 с.
34. Ахметов К. Әдебиеттану /Оқу құрал/. – Қарағанды: «АРКО».ЖШС, 2004. – 332 бет.
35. Белинский Г. Полное собрание сочинений. Т.4.-М.: АНСССР, 1954. - 354 с
36. Қабдолов З. Сөз өнері. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1982.
37. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі/ Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – Алматы: Ана тілі, 1996. -240 б.
38. Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. –Алматы: Ғылым, 1982. -148 б.
Кіріспе
Қазақ әдебиетіне өз қолтаңбасымен келген жазушы Қалихан Ысқақ бірнеше
роман жазған, әр шығармасында соны тақырып, дара тәсіл пайдаланған, әр
алуан бейнелер жасай алған бірегей жазушыларымыздың бірі. Қазақ прозасына
сұлу ырғақ, ойлы тебіреніс, тың образдар әкелген сыршыл жазушылардың бірі.
Айрықша эпикалық романтикасымен соңғы ширек ғасырдай уақыт қазақ әдебиетіне
келісті рең берген, Алтайдың тұмса таланты. Жазушы, драматург,
кинодраматург, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының, Жамбыл
атындағы халықаралық әдеби сыйлығының, Ғ. Мүсірепов атындағы әдеби
сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, С.
Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университетінің құрметті
профессоры, Аякөз, Қатонқарағай аудандарының құрметті азаматы.
1935 жылы 14 наурызда Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай
ауданының Топқайың ауылында туған. Жеті жылдық мектепті осы ауылда,
орта мектепті Үлкен Нарын ауданының Жұлдыз ауылында бітірген. 1952
жылы Қазақтың С.М.Киров атындағы Мемлекеттік университетінің
филология факултетінің журналистика бөліміне түсіп, 1957 жылы аяқтап
шықты. Лениншіл жас, Қазақ әдебиеті, Халық конгресі газеттерінде,
Мәдениет және тұрмыс, Парасат журналдарында он бес жыл қызмет
істеді. Мәскеудегі екі жылдық ценаристер мен режиссерлердің жоғарғы
курсын бітірген соң сегіз жыл Ш.Айманов атындағы Қазақфильм
киностудиясында үшінші творчестволық бірлестікті басқарды. 1972 – 1995
жылдары Қазақстан Жазушылар Одағында әдеби кеңесшінің қызметін
атқарды. 1998 жылдан Қазақстан М. Әуезов атындағы Мемлекеттік
академиялық драма театрында әдебиет бөлімін басқарып, Жұлдыз
журналында проза бөлімін басқарып жүр.
Проза жанрында жазушының коптеген әңгіме, повестер
жинақтары, жеке романдары жарық корді: Дос хикаясы, Менің
ағаларым, Бұқтырма сарыны, Қоңыр күз еді, Тұйық, Қара орман,
Березовая роща, Кедры высокие, Жарық дүние, Ақсу - Жер жаннаты,
таңдамалы шығармаларының бес томдығы. Жазушының жекелеген повесть,
әңгімелер жинақтары, романдары орыс тіліне аударылып, Советский
писатель, Художественная литература баспаларында басылып шықты.
Кейбір таңдамалы шығармалары тәжік, өзбек, қырғыз, татар, башқорт,
украйн, шешен, болғар, чех, словен тілдерінде аударылды.
Ақсу – Жер жаннаты романы 1992 жылы егеменді Қазақстан
Республикасының тұңғыш Мемлекеттік сыйлығын алды.
Ысқақ Қалихан драматургия жанрында да жиырмадан астам
еңбек берді. Солардың барлығы да Республикалық , облыстық театрлардың
сахнасына шықты. Басты – бастылары : Апа – Апатай, Жәке – Жәкетай,
Сайқының тұқымдары, Қараша қаздар қайтқанда, Таңғы жаңғырық,
Ерліктің екі сағаты, Приказ остается в силе, Двое в степи,
Революция сарбазы, Кемпір іздеп жүр едік, Мазар, Мен әлі
көрсетемін, Опора с подпоркой, Көктемнің салқын кезі еді,
Құрымбай, Желдібай Жандыбаев, Айранбайдың Мұхышы, Жер қимақ, Есеней
– Ұлпан, Қазақтар, Алатау сынды алыбым . Автор Есеней –Ұлпан
пьесасы үшін Ғ. Мүсірепов атындағы, Алатау сынды алыбым пьесасы
үшін Жамбыл атындағы халықаралық әдеби сыйлықтың лауреаты атанды.
Ысқақ Қалихан кинодраматургия саласында да біраз
туындылар берді.Оның сценариі бойынша жасалған толық метражды
көркем фильмдер: Сарша тамыз, Ұшы – қиырсыз жол, Күзет бастығы,
Қараша қаздар қайтқанда бүкілодақтық экранға шықты.
Ысқақ Қалихан аудармашы ретінде де көпке танымал. Орыс
әдебиетінің классиктері Л. Толстойдың, И. Тургеневтің, А. Чеховтің, А.
Куприннің, И.Буниннің әңгіме, повестері қазақ тілінде Қ. Ысқақтың
аудармасында жарық көрген.
Әдеби сын, театр сыны, эссе жанрында, публицистика, саяси -
әлеуметтік тақырыпта да Қ.Ысқақаов жүзден астам мақала очерктер
жариялады.
Қ.Ысқақ қазақ әдебиетін дамытудағы еңбегі үшін Қазақ
ССР Жоғарғы Советі Президиумның Құрмет Грамотасымен, Парасат
орденімен, медальдармен марапатталған. Шығыс Қазақстан Қатонқарағай,
Аякөз аудандарының құрметті азаматы. Шығыс Қазақстан Мемлекеттік
университетінің құрметті профессоры.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болғанан бері сөз өнерін, басқа да
өнер саласын, жалпы қазақ халқының мәдени мұрасын түгендеуге ат салысып
жүрген келелі азамат та алыптық танытып келеді.
Қалиқан Ысқақ прозалық, драммалық шығармалары жекелеген
зеріттеулердің арасында қарастырылғаны болмаса, бүгінді таңға дейін ғылыми
мәселе ретінде жүйеленіп зеріттелмеген. Белгілі жазушының
шығармашылығындағы кейіпкерлер дүниетанымы мен табиғат бейнесін нақты
бағытқа алып қарастыру жұмысқа жүк етіп алынды.
Тақырыптың өзектілігі. Қалихан Ысқақтың шығармалары қазақтың сөз
өнеріне өзіндік ұлттық нақышымен, прозадағы лиризмімен, қуатты тілдік
бояуымен, кейіпкерлерінің күрделілігімен келді. Сондықтан суреткердің
шығармаларын көркемдік-эстетикалық категориялар контексінде қарастыру –
бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы аса өзекті және таңдаулы тақырыптардың бірі
деп білеміз. Қалихан Ысқақтың прозасы, жалпы шығармашылығы мерзімді
баспасөздерде жиі айтылып жатқандығы да шамалы. Соның негізінде теңізге
тамған тамшыдай болса осы еңбек сол олқылықтың бір тесігін бітейді деген
үміт бар. Біріншіден шартты, екіншіден осындай мақсат.
Зертеудің мақсаты мен міндеті. Негізге алып отырған жұмыстың басты
мақсаты – Қалихан Ысқақовтың шығармашылығының үш жанры әңгіме, повесть
(хикаят), романдарының бойындағы кейіпкерлердің дүниетанымын автордың
табиғатпен астастыра қалай суреттей білгендігін саралау болып табылады.
Кейіпкерлердің тазалығы мен гуманистік ойлары мен моралдық танымдарының
қаншалықты ашылғандығын қарастыру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зеріттеу жұмысының басты жаңалығы
Қоңыз күз еді, Ағайындар хикаяттарымен Тұйық романы мен Сыбаға,
Жесір әңгімелерін талдау арқылы Қалихан Ысқақовтың өзіндік қолтаңбасын
кейіпкерлерінің дүниетанымы мен табиғаттың көркем бейнесі ашылды.
Тақырыптың дерек көздері. Жұмысты жазу барысында Қалихан Ысқақовтың
шығармалар жинағы мен сол жазылған шығармалар жанрына орай
әдебиеттанушылардың зерттеген еңбектері қолданылды. Қабдолов З,
Серікқалиұлы Зейнолла, Доскенов Ғ, Кәкішев Т, Храпченко Храпченко,
Піралиева Г, Ахметов З, Ыбырайым Б. т.б. еңбектері негізге ала отырып
тақырыптың өзегі ашылды.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім (үш
тарау, төрт тараушадан), қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. Қалиқан Ысқақов хикаяттарындағы кейіпкер бейнесі мен табиғат
Қоңыз күз еді повесі. Қ. Ысқақ шығармалары ішінде повесть жанрында
жазылғандары басым көпшілігі болып келеді. Өз повестерінде білім мен ғылым
саласындағы ардақты адамдарды тақырып етіп ала отырып, ол адамның балалық
шағынан бастап сол күнге дейінгі жеткен жетістіктеріне кеңінен тоқталады.
Осылай кеңінен толғауға повесть жанрының әлі келеді екен. Повесть пен
роман арасындағы айырмашылық туралы айтқанда олардың арасына шек қоймай
Г.Н.Белинский: ... көлемі кішірек демесең, повесть те роман [35,269-б], -
дейді. Оқиғаны кең қамту, персонаждарды көп алу жағынан әрине романның
артықшылықтары бар. Бірақ, повесть өмір шындығының детальдарын азырақ
атқарады. Кез келген көркем шығарманы алып қарасақ, негізгі идеясын анықтау
үшін сол туындыны оқып, автордың өзіндік талғам-түсінігін таразылап барып
көз жеткіземіз. Шындық - күрделі болса, одан туған шығармада күрделі.
Өмірдегі оқиғалар шым-шытырық болса, оны суреттеген шығарманың мазмұны да
әр алуан. Тіршілік жалғасып жатқан мәселелерге толы болса, суреткердің ой
өзегі де біреу емес, бірнешеу [36, 165-б], - дейді академик З.Қабдолов.
Сонымен Қоңыр күз еді атты повесі арқылы бізге Қалихан Ысқақ,
жоғарыда айтқанымыздай үш қырынан көрінді (Ә дегенде-ақ автордың тіл
білетіндігін, тіл болғанда, кәдімгі әдебиеттің бейнелі тілін білетіндігін
аңғарамыз. Сол тілімен Қ. Ысқақ құр сөйлемей, қағаз бетіне сурет салып
отыр. Сөз саралауда, сөйлем құруда, жалпы өнер өрнегін төгуде Қ. Ысқақ бір
түрлі бір еркіндік, кең тыныс танытады. Әлгідей татымды, тартымды табиғат
суретін жасаған Қ. Ысқақ енді адам тұлғасын мүсіндеуге келгенде үшінші
қырын және көрсетеді. Ол адамның ішкі сезім ирімдерін сыртқы құбылыстармен
астастыра біледі). Осылардың нәтижесінде Қоңыр күз еді адам басында
болатын жастық шақтың біраз сырын шыншыл суреттеген тартымды көркем шығарма
дәрежесіне көтерілген. Бұл шығарманың тақырыбы, әрине, шағын, бұл автордың
алдағы уақытта бүгінгі өміріміздің келелі жайларын кең және көркем толғауға
мүмкіндігі бар екеніне кепіл бола алады [1, 5 б]. Бұл Қоңыр күз еді атты
хикаяты алғаш жарық көргенде академик Зейнолла Қабдоловтың айтқан пікірі.
Осы пікірдің біздің жұмысымыздың тақырыбы мен мақсатын ашық айқындап
беретін пікірлердің бірі, тіпті, бірегейі десе де болады. Осы пікірде
айтылғандай Қалиқан өзінің суреткерлігімен танылған жазушы.
Қалиқан Ысқақтың шығармаларының қазақ прозасында алар орны ерекше.
Оның шығармаларында қазақ халқының тарихи, дәстүрлі, мәдениеті, тұрмыс-
салты және өнері мейілінше кеңінен қамтылған. Тұтас түркілердің төрі, алтын
бесігі Алтайды жайлап отырған күншығыстағы қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне
кейінгі қарашекпендер келгенен енген өзгерістерді трагедиялық коллизиясымен
астастыра суреттейді. Ұлт пен ұлтсыздану үрдісін астастыра суреттейді. Бұл
бағытта Зейнолла Серікқалиұлы кезінде ерекше құнды пікір айтқан:
Адамның жалпы өмірдегі орны, бүкіл тіршілігінің мән-мағынасы, ең
алдымен, оның өзі не үшін туып, бұ дүниеге не үшін жер басып жүргендігін,
бүкіл болмысын қаншалықты сезіне білгендігіне тікелей байланысты. Жастар
прозасындағы жылылық, лиризм дегенде, айырықша лтипатпен айтатын жазушымыз
- Қалихан Ысқақ. Үйіріп, аялап отырып, оқушысымен бауырласып кететін әдемі
сезім [2, 5-6 бб].белгілі ғалым жазушының прозалық шығармасындағы ерекше
лиризмді аша отырып, осы пікірінде біз үшін аса маңызды мәселені де көтеріп
кеткен. Ол суреткер шығармаларының басты қуат-көркемдік-эстетикалық
қуатында. Шындығында Қалиқан Ысқақов шығармалары суреткерлік жағынан,
кейіпкерлерінің сезімталдығымен айталасына моральдың қуат тарататын дарынды
жазушы.
Жалпы жазушы туралы айта келген ол әдебиеттің барлық жанрларына қалам
тарқан шығармагер болып табылады. Жазушы ең алдымен әу дегеннен өзінің
суреткерлік хикаяттарымен кеңінен танылды. Хикаяттары ең алдымен көркемдік
қуатпен, эстетикалық талғаммен, кейіпкерлерінің ерекше дүиетанымымен
ерекшеленіп жатады. Көркемдік – сөз өнерінің метакатегориясы екені әлемдік
әдебиеттану ғылымында белгілі. Бұл бір қарағанда әдебиеттің екінші аты
секілді. Сондықтан да болар Қалиқан Ысқақовтың шығамаларының әдеби
талаптарға сай оқырманын тарта білетіндігі.
