“Жеті жарғы” – дәстүрлі мемлекет және құқық ескерткіші

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Жеті жарғы қазақ әдет-ғұрып құқығының қайнар көзі

ЖОСПАРЫ

Кіріспе3

1. “Жеті жарғы” - дәстүрлі мемлекет және құқық ескерткіші. 6

1. 1 “Жеті жарғы” атауының мәні мен мағынасы6

1. 2. Жеті жарғының бастаулары және негізі. 7

2. Жеті жарғының құрылымы және жүйесі. 11

2. 1. Жеті жарғының нұсқалары және оларды талдау. 11

2. 2. Жер-су, көш-қоныс қатынастары15

2. 3. Отбасы және неке қатынастары. . 17

2. 4. Қылмыс қатынастары24

2. 5. Ұрлық, тонаушылық қатынастары. . 31

Қорытынды. 33

Пайдаланылыған әдебиеттер тізімі34

КІРІСПЕ

“Жеті жарғы” қазақ халқының дәстүрлі мемлекеттік және құқықтық мәдениеттің алтын қорынан сақталған қымбат қазына. Бұл ұлы құжатқа байланысты ауызша және жазба деректерді қарастырып отырып “Жеті жарғының” мемлекет пен қоғамның тіршілігін үйлестіретін негізгі заң қағидаларының жинағы немесе мемлекеттік биліктің үлгісі ғана емес, сонымен бірге ұлттық танымның айшықты айнасы, халық рухының қамқоры, ұлттық мүдденің жаршысы екенін аңғарамыз. Жер жүзіндегі қандай да бір елдің арман-тілегі де, мақсат-мүддесі де мемлекеттік және ұлттық тәуелсіздігі, осы ұлы түсінік “Жеті жарғының” ел құрметіне бөленіп, ел ақсақалдарының жадына берік жазылуына негізгі себепкер.

Біз қолда бар деректерді қарастыра отырып “Жеті жарғы” туралы мәліметтер негізінен ауызша түрде, қазақтың шежіресі, аңыз-хикаялары, өлең-жырлары арқылы сақталған деп есептейміз. “Жеті жарғының” түп өзегі Евразия көшпелілерінің бірнеше мың жылдар бұрын қалыптасқан әдет-ғұрып заңдарына негізделген. Сонымен бірге “Жеті жарғы” XVІІ ғасырдың соңы мен XVІІІ ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік ахуалға ыңғайланған әдет-ғұрып ережелерінің жаңа редакциясы. Көшпелі қауым арасындағы саяси билік бірде күшейіп, бірде әлсіреп замана әсеріне, әсіресе сыртқы ортаның ықпалына тікелей ыңғайланып отыратын құбылыс. Саяси билік белгілі дәрежеде не сырттан қауіп төнгенде, не сыртқа бағытталған көшпенділердің ірі қозғалыстарының кезінде күшейіп, ал қауім ішінде бейбітшілік тенденциялары нығайғанда әлсіреп отырады.

Зерттеушілердің көпшілігі “Жеті жарғыны” тек құқықтық мәселелермен ғана байланыстырады. Бұл таңдау белгілі дәрежеде тарихи институттарға ретроспекциялық тұрғыдан қараудың тікелей жемісі. “Жеті жарғыға” байланысты әдет-ғұрып ережелері жинақталып хатқа түсе бастаған уақытта қазақ мемлекет дәстүрлері аса құлдырап, оның реттегіш механизмдері, заңдары қолданыстан шыға бастаған еді. Қазақ мемлекетінің негізгі ұйытқысы, құрылымдық жүйесінің негізі болып табылатын туысқандық қарым-қатынастар “ақтабан шұбырынды” заманында үлкен соққы алып, қалыпты жүйесін бұзып алды. Бұл дағдарыс әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынасқа да тікелей әсер етіп қоғамдағы төре мен қараша, төре мен төлеңгіт, отырықшы мен көшпелі элементтер, субэтникалық топтар мен сословиелер арасындағы қалыпты қатынас бұзылды.