Жоғарыда айтылған Зейнолла Қабдоловтың пікірі елді де, ғалымды да
алдамапты. Сөз, дәл осы Қоңыр күз еді хикаяты жайында болмақ. Хикаят
өзінің бағасын алды. Ал осы шығарманың бойындағы кейіпкерлер мен табиғат
суреттерін ашып айтып саралауға болмай ма. Біз, сондықтан суреткердің
көркемдік жүйесінің ерекшелігін тану үшін бірнеше бейнелік құралдарды қалай
пайдалана білді, соған тоқталып өтпекпіз. Бейнеліліктің ең қуаттысы, ең
көнесі және ең ұлттық бояуы күштісі тұрақты, яғни фразеологиялық тіркестер
болып табылады. Тұрақты тіркестердің ерекше құбылып түскен түрлерін
хикаяттан қарақаттай тере беруге болады. Ол тіккестер кейіпкерлердің
мінезін, болмысын, характерін ашып тұрады. Қандай кейіпкер болсын сол
кейіпкердің жасы мен мінезіне сай фразеологиялық тіркестерді орынды қолдана
алады. Әр жерден теріп бір екі мысал келтірсек: Қыдырхан (Бүкір): Қап,
мына бүкірдің қорлығы-ай! Әттең ауылда болсаң шамам жетпесе де бір айқасар
едім-ау! деп зығырданы қайнап тұр. Амал жоқ, ауыл итінің құйрығы қайқы
келеді деген осы. (Бұл қара зақір ауылда тері жинайтын агент болып істеп
жүр дейді. Кезі келгенде айтармын деп өкпемді әлі сақтап жүрмін ішімде)
[3, 9 б]. Директордың әйелі (поддиректор): Аракідіріс болған жоқ, апақ-
сапақта бөлмеген тықылдаған ақ сары әйел кіріп келіп, жұрттың апшысын
қуырып, опалаң-топалаңын шығарды [3, 9 б]. - Жаңағы әйел кім? – Ойбай, ол
нағыз дөкейдің өзі. Егер ол брысь десе, бүкіл интернат жым болады. Тәрбиеші
бір ме, оқытушы екі деші, директордың әйелі үш болды ма, тағы несі бар еді,
иә, айтпақшы интернаттың, барлық азық-түлік, киім-кешегінің билігі соның
қолында, көңіліне жақпаса саған дұрыс киім бергізбей қояды. Общем бір
сөзбен айтқанда поддиректор. Ал шындығына келсек бум-бум, ілініп-салынып
осы күнге дейін сабақ беріп келеді. Маймұрын әрі мектеп, әрі интернат
директоры болған соң қонышынан басып жүргенде [3, 10 б]. Қомшабай
(Жарықжұлдыз): - Бұл көк ат та бір, біз де бір, қу жанға тыныштық жоқ! –
деп ит ашуын тырнадан алады демекші, Жарықжұлдыз шыға көк атты сойылдап-
сойылдап алды. Иі қанбаған сірі пұшпақтай көн арқаға сойыл сарт-сұрт
тигенде көкшолақ құйрықты шыбжың-шыбжың еткізіп арындап тұрып алды. Сойыл
тағы көтерілгенде тура тебуге ыңғайланып бөксені көтеріп-көтеріп тастады.
– Қап, мына талақ тигірдің қорлығы-ай, ә! Түу сонау өзенге барып қайтқанша
түн жарым болды. Бұл ырсиған неме өстеді енді, - деп Жарықжұлдыз күйіп-
пісіп жүр. Көкшолақтың оны сезер түрі жоқ, құйрықты тағы бір-екі рет бұлғап-
бұлғап тастап орнынан азар қозғалды [3, 10 б].
Кикаядағы үш кейіпкер бейнесін сомдау барысындағы қолданылған тұрақты
тіркестерді көріп кейіпкерің іс-әрекеттері мен мінезі, болмысы көз
алдымызға елестеп шыға келеді. Сол ауылдың қара сирақ балаларының бейнесі.
Кейіпкер характерін ашып тұр. Директордың әйелінің, тақылдаған сары әйелдің
апшысын қуыруы, қоншынан басып жүруі тегіннен тегін емес екен. Танымы
мен мінездері далаға бейімделіп кеткен, өзіне тек еркіндікті қалайтын дала
балаларының бейнесі. Бала адамдары мен ауыл әйелінің көкшеке мінезі. Ол
директордың әйелі. Әлеуметтік статусы жоғары. Сол статусты ашу барысында,
тұрақты тіркестердің орны ерекше болып тұр. Қыдырханның тұлғалық
ерекшелігін, интернаттағы орнын айқындау үшін ауыл итінің құйрығы қайқы
келеді атты тұрақты тіркесі жетіп жатыр. Тіпті, символдық дәлдікпен
бейнені аша білген көркемдік құрал деп қарауға болады. Қойшыбайдың бейнесін
ашудағы тұрақты тіркестер ит ашуын тырнадан алады, талақ тигірдің
дегенінің ішінде әділетсіздікке деген қарсылық қаншама күйік жатыр. Ол
күйік, әлгі интернат орнатқан тәртіптен бейхабар Қасымның сурағына
жауапта айқын көрініс тапқан: Сендер оның қолбаласы емессіңдер,
жұмсағанына бармай қойсаңдар қайтеді екен.
Ой, сен оны айтасың ғой, әуелі мына қызықты естісеңші. Түнеукүні
ауданнан кісі келіп интернатты тексерді. Тегі біреу сыбыс берген болу
керек. Түлен түртті ме, қайдам, жатар орын жаман, тамақ нашар, дәмі жоқ,
нан шикі пісіріледі деп өкілге шағынып едімү тергеу бітіп, өкіл ауданға
кеткен соң көкемді танытпасы бар ма. Сен немене, өкіметтің нанын жегің
келмей ме, семіріп кеткен екенсің. Онда интернаттан шығараайық, кәне, тағы
кімнің нан жегісі келмейді - деп екі аяғымды бір етікке тықты-ай дейсің.
Осыдан кейін бір ауыз сөз айтып көр, не интернаттан шығасың, немесе тарих
пәнінен екілік бағаны басып-басып шөміштеп қосады, - деп Жарықжұлдыз иығын
қопаң еткізді. – Солай, оқимын десең тыныш жүр... [3, 11 б].
Бұл үзіндіден қос баланың табиғи тазалығы көрініс тапқан.
Әділетсіздікке деген қарсылық. Бірінің аузы күйген, сондықтан екіншісіне
ескертіп жатыр. Шағын ауылдағы жемқор жүйенің болмысы болық ашылған сол
соғыстан кейінгі жылдары алыс ауылдарда адамгершілік тұрғыдан кемшіл түсіп
жатқан адамның қолына түскен бейкүнә жастардың көбінің басынрда болған
жайыт. Бірақ соның бірін суреткер юмормен, әзілмен береді. Балалардың ой
тынымдығы итазалық біргіп сол қыспақтан жол табу біріне-бірі арқа сүйеу,
тағы басқа писихологиялық факторларды сол балалардың диалогы арқылы
көркемдікпен көре білген. Сол қиындықтың өзінде жастық шаққа тән сұлулық
бар. Ауыл адамгершіліктің, ізгіліктің мектебі, ұлттық халықтың характерін
ашуда тұрақты тіркестердің ролі ерекше. Сондай кейіпкердің табиғатын ашуда
қолданылған тұрақты тіркестерге тоқталып өтейік. Кейіпкердің аты Ыбырай
(Қосымша айтсақ - шалым): Бір күні біздің ауылда да той болды. Жаман
тымағын жалпайта киіп, бүкір торысымен жалын келіп қалыпты. Төбем көкке
тигендей болды.
Өй, жүгірмек амансың ба? – деп сақалы шаушаң-шаушаң етіп, кішкентай
сырырайған көзі жасаурап келе жатыр. Менің бұл шалым дегенім керемет қызық
адам ғой. Өзінің шын аты Ыбырай. Әкемнің бірге туған ағасы. Біздің тұқымда
баяғыда ыбырай деген біреу болған екен. Сол үйдегі шешеміз қаншайым атамның
аты кетеді деп, күйеуін шалым, шалым деп жүріп Шалым атандырып жіберіпті.
Енді айналдырған жиырмашақты үй шоңмұрыннан үлкен-кішісі бар үнемі Шалым
деп сөйлейді. Маған үйірсектей беретіні де содан. Оның үстіне қазақ туысы
дегенге қандай. Жетім қалған соң, Рақыштың артында қалған түіні соның
қалған көзі деп үстіме түседі де отырады [3, 18б]. Дархан қазақ қариясының
көңіліп ұлттан қанған туысқа деген танымын суреткер осылай береді. Шалың
содан соң қош айтысып кеткенше өзінің этнографиялық бейнесінен айнымайды.
Суреткер оның барлық табиғи болмысын сол шалдың өз әңгімесі арқылы-ақ ашып
береді. Біз сол монологта кездесетін тұрақты тіркестерді ғана теріп алайық:
Күйіп тұр, жетімсіреп қалды, шарғақ құлағымды жастыққа тигізбей,
жатырың кепкір, өлмегенге өлі балық, аузына ақ ит кіріп, көк ит
шығып, сүйекке таңба болды, қара тасқа көрінсін, арқа тұтар,
жаяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас, дүниенің құны. Суреткер ауыл
адамының психологиясын терең танып, осы тіркестер арқылы характерін ашады.
Біз суреткердің көркемдік метакатегориясының бір ғана бейнелік құралы
тұрақты тіркесті қолдану арқылы қандай шеберлікке жеткенін байқаймыз. Бірақ
бұл суреткер қолданған мың сан, көркемдік бейнелік құралдардың бірі ғана
екенін ескерткіміз келеді. Біздің көтеріп отырған мәселе табиғатта айқын
қуатты шығарманы болшақта көркемдік метакатегориясының контексінде тұтас
қарастыру болып табылады. Ал табиғатының барлық сұлулығымен қазақ
әдебиетіне келуіне Қалиқан Ысқақов аз еңбек сіңірген жоқ. Жазушының осы
хикаятындағы кейіпкерлердің танымы мен бейнесін өзіндік қолтаңбасымен беріп
отыр, байқап отырғанымыздай кейіпкерлердің жаны таза, моральдық байлығы
мол, гуманистік образдар болып табылады. Шығарма поэтикасын құрайтын пейзаж
кез-келген көркем шығарманың көркі десе болғандай, адам мен табиғат қандай
тығыз байланыста өмір сүрсе, адамзаттың көңіл-күйі де сол табиғат
құбылысымен бірге өріліп, көркемдік жүйенің біртұтас, ажырамас бөлігі
болатыны белгілі. Көркемдік деталь тұрмыстық, заттық, этнографиялық,
портреттік, пейзаждық деталь арқылы кейіпкердің рухани әлеміне тереңдей
үңіліп, адам психологиясын ашады. Шығарманы өнер ретінде танытып, биікке
көтеретін басты өлшемдердің бәрі – жазушының сөз қолдану шеберлігі. Шығарма
Алтайдың қоңыр күзін суреттеумен басталады:
Қоңыр күз болатын: ақ жауын себелеп тұр. Жол лайсаң, Алтай өңірінің
ең бір жүтең жағы көңілсіз жағы соқыр туман оның биік сілемдерін шым-жылас
қылып жұтып қойыпты. Енді бөктерлеп келіп, қанат жайып, күркейлеп алған.
Тау да бірте-бірте аласарып, адырлы жота қыратқа айналып, шөгіп бара жатқан
сияқты. Әр жерде селдіреген ойдым-ойдым шоқ ағаштар болмаса етекте
бұрынғыдай ну орман да жоқ. Үркіп барып, сонау жоғарыдағы алқым-алқымдарға
тығылып қалыпты [3, 6 б]. Жазушының осы хикаяты неше буын ұрпақ оқып, одан
өздерін көреді. Хикаяттың алғаш жарық көргені жайында жазушы Сайын
Мұратбеков былай дейді.
Бұл повесті жұршылық өте жақсы қарсы алады [4].
Абайды, немесе Гетенің поэзиядағы табиғат бейнесін суреттеген
көркемдік қуатын еске түсіреді. Батиғаттың сұлулықтың бейнелеу
өнеріндегідей дәл айқын суреттеп, бедерлеп суреттеген. Бұндай табиғат
суреттерін салу Қалиқан Ысқақовтың даралы стиліне тән ерекшелік. Табиғат
суреттерін бейнелегенде де халықтың танымына да астастыра береді. Жазушы
стилінде оның даралық болмысы айқын көрініс тапқан. Суреткердің өз стилін
табу жөнінде ғалым А. Гузев:
Нет ничего в искусстве, что не выразилась бы в стиле [5, 78 б].
Тұрақты тіркестерді шебер қолдану жазушы стиліндегі көркемдік факторлардың
бірі. Кейіпкерлердің дүниетанымы мен болмысын ашатын құрал. Нәзік қолдану
үшін шеберлік керек.
Енді хикаяттағы кейіпкерлердің характері, оларды бейнелеудегі
жазушының көркемдік және эстетикалық қуаныта кешенді түрде тоқталып өтейік:
Қарағайлы өзекке кіре бергенрде өкпе тұстағы жылғадан салдырлаған
дыбыс естілді. Артынша-ақ сүрлем тиеген ырдуан арба шыға келді. Жанасалап
күре жолға түскенде делбе ұстаған адамның әйел екенін аңғардым. Ақ түбіт
шәлімен басын тұмшалап орап тастаған ақ сұр келіншек мені енді ғана байқап,
озып барып атын тежеді. Сосын танып алайыншы дегендей бетіме тесіліп
қарады.
Алтынмен кездесемін-ау деп тіпті ойлаған жоқ едім. Орта бойлы, қыпша
бел, өарақат көз, екі бетінің қаны тамы тамған ақ сазандай сұлу келіншек
көз алдыма елестейтін де тұратын. Қазір аласа бойлы дөңгелек бет, толған
ұршықтай дөңгелеген әйелді кездестіргеніме іштей қарыным ашып қалған
сияқты. Қаншама іші-бауырыма кіріп, жалбырақтағанымен неге екенін өзім де
білмеймін, оған бір түрлі салқын жүздестім, мүмкін тосыннан кездескендіктен
болар. Әлде суынып кеткендіктен шыған, әййтеуір, тосырқау барып, аузыма сөз
де түспей алғашқы тіл қатқаным қайдан жүрсің болды.
- Жайша да, шаруамен де... Мына сарымсақтыдан шығып едім. Көлік
кездеспей осы тұсқа малшынып азар ілінгенім...
- Е... е... – дей салды ол [3, 6 б]. Бұл шығарманың басталуы. Қасым
хикаяттағы негізгі кейіпкер. Автор шегініс жасап, өз кейіпкерлерін бүгінгі
күнде кездестіреді. Қасым автордың армандағы кейіпкері кейде осы Қасым
суреткердің прототипі ме деген ойда боламыз. Бір кезде осы Алтын үшін ұстаз
Алматайды жарып тастай жаздамап па еді. енді міне елдің шетіне енгенде
алдынан арбамен алдынан Алтын шығады деп ойлап па, хикаяттағы негізгі
баяндаушы кейіпкер де осы Қасым. Жазушының ең көп ыстық лебіз естіген
шығармасы да осы – Өоңыр күз еді хикаяты. Алтайды жанымен сүйетін
жазушының шығармасында алтын таудың бейнесі де ғажап суреткер табиғатты
бейнелегенде кейіпкердің көңіл-күйімен астастыра суреттейді. Алтын мен
Қасым тағы да сол қарағайлы өзекте кездеседі. Көп жылдан кейіп кездессе де
бір-бірінен амандық сұраған соң, самарқау жауап қатса да Сарымсақтыдан
шығып едім мен Е... е... – дей салудың астарында толқыған жүректің,
қатты соғысы естіледі. Талай жылдар өтсе де мәңгілік сезім сыр беріп қояды.
Жазушы жас өспірім Қасымның жүрегіне бүр жарғызған Алтынмен кездестіру
арқылы хикаятты бастайды. Әрбір диалог лиризмге толы. Осы нәзік сезімге
толы шығарма оқырман жүрегін шын мағынасында жаулап алған еді. Ол жөнінде
жазушы Сайлаубек Жұмабек: Ал сонау 1962 жылдан күні бүгінге дейін
десеңізші?! Солардың әрқайсысы алдында Алтынды, Қасымды [60]. Қазір де
еліне танымал журналист болған шығармашылықпен айналысып, астанада тұратын
азаматытң алғаш Алтынмен кездесуін кейінен бірге оқып, бал дәуренді қатар
кешкені хикаяттың асыл өзегі болып табылады. Шығарма бойынша Қасымның
балалық шағына барлау жасайық:
- Бар ана Қабдығалиеваның қасына! – деп Алтынды нұсқады. Тістеп алар
деймісіңі, қыршаңқысы жоқ ол қыздың, қорықпа. Сол-ақ екен, балалар
сықылықтап ала жөнелісті. Оның үстіне жарғақ шалбары құрғыр, адымымды ашуым
мұң екен қаудыр-қаудыр етіп бүкіл басына көтергені. Жұрт қыран топан болып
жатыр. Маймұрын да үйректің мекиеніндей ық-ых, ық-ых деп ықылық атып, түбі
қарны солқ-солық етіп, өліп қалыпты. Не күлерімді, не жаларымды білмедім.
Алтын сыр білдірген жоқ. Күлмеген сол ғана. Маған жаны ашыды ма, әлде мына
мен тағы қайдан сап ете қалды деп қомсынып отыр ма? Менің шалбарыма үрке
қарайды [3, 14 б]. Суреткер бала Қасымның танымдық ойлау өзгешелігін
осылай береді. Маймұрынның үректің мекиеніндей ықылықтауын сол арқылы
өресінің тарлығын байқатып, ол керісінше жас та болса Алтынның
сабырлылығына балалық болса оның бойында осы қасиеттің барлығын байқатып
өтеді. Қасым шығармада табиғатынан намысқой болып бейнеленеді. Оның не
күлерімді, не жыларымды білмедім деуі соны аңғартады. Балалық шақтың базар
екенін қаудыр-қаудыр еткен жарғақ шалбардың дыбысына қыран-топан күлуі
арқылы көрсеткен. Басқасы келісіп тұрғандай бұған күлуі әрине, балалық
шақта не қиындықты ұмытып, тез жадырайтын жастықтың сәулесі жатыр. Автор
кейіпкерін қазіргі сәтте рухани өсу үстінде көрсетеді. Қасым қиялы жүйрік
кейіпкер, әр нәрсеге еліктегіш. Қасымның ішкі әлемін кең автордың кең
суреттеуі сол кейіпкердің монологы арқылы бейнелеген:
Ал мен үшін көрпені басұа бүркеп алып, танауды жастыққа тыға түсіп,
әлде бір кереметтерді қиялдағаннан рахаты жоқ. Тыстағы терезені сабалаған
жауынның сыртылын, сүпілдеген өз жүрегімнің соғысын тыңдап қана жатсам-ау,
шіркін! Бұдан артық ләззат бар ма? Бұған жететін ұжымақ қайда. Ойыңмен,
қиялыңмен дүниенің жүзін бүкіл әлемді шарлап жүріп, әрі-беріден соң ортақ
құрсақ боп жалаңқабат әдиялдың астында жатқаныңды да ұмытасың. Кейде тәтті
қиялдың аяғына жете алмай ұйықтап кетесің де, керемет бір түс көресің. Пай-
пай ең қызығы осы ғой!.. Мен түсімде ылғи алтынды көруші едім. Екеуіміз,
қалықтап, аспандап ұшып жүреміз. Жымыңдаған жұлдызды көреміз. Бұлт-
бұлттардың арасынан өтеміз, қол ұстасып, кейде қара бұлттан Аймұрын шыға
келеді де, қанатым талғандай жерге қарай құлап бара жатамын да, шошып
оянамын. Көзімді ашқанда төсектен ұшып түсіп, еденде жатқанда еденде
жатқанымды көремін.сонда да жаңағы бір әсем дүниені қиғым келмейді. Төсекке
қайта ұисаямын. Бірақ көзді тарс жұмып, қанша зорлағанмен үзілген түстің
жалғасы қайтіп елес бермейді. Оның есесіне, өзімді аждаһа ма, абжылан ба,
Маймұрын ба, әйтеуір сұрқия бәлекеттер қуалап оянғанда басым мең-зең болып
орнымнан езіліп азар тұлушы едім. Кейбір адамдар күннің бұлынғырын
жақтырмайды. Ал мен үшін ол қиял дүниесі, мүмкін әркімге әртүрлі шығар. Өз
басым бұлыңғыр жауынды күндері терезенің алдына отырып алып, армандауды
қатты ұнатам... [3, 21 б].
Осы келтірілген үзіндіден Қасымның арманы асқақ тұлға екенін
байқаймыз. Тұлға болмағанның өзінде жастық қиял, көркемдік танымының биік
екенін байқаймыз. Кейіпкер жауынды күндері терезенің алдында отырып алып,
армандауды қатты ұнатамын деуі арқылы поэтикалық көру қуатының күштілігін
байқатады. Алтынмен бұлт арасында қалқып ұшып жүріп Маймұрынның жай бұлтта
емес қара бұлттың ішінен шыға келгендей болуы да кездейсоқтық емес.
Мәселен, автор ақшаңқаң әдемі бұлтты айтуына болар еді ғой. Біз бұл жерде
жазушының көркемдік тәсілді қолднау шеберлігін көрсету үшін айтып отырмыз.
Кейіпкердің психологиясы мен табиғат өзгешелігін астастыра суреттеу
классикалық сөз өнеріне тән тәсіл. Қазақтың классик жазушысы Мұхтар
Әуезовтың Абай мен Тоғжанның кездескен кезіндегі түнді суреттеуі мәңгілік
бейнелеу болса, Қасынның қиялының бейнелеленуі де даралығымен ерекшеленеді.
Тыстағы терезені сабалаған жауынның сыртылы деу арқылы автор кейіпкердің
эстетикалық танымынан да хабар беріп өтеді. Біреу үшін жаңбырлы күні далаға
қарау азап болуы мүмкін. Лайсаң жер, батпақ оны шаршатуы мүмкін. Ал
терезені сабалаған жауынның сыртылы Қасымның қиялына қанат болып тұр. Жалпы
эстетикалық ғылымда дәлелденген жайт адамзат ойлап тапқан дыбыстар адам
баласын шаршататын көрінеді. (Мысалы, машинаның гүрілі, есектің бақыруы т.
б), табиғаттың өз шуы (мәселен, жаңбыр, найзағай т.б) адам баласын
шаршатпайды екен. Бұл тұрғыдан алғанда жазушы Қасымның көңіл-күйін
оқырманға сездіру үшін табиғаттың ең бір ғажайып сәтін астастыра
суреттейді. Бұл әлемдік әдебиетте үлкен өріс алған тәсіл. Хикаяттың бір де
әңгімеге, бірде романға ұқсап кететіні оның аралық жанр болғандығынан
болар.
Оқырман жүрегін Қасымның тез жаулап алуы да арманшыл тұлғасы болса
керек. Әр кім өзін Қасымдай сезінеді. Қоңыр күз еді хикаятында қоғамдық,
әлеуметтік өзгерістері көркем шығармада қазақтың дарынды ұл-қыздарына кері
әсері де көрініс тапқан. Алғаш көркемдік, эстетикалық талғамын оятқан
шығармамен танысуы да әсерлі шыққан. Халық басына түскен нәубет қаншама
дарынның басын қиып кетіп еді, сонымен қатар олардың шығармаларын да оқуға
тиым салынған. Сондай тұлғаның бірі Бейімбет Майлин еді, шығармасы Шұғаның
белгісі болатын. Сол классикалық хикаятпен алғаш Қасым қалай танысқан, сол
сәтте суреткер қалай бейнелеген. Соған тоқталып өтейік:
Кітапты олай төңкеріп, бұлай төкеріп қызықты еш нәрсе таба алмадым.
Оншақты бетін ақтарып отырып, жай сөйлемнің құрылысынан бастап, құрмалас
сөйлемнің түрлеріне дейін біраз мағлұмат алым, әрі жалықтырды, әрі таныс
дүние мұны несіне берді деп таңдандым. Оныншы беттің аяғындағы сөйлем
ортасынан шорт үзіліп келесі он екінші бет: біз елден шыққанда күн де
сәскелікке жақындап еді, - деп басталып кетті. Бұл бет басқа парақтарға
қарағанда көп жұлымдалыпты. Сарғайып, желіммен баттасып та қалыпты. Оқи
бастадым. Ұшқыр сұр бұлттар көшкен керуен секілді тіркесіп, оңтүстікке
қарай жылжып ұшып, күннің көзі біртіндеп ашыққа шығып, жылы шырайлы нұрын
шаша бастады. әйткенмен солдан соққан салқын жел өзінің өткірлігімен жұқа
киімнен ызғар өткізіп, тоңдырып, сентябрь айының жеткендігін жолаушыға
еріксіз ойлатарлық еді. біз екеу едік [3, 45 б]. Тура осылай басталады.
Мен осы күнге дейін жатқа білем оны. Тіпті, жалғыз бұл жер емес, бүкіл
әңгімені жатқа білетіндеймін. Түннің қай уағына дейін отырғаным есімде жоқ.
Суреткер болуына Бейімбет Майлыин шығармаларының ықпалы зор болғанын
байқаймыз. Оның әрбір сөзі жас жеткіншектің жадында жатталып қалған.
Шеберліктің, классикалық шығарманың оқырманға әсері деген осы. Мыңдаған,
ижүздеген жас талап осылай толқитыны аян. Жазушы оның оқып отырғандағы
толқынысын нәзік жеткізе біледі. Өй, өзі де, Шұға десе, Шұға еді-ау деп
әңгімешіге қосыла өкініп қала бергенімді білемін. Мектеп күзетшісі қуып
шықпағанда таңды бірақ атыратын едім. Алмал не кітапты қойныма тықтым да,
жатаққа келдім. Сол кітаппен бірге дүние, қыл аяғы да жарық жұлдықға да
білдірмей көйлегімнің ішіне тығып, бауырыма басып жүріп, көрпе астында
жасырын оқып, бірер тәулікте бітіріп-ақ тастадым. Әңгімелердің аты да жоқ,
авторы да белгісіз. Қайсысының қай жерден басталып, қай тұстан
анықталатынын аңғару қиын. Кейде қызықты бір оқиғаның ортасынан тағы да
құрып қалғыр, құрмаластар қиып кетеді де, адастырып, жалғасы оншақты беттен
кейін барып бірақ шығады. Жазғы салымғы қылтиып келе жатқан көкке қадалған
көтерем тоқтыдай кітапты бас алмай сүзіліп отырып, теріп оқып, өліп-өшіп
отырып оқып шыққаным әлі есімде [3, 24-25 бб]. Ең алғаш Шұғаның белгісі
хикаятымен осылай танысады. Бүкіл шығарманы оқу повесінде суреткер шебер
бере білген. Сол кездегі саяси ахуалдан да елес беріп өтеді. Қасым
шығарманы тіпті өзімен сырлас жарық жұлдызға да көрсетпей, жасырын оқып
шығады. Қоғамдық жағдайдың қиындығымен қатар Қасымның сөз өнеріне де
құштарлығы да сәтті ашылған. Кітапты мектеп күзетшісі қуып шыққанша оқуы
қасымның бейнесін аша түседі. Оның кейіннен жазушы, журналист болуы
кездейсоқтық емес. Дами өскен жас талаптың арманының нәтижесі деп танимыз.
Адамгершілік жағынан да Қасым биік тұлға. Өйкені қанша жыл өтіп,
шығармашылық жағынан болсын, әлеуметтік жағынан болсын өскенімен,
замандастарының соншалықты қарапайым, жазушы стилі ең алдымен көркемдігі
мен қуатты. Сол көркемдік қуатты қанша эстетикалық талғаммен астасып
жатады. Шығарманың эстетикалық қуаты дегенде сөзбен сурет салған жазушының
талғамын да айтамыз. Ширек ғасырдың көрінісін дәл бере білген суреткен
шеберлігі қазақ үшін ұлы дала көшпенділері үшін қасиетті ас қымызбен теңеп,
соны шашпай-төкпей біреу деп теңеуі деп теңеуі қазақ әдебиеті тарихындағы
көркемдік эстетикалық талғамның бөлекше көрінісі:
Бүкіл ширек ғасырдың көрінісін, бүкіл ширек ғасырдың тарихын
тегенеге құйған сары қымыздай мөлтілдетіп, төкпей. Шашпай, шайқалтпай өз
суретімен, өз бояуымен менің алдыма тарта қойған қандай алам болды екен?!