М. Тевкелев күнделігіндегі Бөгенбай батырдың әңгімесінде: “У них, киргис-кайсаков, прежде были города, а именно: Ташкент, Тюркестан, Сейрам с принадлежащими ко оным городками и деревнями, и оными владели киргис-кайсацкие ханы и старшина. В тех городех живут сарты, то есть посацкие мужики, с которых брали они дань. А из тех городов выслал их хонтайша тому с 15 лет. А ныне оными никто не владеет и дань не забирает, живут поздно… ” (37, с62. ) - деп суреттелетін жағдай саяси-құқықтық құрылымға да қатысты.

XVІІІ ғасырдың ортасына қарай қазақ жерінде мемлекеттік дәстүрлердің қайта күшеюі басталды. Оның барысын біз қазақтардың Жоңғария жеріндегі белсенді саясатынан, Сыр бойындағы қалаларды қайтарып өнеркәсіп пен сауданы қолға алуынан, Сыр бойына әсерін азайту үшін Қоқан хандығын ығыстыру саясатынан т. б. салмақты істерден көріп қаламыз. Қазақ халқының мемлекеттік мүддесі бұл кезеңде Абылай атымен байланысты болды. Бірақ бір жағынан Ресей, бір жағынан Қытай шеңгелі қазақ мемлекетінің күшейіп, іргелі ел болуына тосқауыл қойды. Көшпелілер билігінің Евразиядағы үстемдігі осымен біржолата тиылды да, Европа нақты жеңді.

Абылай хан қанша күш салғанымен елді өз бетімен басқарып кетуге, қазақтың басын түгел қосып алуға дәрмені жетпеді. Оның ең басты себебі Ресейдің қазақтың Кіші жүзіне енуі, Әбілқайырдың алауыздық туғызған саясаты, Ресейдің Есілді өрлеп Көкшеге жақындап қалуы. Жалпы қазақ қанша жанкешті болғанымен Евразиядағы түбегейлі өзгеріске түскен геополитикалық жағдай өзгерте алмайтын еді. Қазақ мемлекетінің дағдарысымен бірге ірі-ірі мемлекеттік иституттар, әдет-ғұрыптар, қоғамдық, мемлекеттік, азаматтық түсініктер жүдеушілігі басталды. Осылайша “Жеті жарғы” заңдарынан мемлекетке қатысты ережелердің көпшілігі ұмытылып, тек жеке адам, немесе қауымға тікелей қатысты ережелер көбірек сақталды. “Жеті жарғы” өзі қалыпты ережелер жинағы және ереже туғызушы тетік есебінде өмірден XVІІІ ғасырдың басында-ақ озған еді. XVІІІ ғасырдың ортасындағы жағдайда “Жеті жарғыны” мемлекет мүддесін ойластыратын Жоғарғы кеңес есебінде жаңғырту мүмкіндігі аяқталды.

Қолда бар тарихи-этнографиялық мәліметтер “Жеті жарғы” қызметіне және қазақтың ідет-ғұрып заңдарына жан-жақты, терең қарауға мүмкіндік береді. Бірнеше ғасыр бойы жинақталған тарихи деректер дәстүрлі зерттеу тәсілдерімен қатар, тың ғылыми зерттеу әдістері мен аспаптарын (инструментари) енгізу жемісті болатынына кепілдік береді. Оның біршама тәжірибесі кәзіргі “Нормативті этнография” аталып жүрген ғылым саласында қалыптасып қалды (18; 46; 68; 74; 82) . Сонымен бірге дәстүрлі құқықтық көзқарастарды, жүйелерді, құндылықтарды зерттеуге “Құқықтық антропология” тікелей араласқаны зор пайда береді. Қалай дегенмен де дәстүрлі қоғамды, оның рухани мұрасын, тек қана саяси-құқықтық мұрасын ғана емес, рухани қазынасы болып табылатын әдет-ғұрып заңдарын, соған байланысты қалыптасқан нақыл, ақыл сөздерін, шешендік өнерін, салт-дәстүрін игеруге қазіргі уақытта гуманитарлық ғылымның басты саласының бірі ретінде этнологияның араласу мүмкіндігі мол. Классикалық тарих және заң ғылымдары тек сыртқы (жазба) дерекке негізделсе, этнология ізденіс барысында халықтың (этнос) ішкі құрылымына, жабық байланыс жүйелеріне, жан сақтау және өмір сүру заңдылықтарына үңілетін зерттеу әдістеріне сүйенеді. Бұл қоғамдық ғылымдарды, соның ішінде құқықтану саласын алға алып баратын жол.