Әр әңгімені қайта-қайта оқып, сан рет оқып шығып, көз майымды тауысып, таң
асырып жүріп Шұғаның белгісі хикаятының көркемдік, эстетикалық қуатының
күшітілігі мен қатар Қасымның өнерге деген құштардығы көрініс тапқан.
Хикаятты оқып, одан эстетикалық лаззат алуымен ғана тоқтап қалмай, оны
тұтас шығарманы көшіріп алуы, оның талпынысынан да хабар береді. Сол Қасым
елге оралып, ауылға кіре бергенде Алтынмен жолығуының символдық мәні бар.
Жазушы талай жылдан кейін кездейсоқ кездескен алғашқы махаббаты алтынды,
мәңгілік махаббаты Алтынды Қасыммен кездестіргенде былай суреттейді:
- Жаным-ау, Қасымбысың? – деп аңырып қалды. Ұзын кірпікті мөлдір
қарақат көзі мен сығырлаған ашық дауысынан өзіміздің Алтынды бірден тани
кеттім.
- Япырау, адасып жүргеннен саумысың? Қайдан келесің? Қайда барасың? –
деп сұлауды үсті-үстіне қапалақтатып жатыр. Астына төсеген құрғақ
шөпті сүрлем өстіне жазыңқырап, қасынан орын нұсқады да:
- Отырмаңшы енді, отыр, - деді [3, 6 б]
Жазушының ел өмірін есту арқылы білмейтінін, ауылды жанымен білетінін
байқалмайтын детальдар ашып беріп жатады. Сондай көркемдік деталь астына
төсеген құрғақ шөпті сүрлем үстінеи жазыңқырап отырсаңшы деуін
суреттегеннен байқалады. Академик Зейнолла Қабдолов:
Шынын айтқанда көркем шығарма атаулының бәрі – әңгіме де детальдан
құралады. Детальсыз жалпы әдеби туынды болуы мүмкін емес [7, 90 б].
Шындығында детальды дәл тауып керек жерінде қолдану, сол арқылы бейненің
табиғатын ашу тек шебердің ғана қолынан келеді. Ауылда өскен қазақ біледі.
Сүрлемнің буланып тұратынын. Сондықтан да астына кебу шөп жайған. Екіншіден
Қасымға көрсеткен құрметі. Суреткер Алтынның сұлулығын ұзын кірпікті,
мөлдір қарақан көзі мен сыңғырлаған ашық даусынан Қасымның танып қойғанын
бейнелейді. Ендеше, Қасымның жанында, жүрек түкпірінде сол мөлдір қарақат
көз бен сыңғырлаған даусы мәңгілік ұялаған болып тұр ғой. Сол арқылы
өткінші емес, мәңгілік сезімнңі қуатын суреткер табиғаи түрде өмірдің
өзінің ортасынан ойып алып береді. Сонымен қатар егер арасында бір тыныс
алып пауыза болса екеуіне де ауыр болатынын сезді ме алтын сөзді іліп
әкетеді:
- Бәтір-ау, өзің тіпті өзгермепсің ғой. Тым болмаса бет-аузыңда қыл-
қыпыр атаулыдан ырым жоқ, - деп күліп алды. Бірақ мен үндемей отырған соң
оның да жүзінен күлкі тез қашты. Төсін теуіп тұрған қос омырауынан әлсін-
әлсін ырғи берген желбеген күпәйкенің өңірін қымтай түсіп, зыл арбаны
керіле тартып келе жатқан қарагердің сылбыр жүрісінен көз жазбай біраз
отырды.
- Қайдан жүрсің дерің бар ма... Осы өзіміздің топқайыңда жүріп
жатырмын. Сиыр фермасында жұмыс істеп жүрмін деп қойдым. Өзің
немене жайшамысы? [3, 7 б].
Автор алдында сиыр фермасында істеп жүрсе де өзінің өмірге құштарлығын
бір сәт жоймаған кейіпкер қылып суреттейді. Алғаш автор оқырманыни да
Қасымды да асылтан естілген дауысы арқылы таныстырады да Жарықжұлдыз ғой.
Автор Мұхтар Әуезовтің Абай жолындағы Абайдың Тоғжан дауысын естігенде
елтігеніндей Қасымды да Алтын дауысына елітіп барып таныстырады. Әрине, біз
бұны еліктеу деп түсінбейміз. Прозада ерекше реминицензия деп танимыз.
Шығарманың көркемдік қуаты кейіпкерлерінің ішкі әлемі осындай сәттерде
ашылады.
Реминицензия – (латын. Reminiscentia – еске алу) көркем тексте,
көбінесе өлеңде кездеседі. Басқа бір шығарманы еске түсіретін нышан.
Реминицензия – негізінен автордың еркінен тыс болатын жайыт. Яғни, автор
әдейілеп қайталамайды. Поэтикалық зерде түріне шөккен әлдебір таныс,
бейтаныс сурет, ырғақ тынысы, ұйқас үйлесімі шығармашылық процесс үстінде
сана түкпірінен бедерленіп шығып жаңа туынды құрылымынан орын тебеді [8,
294 б].
Бұндай суреттер шебер суреткерде ғана кездесетін құбылыс. Енді сол
сәтке жазушымен бірге шегініс жасап тоқталайық. Алғаш Қасымды алтынмен
сырттай таныстырған Жарықжұлдыз болатын. Автор шеберлігі де сонда
Жарықжұлдыздың Алтынға ерекше құрметпен қарайтындығы оқырманға аса
нізіктікпен білдіріп кетеді.
Бейуақ. Қарағайлы шатқал арасындағы ауыл үстіне ымырт үйіліліп, ығы-
жығы үйлері алакеуімденіп қана көрінеді. Аула тандырларынан от ұшқыны
жылтылдайды. Анда-санда иттердің мыңқ-мыңқ етіп үргені әлдеқайда ахуалап
сиыр іздеген жалғыз-жарым дауыс болмаса ауыл жым-жырт. Әлден уақытта
шеткерірек сызылта ән салған әйел дауысы естілді.
- Алтын ғой, - деді Жарықжұлдыз елеңдеп.
- Оның кім еді?
- Сонда интернаттың қызы ғой.
- Кімнің қызы болса да әнші екен, - дедім мен. Шынында кешкі тымық
ауаны жара шыққан әнмен ілітіп әкеттті. Қоңыржай, баяу үн... самарқау самал
еседі. Желектің тарқатылған ұшындай жаңа түлеген селеу басы әлсіз лепке
изең-изең етіп, бас шұлғиды да қалтырап барып тына қалады. Шатқал төрінде
төңкерілген қазандай теңірейіп биік шоқы жатыр. Оның қар басқан құзар шыңы
көлеңке қымтаған меңіреу қойнауларға биіктен көз бастап, телміріп тұр.
Кешкі шапақпен таласа туған толған айды табиғаттың осы бір тыныштығын, ән
сазын тамашалап тұрғандай қалт етпей биік шоқының иығына қонақтап алыпты.
ән бірте-бірте жақындай түсті. Таянған сайын құйқылжып, бұрала түскен
тәрізді. Қос етек, бұраң бел, қуалай соғар қоңыр жел деген қайырмасы да
еміс-еміс есіліп жетеді құлаққа. Осы жұрттың күнде айтып жүретін бір
баласы. Бірақ біздің ауылда орындаушысын таппаған ба, әлде маған осылай
болып естілді ме, әйтеуір бұл жолы ерекше сезім әкелгендей болды. Қуалай
соққан қоңыр самалдай бірде лақылдап төгіліп-төгіліп кетеді де, бірде
қалықтап, шөп басының сыбдырындай дірілдеп барып үзіледі. Сол қоңыржай
самалмен қоса бүкіл ауыл үстін осы өірді бір өзі ғана тербетіп тұрғандай
болады.
- Алтын ғой, - деді Жарықжұлдыз тағы да. Сол орнынан атып тұрып, ала
тайынша үркіп, құйрығын тігіп алды да, қотанға бірақ тартты. Қыз әні кілт
үзілді. Қауым жерде состиып біраз тұрды, сосын:
- Жарықжұлдызсың ба, - деп дауыстады. Жарықжұлдыз әуелі мұрынды сырп
еткізіп бір тартып қойды да:
- Мен ғой, - деді міңгірлеп.
- Неғып тұрсың?
- Суға келіп едік [3, 12 б]. Суреткер тау қойнауын баураған әнмен
қоса табиғаттың да елжіреп тұрғанын тамылжыта суреттейді. Бейне бір Гетенің
әні сияқты... Абай аудармасындағы... Онда қараңғы түнде тау қалқыса, мұнда
кешкі шапақпен таласа туған толған ай да табиғаттың осы бір тыныштығын ән
сазын тамашалап тұрғандай қалт етпей биік шоқының иығына қонақтап алыпты.
қазақ розасындағы аз кездесетін тамаша лиризм. Жалпы ұлттық қасиет, ұлттық
мінез дегенде сол ұлт табиғатын көрсететін нәрселер осындай белгілерден
құралады. Орыс әдебтеттану ғылымында оны знак национального характера деп
жүр. Қалиқан Ысқақовтың суреткер ретінрде дарындылығы сонда, социалистік
реализм дәуірінің өзіндік ұлттық колоритін жоғалтпаған суреткер болды. Олай
болуының себебі де бар еді. оның суреткерлік дарынына Алтай деп аңсары
ауады да тұрады. Алтайдың әрбір талы, тасы жазушының жүрегінде жазылып
қалғанадай әсер етеді. Жазушы сөз бен сурет салғанда өзінің даралық
стилімен ерекшеленіп тұрады. Алтынның портретін салғанда сыртқы келбетін
бейнелей отырып, сол арқылы мінезінен де хабар беріп кетеді. Қалиқан
бейнелеген алтын қазақ әдебиетіндегі үздік портрет ретінде алтын әріппен
жазылуға лайық. Алтынның бейнесін реалистік бейне дейміз. Романтикалық
астары болса да, алтын шынайылығымен өзігеше әдемі көрініс тапқан. Біздің
бұл ойымызды академик Зейнолла Қабдоловтың мына бір пікірі негіздей түседі:
Реалистік образ әдебиеттегі адам бейнесінің ең сымбатты, шынайы түрі.
Мұның сымбаттылығы да, шынайылығы да шыншылдығында. Бұл кәдімгі өмірді
болған, бар және бола беретін, бірақ қайталанбайтын, әрқашақ бұрын-соңды
белгісіз тың қырынан көрініп, ылғи жаңарып отыратын тип [9, 125 б]. Енді
Алтынның бейнесін жасау ақылы оның дүүниетанымын қалай бергендігіне
келейік:
Алтын жанымызға келді. Жалбырап бетіне түскен бір уыс самай шашын
кейін серпіп тастады. Ай нұрына жүзі шағылысып, сопақша келген аппақ беті
шалт етеді. Қаны сыртына тепкен екі бетінің ұшындағы ұшындағы шұңқырына
дейін анық көрінеді. Қаймақтай жұқа ерні әнтек жыбырлайды. Жаңа ттуған
жарты айдай қиықша келген жіңішке қастың астынан мөлдіреген қарақат көздері
төгілейін деп тұрған таңғы шық сиқты. Алтын қирап жатқан арбаны көрді де
бізді кекегендей мырс етеді.
- Сумұрын сен жүрген жер тек болушы ма еді, - деп Жарықжұлдызды шаншып
бір шағып алды да жай бұрылып жүре берді. Дәуде болсаң шаужаңдаған ауылдың
тасыр қызының бірі боларсың-ау деп қалдым ішімнен. Бірақ әлгі бір салған
әні құлағымнан кетер емес. Жалаң аяқ балтыры жалт-жұлт етіп, бұлаңдап билеп
бара жатқан секілді. Бұла боп өскен ереке қызға тән кейді ұрыншақ, кейде
назды қылығымен әлі де болса бізді табалап бара жатқан тәрізді.
Жарықжұлдыздың не ойлап тұрғанын қайдан білейін, әйтеуір әлгі әндегі қос
етек бұраң бел осы алтынның өзі болып елестеді менің көзіме... [3, 13
б].суреткер осы арада үш детальға ерекше назар аударып, асқақ қазақ қызының
танымы мен сырттай портретін жасаған. Және де оның асқақтығы өзіне өте
жарасымды. Бірінші келуіндегі еркелік, екінші – сөйлегендегі еркелік,
үшінші, кетіп бара жатқандағы еркелік. Соған қарамай ақылды қыз екені
байқалады. Әрбір көркем шешімі дүниетанымдық талғаммен ұштасып, ерекше
бейнелік танытады. Алтынның келісінің өзі қымбат. Таңғы шықтай көздері бар
қызымыз самайға түскен шашын серпіп тастап, ерке мінезін байқатса,
Жарықжұлдыз деген аты аздай енді Суиұрын деп бір түйреп, тіпті асып кетеді.
Үшіншіден жүрісінде ерекше ептілік, еркелік бар. Жалаң аяқ балтыры жалт-
жұлт етіп, жай емес билеп бара жатқандай болуының өзі неге тұрады. Жазушы
еді деп баяндап жатпайды. Сөзден сурет салады. Кейіпкерлердің характерлері
айқын көрініс тапқан.
Өмірдің шындық құбылыстары мен оқиғалары мен қалың тасқын арасынан
қажетті, тіпті, сипаттағы маңызды, мағыналы фактілерді көре білу үшін де
зергерлік зерде қажет [10, 13 б]. Типтік сипаттағы ерекшеліктің бірі –
ұлттық характер. Ол әрбір ұлттық әдебиетке тін өзгешелік болып табылады.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында ұлттық характер мәселесі басым бағытта
зеріттеле бастады.
Балалар өз арасында бүкір деп кеткен Қыдырханның кекесін сөзіне жауап
беру ақылы Алтын қазақ даласында еркін өскен дала қызының мінезін көрсетіп
кетеді:
- Иә, жаңа жарасты ғой өздері, - деп қағытты бүкір алдыңғы жақтан.
Күлік бұрынғыдан да өрши түсті. Кірерге тесік таппадым. Менің шашпауымды
көтергісі келді ме, әлде өзінің адуындығына бағып, басынан сөз асылғысы
келмеді ме. – Жарассақ несі бар екен?! Жетісе қалғанның шіркіннің! – деп
Алтын бүкірді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ әдебиетіне өз қолтаңбасымен келген жазушы Қалихан Ысқақ бірнеше
роман жазған, әр шығармасында соны тақырып, дара тәсіл пайдаланған, әр
алуан бейнелер жасай алған бірегей жазушыларымыздың бірі. Қазақ прозасына
сұлу ырғақ, ойлы тебіреніс, тың образдар әкелген сыршыл жазушылардың бірі.
Айрықша эпикалық романтикасымен соңғы ширек ғасырдай уақыт қазақ әдебиетіне
келісті рең берген, Алтайдың тұмса таланты. Жазушы, драматург,
кинодраматург, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының, Жамбыл
атындағы халықаралық әдеби сыйлығының, Ғ. Мүсірепов атындағы әдеби
сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, С.
Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университетінің құрметті
профессоры, Аякөз, Қатонқарағай аудандарының құрметті азаматы.
1935 жылы 14 наурызда Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай
ауданының Топқайың ауылында туған. Жеті жылдық мектепті осы ауылда,
орта мектепті Үлкен Нарын ауданының Жұлдыз ауылында бітірген. 1952
жылы Қазақтың С.М.Киров атындағы Мемлекеттік университетінің
филология факултетінің журналистика бөліміне түсіп, 1957 жылы аяқтап
шықты. Лениншіл жас, Қазақ әдебиеті, Халық конгресі газеттерінде,
Мәдениет және тұрмыс, Парасат журналдарында он бес жыл қызмет
істеді. Мәскеудегі екі жылдық ценаристер мен режиссерлердің жоғарғы
курсын бітірген соң сегіз жыл Ш.Айманов атындағы Қазақфильм
киностудиясында үшінші творчестволық бірлестікті басқарды. 1972 – 1995
жылдары Қазақстан Жазушылар Одағында әдеби кеңесшінің қызметін
атқарды. 1998 жылдан Қазақстан М. Әуезов атындағы Мемлекеттік
академиялық драма театрында әдебиет бөлімін басқарып, Жұлдыз
журналында проза бөлімін басқарып жүр.
Проза жанрында жазушының коптеген әңгіме, повестер
жинақтары, жеке романдары жарық корді: Дос хикаясы, Менің
ағаларым, Бұқтырма сарыны, Қоңыр күз еді, Тұйық, Қара орман,
Березовая роща, Кедры высокие, Жарық дүние, Ақсу - Жер жаннаты,
таңдамалы шығармаларының бес томдығы. Жазушының жекелеген повесть,
әңгімелер жинақтары, романдары орыс тіліне аударылып, Советский
писатель, Художественная литература баспаларында басылып шықты.
Кейбір таңдамалы шығармалары тәжік, өзбек, қырғыз, татар, башқорт,
украйн, шешен, болғар, чех, словен тілдерінде аударылды.
Ақсу – Жер жаннаты романы 1992 жылы егеменді Қазақстан
Республикасының тұңғыш Мемлекеттік сыйлығын алды.
Ысқақ Қалихан драматургия жанрында да жиырмадан астам
еңбек берді. Солардың барлығы да Республикалық , облыстық театрлардың
сахнасына шықты. Басты – бастылары : Апа – Апатай, Жәке – Жәкетай,
Сайқының тұқымдары, Қараша қаздар қайтқанда, Таңғы жаңғырық,
Ерліктің екі сағаты, Приказ остается в силе, Двое в степи,
Революция сарбазы, Кемпір іздеп жүр едік, Мазар, Мен әлі
көрсетемін, Опора с подпоркой, Көктемнің салқын кезі еді,
Құрымбай, Желдібай Жандыбаев, Айранбайдың Мұхышы, Жер қимақ, Есеней
– Ұлпан, Қазақтар, Алатау сынды алыбым . Автор Есеней –Ұлпан
пьесасы үшін Ғ. Мүсірепов атындағы, Алатау сынды алыбым пьесасы
үшін Жамбыл атындағы халықаралық әдеби сыйлықтың лауреаты атанды.
Ысқақ Қалихан кинодраматургия саласында да біраз
туындылар берді.Оның сценариі бойынша жасалған толық метражды
көркем фильмдер: Сарша тамыз, Ұшы – қиырсыз жол, Күзет бастығы,
Қараша қаздар қайтқанда бүкілодақтық экранға шықты.
Ысқақ Қалихан аудармашы ретінде де көпке танымал. Орыс
әдебиетінің классиктері Л. Толстойдың, И. Тургеневтің, А. Чеховтің, А.
Куприннің, И.Буниннің әңгіме, повестері қазақ тілінде Қ. Ысқақтың
аудармасында жарық көрген.
Әдеби сын, театр сыны, эссе жанрында, публицистика, саяси -
әлеуметтік тақырыпта да Қ.Ысқақаов жүзден астам мақала очерктер
жариялады.
Қ.Ысқақ қазақ әдебиетін дамытудағы еңбегі үшін Қазақ
ССР Жоғарғы Советі Президиумның Құрмет Грамотасымен, Парасат
орденімен, медальдармен марапатталған. Шығыс Қазақстан Қатонқарағай,
Аякөз аудандарының құрметті азаматы. Шығыс Қазақстан Мемлекеттік
университетінің құрметті профессоры.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болғанан бері сөз өнерін, басқа да
өнер саласын, жалпы қазақ халқының мәдени мұрасын түгендеуге ат салысып
жүрген келелі азамат та алыптық танытып келеді.
Қалиқан Ысқақ прозалық, драммалық шығармалары жекелеген
зеріттеулердің арасында қарастырылғаны болмаса, бүгінді таңға дейін ғылыми
мәселе ретінде жүйеленіп зеріттелмеген. Белгілі жазушының
шығармашылығындағы кейіпкерлер дүниетанымы мен табиғат бейнесін нақты
бағытқа алып қарастыру жұмысқа жүк етіп алынды.
Тақырыптың өзектілігі. Қалихан Ысқақтың шығармалары қазақтың сөз
өнеріне өзіндік ұлттық нақышымен, прозадағы лиризмімен, қуатты тілдік
бояуымен, кейіпкерлерінің күрделілігімен келді. Сондықтан суреткердің
шығармаларын көркемдік-эстетикалық категориялар контексінде қарастыру –
бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы аса өзекті және таңдаулы тақырыптардың бірі
деп білеміз. Қалихан Ысқақтың прозасы, жалпы шығармашылығы мерзімді
баспасөздерде жиі айтылып жатқандығы да шамалы. Соның негізінде теңізге
тамған тамшыдай болса осы еңбек сол олқылықтың бір тесігін бітейді деген
үміт бар. Біріншіден шартты, екіншіден осындай мақсат.
Зертеудің мақсаты мен міндеті. Негізге алып отырған жұмыстың басты
мақсаты – Қалихан Ысқақовтың шығармашылығының үш жанры әңгіме, повесть
(хикаят), романдарының бойындағы кейіпкерлердің дүниетанымын автордың
табиғатпен астастыра қалай суреттей білгендігін саралау болып табылады.
Кейіпкерлердің тазалығы мен гуманистік ойлары мен моралдық танымдарының
қаншалықты ашылғандығын қарастыру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зеріттеу жұмысының басты жаңалығы
Қоңыз күз еді, Ағайындар хикаяттарымен Тұйық романы мен Сыбаға,
Жесір әңгімелерін талдау арқылы Қалихан Ысқақовтың өзіндік қолтаңбасын
кейіпкерлерінің дүниетанымы мен табиғаттың көркем бейнесі ашылды.
Тақырыптың дерек көздері. Жұмысты жазу барысында Қалихан Ысқақовтың
шығармалар жинағы мен сол жазылған шығармалар жанрына орай
әдебиеттанушылардың зерттеген еңбектері қолданылды. Қабдолов З,
Серікқалиұлы Зейнолла, Доскенов Ғ, Кәкішев Т, Храпченко Храпченко,
Піралиева Г, Ахметов З, Ыбырайым Б. т.б. еңбектері негізге ала отырып
тақырыптың өзегі ашылды.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім (үш
тарау, төрт тараушадан), қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. Қалиқан Ысқақов хикаяттарындағы кейіпкер бейнесі мен табиғат
Қоңыз күз еді повесі. Қ. Ысқақ шығармалары ішінде повесть жанрында
жазылғандары басым көпшілігі болып келеді. Өз повестерінде білім мен ғылым
саласындағы ардақты адамдарды тақырып етіп ала отырып, ол адамның балалық
шағынан бастап сол күнге дейінгі жеткен жетістіктеріне кеңінен тоқталады.
Осылай кеңінен толғауға повесть жанрының әлі келеді екен. Повесть пен
роман арасындағы айырмашылық туралы айтқанда олардың арасына шек қоймай
Г.Н.Белинский: ... көлемі кішірек демесең, повесть те роман [35,269-б], -
дейді. Оқиғаны кең қамту, персонаждарды көп алу жағынан әрине романның
артықшылықтары бар. Бірақ, повесть өмір шындығының детальдарын азырақ
атқарады. Кез келген көркем шығарманы алып қарасақ, негізгі идеясын анықтау
үшін сол туындыны оқып, автордың өзіндік талғам-түсінігін таразылап барып
көз жеткіземіз. Шындық - күрделі болса, одан туған шығармада күрделі.
Өмірдегі оқиғалар шым-шытырық болса, оны суреттеген шығарманың мазмұны да
әр алуан. Тіршілік жалғасып жатқан мәселелерге толы болса, суреткердің ой
өзегі де біреу емес, бірнешеу [36, 165-б], - дейді академик З.Қабдолов.
Сонымен Қоңыр күз еді атты повесі арқылы бізге Қалихан Ысқақ,
жоғарыда айтқанымыздай үш қырынан көрінді (Ә дегенде-ақ автордың тіл
білетіндігін, тіл болғанда, кәдімгі әдебиеттің бейнелі тілін білетіндігін
аңғарамыз. Сол тілімен Қ. Ысқақ құр сөйлемей, қағаз бетіне сурет салып
отыр. Сөз саралауда, сөйлем құруда, жалпы өнер өрнегін төгуде Қ. Ысқақ бір
түрлі бір еркіндік, кең тыныс танытады. Әлгідей татымды, тартымды табиғат
суретін жасаған Қ. Ысқақ енді адам тұлғасын мүсіндеуге келгенде үшінші
қырын және көрсетеді. Ол адамның ішкі сезім ирімдерін сыртқы құбылыстармен
астастыра біледі). Осылардың нәтижесінде Қоңыр күз еді адам басында
болатын жастық шақтың біраз сырын шыншыл суреттеген тартымды көркем шығарма
дәрежесіне көтерілген. Бұл шығарманың тақырыбы, әрине, шағын, бұл автордың
алдағы уақытта бүгінгі өміріміздің келелі жайларын кең және көркем толғауға
мүмкіндігі бар екеніне кепіл бола алады [1, 5 б]. Бұл Қоңыр күз еді атты
хикаяты алғаш жарық көргенде академик Зейнолла Қабдоловтың айтқан пікірі.
Осы пікірдің біздің жұмысымыздың тақырыбы мен мақсатын ашық айқындап
беретін пікірлердің бірі, тіпті, бірегейі десе де болады. Осы пікірде
айтылғандай Қалиқан өзінің суреткерлігімен танылған жазушы.
Қалиқан Ысқақтың шығармаларының қазақ прозасында алар орны ерекше.
Оның шығармаларында қазақ халқының тарихи, дәстүрлі, мәдениеті, тұрмыс-
салты және өнері мейілінше кеңінен қамтылған. Тұтас түркілердің төрі, алтын
бесігі Алтайды жайлап отырған күншығыстағы қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне
кейінгі қарашекпендер келгенен енген өзгерістерді трагедиялық коллизиясымен
астастыра суреттейді. Ұлт пен ұлтсыздану үрдісін астастыра суреттейді. Бұл
бағытта Зейнолла Серікқалиұлы кезінде ерекше құнды пікір айтқан:
Адамның жалпы өмірдегі орны, бүкіл тіршілігінің мән-мағынасы, ең
алдымен, оның өзі не үшін туып, бұ дүниеге не үшін жер басып жүргендігін,
бүкіл болмысын қаншалықты сезіне білгендігіне тікелей байланысты. Жастар
прозасындағы жылылық, лиризм дегенде, айырықша лтипатпен айтатын жазушымыз
- Қалихан Ысқақ. Үйіріп, аялап отырып, оқушысымен бауырласып кететін әдемі
сезім [2, 5-6 бб].белгілі ғалым жазушының прозалық шығармасындағы ерекше
лиризмді аша отырып, осы пікірінде біз үшін аса маңызды мәселені де көтеріп
кеткен. Ол суреткер шығармаларының басты қуат-көркемдік-эстетикалық
қуатында. Шындығында Қалиқан Ысқақов шығармалары суреткерлік жағынан,
кейіпкерлерінің сезімталдығымен айталасына моральдың қуат тарататын дарынды
жазушы.
Жалпы жазушы туралы айта келген ол әдебиеттің барлық жанрларына қалам
тарқан шығармагер болып табылады. Жазушы ең алдымен әу дегеннен өзінің
суреткерлік хикаяттарымен кеңінен танылды. Хикаяттары ең алдымен көркемдік
қуатпен, эстетикалық талғаммен, кейіпкерлерінің ерекше дүиетанымымен
ерекшеленіп жатады. Көркемдік – сөз өнерінің метакатегориясы екені әлемдік
әдебиеттану ғылымында белгілі. Бұл бір қарағанда әдебиеттің екінші аты
секілді. Сондықтан да болар Қалиқан Ысқақовтың шығамаларының әдеби
талаптарға сай оқырманын тарта білетіндігі.