Бұл еңбегімізде “Жеті жарғы” тек құқықтық ескерткіш қана емес, сонымен қатар институт, билік жүргізу тетігі деген пікірді негізге алдық. бұл жерде екі бағытты да бөле жармай тұтас қарастыру біздің негізгі мақсатымыз болды. Тақырып аясын кеңейту үшін мүмкіндік келгенше әдет-ғұрып заңдары мен ережелерін жас оқырмандарға көбірек таныту міндетін алдық. Болашақта жас заңгарлер бұл жинақты толықтырып, оның құрылымына, жүйелеу ретіне өзгерістер кіргізетіні даусыз. Мемлекеттігін құрып, заңын түзеп жатқан тәуелсіз Қазақстан үшін “Жеті жарғы” әлі де маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Тек қазақ қоғамының көп жағдайда синкретті мәдениет өкілі екенін, көп құбылыстар бір-бірімен астасып жататынын ескерген жөн. Солардың ішінде “Жеті жарғы” аталып бір-бірімен ажырамастай бірігіп кеткен мемлекет және құқық құбылыстары жатыр, бұл біле білген адамға бөле жруға болмайтын қасиетті дүние.

1. “Жеті жарғы” - дәстүрлі мемлекет және құқық ескерткіші

1. 1 “Жеті жарғы” атауының мәні мен мағынасы

Ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиетте “Жеті жарғы” атауына қатысты әр түрлі пікірлер бар, бірақ олар ғылыми қауым тарапынан толық қолдау таба қоймаған, бір-біріне кереғар келіп жататын жорамалдауларға негізделген. Бұл төңіректе әлі де даулы мәселелер көп болғандықтан біз осы атауға қатысты жасалған этимологиялық талдаулар мен түсініктердің негізгі бөлігіне ғана тоқталып кетеміз.

“Жеті жарғы” атауын алғаш рет Әз Тәуке хан тұсындағы қабылданған заң ережелеріне қатысты қолданған Н. И. Гродеков. Ол ұзақ уақыт Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария облысының әскери губернаторы қызметін атқарып, сол кезеңде қазақ әдет-ғұрып, заң ережелеріне қатысты деректерді мол жинайды.

Н. Гродеков пікірінше “Жеті жарғы” Қасым мен Есім хандардың заманындағы қазақтың ескілікті заңдарының негізінде жасалған: “Хан Тауке собрал на урочище Культобе (в Сырдарьинской области) семь биев, в числе которых был знаменитый бий Толе Алимбеков, и эти бии соединили старинные обычаи ханов Касыма и Ишыма (Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы) в новые обычаи, называемые - “жеты жарға” (22, с. 24) .

Н. Гродеков осы тақырыпқа тағы да айнала берісте соғып “Жеті жарғыны” түзген билердің “жарғыш” атанғанын да хабарлайды. Бұл біздің пікірімізше аса мәнді дерек: “При хане Тауке собрались семь биев, “жеті жарғыш” (22, с. 25) .

“Жеті жарғыш”, “жарғыш” атауына қатысты әр түрлі пікір-деректердің ішінде Н. И. Гродеков мәліметтері қисындылығымен де, толық қандылығымен де бірінші орында тұрса керек.

Екінші бір көңіл аударатын мәлімет А. Леонтьевтің “Обычное право киргиз” (1890) еңбегінде кездеседі: “Правда, ханом Тауки (Тявки) учреждено было, по народным преданиям, собрание из семи биев, как высшее судилище. Но оно действовало при этом хане” (53, с. 122) .

“Жеті жарғы” туралы осы түсінікті кейіннен Л. А. Словохатов толықтырып “Народный суд обычного права киргиз Малой Орды” еңбегіне еңгізді. Осы еңбекте, біздің ойымызша алғаш рет, Жеті жарғыға байланысты “уложение” деген сөз қолданылады: “семь биев… составил уложение, целиком основанное на древнем народном обычае - адате и тогда получившее название - “Джеты Джарга” (73, с. 41. ) .

Л. А. Словохатов “жеті” сөзінің тек мемлекеттік кеңестегі билердің санын ғана білдіріп қоймай, толықтықты, толық кәмелетті, бүтіндікті білдіретін ұғым есебінде пайдаланылғанын жазады: “Джеты по киргизский (казахский - Ж. А. ) озночает “семь” - число у всех народов Востока, считавшееся выражением полноты.

1. 2. Жеті жарғының бастаулары және негізі.

“Жеті Жарғының” негізі мен қайнар көзі туралы кесіп пікір айту тым қиын. Дегенмен де “Жеті Жарғының” қайнар көзін ежелгі заманалардан, сол дәуірлерде өмір сүрген түркі тектес ата-баба дәстүрлерінен іздеуіміз керек. Қазақ заң нормаларының қайнар көзінің негізгі бастамасын яғни бастау көзін сол бабалар дәуірінде пайда болып, қолданылған әдеттік праводан іздегенміз жөн сияқты. Көптеген ғалымдарымыз “Жеті Жарғы” негіздерін Шыңғыс ханның “Жаса” заңынан іздейді. Енді біреулері “Жеті Жарғыны” “Жаса” заңына үш қайнаса сорпасы да қосылмайды, саф таза қазақ әдет-ғұрып дейді. Біздің пікірмізше, “Жеті Жарғының” түп бастауы ежелгі бабаларымыздың, туысқан түркі халықтарының әдеттік правосының жемісі, кейін әр дәуірдің өз үлесіне тиген жаңалық, өзгерістерімен, әсіресе “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы” секілді әдет-ғұрып заңдардың тікелей әсер етуінен туындаған ірі заң кодексі. “Жеті Жарғының” негізіне біз сондай-ақ әдет-ғұрыптың бастаулары билер шешімдерін, билер кеңесінің ережелерін, жол-жоба ретінде қоғам өміріне сіңген нормаларын жатқызамыз.

Қазақтайпаларында ежелден-ақ билер мәжілісі (съезі) болып, бірақ Тәуке ханға дейін тұрақты орган болып қалыптаспаған еді. Осындай билер мәжілісінде әдет-ғұрып мәселелерінің өз дәуіріне ылайықты шешімін табуға тиісті күрделілерін шешіп отырған. Мұндай шешімдерде “Жеті Жарғының” негізі, қайнар көзі бола алады.

Бізге келіп жеткен деректер бойынша, Урус хан, Хақ-Назар, Қасым хан, Есім хан тұсында әдет-ғұрыпқа ірі өзгерістер енгізілген. Алайда, бұл өзгерістер бізге тұтас күйінде келіп жетпеген.

Қасым хан 1445 жылдар шамасында туып, 1518 жыл шамасында өлген. Кейбір деректер бойынша, 1523 жылы 70 жас шамасында қайтыс болған. 1511 жылдан бастап Қасым қазақ жерінде хан болған. Оның хандық территориясы батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауынан басталып, оңтүстік-батысты Түркістан қалаларына дейін жетіп, оңтүстік-шығыста Жетісудың солтүстік бөлегіндегі таулар мен алқаптарды қамтыды. Солтүстік-шығыста Ұлытау қыраттары мен Балхаш көліне тірелді, ал солтүстік-бастыста Жайық өзені алабына дейін созылып жатты.

“Қасым ханның қасқа жолы” атанған, әрі ел басқару ісінде қолданылған әдет-ғұрып заңдарының негізі ежелгі әдет-ғұрып заң сүйенген. Жошы ханның екінші баласының тұқымы Урус хан өзінен жоғары бесінші ата жердегі бабасы - Жошы ханның тәртіп-заңдарындағы кейінге қалдырып кеткен “әдет-ғұрып” жол-жораларына, дәуіріне сай кейбір өзгерістер енгізгені әдебиеттен мәлім.