Жоғарыда айтылған Зейнолла Қабдоловтың пікірі елді де, ғалымды да
алдамапты. Сөз, дәл осы Қоңыр күз еді хикаяты жайында болмақ. Хикаят
өзінің бағасын алды. Ал осы шығарманың бойындағы кейіпкерлер мен табиғат
суреттерін ашып айтып саралауға болмай ма. Біз, сондықтан суреткердің
көркемдік жүйесінің ерекшелігін тану үшін бірнеше бейнелік құралдарды қалай
пайдалана білді, соған тоқталып өтпекпіз. Бейнеліліктің ең қуаттысы, ең
көнесі және ең ұлттық бояуы күштісі тұрақты, яғни фразеологиялық тіркестер
болып табылады. Тұрақты тіркестердің ерекше құбылып түскен түрлерін
хикаяттан қарақаттай тере беруге болады. Ол тіккестер кейіпкерлердің
мінезін, болмысын, характерін ашып тұрады. Қандай кейіпкер болсын сол
кейіпкердің жасы мен мінезіне сай фразеологиялық тіркестерді орынды қолдана
алады. Әр жерден теріп бір екі мысал келтірсек: Қыдырхан (Бүкір): Қап,
мына бүкірдің қорлығы-ай! Әттең ауылда болсаң шамам жетпесе де бір айқасар
едім-ау! деп зығырданы қайнап тұр. Амал жоқ, ауыл итінің құйрығы қайқы
келеді деген осы. (Бұл қара зақір ауылда тері жинайтын агент болып істеп
жүр дейді. Кезі келгенде айтармын деп өкпемді әлі сақтап жүрмін ішімде)
[3, 9 б]. Директордың әйелі (поддиректор): Аракідіріс болған жоқ, апақ-
сапақта бөлмеген тықылдаған ақ сары әйел кіріп келіп, жұрттың апшысын
қуырып, опалаң-топалаңын шығарды [3, 9 б]. - Жаңағы әйел кім? – Ойбай, ол
нағыз дөкейдің өзі. Егер ол брысь десе, бүкіл интернат жым болады. Тәрбиеші
бір ме, оқытушы екі деші, директордың әйелі үш болды ма, тағы несі бар еді,
иә, айтпақшы интернаттың, барлық азық-түлік, киім-кешегінің билігі соның
қолында, көңіліне жақпаса саған дұрыс киім бергізбей қояды. Общем бір
сөзбен айтқанда поддиректор. Ал шындығына келсек бум-бум, ілініп-салынып
осы күнге дейін сабақ беріп келеді. Маймұрын әрі мектеп, әрі интернат
директоры болған соң қонышынан басып жүргенде [3, 10 б]. Қомшабай
(Жарықжұлдыз): - Бұл көк ат та бір, біз де бір, қу жанға тыныштық жоқ! –
деп ит ашуын тырнадан алады демекші, Жарықжұлдыз шыға көк атты сойылдап-
сойылдап алды. Иі қанбаған сірі пұшпақтай көн арқаға сойыл сарт-сұрт
тигенде көкшолақ құйрықты шыбжың-шыбжың еткізіп арындап тұрып алды. Сойыл
тағы көтерілгенде тура тебуге ыңғайланып бөксені көтеріп-көтеріп тастады.
– Қап, мына талақ тигірдің қорлығы-ай, ә! Түу сонау өзенге барып қайтқанша
түн жарым болды. Бұл ырсиған неме өстеді енді, - деп Жарықжұлдыз күйіп-
пісіп жүр. Көкшолақтың оны сезер түрі жоқ, құйрықты тағы бір-екі рет бұлғап-
бұлғап тастап орнынан азар қозғалды [3, 10 б].
Кикаядағы үш кейіпкер бейнесін сомдау барысындағы қолданылған тұрақты
тіркестерді көріп кейіпкерің іс-әрекеттері мен мінезі, болмысы көз
алдымызға елестеп шыға келеді. Сол ауылдың қара сирақ балаларының бейнесі.
Кейіпкер характерін ашып тұр. Директордың әйелінің, тақылдаған сары әйелдің
апшысын қуыруы, қоншынан басып жүруі тегіннен тегін емес екен. Танымы
мен мінездері далаға бейімделіп кеткен, өзіне тек еркіндікті қалайтын дала
балаларының бейнесі. Бала адамдары мен ауыл әйелінің көкшеке мінезі. Ол
директордың әйелі. Әлеуметтік статусы жоғары. Сол статусты ашу барысында,
тұрақты тіркестердің орны ерекше болып тұр. Қыдырханның тұлғалық
ерекшелігін, интернаттағы орнын айқындау үшін ауыл итінің құйрығы қайқы
келеді атты тұрақты тіркесі жетіп жатыр. Тіпті, символдық дәлдікпен
бейнені аша білген көркемдік құрал деп қарауға болады. Қойшыбайдың бейнесін
ашудағы тұрақты тіркестер ит ашуын тырнадан алады, талақ тигірдің
дегенінің ішінде әділетсіздікке деген қарсылық қаншама күйік жатыр. Ол
күйік, әлгі интернат орнатқан тәртіптен бейхабар Қасымның сурағына
жауапта айқын көрініс тапқан: Сендер оның қолбаласы емессіңдер,
жұмсағанына бармай қойсаңдар қайтеді екен.
Ой, сен оны айтасың ғой, әуелі мына қызықты естісеңші. Түнеукүні
ауданнан кісі келіп интернатты тексерді. Тегі біреу сыбыс берген болу
керек. Түлен түртті ме, қайдам, жатар орын жаман, тамақ нашар, дәмі жоқ,
нан шикі пісіріледі деп өкілге шағынып едімү тергеу бітіп, өкіл ауданға
кеткен соң көкемді танытпасы бар ма. Сен немене, өкіметтің нанын жегің
келмей ме, семіріп кеткен екенсің. Онда интернаттан шығараайық, кәне, тағы
кімнің нан жегісі келмейді - деп екі аяғымды бір етікке тықты-ай дейсің.
Осыдан кейін бір ауыз сөз айтып көр, не интернаттан шығасың, немесе тарих
пәнінен екілік бағаны басып-басып шөміштеп қосады, - деп Жарықжұлдыз иығын
қопаң еткізді. – Солай, оқимын десең тыныш жүр... [3, 11 б].
Бұл үзіндіден қос баланың табиғи тазалығы көрініс тапқан.
Әділетсіздікке деген қарсылық. Бірінің аузы күйген, сондықтан екіншісіне
ескертіп жатыр. Шағын ауылдағы жемқор жүйенің болмысы болық ашылған сол
соғыстан кейінгі жылдары алыс ауылдарда адамгершілік тұрғыдан кемшіл түсіп
жатқан адамның қолына түскен бейкүнә жастардың көбінің басынрда болған
жайыт. Бірақ соның бірін суреткер юмормен, әзілмен береді. Балалардың ой
тынымдығы итазалық біргіп сол қыспақтан жол табу біріне-бірі арқа сүйеу,
тағы басқа писихологиялық факторларды сол балалардың диалогы арқылы
көркемдікпен көре білген. Сол қиындықтың өзінде жастық шаққа тән сұлулық
бар. Ауыл адамгершіліктің, ізгіліктің мектебі, ұлттық халықтың характерін
ашуда тұрақты тіркестердің ролі ерекше. Сондай кейіпкердің табиғатын ашуда
қолданылған тұрақты тіркестерге тоқталып өтейік. Кейіпкердің аты Ыбырай
(Қосымша айтсақ - шалым): Бір күні біздің ауылда да той болды. Жаман
тымағын жалпайта киіп, бүкір торысымен жалын келіп қалыпты. Төбем көкке
тигендей болды.
Өй, жүгірмек амансың ба? – деп сақалы шаушаң-шаушаң етіп, кішкентай
сырырайған көзі жасаурап келе жатыр. Менің бұл шалым дегенім керемет қызық
адам ғой. Өзінің шын аты Ыбырай. Әкемнің бірге туған ағасы. Біздің тұқымда
баяғыда ыбырай деген біреу болған екен. Сол үйдегі шешеміз қаншайым атамның
аты кетеді деп, күйеуін шалым, шалым деп жүріп Шалым атандырып жіберіпті.
Енді айналдырған жиырмашақты үй шоңмұрыннан үлкен-кішісі бар үнемі Шалым
деп сөйлейді. Маған үйірсектей беретіні де содан. Оның үстіне қазақ туысы
дегенге қандай. Жетім қалған соң, Рақыштың артында қалған түіні соның
қалған көзі деп үстіме түседі де отырады [3, 18б]. Дархан қазақ қариясының
көңіліп ұлттан қанған туысқа деген танымын суреткер осылай береді. Шалың
содан соң қош айтысып кеткенше өзінің этнографиялық бейнесінен айнымайды.
Суреткер оның барлық табиғи болмысын сол шалдың өз әңгімесі арқылы-ақ ашып
береді. Біз сол монологта кездесетін тұрақты тіркестерді ғана теріп алайық:
Күйіп тұр, жетімсіреп қалды, шарғақ құлағымды жастыққа тигізбей,
жатырың кепкір, өлмегенге өлі балық, аузына ақ ит кіріп, көк ит
шығып, сүйекке таңба болды, қара тасқа көрінсін, арқа тұтар,
жаяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас, дүниенің құны. Суреткер ауыл
адамының психологиясын терең танып, осы тіркестер арқылы характерін ашады.
Біз суреткердің көркемдік метакатегориясының бір ғана бейнелік құралы
тұрақты тіркесті қолдану арқылы қандай шеберлікке жеткенін байқаймыз. Бірақ
бұл суреткер қолданған мың сан, көркемдік бейнелік құралдардың бірі ғана
екенін ескерткіміз келеді. Біздің көтеріп отырған мәселе табиғатта айқын
қуатты шығарманы болшақта көркемдік метакатегориясының контексінде тұтас
қарастыру болып табылады. Ал табиғатының барлық сұлулығымен қазақ
әдебиетіне келуіне Қалиқан Ысқақов аз еңбек сіңірген жоқ. Жазушының осы
хикаятындағы кейіпкерлердің танымы мен бейнесін өзіндік қолтаңбасымен беріп
отыр, байқап отырғанымыздай кейіпкерлердің жаны таза, моральдық байлығы
мол, гуманистік образдар болып табылады. Шығарма поэтикасын құрайтын пейзаж
кез-келген көркем шығарманың көркі десе болғандай, адам мен табиғат қандай
тығыз байланыста өмір сүрсе, адамзаттың көңіл-күйі де сол табиғат
құбылысымен бірге өріліп, көркемдік жүйенің біртұтас, ажырамас бөлігі
болатыны белгілі. Көркемдік деталь тұрмыстық, заттық, этнографиялық,
портреттік, пейзаждық деталь арқылы кейіпкердің рухани әлеміне тереңдей
үңіліп, адам психологиясын ашады. Шығарманы өнер ретінде танытып, биікке
көтеретін басты өлшемдердің бәрі – жазушының сөз қолдану шеберлігі. Шығарма
Алтайдың қоңыр күзін суреттеумен басталады:
Қоңыр күз болатын: ақ жауын себелеп тұр. Жол лайсаң, Алтай өңірінің
ең бір жүтең жағы көңілсіз жағы соқыр туман оның биік сілемдерін шым-жылас
қылып жұтып қойыпты. Енді бөктерлеп келіп, қанат жайып, күркейлеп алған.
Тау да бірте-бірте аласарып, адырлы жота қыратқа айналып, шөгіп бара жатқан
сияқты. Әр жерде селдіреген ойдым-ойдым шоқ ағаштар болмаса етекте
бұрынғыдай ну орман да жоқ. Үркіп барып, сонау жоғарыдағы алқым-алқымдарға
тығылып қалыпты [3, 6 б]. Жазушының осы хикаяты неше буын ұрпақ оқып, одан
өздерін көреді. Хикаяттың алғаш жарық көргені жайында жазушы Сайын
Мұратбеков былай дейді.
Бұл повесті жұршылық өте жақсы қарсы алады [4].
Абайды, немесе Гетенің поэзиядағы табиғат бейнесін суреттеген
көркемдік қуатын еске түсіреді. Батиғаттың сұлулықтың бейнелеу
өнеріндегідей дәл айқын суреттеп, бедерлеп суреттеген. Бұндай табиғат
суреттерін салу Қалиқан Ысқақовтың даралы стиліне тән ерекшелік. Табиғат
суреттерін бейнелегенде де халықтың танымына да астастыра береді. Жазушы
стилінде оның даралық болмысы айқын көрініс тапқан. Суреткердің өз стилін
табу жөнінде ғалым А. Гузев:
Нет ничего в искусстве, что не выразилась бы в стиле [5, 78 б].
Тұрақты тіркестерді шебер қолдану жазушы стиліндегі көркемдік факторлардың
бірі. Кейіпкерлердің дүниетанымы мен болмысын ашатын құрал. Нәзік қолдану
үшін шеберлік керек.
Енді хикаяттағы кейіпкерлердің характері, оларды бейнелеудегі
жазушының көркемдік және эстетикалық қуаныта кешенді түрде тоқталып өтейік:
Қарағайлы өзекке кіре бергенрде өкпе тұстағы жылғадан салдырлаған
дыбыс естілді. Артынша-ақ сүрлем тиеген ырдуан арба шыға келді. Жанасалап
күре жолға түскенде делбе ұстаған адамның әйел екенін аңғардым. Ақ түбіт
шәлімен басын тұмшалап орап тастаған ақ сұр келіншек мені енді ғана байқап,
озып барып атын тежеді. Сосын танып алайыншы дегендей бетіме тесіліп
қарады.
Алтынмен кездесемін-ау деп тіпті ойлаған жоқ едім. Орта бойлы, қыпша
бел, өарақат көз, екі бетінің қаны тамы тамған ақ сазандай сұлу келіншек
көз алдыма елестейтін де тұратын. Қазір аласа бойлы дөңгелек бет, толған
ұршықтай дөңгелеген әйелді кездестіргеніме іштей қарыным ашып қалған
сияқты. Қаншама іші-бауырыма кіріп, жалбырақтағанымен неге екенін өзім де
білмеймін, оған бір түрлі салқын жүздестім, мүмкін тосыннан кездескендіктен
болар. Әлде суынып кеткендіктен шыған, әййтеуір, тосырқау барып, аузыма сөз
де түспей алғашқы тіл қатқаным қайдан жүрсің болды.
- Жайша да, шаруамен де... Мына сарымсақтыдан шығып едім. Көлік
кездеспей осы тұсқа малшынып азар ілінгенім...
- Е... е... – дей салды ол [3, 6 б]. Бұл шығарманың басталуы. Қасым
хикаяттағы негізгі кейіпкер. Автор шегініс жасап, өз кейіпкерлерін бүгінгі
күнде кездестіреді. Қасым автордың армандағы кейіпкері кейде осы Қасым
суреткердің прототипі ме деген ойда боламыз. Бір кезде осы Алтын үшін ұстаз
Алматайды жарып тастай жаздамап па еді. енді міне елдің шетіне енгенде
алдынан арбамен алдынан Алтын шығады деп ойлап па, хикаяттағы негізгі
баяндаушы кейіпкер де осы Қасым. Жазушының ең көп ыстық лебіз естіген
шығармасы да осы – Өоңыр күз еді хикаяты. Алтайды жанымен сүйетін
жазушының шығармасында алтын таудың бейнесі де ғажап суреткер табиғатты
бейнелегенде кейіпкердің көңіл-күйімен астастыра суреттейді. Алтын мен
Қасым тағы да сол қарағайлы өзекте кездеседі. Көп жылдан кейіп кездессе де
бір-бірінен амандық сұраған соң, самарқау жауап қатса да Сарымсақтыдан
шығып едім мен Е... е... – дей салудың астарында толқыған жүректің,
қатты соғысы естіледі. Талай жылдар өтсе де мәңгілік сезім сыр беріп қояды.
Жазушы жас өспірім Қасымның жүрегіне бүр жарғызған Алтынмен кездестіру
арқылы хикаятты бастайды. Әрбір диалог лиризмге толы. Осы нәзік сезімге
толы шығарма оқырман жүрегін шын мағынасында жаулап алған еді. Ол жөнінде
жазушы Сайлаубек Жұмабек: Ал сонау 1962 жылдан күні бүгінге дейін
десеңізші?! Солардың әрқайсысы алдында Алтынды, Қасымды [60]. Қазір де
еліне танымал журналист болған шығармашылықпен айналысып, астанада тұратын
азаматытң алғаш Алтынмен кездесуін кейінен бірге оқып, бал дәуренді қатар
кешкені хикаяттың асыл өзегі болып табылады. Шығарма бойынша Қасымның
балалық шағына барлау жасайық:
- Бар ана Қабдығалиеваның қасына! – деп Алтынды нұсқады. Тістеп алар
деймісіңі, қыршаңқысы жоқ ол қыздың, қорықпа. Сол-ақ екен, балалар
сықылықтап ала жөнелісті. Оның үстіне жарғақ шалбары құрғыр, адымымды ашуым
мұң екен қаудыр-қаудыр етіп бүкіл басына көтергені. Жұрт қыран топан болып
жатыр. Маймұрын да үйректің мекиеніндей ық-ых, ық-ых деп ықылық атып, түбі
қарны солқ-солық етіп, өліп қалыпты. Не күлерімді, не жаларымды білмедім.
Алтын сыр білдірген жоқ. Күлмеген сол ғана. Маған жаны ашыды ма, әлде мына
мен тағы қайдан сап ете қалды деп қомсынып отыр ма? Менің шалбарыма үрке
қарайды [3, 14 б]. Суреткер бала Қасымның танымдық ойлау өзгешелігін
осылай береді. Маймұрынның үректің мекиеніндей ықылықтауын сол арқылы
өресінің тарлығын байқатып, ол керісінше жас та болса Алтынның
сабырлылығына балалық болса оның бойында осы қасиеттің барлығын байқатып
өтеді. Қасым шығармада табиғатынан намысқой болып бейнеленеді. Оның не
күлерімді, не жыларымды білмедім деуі соны аңғартады. Балалық шақтың базар
екенін қаудыр-қаудыр еткен жарғақ шалбардың дыбысына қыран-топан күлуі
арқылы көрсеткен. Басқасы келісіп тұрғандай бұған күлуі әрине, балалық
шақта не қиындықты ұмытып, тез жадырайтын жастықтың сәулесі жатыр. Автор
кейіпкерін қазіргі сәтте рухани өсу үстінде көрсетеді. Қасым қиялы жүйрік
кейіпкер, әр нәрсеге еліктегіш. Қасымның ішкі әлемін кең автордың кең
суреттеуі сол кейіпкердің монологы арқылы бейнелеген:
Ал мен үшін көрпені басұа бүркеп алып, танауды жастыққа тыға түсіп,
әлде бір кереметтерді қиялдағаннан рахаты жоқ. Тыстағы терезені сабалаған
жауынның сыртылын, сүпілдеген өз жүрегімнің соғысын тыңдап қана жатсам-ау,
шіркін! Бұдан артық ләззат бар ма? Бұған жететін ұжымақ қайда. Ойыңмен,
қиялыңмен дүниенің жүзін бүкіл әлемді шарлап жүріп, әрі-беріден соң ортақ
құрсақ боп жалаңқабат әдиялдың астында жатқаныңды да ұмытасың. Кейде тәтті
қиялдың аяғына жете алмай ұйықтап кетесің де, керемет бір түс көресің. Пай-
пай ең қызығы осы ғой!.. Мен түсімде ылғи алтынды көруші едім. Екеуіміз,
қалықтап, аспандап ұшып жүреміз. Жымыңдаған жұлдызды көреміз. Бұлт-
бұлттардың арасынан өтеміз, қол ұстасып, кейде қара бұлттан Аймұрын шыға
келеді де, қанатым талғандай жерге қарай құлап бара жатамын да, шошып
оянамын. Көзімді ашқанда төсектен ұшып түсіп, еденде жатқанда еденде
жатқанымды көремін.сонда да жаңағы бір әсем дүниені қиғым келмейді. Төсекке
қайта ұисаямын. Бірақ көзді тарс жұмып, қанша зорлағанмен үзілген түстің
жалғасы қайтіп елес бермейді. Оның есесіне, өзімді аждаһа ма, абжылан ба,
Маймұрын ба, әйтеуір сұрқия бәлекеттер қуалап оянғанда басым мең-зең болып
орнымнан езіліп азар тұлушы едім. Кейбір адамдар күннің бұлынғырын
жақтырмайды. Ал мен үшін ол қиял дүниесі, мүмкін әркімге әртүрлі шығар. Өз
басым бұлыңғыр жауынды күндері терезенің алдына отырып алып, армандауды
қатты ұнатам... [3, 21 б].
Осы келтірілген үзіндіден Қасымның арманы асқақ тұлға екенін
байқаймыз. Тұлға болмағанның өзінде жастық қиял, көркемдік танымының биік
екенін байқаймыз. Кейіпкер жауынды күндері терезенің алдында отырып алып,
армандауды қатты ұнатамын деуі арқылы поэтикалық көру қуатының күштілігін
байқатады. Алтынмен бұлт арасында қалқып ұшып жүріп Маймұрынның жай бұлтта
емес қара бұлттың ішінен шыға келгендей болуы да кездейсоқтық емес.
Мәселен, автор ақшаңқаң әдемі бұлтты айтуына болар еді ғой. Біз бұл жерде
жазушының көркемдік тәсілді қолднау шеберлігін көрсету үшін айтып отырмыз.
Кейіпкердің психологиясы мен табиғат өзгешелігін астастыра суреттеу
классикалық сөз өнеріне тән тәсіл. Қазақтың классик жазушысы Мұхтар
Әуезовтың Абай мен Тоғжанның кездескен кезіндегі түнді суреттеуі мәңгілік
бейнелеу болса, Қасынның қиялының бейнелеленуі де даралығымен ерекшеленеді.
Тыстағы терезені сабалаған жауынның сыртылы деу арқылы автор кейіпкердің
эстетикалық танымынан да хабар беріп өтеді. Біреу үшін жаңбырлы күні далаға
қарау азап болуы мүмкін. Лайсаң жер, батпақ оны шаршатуы мүмкін. Ал
терезені сабалаған жауынның сыртылы Қасымның қиялына қанат болып тұр. Жалпы
эстетикалық ғылымда дәлелденген жайт адамзат ойлап тапқан дыбыстар адам
баласын шаршататын көрінеді. (Мысалы, машинаның гүрілі, есектің бақыруы т.
б), табиғаттың өз шуы (мәселен, жаңбыр, найзағай т.б) адам баласын
шаршатпайды екен. Бұл тұрғыдан алғанда жазушы Қасымның көңіл-күйін
оқырманға сездіру үшін табиғаттың ең бір ғажайып сәтін астастыра
суреттейді. Бұл әлемдік әдебиетте үлкен өріс алған тәсіл. Хикаяттың бір де
әңгімеге, бірде романға ұқсап кететіні оның аралық жанр болғандығынан
болар.
Оқырман жүрегін Қасымның тез жаулап алуы да арманшыл тұлғасы болса
керек. Әр кім өзін Қасымдай сезінеді. Қоңыр күз еді хикаятында қоғамдық,
әлеуметтік өзгерістері көркем шығармада қазақтың дарынды ұл-қыздарына кері
әсері де көрініс тапқан. Алғаш көркемдік, эстетикалық талғамын оятқан
шығармамен танысуы да әсерлі шыққан. Халық басына түскен нәубет қаншама
дарынның басын қиып кетіп еді, сонымен қатар олардың шығармаларын да оқуға
тиым салынған. Сондай тұлғаның бірі Бейімбет Майлин еді, шығармасы Шұғаның
белгісі болатын. Сол классикалық хикаятпен алғаш Қасым қалай танысқан, сол
сәтте суреткер қалай бейнелеген. Соған тоқталып өтейік:
Кітапты олай төңкеріп, бұлай төкеріп қызықты еш нәрсе таба алмадым.
Оншақты бетін ақтарып отырып, жай сөйлемнің құрылысынан бастап, құрмалас
сөйлемнің түрлеріне дейін біраз мағлұмат алым, әрі жалықтырды, әрі таныс
дүние мұны несіне берді деп таңдандым. Оныншы беттің аяғындағы сөйлем
ортасынан шорт үзіліп келесі он екінші бет: біз елден шыққанда күн де
сәскелікке жақындап еді, - деп басталып кетті. Бұл бет басқа парақтарға
қарағанда көп жұлымдалыпты. Сарғайып, желіммен баттасып та қалыпты. Оқи
бастадым. Ұшқыр сұр бұлттар көшкен керуен секілді тіркесіп, оңтүстікке
қарай жылжып ұшып, күннің көзі біртіндеп ашыққа шығып, жылы шырайлы нұрын
шаша бастады. әйткенмен солдан соққан салқын жел өзінің өткірлігімен жұқа
киімнен ызғар өткізіп, тоңдырып, сентябрь айының жеткендігін жолаушыға
еріксіз ойлатарлық еді. біз екеу едік [3, 45 б]. Тура осылай басталады.
Мен осы күнге дейін жатқа білем оны. Тіпті, жалғыз бұл жер емес, бүкіл
әңгімені жатқа білетіндеймін. Түннің қай уағына дейін отырғаным есімде жоқ.
Суреткер болуына Бейімбет Майлыин шығармаларының ықпалы зор болғанын
байқаймыз. Оның әрбір сөзі жас жеткіншектің жадында жатталып қалған.
Шеберліктің, классикалық шығарманың оқырманға әсері деген осы. Мыңдаған,
ижүздеген жас талап осылай толқитыны аян. Жазушы оның оқып отырғандағы
толқынысын нәзік жеткізе біледі. Өй, өзі де, Шұға десе, Шұға еді-ау деп
әңгімешіге қосыла өкініп қала бергенімді білемін. Мектеп күзетшісі қуып
шықпағанда таңды бірақ атыратын едім. Алмал не кітапты қойныма тықтым да,
жатаққа келдім. Сол кітаппен бірге дүние, қыл аяғы да жарық жұлдықға да
білдірмей көйлегімнің ішіне тығып, бауырыма басып жүріп, көрпе астында
жасырын оқып, бірер тәулікте бітіріп-ақ тастадым. Әңгімелердің аты да жоқ,
авторы да белгісіз. Қайсысының қай жерден басталып, қай тұстан
анықталатынын аңғару қиын. Кейде қызықты бір оқиғаның ортасынан тағы да
құрып қалғыр, құрмаластар қиып кетеді де, адастырып, жалғасы оншақты беттен
кейін барып бірақ шығады. Жазғы салымғы қылтиып келе жатқан көкке қадалған
көтерем тоқтыдай кітапты бас алмай сүзіліп отырып, теріп оқып, өліп-өшіп
отырып оқып шыққаным әлі есімде [3, 24-25 бб]. Ең алғаш Шұғаның белгісі
хикаятымен осылай танысады. Бүкіл шығарманы оқу повесінде суреткер шебер
бере білген. Сол кездегі саяси ахуалдан да елес беріп өтеді. Қасым
шығарманы тіпті өзімен сырлас жарық жұлдызға да көрсетпей, жасырын оқып
шығады. Қоғамдық жағдайдың қиындығымен қатар Қасымның сөз өнеріне де
құштарлығы да сәтті ашылған. Кітапты мектеп күзетшісі қуып шыққанша оқуы
қасымның бейнесін аша түседі. Оның кейіннен жазушы, журналист болуы
кездейсоқтық емес. Дами өскен жас талаптың арманының нәтижесі деп танимыз.
Адамгершілік жағынан да Қасым биік тұлға. Өйкені қанша жыл өтіп,
шығармашылық жағынан болсын, әлеуметтік жағынан болсын өскенімен,
замандастарының соншалықты қарапайым, жазушы стилі ең алдымен көркемдігі
мен қуатты. Сол көркемдік қуатты қанша эстетикалық талғаммен астасып
жатады. Шығарманың эстетикалық қуаты дегенде сөзбен сурет салған жазушының
талғамын да айтамыз. Ширек ғасырдың көрінісін дәл бере білген суреткен
шеберлігі қазақ үшін ұлы дала көшпенділері үшін қасиетті ас қымызбен теңеп,
соны шашпай-төкпей біреу деп теңеуі деп теңеуі қазақ әдебиеті тарихындағы
көркемдік эстетикалық талғамның бөлекше көрінісі:
Бүкіл ширек ғасырдың көрінісін, бүкіл ширек ғасырдың тарихын
тегенеге құйған сары қымыздай мөлтілдетіп, төкпей. Шашпай, шайқалтпай өз
суретімен, өз бояуымен менің алдыма тарта қойған қандай алам болды екен?!