Белгілі ірі ғалым Ә. Х. Марғұлан “Қасым ханның қасқа жолы” заңдарын былайша түсіндіреді: “Қасым ханның қасқа жолының” негізі Орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай ұлыстары қолданған “Ярғу” заңынан алынған, қазақша “жарғы” - хақиқат деген ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық бұқарасы ардақтап “Қара қылды қақ жарған” деп мадақтаған. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі идеясы ежелгі әскері-демократия арнасына барып тіреледі. XV ғасырдың сонында, XVІ ғасырдың басында Бұхардың ишан-қазылары кесіп жұріп қазақ өлкесінде діни үгіт таратып, “ежелгі Жарғы заңын қалдырыңдар, ол көкке табынатын дінсіздіктің ісі, оның орнына шариғат қағидасына ауысыңдар, ант бергенде “көк соқсын” деп айтпаңдар, құран соқсын деп, құранды бастарыңа көтеріңдер” деп үгіттейді. Бірақ, халық бұқарасы оған селсоқ қарап, көп заман шариғат қағидасына ойыса қоймайды. Уақыттың көбін мал бағумен өткізген халық бұқарасына шариғаттың қағидалары өте қиын болып көрінген.

Бұл тарихи оқиғаларды жақсы білген Қасым хан, саяси жағдайының шиеленіскен кезінде, халық бұқарасының, билер тобының көптен бергі ойына қарсы тұрмай, қайта олармен бірігіп, шариғатты бүтіндей қалдырып, халықтың тілегіне жақын әрі ерте заманнан оларға түсінікті ежелгі “Жарғы” заңын жаңадан күшейтеді. Халықтың қалың бұқарасы Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы - “Жарғыны” жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны “Қасым ханның қасқа жолы” деп атап кетті, 1 - дейді.

Әрине “Жарғы” деп Ә. Х. Марғұлан айтқан терминге қосылу қиын. “Жарғы” сөзіне кезінде мерзімді баспасөзде біз этимологиялық түсінік берген болатынбыз. 2 Шариғат заңдарының әсері тимеді деген пікірде зерттеуді керек етеді. Оның әсері болған, бірақ та ежелгі әдет-ғұрып ақиқат жобалары мұлдем басым екендігі ақиқат.

“Есім ханның ескі жолы” деп аталған заң жобаларын Қасым ханмен туысқан Жәдік ханның немересі, Шығай ханның баласы Есім хан заманында қабылдаған. Жошы хан әулетінде 40 жылдан астам хандық тақта отырып, өмір сүрген қазақтың хан - тек Есім хан болған деседі. Бұл факті әлі де болса анықтай түсуді керек етеді. ҚСЭ-де Есім (1598-1645) 47 жыл хандық құрды десе, Қазақ ССР тарихында (1598-1628) 30 жыл хандық құрған деп көрсетілген.

Есім хан өзінің 40 жылдан артық хандық етіп тұрған кезінде, өзінен бұрын өткен шөбере жердегі атасы Қасым ханның қалдырған “әдет-ғұрып, салт-сана” заңдарына сүйеніп, көптеген “жол-жоба, кәде-қаумет” заңдарын шығарған. Есімнен кейінгі қазақты билеген хандардың кезінде қолданғаны “Есімнен қалған ескі жол-жоба” болғандықтан, кейінгілер “Есім ханның ескі жолы” атандырыпты. 3

Есім хан өз хандығының шығыс және солтүстік-шығыс шептерінде ойрат феодалдары агрессиясына қарсы тойтарыс беру үшін көбіне жорықтарда жүрді. 4 Сол себепті де Есім хан “Қасым хан қалдырған қасқа жолына” көп өзгерістер енгізбесе керек. Бізге келіп жеткен деректер бойынша Есім хан ердің құнына 100 жылқы, алты жақсы (6 түйе) кесім көрсеткен. Ол барлық еркектер үшін бай-кедей демей, жас-кәрі демей, сұлтан демей, бірдей болған. Одан басқа өнер құны, сүйек құны, ар құны деген үстеме құн белгілеген. Әйел құны алынатын қалың малы шамасында төленген.

Сол секілді қазақ әдет-ғұрпының негізгі маңызды ескерткіші - “Жеті Жарғының” қайнар көзіне “бидің билігі” яғни олардың шешкен билік шешімдері де жатады. Қоғамдағы түрлі дау-жанжалдарды әрбір рудың өз ішінен бастап, жоғарыға дейін билер шешіп отырған. Олардың әртүрлі даулары, шешкен шешімдері халық жадында сақталып, бізге жетіп отыр. Сол шешімдердің ең жақсыларын атақты билер шығарып, олардың аттары бізге мәлім. Олар: ұлы жүзден - Төле би, Орта жүзден - Қазыбек би, Кіші жүзден - Әйтеке (Қаражігіт), қырғыздан - Қоқым би, Қара Шырын би, қарақалпақтан - Сасық би, Тобықты руынан - Әнет би, Жағалбайлы - Шеген би, сол секілді Шақшақ ұлы Жәнібек, Есет т. б.

Осы билердің ішінде көп әңгіме болары - Төле, Қазыбек және Әйтеке. Өйткені, бұл үшеуі де Тәуке ханның “Жеті Жарғысын” түзуге басты қатысқан.

Төленің туған, өлген жылдары жөнінде жазба деректер жоқ. Төле бидің Әлібек, Ұлы жүз - Үйсіннен. Сол себепті де дәстүр бойынша (көшпелі елдерде - ру атымен, отырықшы елдерде -туған қаласымен бірге атау) “Үйсін Төле би” аталынған. Төле бидің ұрпақтарының айтуынша, Төле 93 жасында қайтыс болған. 5

Төле Әнет бабадан бата алған деген аңыз бар. Ал, Әнет баба туралы шежіреде мынадай дерек сақталған: “Тобықтыны Ордың қара ағашынан (Орынбор облысы) осы жерге бастап келген Мамай батыр еді. Жоғарғы Кішіктің бәйбішесінен екі бала - Санмұрын, Бәйімбет, тоқалынан екі бала: Әнет, Әйтек. “Әнет баба” атанып “Жеті Жарғыны” түзуге қатысқан билердің бірі болған және “Ақтабан - шұбырындыда” Сырдан ауғанда 97 жасында жүре алмай қалған осы “Әнет баба” еді. 6

Төле би 1660 жылы туып, 1750 жылдары шамасында қайтыс болған дейді зерттеуші Б. Адамбаев.

Қазыбек Келдібек ұлы - руы Қаракесек, Арғын тайпасынан. Ол 1667 жылы туып, 1764 жылы ұзақ жасап, 97 жасында қайтыс болған. 7 Ал, Қазақ ССР Ғылым академиясының сирек қолжазба фондында сақтаулы қолжазбада “Қаз дауысты Қазыбек өлгенде қызы Маңқаның жоқтағаны” деген жоқтауда Қазыбек 1661 жылы туып, 1758 жылы 97 жасында өлген деген белгі бар. 8 Ералы Саққұлақ ұлы жазбасында Қазыбек 1673 ж. туып, 1770 жылы өлген, 9 - дейді. Біздіңше, қызы Маңқаның жоқтаған жоқтаудағы белгі дұрысырақ.

Алшын Әйтеке туралы, оның билік шешімдері жайлы әңгімелер сақталғанымен, оның туған, өлген жылдары дәл белгілі емес. Көптің зерттеуінше Әйтеке би жас жағынан Төледенде, Қазыбектенде ұлкен болған.

Міне осы билер көптеген басқа билер арасынан суырылып алға шыққан. Кейін келе-келе (өз дәуірлендеақ) басқа билер “Төле былай шешіпті” дегендей, өздері осындай атақты билердің шешкен үлгі-өнегесімен дауларды шешіп отырған хақ. Осындай билік шешімдер “Жеті Жарғының” таптырмас қайнар көзі болады.

Тәуке хан жоғарыда айтылған қазақ ата, заң нормаларының қайнар көздеріне көз жұмып қарады деген ой тумас керек. Қайта сол қайнар көздерге сүйене отырып “Жеті Жарғыны” түзді. Тек Тәуке өз дәуіріне қайшы, қоғамның ыдырауын тездететін, әлсірететін жақтарына ғана реформа жасады, хан өкіметін, билер үстемдігін күшейтетін, рулардың ара-қатынасын біріктіретін шараларды енгізді. Біз бұл мақалада тек осыларды әңгіме етіп, “Жеті Жарғының” қайнар көзі өте тереңде жатқанын ескертіп өтуді ғана мақсат еттік.

Ислам дінінің, шариғат нормаларының да “Жеті Жарғыға” азда болса ықпалы болған. Көшпелі қазақ елінде исламның терең тамыр жібермегені, оның нормаларының сирек тарағаны әдебиетте айтылып жүр. Бұл шындық.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.