Әр әңгімені қайта-қайта оқып, сан рет оқып шығып, көз майымды тауысып, таң
асырып жүріп Шұғаның белгісі хикаятының көркемдік, эстетикалық қуатының
күшітілігі мен қатар Қасымның өнерге деген құштардығы көрініс тапқан.
Хикаятты оқып, одан эстетикалық лаззат алуымен ғана тоқтап қалмай, оны
тұтас шығарманы көшіріп алуы, оның талпынысынан да хабар береді. Сол Қасым
елге оралып, ауылға кіре бергенде Алтынмен жолығуының символдық мәні бар.
Жазушы талай жылдан кейін кездейсоқ кездескен алғашқы махаббаты алтынды,
мәңгілік махаббаты Алтынды Қасыммен кездестіргенде былай суреттейді:
- Жаным-ау, Қасымбысың? – деп аңырып қалды. Ұзын кірпікті мөлдір
қарақат көзі мен сығырлаған ашық дауысынан өзіміздің Алтынды бірден тани
кеттім.
- Япырау, адасып жүргеннен саумысың? Қайдан келесің? Қайда барасың? –
деп сұлауды үсті-үстіне қапалақтатып жатыр. Астына төсеген құрғақ
шөпті сүрлем өстіне жазыңқырап, қасынан орын нұсқады да:
- Отырмаңшы енді, отыр, - деді [3, 6 б]
Жазушының ел өмірін есту арқылы білмейтінін, ауылды жанымен білетінін
байқалмайтын детальдар ашып беріп жатады. Сондай көркемдік деталь астына
төсеген құрғақ шөпті сүрлем үстінеи жазыңқырап отырсаңшы деуін
суреттегеннен байқалады. Академик Зейнолла Қабдолов:
Шынын айтқанда көркем шығарма атаулының бәрі – әңгіме де детальдан
құралады. Детальсыз жалпы әдеби туынды болуы мүмкін емес [7, 90 б].
Шындығында детальды дәл тауып керек жерінде қолдану, сол арқылы бейненің
табиғатын ашу тек шебердің ғана қолынан келеді. Ауылда өскен қазақ біледі.
Сүрлемнің буланып тұратынын. Сондықтан да астына кебу шөп жайған. Екіншіден
Қасымға көрсеткен құрметі. Суреткер Алтынның сұлулығын ұзын кірпікті,
мөлдір қарақан көзі мен сыңғырлаған ашық даусынан Қасымның танып қойғанын
бейнелейді. Ендеше, Қасымның жанында, жүрек түкпірінде сол мөлдір қарақат
көз бен сыңғырлаған даусы мәңгілік ұялаған болып тұр ғой. Сол арқылы
өткінші емес, мәңгілік сезімнңі қуатын суреткер табиғаи түрде өмірдің
өзінің ортасынан ойып алып береді. Сонымен қатар егер арасында бір тыныс
алып пауыза болса екеуіне де ауыр болатынын сезді ме алтын сөзді іліп
әкетеді:
- Бәтір-ау, өзің тіпті өзгермепсің ғой. Тым болмаса бет-аузыңда қыл-
қыпыр атаулыдан ырым жоқ, - деп күліп алды. Бірақ мен үндемей отырған соң
оның да жүзінен күлкі тез қашты. Төсін теуіп тұрған қос омырауынан әлсін-
әлсін ырғи берген желбеген күпәйкенің өңірін қымтай түсіп, зыл арбаны
керіле тартып келе жатқан қарагердің сылбыр жүрісінен көз жазбай біраз
отырды.
- Қайдан жүрсің дерің бар ма... Осы өзіміздің топқайыңда жүріп
жатырмын. Сиыр фермасында жұмыс істеп жүрмін деп қойдым. Өзің
немене жайшамысы? [3, 7 б].
Автор алдында сиыр фермасында істеп жүрсе де өзінің өмірге құштарлығын
бір сәт жоймаған кейіпкер қылып суреттейді. Алғаш автор оқырманыни да
Қасымды да асылтан естілген дауысы арқылы таныстырады да Жарықжұлдыз ғой.
Автор Мұхтар Әуезовтің Абай жолындағы Абайдың Тоғжан дауысын естігенде
елтігеніндей Қасымды да Алтын дауысына елітіп барып таныстырады. Әрине, біз
бұны еліктеу деп түсінбейміз. Прозада ерекше реминицензия деп танимыз.
Шығарманың көркемдік қуаты кейіпкерлерінің ішкі әлемі осындай сәттерде
ашылады.
Реминицензия – (латын. Reminiscentia – еске алу) көркем тексте,
көбінесе өлеңде кездеседі. Басқа бір шығарманы еске түсіретін нышан.
Реминицензия – негізінен автордың еркінен тыс болатын жайыт. Яғни, автор
әдейілеп қайталамайды. Поэтикалық зерде түріне шөккен әлдебір таныс,
бейтаныс сурет, ырғақ тынысы, ұйқас үйлесімі шығармашылық процесс үстінде
сана түкпірінен бедерленіп шығып жаңа туынды құрылымынан орын тебеді [8,
294 б].
Бұндай суреттер шебер суреткерде ғана кездесетін құбылыс. Енді сол
сәтке жазушымен бірге шегініс жасап тоқталайық. Алғаш Қасымды алтынмен
сырттай таныстырған Жарықжұлдыз болатын. Автор шеберлігі де сонда
Жарықжұлдыздың Алтынға ерекше құрметпен қарайтындығы оқырманға аса
нізіктікпен білдіріп кетеді.
Бейуақ. Қарағайлы шатқал арасындағы ауыл үстіне ымырт үйіліліп, ығы-
жығы үйлері алакеуімденіп қана көрінеді. Аула тандырларынан от ұшқыны
жылтылдайды. Анда-санда иттердің мыңқ-мыңқ етіп үргені әлдеқайда ахуалап
сиыр іздеген жалғыз-жарым дауыс болмаса ауыл жым-жырт. Әлден уақытта
шеткерірек сызылта ән салған әйел дауысы естілді.
- Алтын ғой, - деді Жарықжұлдыз елеңдеп.
- Оның кім еді?
- Сонда интернаттың қызы ғой.
- Кімнің қызы болса да әнші екен, - дедім мен. Шынында кешкі тымық
ауаны жара шыққан әнмен ілітіп әкеттті. Қоңыржай, баяу үн... самарқау самал
еседі. Желектің тарқатылған ұшындай жаңа түлеген селеу басы әлсіз лепке
изең-изең етіп, бас шұлғиды да қалтырап барып тына қалады. Шатқал төрінде
төңкерілген қазандай теңірейіп биік шоқы жатыр. Оның қар басқан құзар шыңы
көлеңке қымтаған меңіреу қойнауларға биіктен көз бастап, телміріп тұр.
Кешкі шапақпен таласа туған толған айды табиғаттың осы бір тыныштығын, ән
сазын тамашалап тұрғандай қалт етпей биік шоқының иығына қонақтап алыпты.
ән бірте-бірте жақындай түсті. Таянған сайын құйқылжып, бұрала түскен
тәрізді. Қос етек, бұраң бел, қуалай соғар қоңыр жел деген қайырмасы да
еміс-еміс есіліп жетеді құлаққа. Осы жұрттың күнде айтып жүретін бір
баласы. Бірақ біздің ауылда орындаушысын таппаған ба, әлде маған осылай
болып естілді ме, әйтеуір бұл жолы ерекше сезім әкелгендей болды. Қуалай
соққан қоңыр самалдай бірде лақылдап төгіліп-төгіліп кетеді де, бірде
қалықтап, шөп басының сыбдырындай дірілдеп барып үзіледі. Сол қоңыржай
самалмен қоса бүкіл ауыл үстін осы өірді бір өзі ғана тербетіп тұрғандай
болады.
- Алтын ғой, - деді Жарықжұлдыз тағы да. Сол орнынан атып тұрып, ала
тайынша үркіп, құйрығын тігіп алды да, қотанға бірақ тартты. Қыз әні кілт
үзілді. Қауым жерде состиып біраз тұрды, сосын:
- Жарықжұлдызсың ба, - деп дауыстады. Жарықжұлдыз әуелі мұрынды сырп
еткізіп бір тартып қойды да:
- Мен ғой, - деді міңгірлеп.
- Неғып тұрсың?
- Суға келіп едік [3, 12 б]. Суреткер тау қойнауын баураған әнмен
қоса табиғаттың да елжіреп тұрғанын тамылжыта суреттейді. Бейне бір Гетенің
әні сияқты... Абай аудармасындағы... Онда қараңғы түнде тау қалқыса, мұнда
кешкі шапақпен таласа туған толған ай да табиғаттың осы бір тыныштығын ән
сазын тамашалап тұрғандай қалт етпей биік шоқының иығына қонақтап алыпты.
қазақ розасындағы аз кездесетін тамаша лиризм. Жалпы ұлттық қасиет, ұлттық
мінез дегенде сол ұлт табиғатын көрсететін нәрселер осындай белгілерден
құралады. Орыс әдебтеттану ғылымында оны знак национального характера деп
жүр. Қалиқан Ысқақовтың суреткер ретінрде дарындылығы сонда, социалистік
реализм дәуірінің өзіндік ұлттық колоритін жоғалтпаған суреткер болды. Олай
болуының себебі де бар еді. оның суреткерлік дарынына Алтай деп аңсары
ауады да тұрады. Алтайдың әрбір талы, тасы жазушының жүрегінде жазылып
қалғанадай әсер етеді. Жазушы сөз бен сурет салғанда өзінің даралық
стилімен ерекшеленіп тұрады. Алтынның портретін салғанда сыртқы келбетін
бейнелей отырып, сол арқылы мінезінен де хабар беріп кетеді. Қалиқан
бейнелеген алтын қазақ әдебиетіндегі үздік портрет ретінде алтын әріппен
жазылуға лайық. Алтынның бейнесін реалистік бейне дейміз. Романтикалық
астары болса да, алтын шынайылығымен өзігеше әдемі көрініс тапқан. Біздің
бұл ойымызды академик Зейнолла Қабдоловтың мына бір пікірі негіздей түседі:
Реалистік образ әдебиеттегі адам бейнесінің ең сымбатты, шынайы түрі.
Мұның сымбаттылығы да, шынайылығы да шыншылдығында. Бұл кәдімгі өмірді
болған, бар және бола беретін, бірақ қайталанбайтын, әрқашақ бұрын-соңды
белгісіз тың қырынан көрініп, ылғи жаңарып отыратын тип [9, 125 б]. Енді
Алтынның бейнесін жасау ақылы оның дүүниетанымын қалай бергендігіне
келейік:
Алтын жанымызға келді. Жалбырап бетіне түскен бір уыс самай шашын
кейін серпіп тастады. Ай нұрына жүзі шағылысып, сопақша келген аппақ беті
шалт етеді. Қаны сыртына тепкен екі бетінің ұшындағы ұшындағы шұңқырына
дейін анық көрінеді. Қаймақтай жұқа ерні әнтек жыбырлайды. Жаңа ттуған
жарты айдай қиықша келген жіңішке қастың астынан мөлдіреген қарақат көздері
төгілейін деп тұрған таңғы шық сиқты. Алтын қирап жатқан арбаны көрді де
бізді кекегендей мырс етеді.
- Сумұрын сен жүрген жер тек болушы ма еді, - деп Жарықжұлдызды шаншып
бір шағып алды да жай бұрылып жүре берді. Дәуде болсаң шаужаңдаған ауылдың
тасыр қызының бірі боларсың-ау деп қалдым ішімнен. Бірақ әлгі бір салған
әні құлағымнан кетер емес. Жалаң аяқ балтыры жалт-жұлт етіп, бұлаңдап билеп
бара жатқан секілді. Бұла боп өскен ереке қызға тән кейді ұрыншақ, кейде
назды қылығымен әлі де болса бізді табалап бара жатқан тәрізді.
Жарықжұлдыздың не ойлап тұрғанын қайдан білейін, әйтеуір әлгі әндегі қос
етек бұраң бел осы алтынның өзі болып елестеді менің көзіме... [3, 13
б].суреткер осы арада үш детальға ерекше назар аударып, асқақ қазақ қызының
танымы мен сырттай портретін жасаған. Және де оның асқақтығы өзіне өте
жарасымды. Бірінші келуіндегі еркелік, екінші – сөйлегендегі еркелік,
үшінші, кетіп бара жатқандағы еркелік. Соған қарамай ақылды қыз екені
байқалады. Әрбір көркем шешімі дүниетанымдық талғаммен ұштасып, ерекше
бейнелік танытады. Алтынның келісінің өзі қымбат. Таңғы шықтай көздері бар
қызымыз самайға түскен шашын серпіп тастап, ерке мінезін байқатса,
Жарықжұлдыз деген аты аздай енді Суиұрын деп бір түйреп, тіпті асып кетеді.
Үшіншіден жүрісінде ерекше ептілік, еркелік бар. Жалаң аяқ балтыры жалт-
жұлт етіп, жай емес билеп бара жатқандай болуының өзі неге тұрады. Жазушы
еді деп баяндап жатпайды. Сөзден сурет салады. Кейіпкерлердің характерлері
айқын көрініс тапқан.
Өмірдің шындық құбылыстары мен оқиғалары мен қалың тасқын арасынан
қажетті, тіпті, сипаттағы маңызды, мағыналы фактілерді көре білу үшін де
зергерлік зерде қажет [10, 13 б]. Типтік сипаттағы ерекшеліктің бірі –
ұлттық характер. Ол әрбір ұлттық әдебиетке тін өзгешелік болып табылады.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында ұлттық характер мәселесі басым бағытта
зеріттеле бастады.
Балалар өз арасында бүкір деп кеткен Қыдырханның кекесін сөзіне жауап
беру ақылы Алтын қазақ даласында еркін өскен дала қызының мінезін көрсетіп
кетеді:
- Иә, жаңа жарасты ғой өздері, - деп қағытты бүкір алдыңғы жақтан.
Күлік бұрынғыдан да өрши түсті. Кірерге тесік таппадым. Менің шашпауымды
көтергісі келді ме, әлде өзінің адуындығына бағып, басынан сөз асылғысы
келмеді ме. – Жарассақ несі бар екен?! Жетісе қалғанның шіркіннің! – деп
Алтын бүкірді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz