ХХІ ғасырдағы телевизиялық мүмкіндіктер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ХХІ ҒАСЫРДАҒЫ ТЕЛЕВИЗИЯЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕР ... ... ... .6
1.1 Қазақ телевизиясын даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Бүгінгі қазақ телевизиясының жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ ТЕЛЕВИЗИЯНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ МҮМКІНДІКТЕРІ ... ... ... ... ... .25
2.1 Телевизия мен киноның басты ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Кино өндірісіндегі мүмкіндіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
І ХХІ ҒАСЫРДАҒЫ ТЕЛЕВИЗИЯЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕР ... ... ... .6
1.1 Қазақ телевизиясын даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Бүгінгі қазақ телевизиясының жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ ТЕЛЕВИЗИЯНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ МҮМКІНДІКТЕРІ ... ... ... ... ... .25
2.1 Телевизия мен киноның басты ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Кино өндірісіндегі мүмкіндіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Тақырыптың өзектілігі: Телевизияны бүгінде ақпарат құралдары арасындағы ең беделдісі, ең пәрмендісі десек, еш қателеспейміз. Қазақ теледидарын кешенді түрде зерттеген беделді ғалымдарымыздың бірі Құдайберген Тұрсын оған былай деп баға берді: «Телевизияның маңызы оның бұқаралығында ғана емес. Телевизоры бар әрбір отбасы өзінің бос уақытының едәуір бөлігін «көгілдір экран» алдында өткізеді. Сондықтан де телевизия әрбір семьяның өміріне күн сайын, сағат сайын көптеген пайдалы жаңалықтар әкеледі, адамның бос уақытын сан алуан және мазмұнды ете түседі» [1]. Демек бүтіндей бір отбасыға «пайдалы жаңалықтар әкелетін», «уақытын мазмұнды ете түсетін» теледидардың пәрменін жоғары бағалауымызға әбден болады. Ол, тіпті, дәлелдеуді қажет етпейтін дүние. Бірақ, қазақ телевизиясының алғашқы дикторларының бірі Совет Масғұтов айтпақшы, «Көрермен көгілдір экраннан сіздер күндіз-түні төгіп жатқан қаймақты да, қатықты да, қара суды да, күлдібадам қойыртпақты да, түгін қоймай түгел құйып ала беретін бос бөшке емес» [2]. Аудитория сізден асқан шеберлікті, білімдарлық пен көрегендікті талап ететін алып күш. Көрерменге сіздің кім екендігіңіз, өмірде қандай адам екеніңіз қызық емес, экрандағы болмысыңыз ғана қабылданады. Экрандағы болмысыңыз ғана разылыққа, болмаса, наразылыққа ие болады.
«Телевидение аса қиын да қауіпті дүние. Күн сайын миллион адамның алдына шығу деген қияметтің қиыны. Өйткені, телевидение-журналистика мен киноның қосылған, тоғысқан жері, солардың ортасынан шыққан перзенті ғой» [3].
Тележурналистиканың қиын болатын себебі, ондағы әрбір компоненттің маңыздылығында. Бейне мен сөз, әрекет пен ой, дыбыс пен саз ғажайып үйлесім тапқанда ғана есте қаларлықтай дүние тудырдым деп есептеуге болады. Ондағы журналистік талғам қоғамдағы қарабайыр ұғым-түсініктерден биік тұрмағы ләзім. «Тележурналист талғамына сай келген шындық дүние оның қаламының ұшына ілініп, оператор көзімен камераға лайықталып, режиссер әлемінде оған жан бітіп, сазгердің сиқырлы әуенімен әрленіп, сан миллион көрермен жүрегіне жол тартады» [1,86 б.]. Демек, телевизия ұжымдық жұмыс. Ондағы әрбір шығармашылық адамының жеке ой-пікірі, қиялы мен шабыты әріптесінің фантазиясымен үндескенде ғана тұшымды дүние туатынын айттық. Телевизияның қиындығы да осында.
Телөнердің жанрлары жетерлік, пішіндері де даму үстінде, ол толастайтын құбылыс емес. Дегенмен, соның бәрі де телевизияның функцияларына қызмет етеді. Яғни, теледидар алдында отырған көрермен одан алдымен ақпарат алады, (ақпараттық функциясы), рухани ләззәт алады, танымын кеңейтеді (мәдени ағартушылық функциясы), көңіл көтеріп, бой сергітеді (рекреативтік функциясы), т.с.с. «Телевизия БАҚ-тың тағы бір түрі ғана емес, ол осы саладағы басты құрал болып табылады. Қалыптасқан журналистика жанрларының барлығына дерлік жаңаша көзқарас әкелді.
«Телевидение аса қиын да қауіпті дүние. Күн сайын миллион адамның алдына шығу деген қияметтің қиыны. Өйткені, телевидение-журналистика мен киноның қосылған, тоғысқан жері, солардың ортасынан шыққан перзенті ғой» [3].
Тележурналистиканың қиын болатын себебі, ондағы әрбір компоненттің маңыздылығында. Бейне мен сөз, әрекет пен ой, дыбыс пен саз ғажайып үйлесім тапқанда ғана есте қаларлықтай дүние тудырдым деп есептеуге болады. Ондағы журналистік талғам қоғамдағы қарабайыр ұғым-түсініктерден биік тұрмағы ләзім. «Тележурналист талғамына сай келген шындық дүние оның қаламының ұшына ілініп, оператор көзімен камераға лайықталып, режиссер әлемінде оған жан бітіп, сазгердің сиқырлы әуенімен әрленіп, сан миллион көрермен жүрегіне жол тартады» [1,86 б.]. Демек, телевизия ұжымдық жұмыс. Ондағы әрбір шығармашылық адамының жеке ой-пікірі, қиялы мен шабыты әріптесінің фантазиясымен үндескенде ғана тұшымды дүние туатынын айттық. Телевизияның қиындығы да осында.
Телөнердің жанрлары жетерлік, пішіндері де даму үстінде, ол толастайтын құбылыс емес. Дегенмен, соның бәрі де телевизияның функцияларына қызмет етеді. Яғни, теледидар алдында отырған көрермен одан алдымен ақпарат алады, (ақпараттық функциясы), рухани ләззәт алады, танымын кеңейтеді (мәдени ағартушылық функциясы), көңіл көтеріп, бой сергітеді (рекреативтік функциясы), т.с.с. «Телевизия БАҚ-тың тағы бір түрі ғана емес, ол осы саладағы басты құрал болып табылады. Қалыптасқан журналистика жанрларының барлығына дерлік жаңаша көзқарас әкелді.
1. Назарбаев Н. Шынайы ақпарат азат қоғамға керек // Жас Алаш.-2002.- 14 наурыз.
2. Назарбаев Н.Ә. Жаһандану және жалпы адамзаттық міндет // Егемен Қазақстан.- 2004. – 23 ----------------------------------------------------
3. Омашев Н. Радио журналистика. – Алматы: Экономика, 2005.- 320 6.
4. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары.-Алматы: Білім, 2006.-352 б.
5. Байділдинов Л.Ә. Теориялық саясаттану.-Алматы: ОФППИ Интнрлигал, 2005.-264 б.
6. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік?.-Алматы: Қазақ университеті, 2007.-217 б.
7. Корконосенко С.Г. Основы творческой деятельности журналиста.-Санкт-Петербург: Правда, 2000.-с.274.
8. Практическая журналистика в Казахстане: Учебное пособие.-Алматы, 2006.-Международный центр журналистики «MediaNet», 2006.-348 с.
9. Вячеслав А. Парламентская журналистика. Опыт Казахстана и Великобритании. Практическое руководство.:-Алматы, 2007.-140 с.
10. Масғұтов С. Көгілдір экран-өмір айнасы-Алматы: Мектеп, 1976.-131 б.
11. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения.-Алматы:
12. КазГУ, 1974. –с.128.; Телевидение: деньги или власть?-Алматы: Санат,1997.-с.268.
13. Ибраева Г. Телевидение Казахстана в условиях становление демократической государственности. –Алматы: Қазақ университеті, 1995.-с.260.
14. Шыңғысова Н. Қазақ теледидары жастар бағдарламасының проблемалары. Филол. Ғыл. Канд.дисс. авто-реф.-Алматы, 1999.-27б.
15. Байжанов С. Мәртебесі биік міндеттер // Социалистік Қазақстан.-1982.— 7 мамыр.
16. Юровский А. Советская телевизионная журналистика. Проблемы становления и развития. Автореф. Докт. Филол. Наук.-М., 1973. - с. 59.
17. Смайылов К. Жеті қыр, бір сыр.- Алматы, Атамұра, 2000.-222 б.
18. Омашев Н. Қазақ радиожурналистикасы: тарихы, тәжірибесі, теориясы.- Алматы, Қазақ университеті, 1992.-264 б.
19. Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық ізденістері хақында // Қаз МУ хабаршысы. Журналистика сериясы.-1998.-№3.- 33-39 бб.
20. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары.- Алматы, Мектеп, 1968.-243 б.
21. Амандосов Т. Публицистика-дәуір үні.-Алматы, Қазақстан, 1974.- 147 б.
22. Омашұлы Н. Жол үстінде – журналист. – Алматы, Атамұра, 1999. – 168б
23. Боқаш Ғ. Тележурналистика – терең тамырлы өнер // Егемен Қазақстан. - 2004.-желтоқсан.
24. Әбдіжәділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты.- Алматы, Қазақ университеті, 2003. – 141 б.
25. Қожакеев Т. БАҚ билігі // Ақиқат. 1995, № 3. - 45-49 бб.
26. Павликова М. Современная журналистика: профессия в условиях гражданского и информационного общества // Вестник МГУ. Серия журналистика. – 2001. – № 1.-с. 56-63.
27. Ворошилов В. Журналистика. 1–е изд. – СПб, Михайлова В. 2002.- с.656.
2. Назарбаев Н.Ә. Жаһандану және жалпы адамзаттық міндет // Егемен Қазақстан.- 2004. – 23 ----------------------------------------------------
3. Омашев Н. Радио журналистика. – Алматы: Экономика, 2005.- 320 6.
4. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары.-Алматы: Білім, 2006.-352 б.
5. Байділдинов Л.Ә. Теориялық саясаттану.-Алматы: ОФППИ Интнрлигал, 2005.-264 б.
6. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік?.-Алматы: Қазақ университеті, 2007.-217 б.
7. Корконосенко С.Г. Основы творческой деятельности журналиста.-Санкт-Петербург: Правда, 2000.-с.274.
8. Практическая журналистика в Казахстане: Учебное пособие.-Алматы, 2006.-Международный центр журналистики «MediaNet», 2006.-348 с.
9. Вячеслав А. Парламентская журналистика. Опыт Казахстана и Великобритании. Практическое руководство.:-Алматы, 2007.-140 с.
10. Масғұтов С. Көгілдір экран-өмір айнасы-Алматы: Мектеп, 1976.-131 б.
11. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения.-Алматы:
12. КазГУ, 1974. –с.128.; Телевидение: деньги или власть?-Алматы: Санат,1997.-с.268.
13. Ибраева Г. Телевидение Казахстана в условиях становление демократической государственности. –Алматы: Қазақ университеті, 1995.-с.260.
14. Шыңғысова Н. Қазақ теледидары жастар бағдарламасының проблемалары. Филол. Ғыл. Канд.дисс. авто-реф.-Алматы, 1999.-27б.
15. Байжанов С. Мәртебесі биік міндеттер // Социалистік Қазақстан.-1982.— 7 мамыр.
16. Юровский А. Советская телевизионная журналистика. Проблемы становления и развития. Автореф. Докт. Филол. Наук.-М., 1973. - с. 59.
17. Смайылов К. Жеті қыр, бір сыр.- Алматы, Атамұра, 2000.-222 б.
18. Омашев Н. Қазақ радиожурналистикасы: тарихы, тәжірибесі, теориясы.- Алматы, Қазақ университеті, 1992.-264 б.
19. Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық ізденістері хақында // Қаз МУ хабаршысы. Журналистика сериясы.-1998.-№3.- 33-39 бб.
20. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары.- Алматы, Мектеп, 1968.-243 б.
21. Амандосов Т. Публицистика-дәуір үні.-Алматы, Қазақстан, 1974.- 147 б.
22. Омашұлы Н. Жол үстінде – журналист. – Алматы, Атамұра, 1999. – 168б
23. Боқаш Ғ. Тележурналистика – терең тамырлы өнер // Егемен Қазақстан. - 2004.-желтоқсан.
24. Әбдіжәділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты.- Алматы, Қазақ университеті, 2003. – 141 б.
25. Қожакеев Т. БАҚ билігі // Ақиқат. 1995, № 3. - 45-49 бб.
26. Павликова М. Современная журналистика: профессия в условиях гражданского и информационного общества // Вестник МГУ. Серия журналистика. – 2001. – № 1.-с. 56-63.
27. Ворошилов В. Журналистика. 1–е изд. – СПб, Михайлова В. 2002.- с.656.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ХХІ ғасырдағы телевизиялық мүмкіндіктер ... ... ... .6
1. Қазақ телевизиясын даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 6
2. Бүгінгі қазақ телевизиясының жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ Телевизияның бейнелеу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .2 5
2.1 Телевизия мен киноның басты
ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Кино өндірісіндегі
мүмкіндіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Телевизияны бүгінде ақпарат құралдары арасындағы
ең беделдісі, ең пәрмендісі десек, еш қателеспейміз. Қазақ теледидарын
кешенді түрде зерттеген беделді ғалымдарымыздың бірі Құдайберген Тұрсын
оған былай деп баға берді: Телевизияның маңызы оның бұқаралығында ғана
емес. Телевизоры бар әрбір отбасы өзінің бос уақытының едәуір бөлігін
көгілдір экран алдында өткізеді. Сондықтан де телевизия әрбір семьяның
өміріне күн сайын, сағат сайын көптеген пайдалы жаңалықтар әкеледі, адамның
бос уақытын сан алуан және мазмұнды ете түседі [1]. Демек бүтіндей бір
отбасыға пайдалы жаңалықтар әкелетін, уақытын мазмұнды ете түсетін
теледидардың пәрменін жоғары бағалауымызға әбден болады. Ол, тіпті,
дәлелдеуді қажет етпейтін дүние. Бірақ, қазақ телевизиясының алғашқы
дикторларының бірі Совет Масғұтов айтпақшы, Көрермен көгілдір экраннан
сіздер күндіз-түні төгіп жатқан қаймақты да, қатықты да, қара суды да,
күлдібадам қойыртпақты да, түгін қоймай түгел құйып ала беретін бос бөшке
емес [2]. Аудитория сізден асқан шеберлікті, білімдарлық пен көрегендікті
талап ететін алып күш. Көрерменге сіздің кім екендігіңіз, өмірде қандай
адам екеніңіз қызық емес, экрандағы болмысыңыз ғана қабылданады. Экрандағы
болмысыңыз ғана разылыққа, болмаса, наразылыққа ие болады.
Телевидение аса қиын да қауіпті дүние. Күн сайын миллион адамның алдына
шығу деген қияметтің қиыны. Өйткені, телевидение-журналистика мен киноның
қосылған, тоғысқан жері, солардың ортасынан шыққан перзенті ғой [3].
Тележурналистиканың қиын болатын себебі, ондағы әрбір компоненттің
маңыздылығында. Бейне мен сөз, әрекет пен ой, дыбыс пен саз ғажайып үйлесім
тапқанда ғана есте қаларлықтай дүние тудырдым деп есептеуге болады. Ондағы
журналистік талғам қоғамдағы қарабайыр ұғым-түсініктерден биік тұрмағы
ләзім. Тележурналист талғамына сай келген шындық дүние оның қаламының
ұшына ілініп, оператор көзімен камераға лайықталып, режиссер әлемінде оған
жан бітіп, сазгердің сиқырлы әуенімен әрленіп, сан миллион көрермен
жүрегіне жол тартады [1,86 б.]. Демек, телевизия ұжымдық жұмыс. Ондағы
әрбір шығармашылық адамының жеке ой-пікірі, қиялы мен шабыты әріптесінің
фантазиясымен үндескенде ғана тұшымды дүние туатынын айттық. Телевизияның
қиындығы да осында.
Телөнердің жанрлары жетерлік, пішіндері де даму үстінде, ол толастайтын
құбылыс емес. Дегенмен, соның бәрі де телевизияның функцияларына қызмет
етеді. Яғни, теледидар алдында отырған көрермен одан алдымен ақпарат алады,
(ақпараттық функциясы), рухани ләззәт алады, танымын кеңейтеді (мәдени
ағартушылық функциясы), көңіл көтеріп, бой сергітеді (рекреативтік
функциясы), т.с.с. Телевизия БАҚ-тың тағы бір түрі ғана емес, ол осы
саладағы басты құрал болып табылады. Қалыптасқан журналистика жанрларының
барлығына дерлік жаңаша көзқарас әкелді. Бұрындары ашылмаған қырларын
әлемге паш етті. Жаңа әдістер ұйымдыстырылды. Журналистикаға жаңа пішіндер
мен жанрлар сыйлады [6].
Жиырмасыншы ғасыр адамзат тарихында өзінің техника мен электронды
саладағы тамаша табыстарымен есте қалды. Телефотомен толықтырылған телефон-
ғасырымыздың тағы бір табысы осындай! Егер электр тогы арқылы дауысты
алысқа жеткізу бар болса, суретті алыс қашықтыққа жеткізу-соңғы ашылған
жаңалық[2,12 б.]. Техника дамуының нәтижесінде теңдесі жоқ мылқау кино
мен көзге көрінбейтін маңызды [4,48 б.] радионың түйісуінен ғажап өнер
теледидар өмірге келді.
Телеэкранның қуаттылығын дер кезінде байқаған партия 1951 жылғы 22
наурызда КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен Бүкілодақтық радиоақпарат
комитетінің құрамында КСРО-ның Орталық теледидарын құрды. 1957 жылдың
басында Үкімет радио мен теледидарды Мәдениет министрлігі құрамынан бөлек
шығару туралы шешім шығарды. Сөйтіп, КСРО Министрлер Кеңесі жанынан Радио
және телехабарларын тарату жөніндегі комитет құрылды. Осының нәтижесінде
1957 жылдың 29 маусымында Қазақ ССР Министрлер Кеңесі Телевизия және
радиохабарлары жөніндегі комитет құру туралы қаулы қабылдады. Қоғамдағы
өзгерулер мен жаңаруларға байланысты телерадио сан мәрте Қазақ ССР
министрлер Кеңесінің телевизия және радиохабарлары жөніндегі Мемлекеттік
комитеті (1962 жылы 15 мамыр), 1992 жылдың 18 қыркүйегінен Қазақстан
Телевизия және радиохабарлары жөніндегі Мемлекеттік компаниясы, ал 1994
жылдың 4 сәуірінен Қазақстан Теледидары мен радиосы республикалық
корпорациясы болып өзгерді.
Ал осы ғасырдың елуінші жылдарының орта тұсында одақтас республикаларда
телестудиялар ашыла бастаған еді. Қазақ телевизиясының алғашқы кезеңі жайлы
С.Масғұтов: 1958 жылы телевизия Қазақстанда да пайда болды. Республика
астанасы тұрғындары 8 мартта тұңғыш рет өз экрандарында Қазақ
телевизиясының алғашқы дикторлары З.Жұматова мен Н.Омарованың дидарын
көрді. Олар көпшілікті Алматыда телевизия хабарларының басталуымен, ал
әйелдер қауымын мерекелерімен құттықтап, жылы лебіз білдірді. Сонан соң
Үкімет мүшесі атты көркем фильм көрсетілді [15,97-98 бб.],-дейді.
Сөйтіп, ең алғаш қазақ топырағында көгілдір экран деген атпен, өнердің
жаңа түрі теледидар өмірге келді.
Қазақ телевизиясы ресми түрде 16 наурыз күні ашылды. Елімізде соңғы
жылдары-телевидение жылдам дамуда. Қазір одақ көлемінде бірнеше ондаған
телевизиялық орталықтар жұмыс істейді, олардың саны келешекте үнемі тез
қарқынмен арта бермек. Қазақстанда бірінші болып телевизорды Оңтүстік
Қазақстан облысының бірқатар аудандары көрді. Өткен жылдан (1957ж.-Қ.М.)
бастап Шымкент қаласы, Ильич, т.б. аудандар Ташкент телевизиясының хабарын
көріп келеді. Алматыда салынып жатқан қуатты телевизия орталығының бірінші
кезегі бітті. Алматылықтарға қазір алғашқы тәжірибе көрсетілуде [16],-
деді, Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы радиохабар және телевидение
комитетінің төрағасы Қ.Мұстафин. Республикамыздағы алғашқы телехабарларды
даярлап, эфирге беруге Алматы телестудиясының тұңғыш директоры Х.Абылғазин,
бас редакторлар С.Нұрғалымов, И.Саввин, бас режиссер Л.Ғалымжанова,
телеоператорлар И.Смирнов, И.Сагитов, суретші Э.Немирский т.б. қатысты. 15
апрельден бастап Алматы телестудиясы аптасына бес рет тұрақты түрде
хабарлар бере бастады. Жаңа студия коллективіне Москва, Ленинград және
Свердловск телестудияларының творчестволық қызметкерлері көп көмек
көрсетті [15,98 б.].
Курстық жұмыстың мақсаты: ХХІ ғасыр телеыизиялық мүмкіндіктерді
анықтау.
Осы мақсатқа қаратай келесі міндеттерді қарастырдық
- Қазақ телевизиясын даму тарихын қарастыру
- Бүгінгі қазақ телевизиясының жай-күйін талдау
- Телевизия мен киноның басты ұқсастықтарын талдау
- Кино өндірісіндегі мүмкіндіктерін қарастыру
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ХХІ ғасырдағы телевизиялық мүмкіндіктер
1.1 Қазақ телевизиясын даму тарихы
Енді XXI ғасырға саяхат кітабынан алынған үзіндіге назар аударыңыздар.
Мұнда болашақтағы телевизияның техникалық жетістіктері жайлы айтылған.
Жердің жасанды спутниктерін пайдаланып, солар арқылы бүкіл планеталық
біртұтас байланыс жүйесі орнайды. Континенттер мен елдер өзара телефон,
телеграф, радио және телевизия байланысын орнатады. Ол арқылы, әрине, тек
информациялық хабарлар, мағлұмат-мәліметтер ғана берілмейді, бүкіл дүние
жүзілік байланыс адамдарға білім беру ісіне пайдаланылады. Ұстаз-телевизия
кең өріс табады, кең қолдау алады.
Сонымен қатар барлық жерлерде адам өзін-өзі оқытатын шағын машиналарды
кеңінен таратады. Сынақ, емтихандарды да осы машиналар қабылдайды.
Өздігінен білім алғысы келген адамдар телевизияның арнаулы оқу программасы
арқылы алған білім дәрежесін осы машинаға сынатып, тексеріп алады.
Әр қалада, әр аймақта, әр елде информациялық хабар жинақтайтын бір тұтас
орталықтар құрылады. Сол орталықтардан үйдегі компьютерлердің көмегімен
әркім өзіне қажет хабар-мағлұматтарды кезінде сұрыптап алдырады.
Одан электронды есептеу машиналардың жүйесі кеңейіп, көбейген соң әр
елде информациялық банктер, ал содан барып бүкіл дүниежүзілік информациялық
банк ұйымдастырылады. Одан қазіргі банктен ақша алған секілді әр ел өзіне
информациялық хабарларды керегінше алатын болады.
Сондай-ақ бүкіл дүниежүзілік кітапхана да ұйымдастырылады. Онда
қазіргідей үйреншікті әр тілде жазылған кітаптар емес, пленкаға,
фотопластинкаға түсірілген электроникалық машиналар ғана оқи алатын
кітаптар болады. Бұл кітапханадан әркім өзі қалаған кітаптарын,
газеттерді видеотелефон арқылы сұрыптап алдырады да, оқып шыққан соң
қажеті болса, пленкаға, касетаға түсіріп өзіне алып қалады.
Кино мен телевизияның болашағынан-ақ басқа мәдениет құралдарының қалай,
қаншалық өзгеретінін көруге болады. Телевизияның түгелдей түрлі-түсті
болатыны қазірден көрініп отыр. Барған сайын телевизордың экраны үлкейіп,
тұтас қабырғаны алатын болады. Соған орай, берілетін бейненің айқындығы,
әсерлілігі де кино экранындағы қалыпқа жақын келеді.
Одан кейін телевизия стерескопиялық болады, яғни экрандағы бейнелер
стереокинодағы секілді жан-жақтан көрсетіледі, көлемді-аумақты болып
көрінеді. Бара-бара голография кинодан телевизияға да ауысып келуі мүмкін.
Арғы болашақты болжасақ, тек бейнені көзбен көретін, сөзін, музыкасын
аулақтан еститін ғана емес, телевизия бойынша иіс, дәм сияқты сезімдерді де
қабылдайтын боламыз.
Сонда телевизия техникалық та, творчестволық та жағынан
кинематографиядан еш қалыспай, қатар дамып отырады, кейде озып та кетеді.
Алматы телестудиясының алғашқы қоғамдық-саяси хабарларын –Б.Сланов,
Г.Нечунаев; әдеби-драмалық хабарларды-Ж.Өмірбеков, Е.Жақыпов; балалар мен
жастарға арналған хабарларды-Ж.Смақов, М.Барманқұлов, Р.Қалкенова;
музыкалық программаларды-Қ.Рсалдин, С.Таубкина; информациялық
программаларды Л.Хатаевич, Қ.Даутов, С.Досов т.б. даярлауға көп еңбек
сіңірді. Студияның алғашқы жылдардағы шығармашылық-техникалық ізденістеріне
атсалысқан режиссерлер Р.Асырбекова, С.Естемесова, Ә.Дүйімбаев, С.Исламова,
Л.Огородникова, С.Шәріпов, Е.Прасолов, Г.Сацук; редакторлар С.Ахметова,
Ғ.Жасақбаев, С.Дәулетқалиев, Д.Мұханова; телеоператорлар В.Крыловский,
И.Сахнов, Б.Салықов; дикторлар Л.Аймашева, Д.Васильева, А.Жуков; дыбыс
режиссерлары Н.Байгулова, Б.Поляков, З.Шәріпова; кинооператорлар тобының
жетекшісі Қ.Әбдрахманов және т.б. есімдерін атаймыз. Алматы телевизия
орталығының техникалық жағынан үзіліссіз жұмыс істеуіне, шығармашылық
топпен бірлесе еңбек жасаған Ғ.Балфанбаева, В.Колесников, В.Лезников,
В.Пильгун, И.Смирнова, В.Тюленев, Р.Файзуллиндер болды.
1960-1980 жылдары экранға келген жаңа толқын Қазақ теледидарының
шығармашылық жағынан толығып, жаңа пішіндерді көрерменге ұсыну бағытында
табандылық танытты. Ж.Нұсқабайұлы, С.Қаратаев, С.Тәжіғұлов, Т.Смағұлов,
С.Оразалинов, Ғ.Шалахметов, Қ.Игісінов, А.Жақсыбеков,
Ф.Бегембаева, Ж.Тоқпанов, Қ.Қорғанов, Р.Жәнібеков, С.Әшімбаев,
Н.Иманғалиұлы, Қ.Аралбаев, С.Байхонов, Г.Барманбекова, Б.Құсанбектердің
авторлық қолтаңбалары теледидар тарихында өз іздерін қалдырды.
Қазақ телехабарларының қалыптасуы кезінде оның көп бөлігін тележурнал,
плакат, очерк, репортаж, әңгіме, хабар т.б. алуан үлгідегі жанрлар мен
пішіндер құрады. Кинопленканың аз кезінде эфирде болатын көріністі
көпшілігінде жансыз суреттер, диаграммалар немесе белгілі бір адамдардың
сөздерінің үзінділері толықтырып отырса, уақыт өте келе хабарлардың пішіні
мен түрі недәуір өзгеріске ұшырады. Бұл өзгерістер алуан саладағы берілетін
хабар жанрларының өзгеру-өсу эволюциясын бейнелейді. Көрермен үшін сан
алуан жанрлар мен пішіндерде берілген хабарлар көркемдік жағынан сапалы
болмағанымен, рухани байлығы мол, құнарлы арена болды. Сөйтіп,
телешығарылымдардағы әдістер жиынтығы мен алуан бейнелеу түрлері болашақ
ізденістерге негіз қалады. Алғашқы құрылу, қаз тұру, қалыптасу кезеңі
теледидардағы шығармашылық әрі техникалық топтың өз қателіктері мен
кемшіліктерін үйренетін, тағылымды, тәжірибелі мектеп болғандығы анық.
Қазақ теледидарының алғашқы телебағдарламаларын тәжірибе түріндегі-
кинофильм, театр және эстрада шығармалары түзді. Теледидарға газет және
радио саласынан келген журналистер үшін телехабардың қиындықтарын тыңнан
игеру басында оңайға түскен жоқ. Өйткені газет пен радио журналистері
сөзбен жұмыс жасаса, енді оларға телеөнерде өмірдің өзіндей жанды бейнені
көрермен көз алдына әкелудің күрделі тетігін меңгеруге тура келді.
Сондықтан тележурналистке телехабардың табиғатына қатысты қолданылатын
көркемдік безендіру мен мәнерлі құралдар-монтаж, көрініс пен кіріге
сабақтасқан мәтін, шу, музыканы кешенді игеру қажеттілігі туындады.
Отандық теледидарымыздың қалыптасу кезеңі мен даму үрдістеріне Кеңестік
теледидар үлгісі негіз болды. Өйткені Қазақстан Кеңес Одағының құрамында
оған саяси-идеологиялық әрі экономикалық-әлеуметтік жағынан тәуелділікте
еді. Сондай-ақ өткен ғасырдың отызыншы жылдарынан бастау алған Кеңестік
теледидар коммунистік партияның мүддесі тұрғысынан, социалистік идеяны
уағыздауға ден қойды. Шығармашылық және технологиялық жағынан тәжірибе
жинақтады. Радио мен газет, театр мен киноның элементтерінен құралған,
синкретті өнер теледидар экранға жаңа бір леп, тың пішін алып келді.
Эфирдегі редактор шеберлігі, режиссер шешімділігі, оператор байқампаздығы
кеңестік теледидар өнерін жылдар бедерінде байытып отырды.
Содан басталған телевизия ауқымын кеңейтіп, ұлан байтақ кеңістікті әуе
толқынында шарлап, жылдам дами бастады. Осылайша, тарихтың ұлы көшіне
ілескен қазақ телевизиясы ізденулер мен тәжірибелерге сүйене отырып,
тамаша, алғыр тұлғалардың ақыл-ойынан нәр алып, миллиондаған аудиторияны
сусындатты. Ең алғашқы кезеңде Алматы телевизия орталығының қуаттылығы 120
шақырым аймақты қамтиды десе, ал ол іске қосылғаннан кейін Алматы,
Талдықорған облыстарының көптеген аудандары және көршілес Фрунзе (Бішкек-
Қ.Т.) қаласы да бір мезгілде Алматы бағдарламасын қабылдады. Ал 1958 жылы
Алматы-Фрунзе-Ташкент телехабарларын көрсетуді қамтамасыз ететін
радиоресейлік жол салынып бітіп, 16 наурызда Өскемен телестудиясы алғаш рет
телевизиялық сурет көрсетті. Сол 1958 жылдың 3 желтоқсанында Өскемен
телевизия орталығының инженері Л.Парамонов құрастырған телекамера арқылы
диктор тұңғыш рет экранда көрінді. Ал Қарағанды телестудиясы эфирге сол
жылдың 31 тамызында шығып, Жарқыра, жана бер, жұлдызым! деген көркем
фильмді көрсетті. Республика аумағында (1958-1959 жж.) 30 программалық
телеорталықтар жұмыс істеді.
Техникалық және басқа да жағынан енді-енді дами бастаған телевизия
баспасөз және радиомен бірлесе отырып, қалың бұқара аудиторияға эстетикалық
және саяси білім беріп, коммунистік құрылыс бағдарламаларын жүзеге асырып,
еңбекші халыққа күш-жігер берді. Сол кездегі теледидар мен радио бұқаралық-
саяси жұмысқа аздау тартылатын халық топтарын да қамтыды. Сондықтан да олар
күнделікті берілетін бағдарламалардың мазмұнын жақсарта отырып, тәжіріибелі
авторлар мен комментаторларды көптеп тартуға, жалынды сөзімен көпшілікті
өзіне тарта алатын жас та білімді журналистерді тәрбиелеуге бағыт ұстанды.
Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті радио мен теледидардың жұмыстарын
қадағалап, кезеңге сай міндеттер жүктеп отырды. ...Радиохабар мен
телевидениенің комитеттеріне халық арасындағы саяси жұмыста радионы кеңінен
пайдаланып,...қазақ халқының КПСС XXI сьезінің тарихи шешімдерін жүзеге
асырудағы нақтылы табыстары мен тамаша келешегін айқын және нанымды
көрсететін арнаулы программалардың, телевидениелік фильмдердің және басқа
хабарлардың телевидение арқылы үнемі беріліп тұруы қамтамасыз етілсін...
[17],-делінген міндеттер экран қызметкерлері алдына үлкен талаптар қойды.
Соның нәтижесінде алпысыншы жылдары республика аумағында телеорталықтар
салу ісі қолға алынды. Бұл ретте жоспарлы құрылыстармен қатар жергілікті
шаруашылық орындары, аса ірі кәсіпорындар қаржысына сүйене отырып қоғамдық
негізде салынған телеорталықтар да болды. Осындай жолмен салынған орталық
Жезқазғанда 1960 жылы ашылды [15,99-б.]. Целиноград-Қарағанды бағытындағы
радиорелейлік линия, Ақшатау, Атасу, Жетіғара, Жоңғар Алатауының биігіндегі
ретрансляторлар іске қосылды. Мұның өзі алғашқы жылдардан-ақ телевизияның
шапшаң қарқынмен дамуына үкімет пен ірі өнеркәсіп орталықтарының ерекше
мүдделілік танытқандығын байқатады.
Ізденістің нәтижесінде алпысыншы жылдардың басында-ақ Алматы студиясы
ұжымының күшімен даярланған туындылар салалық редакцияларда 40 пайызды
құрады [8,135-169 бб.]. Студия тұңғыш рет Қырғызстан мен Қазақстан
арасындағы телевизиялық үндестікті жүзеге асырып, екі елдің қоғамдық-
әлеуметтік, экономикалық-мәдени саладағы табыстарын көрерменге көрсетті.
Мәскеудегі республикалық студияның бағдарламалары табысты өтті.
Теледидардың жылдар өткен сайын кең қанат жаюы Қазақстан Жазушылар кеңесі
жанынан теледраматургтер секциясын ашу қажеттілігін көрсетті. Сөйтіп, радио
мен теледидарға шығармашылық кадрлар даярлауды Қазақ мемлекеттік
университетінде жүзеге асыру қолға алынды.
Алғашқы жылдары ақпаратты хабарлау экранда ауызша түрде өтіп жатты. Ол
кезде оқиғаны пленкаға толықтай түсіру мүмкіндігі болмады. Бұған
теледидардың өндірістік-техникалық базасының нашар жабдықталғандығы ғана
емес, сонымен қатар тікелей хабардың күрделілігі де себепші болды.
Алайда, аудитория талабы мен уақыт сұранысы тележурналистерден жанрлардың
репортаж және сұхбат түрлерін игерулерін талап етті. Орталық теледидардың
Ал, кәнеки қыздар!, Алло, біз дарындыларды іздейміз бағдарламаларын
негізге алған теледидар ұжымы Телевизиялық кафе, Көгілдір от,
Сырласу, Эдельвейс, Достық экраны телехабарларын экранға шығарды.
1961 жылы ЖТС (жылжымалы телевизиялық станса) арқылы радиотележурналист
И.Саввин әйгілі адамдар үйінен Кеш жарық, сол жылы қыста Телевизиялық
кафе хабарын өмірге әкелді. Телевизиялық кафе хабарына кейіпкер бір
мезгілде қатыса отырып, әрі студияда орындалған концерттік нөмірлерді көріп
тамашалайды.
Алматы телестудиясының штаттық кестесі алғашқыда редакторлар санатын
ғана көздеді. Осы кемшіліктің орнын толтыру мақсатында телестудияға
тәжірибелі газет және радио журналистері жұмысқа шақырылды. Алпысыншы
жылдар теледидарда публицистикалық сипаттағы хабар таратудың маңызды кезеңі
болды. Теледидар газет пен радиодағы ақпараттық және публицистикалық
бағдарламалардың айдарларын ауқымды түрде пайдалана бастады. Баспасөз
тәжірибесінен келген айдар, лекті (цикл) ұйымдыстыру және хабарлар
тізбегінің әдісі телепублицистика үшін жемісті болып шықты.
Телекөрермендердің ерекше сипаты (оның көптігі мен жиі шоғырлануы);
қабылдаудың айрықша шарттары (бірмезгілде миллиондаған көрермен); хабар
тарату түрлері; әдістері мен пішіндері де экранның шешуші жәйттері болып
табылды. Сөйтіп, телебағдарламалардың айдарларын, лектерін, тізбектерін
үзбей қолдану көрермендер ортасын ерекшелесе, екіншіден көпшіліктің белгілі
бір бөлігінің экранға деген қызығушылығын туындатты.
Уақыт талабына сай Қазақстанның партия және кеңес ұйымдары хабар
таратудағы жаңа теледидар құрылымын жасауға белсене кірісті. Егер 1960 жылы
республикада небәрі 4-5 студия ғана болса, алпысыншы жылдардың ортасында ол
14-ке жетіп, хабар тарату көлемі 44 сағатқа дейін өсті. 1958 жылы Алматы
теледидарының ізін ала Өскемен мен Қарағандыда, 1959 жылы Жезқазғанда, 1960
жылы Петропавлде, 1964 жылы Целиноград, Орал, Балқашта, 1965 жылы Семей мен
Павлодарда көрермендер көгілдір экранмен қауышты. Радиорелейлік желілер
іске қосылып, қуатты хабар таратқыштар орнатылып, көршілес Өзбекстан мен
Қырғызстаннан телехабарлар қабылдау мүмкіндігі туды. Телевизияның
техникалық дамуы туралы профессор С.Қозыбаев: Қазақстан Республикасында
бүгінде 60-тан астам телевизиялық орталықтар мен ретрансляторлар жұмыс
істейді. Барлық облыс орталықтары екі арнада телевизиялық хабарларды
қабылдаса, Қарағанды мен Ақтөбе үш, Алматы-төрт арнаныбір мезгілде көру
мүмкіндігіне ие. Теледидар бағдарламасын күн сайын 10 миллионнан астам адам
тамашалап, республика тұрғындарының 76 пайызы көреді [20, с. 164], -деп
жазды.
Теледидар күн санап қоғамдық өмірімізге кеңінен ене бастады. Оның шапшаң
қарқынмен өсуі елдің-саяси экономикалық, әлеуметтік-мәдени өрлеуімен тұспа-
тұс келді. Соған орай, СОКП Орталық Комитеті 1960 жылы 29 қаңтарда
Кеңестік телевизияның одан әрі дамуы туралы арнайы қаулы қабылдады. Осы
қаулыда теледидар дамуының болашақ үрдісі, оның тың мүмкіндіктерін ашу
жолдары сараланды. Кеңестік теледидар маркстік-лениндік идея рухындағы
халық бұқарасына коммунистік тәрбие берудің маңызды құралы болып табылды.
Қаулыда теледидардың халықты, соның ішінде бұқаралық саяси жұмыспен аз
қамтылған бөлігін күнделікті саяси, мәдени тұрғыдан тәрбиелеу үшін тың
ізденістер танытуы талап етілді. Теледидардың ел ішіндегі және шетелдегі
оқиғалар, өндіріс, ауылшаруашылығы, ғылым, техника, өнер, әдебиет, спорт
салаларындағы жетістіктеріне назар аудару керектігі айтылды. Телевизияның
одан ары да қарқынды дамуы үшін бағдарламаларды киноүлдірге түсіру және
магнитті таспаға көшіру қажет болды. Сөйтіп, студияны қажетті техникалық
құралдармен жабдықтауды Орталық Комитет өндіріске жүктеді. Орталық
теледидардың екінші бағдарламасын одақтас республикаларға тарату, әрі
күндізгі хабар таратуды енгізу көзделді.
СОКП Орталық Комитетінің қаулысына орай, Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің 1960 жылы 20 сәуірде қабылдаған Республикада радиохабарларды
және телевизияны одан әрі дамыту туралы қаулысы теледидардың даму барысын
тездетіп, оның өз мүмкіндіктерін кеңінен ашуына негіз қалады. Кеңестік
теледидар қалың бұқараны марксизм-ленинизм идеялары рухында тәрбиелеуге,
буржуазиялық идеологиямен ымырасыз күреске жол ашып, елді ақпаратпен
қамтамасыз етудің аса мәнді көздерінің бірі болды. Қаулының мәні аудитория
мен теледидар студиясын бір-біріне етене жақындастыра түсті. Өндіріс пен
ауыл шаруашылығының озаттары, министрлер, партия, кеңес және қоғамдық
ұйымдар басшылары мен ғылым, әдебиет, өнер қайраткерлерінің көгілдір
экранға шығуы жиілей түсті. Телеэкранда хабар берудің ақпараттық және
публицистикалық түрінің шапшаң қарқынмен дамуы киноөндірісінің өз
мүмкіндігін ұлғайтуын қажетсінді. Көркем түрге-концерт пен спектакльдер
келіп қосылды. Өз табиғатынан маңызды оқиғаларды, деректерді таспаға
жинақтау көмегіне сүйенетін теледидар өзінің мүмкіндігін толық пайдалана
алмады. Соған орай, алғашқы кезеңде радионың Соңғы жаңалықтарын эфирден
қайталап беру орын алды. Алайда, телеақпараттағы сапалық өзгеріс баяу болса
да 1960 жылдардан бастау алды.
СОКП Орталық Комитетінің қаулысына орай шығармашылық ұжымда өздерінің
перспективалық жұмыс бағдарламаларын қайта қарады. Сол кезеңге тән болған
негізгі бағыттарды былай жүйелеуге болады:
• қоғамдық-саяси хабарлардың сапасын жақсарту, оның тақырыптарын
ұлғайту, эфирдегі мерзімін өсіру;
• кеңес адамдарының жасампаздық ерлік істерін үзбей көрсетуді жолға
қою;
• елдің ішкі, сыртқы мәселелері жөнінде басшылардың тұрақты сөйлеуін
ұйымдастыру;
• хат бөлімі редакциясын құрып, онда соңғы жаңалықтар, көрермендермен
тұрақты өткізілетін конференцияларға талдау жасау;
• елдің қоғамдық өмірі мен шетелдегі жаңалықтарды үзбей көрсету;
өндіріс пен ауыл шаруашылығындағы озат тәжірибені насихаттау;
• көркемөнерпаздар үйірмесі мен халық театр қойылымдарына мол орын
беру;
• балалар мен жастар хабарларының тепе-теңдігін сақтау;
бағдарламалардың негізгі түрлері бойынша қоғамдық кеңес құру;
Республикалық телерадиокомитет жанынан алпысыншы жылдардың басында
штаттан тыс комментаторлар тобы құрылды. Мұнда партия, кеңес органдарының,
қоғамдық ұйымдардың басшы қызметкерлері, партиялық газеттер мен
журналдардың редакторлары, ғылым мен мәдениет қайраткерлері, халық
шаруашылығы салаларында жұмыс істейтін мамандар тобы болды. Бұлар партияның
ішкі және сыртқы саясаты, коммунистік құрылыстың тәжірибесі,
республикамыздың экономикасы мен мәдениетін өркендету жайындағы күрделі
мәселелер жөнінде көпшілікке теледидар арқылы терең мазмұнды түсінік беріп
отырды.
Облыстық телерадиокомитеттер мен студия редакцияларының жанынан
қоғамдық негіздегі кеңестер құрылып, жұмыс жасай бастады. 1962 жылы
республикада осындай 1020 қоғамдық кеңес пен редакция ашылып, олардың
жұмысына жеті мыңнан астам адам қатысып тұрды. Радио мен телевизияда саяси
және көркем хабарлардың жаңа циклдары пайда болды. Телекөрермендер
Коммунист туралы әңгіме, Дөңгелек үстел басында, Егер сен коммунизм
құрылысшысы болсаң, Село бейсенбілігі, Ғылым мен техника әлемінде
деген циклдардың хабарларын үзбей көретін болды.
Өнеркәсіп тақырыбын эфирден беруде-сұхбат, әңгіме, репортаж жанрлары мол
қолданылды. Тележурналистер аталған жанрларды ұтымды пайдалана отырып,
еңбек адамынын жан сырын ашып, оның парасатын танытуда теледидардың
техникалық мүмкіндігін молынан пайдаланды. Қай жанрда, қай түрде болмасын,
телевизиялық хабар адам, оның жеке басы, рухани-қоғамдық өмірі, еңбектегі
қызметі, жан-жақты қалыптасуын көрсетсе, хабар сонысымен қызғылықты, шыншыл
және сенімді болмақ[21, с. 32],-дейді, А.Юровский. Кез келген хабарда
журналист көрермендерінің назарын экономикалық, әлеуметтік мәселелерге
аударып отырды.
Жылдар белесіндегі өсу, ізденіс нәтижесінде 1970 жылы Қазақ
телевизиясының хабарларын тоғыз облыс көрді. Бұрын орталық телевизиямен
Ташкент-Фрунзе арқылы байланыс орнатылса, 70-жылы тікелей Шымкент арқылы
байланыс жасау мүмкіндігі пайда болды. Сол жылы республикада он төрт
телевизия студиясы, он бес телеорталық пен қуатты 49 ретранслятор
көрермендерге қызмет етті. Мәскеу хабарларының ретрансляциясын қосқанда
Қазақстандағы телевизия хабарының көлемі 1970 жылы тәулігіне 138 сағатқа
жетті. 1971 жылы 9 миллион тұрғыны бар аумақ теледидарды көру мүмкіндігіне
қол жеткізді. Республикадағы телевизорлар саны 1.250.000-ға жетті. Бүгінде
біздің теледидарымызды ел аумағының 70 пайыз халқы көріп, тамашалайды
[24]. КСРО аумағында 1971 жылы 37,3 млн. тлевизор, 270 телеорталық пен
қуатты ретрансляторлар болды. Орталық телевизия бағдарламасын одақтас
республикалардың астаналары мен бірқатарда еліміздің 251 ірі қаласы көрді.
Ал студиядан жүргізілетін тікелей эфир хабарының кеңестік кезеңдегі
механизмі жайлы В.Егоров былай дейді: Механизи прямого эфира передач
состоял в том, что в студии находились выступающий и журналист, ведущий
передачу. Телезрителям были видны машинистки, получающие звонки и
печатающие их вопросы тут же в студии, на глазах всей аудитории. Приятная
девушка собирала все вопросы, затем шла за сценой к выступающему, но
вручала ему только те записки, которые прочитывал и передавал ей...главный
редактор [29, с. 34]. Бас редактор студиядағы жоғары лауазымды басшының
беделін ойлап, көрермен көтеріп отырған өткір сын мен қарсы пікірлерді жол-
жөнекей ұстап қалатын. Мұндай оқиға отандық теледидарды да айналып өткен
жоқ. Телестудия басшылығы мен редакторлар партия атына айтылған сынды
бергізбеуге қашанда даяр тұратын. Мұның өзі халықтан да, партия мүддесінің
жоғарғы тұрғандығын, әрі БАҚ-тың партияның қолындағы қуатты қару
болғандығына айқын дәлел.
Техникалық саладағы мүмкіндіктер нәтижесінде Алматы тұрғындары 1965 жылы
Орталық теледидардың хабарларын көру мүмкіндігіне ие болды. Ал 1967 жылы
Молния-1 жерсерігі іске қосылып, орталық теледидардың көрсетілім
шеңберінің аймағы ұлғайды. Сөйтіп, 1969 жылы Мәскеуден түрлі –түсті
теледидарды қабылдау іске асса, 1974 жылы Алматыда жаңа аппаратты-студиялық
кешен іске қосылды. Осы мүмкіндіктер нәтижесінде 1978 жылы республикадағы
хабар тарату көлемі 292 сағатты, оның ішінде түрлі-түсті хабар уақыты 135
сағатты құрады. Тәуліктік бағдарлама уақыты 8 сағат 12 минут болып, апталық
уақыт 56 сағатқа дейін өсті. 1976 жылы Алматыда биіктігі 360 метрлік
Көктөбе мұнарасының құрылысы басталып, ол 1984 жылы іске қосылды. 10 000
шақырымнан астам радиорелелік және кабельдік магистральдар, телевизиялық
стансаларды жинақтап, нәтижесінде Орталық теледидардың хабарларын барлық
облыстардың (алғашқыда 16-дан 19-ға дейін өсті) көру мүмкіндігін
туғызды.Теледидарды қала халқының 75 %, ал, ауыл-село тұрғындарының 62
пайызы көру мүмкіндігіне ие болды [20, с. 73]. Мұның өзі сол кезең үшін
аса зор жетістік еді.
Телевизияның өркендеуімен байланысты жаңа-телефильм жанры экраннан
көріне бастады. Телефильм жанры 60-шы жылдардың орта шенінде-ақ пайда
болды. Кеңес өкіметі жылдарында республикамыздың қарыштап өсу жолын
баяндайтын Қазақтелефильм жасаған Мен-Қазақстанмын атты көп сериялы
деректі фильм 1969 жылы Ленинградта өткен телефильмдердің Бүкілодақтық III
фестивальде диплом алғаны фильм жасаушылар шеберліктерінің өскендігіне
дәлел болды.
Республика өмірінің тыныс-тіршілігін, ондағы жаңарған өлкені, тамаша
адамдарын, өндіріс ошақтарын көрермендерге таныстыруда 1969 жылдың 3
қарашасында құрылған Қазақтелефильм студиясының атқарған істері көп. Егер
1958 жылы республикада кинотүсірілім небәрі 1,3 сағат болса, ол 1968 жылы
356 сағатқа дейін өскен. Сол кезеңде хроникалық сюжеттер 16-миллиметрлік
пленкаларға түсірілетін. Кинотаспамен жұмыс істеген бұл студия жиырма бес
жылда екі мыңнан аса кинотуынды берді. Олардың дені деректі фильмдер
болғанымен, студияда көркемсуретті және мультипликациялық кинотаспа да
түсірілді [38, 3 б.],-дейді зерттеуші Қ.Әбжанов.
Қазақтелефильм студиясы ширек ғасыр мерзім ішінде 2000-нан астам түрлі
бағыттағы фильмдер шығарса, Қазақстан Республикасы Президентінің
Телерадиокешені үш жыл ішінде 200-ге тарта деректі фильм түсіріпті. Өз
табиғатында деректі фильмдер белгілі бір мұрат-мақсаттарды ту етіп
ұстанады. С.Азимовтың Аралмен қоштасу, В.Рерихтың Полигон, Қ.Олжайдың
Бірінші фильмдерінің көрерменге берері мол, ойлы дүниелер.
Б.Қайырбековтың Қазақтың ұлттық дәстүрлері танымдық деректі сериалдары
шетелдіктер және өзіміз үшін де аса бағалы дүние. Елімізде ең үздік деректі
фильмдер мен бейнеклиптер жасап жүрген А.Алипов, А.Бәпішев, Н.Дәуітовтер
талантты режиссерлер. Президент телерадиокешені ардақты аналар тақырыбына
арнап 25 деректі Ғұмыр-дәрия фильмдер циклын аяқтады. Авторы журналист
Н.Әбутұрапова, режиссері Қазақ телеөнеріне 40 жыл бойына ғұмырын арнап келе
жатқан, майталман,тәжірибелі, көрерменге танымал Ш.Баймолдина.
1.2 Бүгінгі қазақ телевизиясының жай-күйі:
Отандық телеарнаны дамытудың әр деңгейдегі жоба-жоспарлары және оның
орындалу барысы туралы қып-қызыл цифрларға толы құрғақ көрсеткіштерден аяқ
алғысыз. Бірақ, бұл жоспарлар мен көрсеткіштердің халықтың шынайы және
табиғи сұранысына қызмет ету деңгейі қандай? Отандық арнаны дамытудың ең
басты шарттылықтарының бірі уақыт талабына сай, әлемдік бәсекеге лайықты
арна жасау болса, оның шынайы көрсеткіші немесе жетістігін біздің елде өз
арналарымыздан гөрі кабельді арналардың көп көрілетіндігіне қарап анықтауға
болады.
Отандық телеарна тарихының бүгінгі кезеңі өзінің тарихи жалғастығына
немқұрайды қарап отыр. Қазіргі қазақ телевизиясы төл өкілінің өзіндік
өнімін толыққанды бере алмағандықтан (бәлкім, мүмкіндікті пайдалана
алмағандықтан...) көрермен барымен базар. Қазақстандық көрермен көріп отырған
көптеген телеөнімдер қазақ халқының табиғи сұранысынан алшақ. Демек, дәл
қазіргі жағдайда отандық телеарна даму тарихының іргелі бір арнаны қажет
етіп тұрған кезеңінде тұрмыз. БАҚ -та шығармашылық бетбұрысты жасау әрине,
жауапкершілікті жоғары сезіне білетін кадрлардың үлесіндегі мәселе. Ең
ғажабы, бұл талапқа жауап беретін кадрлар бізде жоқ емес, бар. Мәселе,
тізгінге кімдердің ие болуында. Қазіргі электронды БАҚ туындатып отырған
мынадай мәселелер шешімін таппаса, бәрі де бос сөз болып қалады:
1. Қазақстандық көрерменнің табиғи сұранысын қамтамасыз ету. Ол үшін
Қазақстан мемлекетін құрушы негізгі ұлт қазақ халқының сұранысы мен
болашағына қызмет ететін іргелі тележобаларды барлық арнаның
тұжырымдамасына заң жүзінде енгізу және міндеттеу ләзім.
2. Отандық арналардың медиаменеджерлерін дұрыс іріктеу, жаңғырту, басқару
құрамында жаңа буынның үлесін көбейту;
3. Телеаудиторияның сұранысын тек коммерциялық зерттеу агенттіктері арқылы
анықтамай, жан-жақты қарастыру;
4. Тележобалардың іріктелу, қабылдану аясын кеңейту (бірнеше басшыға ғана
тәуелдеп қоймау);
5. Отандық өнімге басым назар аудару, айрықша мәртебе беру;
6. Мемлекеттік тілдегі хабар таратудың заңдық жауапкершілігін күшейту;
Телеаудиторияның сұранысын бүгінде тек бір ғана Геллап Медиа халықаралық
компаниясының көрсеткішіне сәйкес сараптап отырғанымызды және оның шынайы
сұранысқа көп жағдайда сәйкес келмейтіндігін айтайық. Әсіресе, қазақтілді
арналар үшін! Геллап Медианың көрсеткіші бойынша орыстілді арналардың
(КТК, НТК, 31 канал) алдыңғы үш орыннан тапжылмай келе жатқанына
талай жыл болды. Бір ғана Алматы қаласы бойынша 2000-ға жуық респондентпен
(оның 30 пайызы қазақтілділер) жүргізген әлеуметтік зерттеу қалай да
негізгі көрсеткіш бола алмайды. Мәселен, аталған компанияның көрсетуінше,
көшбасында Еуразия арнасы, аптаның, айдың үздік 10 жобасы да сол
Еуразияға тиесілі, отандық арналардан КТК, НТК, 31 канал кезектесіп
алдыңғы үш орынды алмастырып келе жатқанына талай жылдың жүзі болды. Ал
бүкіл Қазақстан, тіпті шетелдегі қазақтар көріп отырған Қазақстан мен
Хабар келесі орындарды місе тұтуда. Мемлекет қаржы төлеп отырған сондай-
ақ, жекеменшік болса да, біздің мемлекеттің заңы аясында және оның
территориясында қызмет етіп отырған арналардың эфирінен қандай өнім шығуы
керектігін мұндай сыңаржақ көрсеткіштермен қалай өлшеуге болады?
Отандық арналарда ең бір ескерілмей отырған жайт, біздің елде жеке-жеке
танымдық бағыттағы арналардың жоқтығына байланысты өнімдер барлық
аудиторияны тең қамтамасыз ету, оның эфирдегі уақытына дейін тең бағытталуы
өз дәрежесінде қарастырылмай келеді. Бұл сөзімізге мысал ретінде, әдеби
танымдық, тарихи танымдық, ғылыми ағартушылық, ұлттық музыканы насихаттау
жанрындағы жобалардың отандық арналарымызда аздығын, тіпті кейінде мүлде
жоқтығын, болса да, эфирдегі берілетін уақытынан өгей шешенің пейілін
байқауға болады.
Ал бүгінгі күнде ток-шоу жанрындағы жобалардың көптігі сондай, жеңіл
өнімдердің көрермендерінің құқығы асыра қолдауға ие болып алды. Бүгінгі
телеаудиторияның дені жеңілтек немесе жасөспірім, бала-шағаға айналып
кетпеген болар. Бұқаралық сипаттағы жобалардың болуы заңды. Бірақ бұл
қазіргі уақытта элиталық көрермен үшін әлемдік арналар базарында жүріп
жатқан саудаға біздің тағы да немқұрайдылық танытып отырғанымызды
көрсетеді. Шын мәнінде, қоғамның бүгінгідей қарбалас әрі дүбара кезеңінде
көрермен үшін, әсіресе, жастар үшін ток - шоудан гөрі ағартушылық мазмұны
жоғары телеөнімдер көбірек маңызға ие. Бұл біздің жастарды өркениет
ғасырына сай қалыптастыру, демократиялық елдердегідей санасы озық болашақ
ұрпақты дайындауда ақпарат құралдарының үлкен жауапкершілігін жеткілікті
сезіне алмағандығымызды көрсетеді. Бұл тұрғыда мемлекеттік және жекеменшік
арналармен салыстырғанда, қоғамдық арнаның атқарар қоғамдық саяси-
әлеуметтік ағартушылық міндеті зор. Өткен жылдың соңында Мемлекеттік хатшы
уәде еткен тәулік бойы мемлекеттік тілде хабар тарататын үш телеарнаның
біреуі қоғамдық арнаның стратегиясына сәйкес қолға алынса, оның еш қиындығы
жоқ. Қалған екі арнаны таза мемлекеттік тілде тарата алсақ, оған да тәуба.
Биылдан бастап ЕҚЫҰ-на төрағалық ету мәртебесіне ие болған Қазақстанда
бірде-бір қоғамдық арнаның болмауы демократиямыздың әлем алдындағы
абыройына сын. Егер аудиторияның жан-жақты қамтылу мәселесіне қатысты
демографиялық зерттеуді кеңінен жүргізер болсақ, әжептәуір қателіктер
байқар едік. Қызыл империяның боданынан құтылған елдердің ішінде әлі күнге
дейін ресейлік ақпараттың емін-еркін енуіне мейлінше жағдай жасап отырған
қазақстандық жеке меншік арналардың көбісінің акциясын шетелдіктердің
қолына беріп қойдық. Яғни, олардан отандық өнім күтуге заңды құзыретіміз
аз. Тәуелсіздік алған кезеңнен кейінгі өтпелі шақта ТМД аумағындағы
мемлекеттер ақпарат арқылы ұлттық мүддеге жұмыс істеуімен ерекшеленуге тиіс
болса, бұл тұрғыда да біз орыс тілінің мәртебесін үстем ете түсу үшін БАҚ
арқылы жасалып жатқан саяси шаралардың қарқынды жүргізілуіне жол ашып беріп
келеміз. Мемлекеттік тілдің үлес салмағы бойынша заңды көзімізді бақырайтып
қойып бұзып келе жатқан жеке меншік арналар тудырған машақатты жөнге салуға
қанша пәрменденсек те, олардың айылын жидыра алмадық. Астана, КТК
секілді арналардың хабар тарату уақытының 20%-ы ғана мемлекеттік тілде
таралса, 80% түгелдей орыс тілінде тарайды. Бұл алшақтықты жою үшін
Мәдениет және Ақпарат министрлігі бірнеше қайтара заң жаңалады. Сонда да,
құқы тапталып отырған қазақ көрермені. Мәселен, телевизияның прайм-тайм
уақытында Қазақстанда тұратын мыңдаған қаракөздің өз тілінде ақпарат алуы
үшін тек бірді-екілі арнаға ғана жаутаңдап отыруы қандай аянышты көрініс.
Әлемдік сапалы телеөнім шығару үшін жобаның баршаға түсінікті тілде болуы
шарт емес, сананы сілкитін, мың түрлі сұрақтарыңа жауап таба алатын
тегеурінді жобалар өз тіліңде, өз діліңде сөйлеуге, әуелі қазақ
көрерменінің көңілін табуға міндетті. Ал өз сұранысымызды қамтамасыз ету
тек өзімізге байланысты. Бүгінгі тележурналистиканың даму деңгейінен әр
толқын ауысқан сайын өзіндік қуатты, жаңашыл екпінмен буын алмастырып
жататын жаңашылдықтың үні күннен-күнге көмескі тартып бара жатқанын
байқаймыз. Өткен-кеткенді қайталау, жаттанды стандарттардан ұзап шыға
алмауымыз - интеллектуалдық деңгейі жоғары кәсіби мамандарға зәру болып
отырғанымызды көрсетеді. Стандарттан шықпай, жаңашылдығы, өзіндік идеясы
болмай, ешқандай сенсация тудыратын жоба болуы мүмкін емес.Интеллектісі
мықты журналистерге сұраныс болмауы, рухани, тарихи, ұлттық маңызы зор
іргелі жобалардың үстел тартпасынан аса алмай сарғайып жатуы осы сөзімізге
дәлел. Барды пайдалана алмай, жоқтан жонып әуреге түсу бүгінгі барлық
отандық арналарымыздың басындағы ортақ олқылық. Бұл біздің өз арамызда
бәсекелестік тудыруда да қарқынсыз отырғанымызды көрсетеді.
Қазіргі жағдайда отандық телеарналардың рейтингін ұстап отырған
негізінен шетелдік телехикаялар. Яғни шетелдік телеөнімдер. Шетелдік
телехикаяны сатып алуға әр телеарнаның жылдық бюджетінен жұмсалатын
миллиондаған қаржыны ескерсек, отандық арналар айтарлықтай ештеңе ұтып
отырмағанын мойындайық. Қазіргі теленарықтың құнын және талабын озық
меңгергендер өз өнімдерін тікелей де, жанамалай да сатып, мейлінше табыс
табу жағын бірінші орынға қою керек. Дәл қазіргі уақыттағы біз ең мұқтаж
болып отырған телеөнім өзіндік рухани, кәсіби қауқарсыздығымызды емес,
ешкімнен кем түспейтін қауқарымыз да, қабілетіміз де бар екендігін
дәлелдеуді талап етеді. Сондықтан да бір уақыт миллиондаған көрермен
аудиториясының шынайы сұранысын білу үшін анда-санда болса да, жеке
өлшемнің шеңберінен шығып басқа төбеден көз жүгіртіп қайтсақ артықтық етпес
еді. Қоғамға айрықша ықпалы бар ақпарат болып танылатын телеарнаның
қаптаған жобаларының ішінде уақыттың толағай ойын сараптап, қазақтың
зиялылық деңгейі көрінетін, салмақты аудиторияның сұранысына сай іргелі
жобаның болмауы бүгінгі отандық арналардың ешқандай ақталуға келмейтін
қателігі! Сонымен қоса, отандық арналарда рухани-ағартушылық жанрдағы
жобаларды шетқақпайлауды, жоқтың жанында бар етіп көрсетуді тоқтататын
уақыт жетті. Әлемдік деңгейдегі Абайдың, Бес Арыстың, үш Мұхтардың тағы
басқалардың қазақ экранынан өз көрерменімен сөйлесуге де, жол сілтеуге де
хақысы бар, көрермен де солармен бірге оңы мен солын барлап отыруға
толығымен хақылы әрі зәру. Бүгінде бүкіл мемлекеттік арналарымыздың ішінде
әдеби ортаға арналған бір ғана (Ақындар аллеясы, Еларна) 10 минуттық
жоба бар. Сөйте тұра, сол шағын ғана хабарды көретін аудитория зиялы қауым
өкілдері. Әрине, хабардың мазмұны үшін. Демек, өзіндік позициясы мығым
отандық жобаларды жарқыратып шығару үшін жауапкершіліктің аясын кеңейту
керек. Яғни жоба таңдау тек сол арнаның төңірегіндегілерге ғана
тапсырылмай, Мәдениет және Ақпарат министрлігі де өз тарапынан байқау
жариялап, озып шыққан жобаларды эфирге шығару мәселесін отандық арналарды
дамыту тұжырымдамасына енгізсе және оның заңдық күші болса ғана сапалы
жобалардың эфирге шығу аясы кеңиді.
Телеаудиторияның салмақты бөлігі авторлық идеясы мен редакторлық мәтіні
өзінше кестеленетін, мазмұнды тележобаларды көргісі келетіндігін ескерсек,
бұл мәселеде қарашаңырақ Қазақстан Ұлттық арна өзге арналарға аға болуы
шарт. Яғни бірінші деген мәртебеге лайықты болуы тиіс. Барлық
мемлекеттердің отандық арналардың тізгінін ұстап отырған негізгі арнасы
бар. Бірақ ұлттық мүдде, ұлттық мазмұндағы жоба, отандық музыка өнерін
насихаттау мәселесі тек Ұлттық деген статусы бар бір ғана арнаның міндеті
емес. Қазіргі күнде ұлттық мазмұндағы концерттерді де тек осы арнадан ғана
көруге мәжбүрміз. Президенттің биылғы Жолдауында Қазақстанның
территориясынан таралып отырған барлық арналардың қазақтың мәселесін
қозғауда ешқандай белсенділік танытпай отырғанын ашумен айтуы жаңсақтық
емес болар?
Сонымен, Мәдениет және Ақпарат министрлігі отандық телеарналарды
дамытудың болашақ 10 жылдық стратегиялық тұжырымдамасында мемлекеттің
электрондық БАҚ саясатына деген бұрынғы тұжырымын қайта сүзгіден өткізіп,
тегеурінді өзгертулер енгізуі керек. Ол өзгерістер: Қазақстанды ел еткен
көшбасшы ұлт - қазақтың мүддесіне сәйкес сипат алып, қоғамдық арна
талаптарын сіңіру, кадрлық саясаттың әлемдік стандарт талабына сай жүруін
көздеуі тиіс. Бұл көрермен халықтың талабы. Ал телевизия үшін көрерменнің
шынайы сүйіспеншілігінен асқан жетістік жоқ. Журналистер үшін оларға
қойылатын шығармашылық талаптың мықты болғаны керек. Отандық арнаны дамыту
өз қолымызда, тек өз қадірімізге өзіміз жете білсек.
Ақсұңқар АҚЫНБАБАҚЫЗЫ,
Бізге тек қана қазақ тілінде сөйлейтін телеарна керек [
p
i
c
]
19.11.09.
Жуырда Үкімет мәжілісінде ақпараттық қауіпсіздік мәселесі қаралып,
нарығымыздағы ресейлік БАҚ-тың басымдығы ашық мойындалды, бәсекелестік
жағдайында отандық баспасөз бен телерадионың шығармашылық қарымын
жақсарту жайы сөз болды. Қандай нақты шаралар қолданылатыны әзірге
белгісіз, бірақ сең қозғалды, тоңға сызат түсті. Қазақ зиялыларының
жанайқайы билікке жетті деп бір түйіп қоялық.
Осыдан туындайтын бір нақты шара туралы ой қозғаудың реті келіп тұр. Ол
- қазақ телевизиясының бүгінгі жағдайына қатысты, бізге 100 пайыз, тек
қана қазақ тілінде сөйлейтін арнайы арна қажет.
Қазақстандық телевизияның шын мәнінде, бәсекеге қабілеттігі төмен, оны
рейтингтік көрсеткіштері айғақтап береді. Көңілдегісін экраннан таппаған
көрермен басқа арналарды іздейді, кабель, жерсерік, болмаса интернет
желісін таңдайды. Оның үстіне қазақстандық қай каналды ашып қалсаң да
ресейлік телебағдарламалар сол күйі көшіп жүреді. Қай елдің ғана
телесериалдары көрсетілмейді, арзан сериал эфир уақытын толтыратын
сияқты.
Менің жаныма қатты бататыны, ел телеарналарында қазақы иістің жоқтығы,
ұлттық бояудың солғындығы. Айталық, Еуропадан турист Алматыға келді.
Әуежай, такси, көшелер, қонақүй... Қонақты селт еткізер не бар?
Мейрамханалар да еуропалық стандартты артық санайды. Содан ұлттық бояу
іздеп, теледидарды қосады. Сол үйреншікті батыстық каналдары, одан
қалса, орыс теледидары түгел, ал қазақ тілінде хабар тапсаң үлкен олжа.
Туристің ойында өз тілі, ұлттық болмысын қастер тұтпайтын қандай ел
деген сезім ұшқын берсе, таңғалмаймын.
Қазақстанда телеарналар баршылық, бірақ бәрі батыстық, орыстық қалыптан
шыққандай: жарқ-жұрқ шапкалар, алқын-жұлқын титрлар, еуропалық киім,
батыстық сөйлеу мәнері, тағысын тағылар. Мысалы, Қазақстан, Хабар
телеарналарының жаңалықтар топтамасын алайық. Беттеу тәсілі, ақпараттық
сипаты, сөз ырғағы, кадр өзгермелілігі ұқсас, бір қалыптан шыққандай.
Мақтаймыз деп, әсіре бояп жіберетін тұстары көп, құдды өзара жарысатын
сияқты. КТК, 31, СТВ және басқалар да сол сарындас, айрықша ерекшелігі
байқалмайды.
Каналдардың безендіру стилі де ұқсас: хай-тек. Компьютерлік пішіндеу мен
безендіру дұрыс-ақ болар, дегенмен ұлттық рең беріп, шығыстық
талғампаздықты танытқан да артық болмас еді.
Мұның бәрі, форматтан келіп туындайды. Әр канал отбасылық, әрі
қоғамдық-саяси болуға, жалпы, көпшілікке жұмыс істеуге тырысады. Рейтинг
үшін солай тиімді болар. Ал нарық заңдылығы бойынша бәсекелестік ортада
табысты болу үшін, нарық бөлшектенуі, сегменттелуі тиіс. Яғни әр канал
өз телеаудиториясын тауып, соның қажеттілігін өтейтін бағдарламалар
саясатын жүргізеді. Әсіресе, елдегi белгiлi каналдардың өзіндік бағыты,
аудиториясы қалыптасуы тиіс.
Менің жеке байқауымша, соңғы жылдары бірінші арнамыз деп насихаттайтын
Қазақстан ұлттық телеарнасында қазақтілді телебағдарламалардың үлес
салмағы кеміді, ұлттық бояуы қанық бағдарламалар азайды. Есесіне,
қостілді бағдарламалар, субтитрлі аудармалар көбейді. Оның логотипіндегі
сыңармүйіз өрнек ұлттық рең бола алмайды, дизайн емес. Антидизайн!
Өйткені жаратылысты терең түсінсе, қазақтай-ақ болсын! Болмыс күн мен
түн, ақ пен қара болып ажыратылады, ер мен әйел жарасқанда ғана ұрпақ
жалғасады, қуаныш пен қайғы қатар жүреді. Жаратылыс әлімсақтан біртұтас,
екі бөлшектің бірлігінен тұрады - дейді Дала даналығы.
Аралас тілді бағдарламаларға мүлде тыйым салу керек! Олар кезіндегі
аралас мектептер сияқты, ұлттық даралығымызды жоюға бағытталған жымысқы
саясаттың жалғасы. Экран арқылы біз көрерменге шұбар тілмен де өмір
сүруге болады деген дабыл береміз, ұлттық иммунитетті әлсіретеміз,
жалған үлгі көрсетеміз.
Субтитрді қазақшалап қойып, қазақ тіліндегі бағдарламалардың үлесін
арттырдық деу нағыз ақымақшылық, дұрысы, соны қадағалайтын біздің
шенеуніктерімізді ақымақ санау. Қарапайым көрерменге оның түкке де
керегі жоқ. Оның үстіне физиологиялық заңдылық бойынша, адам бір
мезгілде 5-7 нәрседен артықты ажыратып үлгермейді. Сонда бейшара
көрермен сіздің бейнеқатарыңызды көре ме, сөзіңізді ұға ма, жоқ,
субтитрлеріңізді оқуға міндетті ме?!
Бүгінгі телевизия - ақпараттық қана емес, психологиялық та құбылыс. Ол
адамның қабылдауына, ақпаратты қорытып, эмоция білдіруіне негізделген.
Міне, біздің көп кемшіліктеріміз осы факторды ескермегендіктен
туындайды. Рейтинг қуып, соңғы кездері, ойын-сауықтық бағдарламаларды
көбейтіп жібердік. Станислав Лем сияқты үлкен фантаст жазушының өзі
телевизия өркениеттің жауы деген сипатта баға беруде. Экран
қатыгездік, менмендік, тән жалаңаштығы, моральды принциптердің
бұлыңғырлануы сияқты келеңсіздіктерге жол ашқаны мойындалған ақиқат.
Бізде ерекше танымал кейбір түрік сериалдарының өзін алайық. Мен
соларды, дінбұзар, моральды-психологиялық философиясы әлсіз фильмдер деп
есептеймін. Аузынан Алла сөзін тастамай жүріп, қару атып, адамдарды
аяусыз қырып салады немесе бір әйелге бүкіл еркек ғашық болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ХХІ ғасырдағы телевизиялық мүмкіндіктер ... ... ... .6
1. Қазақ телевизиясын даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 6
2. Бүгінгі қазақ телевизиясының жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ Телевизияның бейнелеу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .2 5
2.1 Телевизия мен киноның басты
ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Кино өндірісіндегі
мүмкіндіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Телевизияны бүгінде ақпарат құралдары арасындағы
ең беделдісі, ең пәрмендісі десек, еш қателеспейміз. Қазақ теледидарын
кешенді түрде зерттеген беделді ғалымдарымыздың бірі Құдайберген Тұрсын
оған былай деп баға берді: Телевизияның маңызы оның бұқаралығында ғана
емес. Телевизоры бар әрбір отбасы өзінің бос уақытының едәуір бөлігін
көгілдір экран алдында өткізеді. Сондықтан де телевизия әрбір семьяның
өміріне күн сайын, сағат сайын көптеген пайдалы жаңалықтар әкеледі, адамның
бос уақытын сан алуан және мазмұнды ете түседі [1]. Демек бүтіндей бір
отбасыға пайдалы жаңалықтар әкелетін, уақытын мазмұнды ете түсетін
теледидардың пәрменін жоғары бағалауымызға әбден болады. Ол, тіпті,
дәлелдеуді қажет етпейтін дүние. Бірақ, қазақ телевизиясының алғашқы
дикторларының бірі Совет Масғұтов айтпақшы, Көрермен көгілдір экраннан
сіздер күндіз-түні төгіп жатқан қаймақты да, қатықты да, қара суды да,
күлдібадам қойыртпақты да, түгін қоймай түгел құйып ала беретін бос бөшке
емес [2]. Аудитория сізден асқан шеберлікті, білімдарлық пен көрегендікті
талап ететін алып күш. Көрерменге сіздің кім екендігіңіз, өмірде қандай
адам екеніңіз қызық емес, экрандағы болмысыңыз ғана қабылданады. Экрандағы
болмысыңыз ғана разылыққа, болмаса, наразылыққа ие болады.
Телевидение аса қиын да қауіпті дүние. Күн сайын миллион адамның алдына
шығу деген қияметтің қиыны. Өйткені, телевидение-журналистика мен киноның
қосылған, тоғысқан жері, солардың ортасынан шыққан перзенті ғой [3].
Тележурналистиканың қиын болатын себебі, ондағы әрбір компоненттің
маңыздылығында. Бейне мен сөз, әрекет пен ой, дыбыс пен саз ғажайып үйлесім
тапқанда ғана есте қаларлықтай дүние тудырдым деп есептеуге болады. Ондағы
журналистік талғам қоғамдағы қарабайыр ұғым-түсініктерден биік тұрмағы
ләзім. Тележурналист талғамына сай келген шындық дүние оның қаламының
ұшына ілініп, оператор көзімен камераға лайықталып, режиссер әлемінде оған
жан бітіп, сазгердің сиқырлы әуенімен әрленіп, сан миллион көрермен
жүрегіне жол тартады [1,86 б.]. Демек, телевизия ұжымдық жұмыс. Ондағы
әрбір шығармашылық адамының жеке ой-пікірі, қиялы мен шабыты әріптесінің
фантазиясымен үндескенде ғана тұшымды дүние туатынын айттық. Телевизияның
қиындығы да осында.
Телөнердің жанрлары жетерлік, пішіндері де даму үстінде, ол толастайтын
құбылыс емес. Дегенмен, соның бәрі де телевизияның функцияларына қызмет
етеді. Яғни, теледидар алдында отырған көрермен одан алдымен ақпарат алады,
(ақпараттық функциясы), рухани ләззәт алады, танымын кеңейтеді (мәдени
ағартушылық функциясы), көңіл көтеріп, бой сергітеді (рекреативтік
функциясы), т.с.с. Телевизия БАҚ-тың тағы бір түрі ғана емес, ол осы
саладағы басты құрал болып табылады. Қалыптасқан журналистика жанрларының
барлығына дерлік жаңаша көзқарас әкелді. Бұрындары ашылмаған қырларын
әлемге паш етті. Жаңа әдістер ұйымдыстырылды. Журналистикаға жаңа пішіндер
мен жанрлар сыйлады [6].
Жиырмасыншы ғасыр адамзат тарихында өзінің техника мен электронды
саладағы тамаша табыстарымен есте қалды. Телефотомен толықтырылған телефон-
ғасырымыздың тағы бір табысы осындай! Егер электр тогы арқылы дауысты
алысқа жеткізу бар болса, суретті алыс қашықтыққа жеткізу-соңғы ашылған
жаңалық[2,12 б.]. Техника дамуының нәтижесінде теңдесі жоқ мылқау кино
мен көзге көрінбейтін маңызды [4,48 б.] радионың түйісуінен ғажап өнер
теледидар өмірге келді.
Телеэкранның қуаттылығын дер кезінде байқаған партия 1951 жылғы 22
наурызда КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен Бүкілодақтық радиоақпарат
комитетінің құрамында КСРО-ның Орталық теледидарын құрды. 1957 жылдың
басында Үкімет радио мен теледидарды Мәдениет министрлігі құрамынан бөлек
шығару туралы шешім шығарды. Сөйтіп, КСРО Министрлер Кеңесі жанынан Радио
және телехабарларын тарату жөніндегі комитет құрылды. Осының нәтижесінде
1957 жылдың 29 маусымында Қазақ ССР Министрлер Кеңесі Телевизия және
радиохабарлары жөніндегі комитет құру туралы қаулы қабылдады. Қоғамдағы
өзгерулер мен жаңаруларға байланысты телерадио сан мәрте Қазақ ССР
министрлер Кеңесінің телевизия және радиохабарлары жөніндегі Мемлекеттік
комитеті (1962 жылы 15 мамыр), 1992 жылдың 18 қыркүйегінен Қазақстан
Телевизия және радиохабарлары жөніндегі Мемлекеттік компаниясы, ал 1994
жылдың 4 сәуірінен Қазақстан Теледидары мен радиосы республикалық
корпорациясы болып өзгерді.
Ал осы ғасырдың елуінші жылдарының орта тұсында одақтас республикаларда
телестудиялар ашыла бастаған еді. Қазақ телевизиясының алғашқы кезеңі жайлы
С.Масғұтов: 1958 жылы телевизия Қазақстанда да пайда болды. Республика
астанасы тұрғындары 8 мартта тұңғыш рет өз экрандарында Қазақ
телевизиясының алғашқы дикторлары З.Жұматова мен Н.Омарованың дидарын
көрді. Олар көпшілікті Алматыда телевизия хабарларының басталуымен, ал
әйелдер қауымын мерекелерімен құттықтап, жылы лебіз білдірді. Сонан соң
Үкімет мүшесі атты көркем фильм көрсетілді [15,97-98 бб.],-дейді.
Сөйтіп, ең алғаш қазақ топырағында көгілдір экран деген атпен, өнердің
жаңа түрі теледидар өмірге келді.
Қазақ телевизиясы ресми түрде 16 наурыз күні ашылды. Елімізде соңғы
жылдары-телевидение жылдам дамуда. Қазір одақ көлемінде бірнеше ондаған
телевизиялық орталықтар жұмыс істейді, олардың саны келешекте үнемі тез
қарқынмен арта бермек. Қазақстанда бірінші болып телевизорды Оңтүстік
Қазақстан облысының бірқатар аудандары көрді. Өткен жылдан (1957ж.-Қ.М.)
бастап Шымкент қаласы, Ильич, т.б. аудандар Ташкент телевизиясының хабарын
көріп келеді. Алматыда салынып жатқан қуатты телевизия орталығының бірінші
кезегі бітті. Алматылықтарға қазір алғашқы тәжірибе көрсетілуде [16],-
деді, Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы радиохабар және телевидение
комитетінің төрағасы Қ.Мұстафин. Республикамыздағы алғашқы телехабарларды
даярлап, эфирге беруге Алматы телестудиясының тұңғыш директоры Х.Абылғазин,
бас редакторлар С.Нұрғалымов, И.Саввин, бас режиссер Л.Ғалымжанова,
телеоператорлар И.Смирнов, И.Сагитов, суретші Э.Немирский т.б. қатысты. 15
апрельден бастап Алматы телестудиясы аптасына бес рет тұрақты түрде
хабарлар бере бастады. Жаңа студия коллективіне Москва, Ленинград және
Свердловск телестудияларының творчестволық қызметкерлері көп көмек
көрсетті [15,98 б.].
Курстық жұмыстың мақсаты: ХХІ ғасыр телеыизиялық мүмкіндіктерді
анықтау.
Осы мақсатқа қаратай келесі міндеттерді қарастырдық
- Қазақ телевизиясын даму тарихын қарастыру
- Бүгінгі қазақ телевизиясының жай-күйін талдау
- Телевизия мен киноның басты ұқсастықтарын талдау
- Кино өндірісіндегі мүмкіндіктерін қарастыру
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ХХІ ғасырдағы телевизиялық мүмкіндіктер
1.1 Қазақ телевизиясын даму тарихы
Енді XXI ғасырға саяхат кітабынан алынған үзіндіге назар аударыңыздар.
Мұнда болашақтағы телевизияның техникалық жетістіктері жайлы айтылған.
Жердің жасанды спутниктерін пайдаланып, солар арқылы бүкіл планеталық
біртұтас байланыс жүйесі орнайды. Континенттер мен елдер өзара телефон,
телеграф, радио және телевизия байланысын орнатады. Ол арқылы, әрине, тек
информациялық хабарлар, мағлұмат-мәліметтер ғана берілмейді, бүкіл дүние
жүзілік байланыс адамдарға білім беру ісіне пайдаланылады. Ұстаз-телевизия
кең өріс табады, кең қолдау алады.
Сонымен қатар барлық жерлерде адам өзін-өзі оқытатын шағын машиналарды
кеңінен таратады. Сынақ, емтихандарды да осы машиналар қабылдайды.
Өздігінен білім алғысы келген адамдар телевизияның арнаулы оқу программасы
арқылы алған білім дәрежесін осы машинаға сынатып, тексеріп алады.
Әр қалада, әр аймақта, әр елде информациялық хабар жинақтайтын бір тұтас
орталықтар құрылады. Сол орталықтардан үйдегі компьютерлердің көмегімен
әркім өзіне қажет хабар-мағлұматтарды кезінде сұрыптап алдырады.
Одан электронды есептеу машиналардың жүйесі кеңейіп, көбейген соң әр
елде информациялық банктер, ал содан барып бүкіл дүниежүзілік информациялық
банк ұйымдастырылады. Одан қазіргі банктен ақша алған секілді әр ел өзіне
информациялық хабарларды керегінше алатын болады.
Сондай-ақ бүкіл дүниежүзілік кітапхана да ұйымдастырылады. Онда
қазіргідей үйреншікті әр тілде жазылған кітаптар емес, пленкаға,
фотопластинкаға түсірілген электроникалық машиналар ғана оқи алатын
кітаптар болады. Бұл кітапханадан әркім өзі қалаған кітаптарын,
газеттерді видеотелефон арқылы сұрыптап алдырады да, оқып шыққан соң
қажеті болса, пленкаға, касетаға түсіріп өзіне алып қалады.
Кино мен телевизияның болашағынан-ақ басқа мәдениет құралдарының қалай,
қаншалық өзгеретінін көруге болады. Телевизияның түгелдей түрлі-түсті
болатыны қазірден көрініп отыр. Барған сайын телевизордың экраны үлкейіп,
тұтас қабырғаны алатын болады. Соған орай, берілетін бейненің айқындығы,
әсерлілігі де кино экранындағы қалыпқа жақын келеді.
Одан кейін телевизия стерескопиялық болады, яғни экрандағы бейнелер
стереокинодағы секілді жан-жақтан көрсетіледі, көлемді-аумақты болып
көрінеді. Бара-бара голография кинодан телевизияға да ауысып келуі мүмкін.
Арғы болашақты болжасақ, тек бейнені көзбен көретін, сөзін, музыкасын
аулақтан еститін ғана емес, телевизия бойынша иіс, дәм сияқты сезімдерді де
қабылдайтын боламыз.
Сонда телевизия техникалық та, творчестволық та жағынан
кинематографиядан еш қалыспай, қатар дамып отырады, кейде озып та кетеді.
Алматы телестудиясының алғашқы қоғамдық-саяси хабарларын –Б.Сланов,
Г.Нечунаев; әдеби-драмалық хабарларды-Ж.Өмірбеков, Е.Жақыпов; балалар мен
жастарға арналған хабарларды-Ж.Смақов, М.Барманқұлов, Р.Қалкенова;
музыкалық программаларды-Қ.Рсалдин, С.Таубкина; информациялық
программаларды Л.Хатаевич, Қ.Даутов, С.Досов т.б. даярлауға көп еңбек
сіңірді. Студияның алғашқы жылдардағы шығармашылық-техникалық ізденістеріне
атсалысқан режиссерлер Р.Асырбекова, С.Естемесова, Ә.Дүйімбаев, С.Исламова,
Л.Огородникова, С.Шәріпов, Е.Прасолов, Г.Сацук; редакторлар С.Ахметова,
Ғ.Жасақбаев, С.Дәулетқалиев, Д.Мұханова; телеоператорлар В.Крыловский,
И.Сахнов, Б.Салықов; дикторлар Л.Аймашева, Д.Васильева, А.Жуков; дыбыс
режиссерлары Н.Байгулова, Б.Поляков, З.Шәріпова; кинооператорлар тобының
жетекшісі Қ.Әбдрахманов және т.б. есімдерін атаймыз. Алматы телевизия
орталығының техникалық жағынан үзіліссіз жұмыс істеуіне, шығармашылық
топпен бірлесе еңбек жасаған Ғ.Балфанбаева, В.Колесников, В.Лезников,
В.Пильгун, И.Смирнова, В.Тюленев, Р.Файзуллиндер болды.
1960-1980 жылдары экранға келген жаңа толқын Қазақ теледидарының
шығармашылық жағынан толығып, жаңа пішіндерді көрерменге ұсыну бағытында
табандылық танытты. Ж.Нұсқабайұлы, С.Қаратаев, С.Тәжіғұлов, Т.Смағұлов,
С.Оразалинов, Ғ.Шалахметов, Қ.Игісінов, А.Жақсыбеков,
Ф.Бегембаева, Ж.Тоқпанов, Қ.Қорғанов, Р.Жәнібеков, С.Әшімбаев,
Н.Иманғалиұлы, Қ.Аралбаев, С.Байхонов, Г.Барманбекова, Б.Құсанбектердің
авторлық қолтаңбалары теледидар тарихында өз іздерін қалдырды.
Қазақ телехабарларының қалыптасуы кезінде оның көп бөлігін тележурнал,
плакат, очерк, репортаж, әңгіме, хабар т.б. алуан үлгідегі жанрлар мен
пішіндер құрады. Кинопленканың аз кезінде эфирде болатын көріністі
көпшілігінде жансыз суреттер, диаграммалар немесе белгілі бір адамдардың
сөздерінің үзінділері толықтырып отырса, уақыт өте келе хабарлардың пішіні
мен түрі недәуір өзгеріске ұшырады. Бұл өзгерістер алуан саладағы берілетін
хабар жанрларының өзгеру-өсу эволюциясын бейнелейді. Көрермен үшін сан
алуан жанрлар мен пішіндерде берілген хабарлар көркемдік жағынан сапалы
болмағанымен, рухани байлығы мол, құнарлы арена болды. Сөйтіп,
телешығарылымдардағы әдістер жиынтығы мен алуан бейнелеу түрлері болашақ
ізденістерге негіз қалады. Алғашқы құрылу, қаз тұру, қалыптасу кезеңі
теледидардағы шығармашылық әрі техникалық топтың өз қателіктері мен
кемшіліктерін үйренетін, тағылымды, тәжірибелі мектеп болғандығы анық.
Қазақ теледидарының алғашқы телебағдарламаларын тәжірибе түріндегі-
кинофильм, театр және эстрада шығармалары түзді. Теледидарға газет және
радио саласынан келген журналистер үшін телехабардың қиындықтарын тыңнан
игеру басында оңайға түскен жоқ. Өйткені газет пен радио журналистері
сөзбен жұмыс жасаса, енді оларға телеөнерде өмірдің өзіндей жанды бейнені
көрермен көз алдына әкелудің күрделі тетігін меңгеруге тура келді.
Сондықтан тележурналистке телехабардың табиғатына қатысты қолданылатын
көркемдік безендіру мен мәнерлі құралдар-монтаж, көрініс пен кіріге
сабақтасқан мәтін, шу, музыканы кешенді игеру қажеттілігі туындады.
Отандық теледидарымыздың қалыптасу кезеңі мен даму үрдістеріне Кеңестік
теледидар үлгісі негіз болды. Өйткені Қазақстан Кеңес Одағының құрамында
оған саяси-идеологиялық әрі экономикалық-әлеуметтік жағынан тәуелділікте
еді. Сондай-ақ өткен ғасырдың отызыншы жылдарынан бастау алған Кеңестік
теледидар коммунистік партияның мүддесі тұрғысынан, социалистік идеяны
уағыздауға ден қойды. Шығармашылық және технологиялық жағынан тәжірибе
жинақтады. Радио мен газет, театр мен киноның элементтерінен құралған,
синкретті өнер теледидар экранға жаңа бір леп, тың пішін алып келді.
Эфирдегі редактор шеберлігі, режиссер шешімділігі, оператор байқампаздығы
кеңестік теледидар өнерін жылдар бедерінде байытып отырды.
Содан басталған телевизия ауқымын кеңейтіп, ұлан байтақ кеңістікті әуе
толқынында шарлап, жылдам дами бастады. Осылайша, тарихтың ұлы көшіне
ілескен қазақ телевизиясы ізденулер мен тәжірибелерге сүйене отырып,
тамаша, алғыр тұлғалардың ақыл-ойынан нәр алып, миллиондаған аудиторияны
сусындатты. Ең алғашқы кезеңде Алматы телевизия орталығының қуаттылығы 120
шақырым аймақты қамтиды десе, ал ол іске қосылғаннан кейін Алматы,
Талдықорған облыстарының көптеген аудандары және көршілес Фрунзе (Бішкек-
Қ.Т.) қаласы да бір мезгілде Алматы бағдарламасын қабылдады. Ал 1958 жылы
Алматы-Фрунзе-Ташкент телехабарларын көрсетуді қамтамасыз ететін
радиоресейлік жол салынып бітіп, 16 наурызда Өскемен телестудиясы алғаш рет
телевизиялық сурет көрсетті. Сол 1958 жылдың 3 желтоқсанында Өскемен
телевизия орталығының инженері Л.Парамонов құрастырған телекамера арқылы
диктор тұңғыш рет экранда көрінді. Ал Қарағанды телестудиясы эфирге сол
жылдың 31 тамызында шығып, Жарқыра, жана бер, жұлдызым! деген көркем
фильмді көрсетті. Республика аумағында (1958-1959 жж.) 30 программалық
телеорталықтар жұмыс істеді.
Техникалық және басқа да жағынан енді-енді дами бастаған телевизия
баспасөз және радиомен бірлесе отырып, қалың бұқара аудиторияға эстетикалық
және саяси білім беріп, коммунистік құрылыс бағдарламаларын жүзеге асырып,
еңбекші халыққа күш-жігер берді. Сол кездегі теледидар мен радио бұқаралық-
саяси жұмысқа аздау тартылатын халық топтарын да қамтыды. Сондықтан да олар
күнделікті берілетін бағдарламалардың мазмұнын жақсарта отырып, тәжіріибелі
авторлар мен комментаторларды көптеп тартуға, жалынды сөзімен көпшілікті
өзіне тарта алатын жас та білімді журналистерді тәрбиелеуге бағыт ұстанды.
Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті радио мен теледидардың жұмыстарын
қадағалап, кезеңге сай міндеттер жүктеп отырды. ...Радиохабар мен
телевидениенің комитеттеріне халық арасындағы саяси жұмыста радионы кеңінен
пайдаланып,...қазақ халқының КПСС XXI сьезінің тарихи шешімдерін жүзеге
асырудағы нақтылы табыстары мен тамаша келешегін айқын және нанымды
көрсететін арнаулы программалардың, телевидениелік фильмдердің және басқа
хабарлардың телевидение арқылы үнемі беріліп тұруы қамтамасыз етілсін...
[17],-делінген міндеттер экран қызметкерлері алдына үлкен талаптар қойды.
Соның нәтижесінде алпысыншы жылдары республика аумағында телеорталықтар
салу ісі қолға алынды. Бұл ретте жоспарлы құрылыстармен қатар жергілікті
шаруашылық орындары, аса ірі кәсіпорындар қаржысына сүйене отырып қоғамдық
негізде салынған телеорталықтар да болды. Осындай жолмен салынған орталық
Жезқазғанда 1960 жылы ашылды [15,99-б.]. Целиноград-Қарағанды бағытындағы
радиорелейлік линия, Ақшатау, Атасу, Жетіғара, Жоңғар Алатауының биігіндегі
ретрансляторлар іске қосылды. Мұның өзі алғашқы жылдардан-ақ телевизияның
шапшаң қарқынмен дамуына үкімет пен ірі өнеркәсіп орталықтарының ерекше
мүдделілік танытқандығын байқатады.
Ізденістің нәтижесінде алпысыншы жылдардың басында-ақ Алматы студиясы
ұжымының күшімен даярланған туындылар салалық редакцияларда 40 пайызды
құрады [8,135-169 бб.]. Студия тұңғыш рет Қырғызстан мен Қазақстан
арасындағы телевизиялық үндестікті жүзеге асырып, екі елдің қоғамдық-
әлеуметтік, экономикалық-мәдени саладағы табыстарын көрерменге көрсетті.
Мәскеудегі республикалық студияның бағдарламалары табысты өтті.
Теледидардың жылдар өткен сайын кең қанат жаюы Қазақстан Жазушылар кеңесі
жанынан теледраматургтер секциясын ашу қажеттілігін көрсетті. Сөйтіп, радио
мен теледидарға шығармашылық кадрлар даярлауды Қазақ мемлекеттік
университетінде жүзеге асыру қолға алынды.
Алғашқы жылдары ақпаратты хабарлау экранда ауызша түрде өтіп жатты. Ол
кезде оқиғаны пленкаға толықтай түсіру мүмкіндігі болмады. Бұған
теледидардың өндірістік-техникалық базасының нашар жабдықталғандығы ғана
емес, сонымен қатар тікелей хабардың күрделілігі де себепші болды.
Алайда, аудитория талабы мен уақыт сұранысы тележурналистерден жанрлардың
репортаж және сұхбат түрлерін игерулерін талап етті. Орталық теледидардың
Ал, кәнеки қыздар!, Алло, біз дарындыларды іздейміз бағдарламаларын
негізге алған теледидар ұжымы Телевизиялық кафе, Көгілдір от,
Сырласу, Эдельвейс, Достық экраны телехабарларын экранға шығарды.
1961 жылы ЖТС (жылжымалы телевизиялық станса) арқылы радиотележурналист
И.Саввин әйгілі адамдар үйінен Кеш жарық, сол жылы қыста Телевизиялық
кафе хабарын өмірге әкелді. Телевизиялық кафе хабарына кейіпкер бір
мезгілде қатыса отырып, әрі студияда орындалған концерттік нөмірлерді көріп
тамашалайды.
Алматы телестудиясының штаттық кестесі алғашқыда редакторлар санатын
ғана көздеді. Осы кемшіліктің орнын толтыру мақсатында телестудияға
тәжірибелі газет және радио журналистері жұмысқа шақырылды. Алпысыншы
жылдар теледидарда публицистикалық сипаттағы хабар таратудың маңызды кезеңі
болды. Теледидар газет пен радиодағы ақпараттық және публицистикалық
бағдарламалардың айдарларын ауқымды түрде пайдалана бастады. Баспасөз
тәжірибесінен келген айдар, лекті (цикл) ұйымдыстыру және хабарлар
тізбегінің әдісі телепублицистика үшін жемісті болып шықты.
Телекөрермендердің ерекше сипаты (оның көптігі мен жиі шоғырлануы);
қабылдаудың айрықша шарттары (бірмезгілде миллиондаған көрермен); хабар
тарату түрлері; әдістері мен пішіндері де экранның шешуші жәйттері болып
табылды. Сөйтіп, телебағдарламалардың айдарларын, лектерін, тізбектерін
үзбей қолдану көрермендер ортасын ерекшелесе, екіншіден көпшіліктің белгілі
бір бөлігінің экранға деген қызығушылығын туындатты.
Уақыт талабына сай Қазақстанның партия және кеңес ұйымдары хабар
таратудағы жаңа теледидар құрылымын жасауға белсене кірісті. Егер 1960 жылы
республикада небәрі 4-5 студия ғана болса, алпысыншы жылдардың ортасында ол
14-ке жетіп, хабар тарату көлемі 44 сағатқа дейін өсті. 1958 жылы Алматы
теледидарының ізін ала Өскемен мен Қарағандыда, 1959 жылы Жезқазғанда, 1960
жылы Петропавлде, 1964 жылы Целиноград, Орал, Балқашта, 1965 жылы Семей мен
Павлодарда көрермендер көгілдір экранмен қауышты. Радиорелейлік желілер
іске қосылып, қуатты хабар таратқыштар орнатылып, көршілес Өзбекстан мен
Қырғызстаннан телехабарлар қабылдау мүмкіндігі туды. Телевизияның
техникалық дамуы туралы профессор С.Қозыбаев: Қазақстан Республикасында
бүгінде 60-тан астам телевизиялық орталықтар мен ретрансляторлар жұмыс
істейді. Барлық облыс орталықтары екі арнада телевизиялық хабарларды
қабылдаса, Қарағанды мен Ақтөбе үш, Алматы-төрт арнаныбір мезгілде көру
мүмкіндігіне ие. Теледидар бағдарламасын күн сайын 10 миллионнан астам адам
тамашалап, республика тұрғындарының 76 пайызы көреді [20, с. 164], -деп
жазды.
Теледидар күн санап қоғамдық өмірімізге кеңінен ене бастады. Оның шапшаң
қарқынмен өсуі елдің-саяси экономикалық, әлеуметтік-мәдени өрлеуімен тұспа-
тұс келді. Соған орай, СОКП Орталық Комитеті 1960 жылы 29 қаңтарда
Кеңестік телевизияның одан әрі дамуы туралы арнайы қаулы қабылдады. Осы
қаулыда теледидар дамуының болашақ үрдісі, оның тың мүмкіндіктерін ашу
жолдары сараланды. Кеңестік теледидар маркстік-лениндік идея рухындағы
халық бұқарасына коммунистік тәрбие берудің маңызды құралы болып табылды.
Қаулыда теледидардың халықты, соның ішінде бұқаралық саяси жұмыспен аз
қамтылған бөлігін күнделікті саяси, мәдени тұрғыдан тәрбиелеу үшін тың
ізденістер танытуы талап етілді. Теледидардың ел ішіндегі және шетелдегі
оқиғалар, өндіріс, ауылшаруашылығы, ғылым, техника, өнер, әдебиет, спорт
салаларындағы жетістіктеріне назар аудару керектігі айтылды. Телевизияның
одан ары да қарқынды дамуы үшін бағдарламаларды киноүлдірге түсіру және
магнитті таспаға көшіру қажет болды. Сөйтіп, студияны қажетті техникалық
құралдармен жабдықтауды Орталық Комитет өндіріске жүктеді. Орталық
теледидардың екінші бағдарламасын одақтас республикаларға тарату, әрі
күндізгі хабар таратуды енгізу көзделді.
СОКП Орталық Комитетінің қаулысына орай, Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің 1960 жылы 20 сәуірде қабылдаған Республикада радиохабарларды
және телевизияны одан әрі дамыту туралы қаулысы теледидардың даму барысын
тездетіп, оның өз мүмкіндіктерін кеңінен ашуына негіз қалады. Кеңестік
теледидар қалың бұқараны марксизм-ленинизм идеялары рухында тәрбиелеуге,
буржуазиялық идеологиямен ымырасыз күреске жол ашып, елді ақпаратпен
қамтамасыз етудің аса мәнді көздерінің бірі болды. Қаулының мәні аудитория
мен теледидар студиясын бір-біріне етене жақындастыра түсті. Өндіріс пен
ауыл шаруашылығының озаттары, министрлер, партия, кеңес және қоғамдық
ұйымдар басшылары мен ғылым, әдебиет, өнер қайраткерлерінің көгілдір
экранға шығуы жиілей түсті. Телеэкранда хабар берудің ақпараттық және
публицистикалық түрінің шапшаң қарқынмен дамуы киноөндірісінің өз
мүмкіндігін ұлғайтуын қажетсінді. Көркем түрге-концерт пен спектакльдер
келіп қосылды. Өз табиғатынан маңызды оқиғаларды, деректерді таспаға
жинақтау көмегіне сүйенетін теледидар өзінің мүмкіндігін толық пайдалана
алмады. Соған орай, алғашқы кезеңде радионың Соңғы жаңалықтарын эфирден
қайталап беру орын алды. Алайда, телеақпараттағы сапалық өзгеріс баяу болса
да 1960 жылдардан бастау алды.
СОКП Орталық Комитетінің қаулысына орай шығармашылық ұжымда өздерінің
перспективалық жұмыс бағдарламаларын қайта қарады. Сол кезеңге тән болған
негізгі бағыттарды былай жүйелеуге болады:
• қоғамдық-саяси хабарлардың сапасын жақсарту, оның тақырыптарын
ұлғайту, эфирдегі мерзімін өсіру;
• кеңес адамдарының жасампаздық ерлік істерін үзбей көрсетуді жолға
қою;
• елдің ішкі, сыртқы мәселелері жөнінде басшылардың тұрақты сөйлеуін
ұйымдастыру;
• хат бөлімі редакциясын құрып, онда соңғы жаңалықтар, көрермендермен
тұрақты өткізілетін конференцияларға талдау жасау;
• елдің қоғамдық өмірі мен шетелдегі жаңалықтарды үзбей көрсету;
өндіріс пен ауыл шаруашылығындағы озат тәжірибені насихаттау;
• көркемөнерпаздар үйірмесі мен халық театр қойылымдарына мол орын
беру;
• балалар мен жастар хабарларының тепе-теңдігін сақтау;
бағдарламалардың негізгі түрлері бойынша қоғамдық кеңес құру;
Республикалық телерадиокомитет жанынан алпысыншы жылдардың басында
штаттан тыс комментаторлар тобы құрылды. Мұнда партия, кеңес органдарының,
қоғамдық ұйымдардың басшы қызметкерлері, партиялық газеттер мен
журналдардың редакторлары, ғылым мен мәдениет қайраткерлері, халық
шаруашылығы салаларында жұмыс істейтін мамандар тобы болды. Бұлар партияның
ішкі және сыртқы саясаты, коммунистік құрылыстың тәжірибесі,
республикамыздың экономикасы мен мәдениетін өркендету жайындағы күрделі
мәселелер жөнінде көпшілікке теледидар арқылы терең мазмұнды түсінік беріп
отырды.
Облыстық телерадиокомитеттер мен студия редакцияларының жанынан
қоғамдық негіздегі кеңестер құрылып, жұмыс жасай бастады. 1962 жылы
республикада осындай 1020 қоғамдық кеңес пен редакция ашылып, олардың
жұмысына жеті мыңнан астам адам қатысып тұрды. Радио мен телевизияда саяси
және көркем хабарлардың жаңа циклдары пайда болды. Телекөрермендер
Коммунист туралы әңгіме, Дөңгелек үстел басында, Егер сен коммунизм
құрылысшысы болсаң, Село бейсенбілігі, Ғылым мен техника әлемінде
деген циклдардың хабарларын үзбей көретін болды.
Өнеркәсіп тақырыбын эфирден беруде-сұхбат, әңгіме, репортаж жанрлары мол
қолданылды. Тележурналистер аталған жанрларды ұтымды пайдалана отырып,
еңбек адамынын жан сырын ашып, оның парасатын танытуда теледидардың
техникалық мүмкіндігін молынан пайдаланды. Қай жанрда, қай түрде болмасын,
телевизиялық хабар адам, оның жеке басы, рухани-қоғамдық өмірі, еңбектегі
қызметі, жан-жақты қалыптасуын көрсетсе, хабар сонысымен қызғылықты, шыншыл
және сенімді болмақ[21, с. 32],-дейді, А.Юровский. Кез келген хабарда
журналист көрермендерінің назарын экономикалық, әлеуметтік мәселелерге
аударып отырды.
Жылдар белесіндегі өсу, ізденіс нәтижесінде 1970 жылы Қазақ
телевизиясының хабарларын тоғыз облыс көрді. Бұрын орталық телевизиямен
Ташкент-Фрунзе арқылы байланыс орнатылса, 70-жылы тікелей Шымкент арқылы
байланыс жасау мүмкіндігі пайда болды. Сол жылы республикада он төрт
телевизия студиясы, он бес телеорталық пен қуатты 49 ретранслятор
көрермендерге қызмет етті. Мәскеу хабарларының ретрансляциясын қосқанда
Қазақстандағы телевизия хабарының көлемі 1970 жылы тәулігіне 138 сағатқа
жетті. 1971 жылы 9 миллион тұрғыны бар аумақ теледидарды көру мүмкіндігіне
қол жеткізді. Республикадағы телевизорлар саны 1.250.000-ға жетті. Бүгінде
біздің теледидарымызды ел аумағының 70 пайыз халқы көріп, тамашалайды
[24]. КСРО аумағында 1971 жылы 37,3 млн. тлевизор, 270 телеорталық пен
қуатты ретрансляторлар болды. Орталық телевизия бағдарламасын одақтас
республикалардың астаналары мен бірқатарда еліміздің 251 ірі қаласы көрді.
Ал студиядан жүргізілетін тікелей эфир хабарының кеңестік кезеңдегі
механизмі жайлы В.Егоров былай дейді: Механизи прямого эфира передач
состоял в том, что в студии находились выступающий и журналист, ведущий
передачу. Телезрителям были видны машинистки, получающие звонки и
печатающие их вопросы тут же в студии, на глазах всей аудитории. Приятная
девушка собирала все вопросы, затем шла за сценой к выступающему, но
вручала ему только те записки, которые прочитывал и передавал ей...главный
редактор [29, с. 34]. Бас редактор студиядағы жоғары лауазымды басшының
беделін ойлап, көрермен көтеріп отырған өткір сын мен қарсы пікірлерді жол-
жөнекей ұстап қалатын. Мұндай оқиға отандық теледидарды да айналып өткен
жоқ. Телестудия басшылығы мен редакторлар партия атына айтылған сынды
бергізбеуге қашанда даяр тұратын. Мұның өзі халықтан да, партия мүддесінің
жоғарғы тұрғандығын, әрі БАҚ-тың партияның қолындағы қуатты қару
болғандығына айқын дәлел.
Техникалық саладағы мүмкіндіктер нәтижесінде Алматы тұрғындары 1965 жылы
Орталық теледидардың хабарларын көру мүмкіндігіне ие болды. Ал 1967 жылы
Молния-1 жерсерігі іске қосылып, орталық теледидардың көрсетілім
шеңберінің аймағы ұлғайды. Сөйтіп, 1969 жылы Мәскеуден түрлі –түсті
теледидарды қабылдау іске асса, 1974 жылы Алматыда жаңа аппаратты-студиялық
кешен іске қосылды. Осы мүмкіндіктер нәтижесінде 1978 жылы республикадағы
хабар тарату көлемі 292 сағатты, оның ішінде түрлі-түсті хабар уақыты 135
сағатты құрады. Тәуліктік бағдарлама уақыты 8 сағат 12 минут болып, апталық
уақыт 56 сағатқа дейін өсті. 1976 жылы Алматыда биіктігі 360 метрлік
Көктөбе мұнарасының құрылысы басталып, ол 1984 жылы іске қосылды. 10 000
шақырымнан астам радиорелелік және кабельдік магистральдар, телевизиялық
стансаларды жинақтап, нәтижесінде Орталық теледидардың хабарларын барлық
облыстардың (алғашқыда 16-дан 19-ға дейін өсті) көру мүмкіндігін
туғызды.Теледидарды қала халқының 75 %, ал, ауыл-село тұрғындарының 62
пайызы көру мүмкіндігіне ие болды [20, с. 73]. Мұның өзі сол кезең үшін
аса зор жетістік еді.
Телевизияның өркендеуімен байланысты жаңа-телефильм жанры экраннан
көріне бастады. Телефильм жанры 60-шы жылдардың орта шенінде-ақ пайда
болды. Кеңес өкіметі жылдарында республикамыздың қарыштап өсу жолын
баяндайтын Қазақтелефильм жасаған Мен-Қазақстанмын атты көп сериялы
деректі фильм 1969 жылы Ленинградта өткен телефильмдердің Бүкілодақтық III
фестивальде диплом алғаны фильм жасаушылар шеберліктерінің өскендігіне
дәлел болды.
Республика өмірінің тыныс-тіршілігін, ондағы жаңарған өлкені, тамаша
адамдарын, өндіріс ошақтарын көрермендерге таныстыруда 1969 жылдың 3
қарашасында құрылған Қазақтелефильм студиясының атқарған істері көп. Егер
1958 жылы республикада кинотүсірілім небәрі 1,3 сағат болса, ол 1968 жылы
356 сағатқа дейін өскен. Сол кезеңде хроникалық сюжеттер 16-миллиметрлік
пленкаларға түсірілетін. Кинотаспамен жұмыс істеген бұл студия жиырма бес
жылда екі мыңнан аса кинотуынды берді. Олардың дені деректі фильмдер
болғанымен, студияда көркемсуретті және мультипликациялық кинотаспа да
түсірілді [38, 3 б.],-дейді зерттеуші Қ.Әбжанов.
Қазақтелефильм студиясы ширек ғасыр мерзім ішінде 2000-нан астам түрлі
бағыттағы фильмдер шығарса, Қазақстан Республикасы Президентінің
Телерадиокешені үш жыл ішінде 200-ге тарта деректі фильм түсіріпті. Өз
табиғатында деректі фильмдер белгілі бір мұрат-мақсаттарды ту етіп
ұстанады. С.Азимовтың Аралмен қоштасу, В.Рерихтың Полигон, Қ.Олжайдың
Бірінші фильмдерінің көрерменге берері мол, ойлы дүниелер.
Б.Қайырбековтың Қазақтың ұлттық дәстүрлері танымдық деректі сериалдары
шетелдіктер және өзіміз үшін де аса бағалы дүние. Елімізде ең үздік деректі
фильмдер мен бейнеклиптер жасап жүрген А.Алипов, А.Бәпішев, Н.Дәуітовтер
талантты режиссерлер. Президент телерадиокешені ардақты аналар тақырыбына
арнап 25 деректі Ғұмыр-дәрия фильмдер циклын аяқтады. Авторы журналист
Н.Әбутұрапова, режиссері Қазақ телеөнеріне 40 жыл бойына ғұмырын арнап келе
жатқан, майталман,тәжірибелі, көрерменге танымал Ш.Баймолдина.
1.2 Бүгінгі қазақ телевизиясының жай-күйі:
Отандық телеарнаны дамытудың әр деңгейдегі жоба-жоспарлары және оның
орындалу барысы туралы қып-қызыл цифрларға толы құрғақ көрсеткіштерден аяқ
алғысыз. Бірақ, бұл жоспарлар мен көрсеткіштердің халықтың шынайы және
табиғи сұранысына қызмет ету деңгейі қандай? Отандық арнаны дамытудың ең
басты шарттылықтарының бірі уақыт талабына сай, әлемдік бәсекеге лайықты
арна жасау болса, оның шынайы көрсеткіші немесе жетістігін біздің елде өз
арналарымыздан гөрі кабельді арналардың көп көрілетіндігіне қарап анықтауға
болады.
Отандық телеарна тарихының бүгінгі кезеңі өзінің тарихи жалғастығына
немқұрайды қарап отыр. Қазіргі қазақ телевизиясы төл өкілінің өзіндік
өнімін толыққанды бере алмағандықтан (бәлкім, мүмкіндікті пайдалана
алмағандықтан...) көрермен барымен базар. Қазақстандық көрермен көріп отырған
көптеген телеөнімдер қазақ халқының табиғи сұранысынан алшақ. Демек, дәл
қазіргі жағдайда отандық телеарна даму тарихының іргелі бір арнаны қажет
етіп тұрған кезеңінде тұрмыз. БАҚ -та шығармашылық бетбұрысты жасау әрине,
жауапкершілікті жоғары сезіне білетін кадрлардың үлесіндегі мәселе. Ең
ғажабы, бұл талапқа жауап беретін кадрлар бізде жоқ емес, бар. Мәселе,
тізгінге кімдердің ие болуында. Қазіргі электронды БАҚ туындатып отырған
мынадай мәселелер шешімін таппаса, бәрі де бос сөз болып қалады:
1. Қазақстандық көрерменнің табиғи сұранысын қамтамасыз ету. Ол үшін
Қазақстан мемлекетін құрушы негізгі ұлт қазақ халқының сұранысы мен
болашағына қызмет ететін іргелі тележобаларды барлық арнаның
тұжырымдамасына заң жүзінде енгізу және міндеттеу ләзім.
2. Отандық арналардың медиаменеджерлерін дұрыс іріктеу, жаңғырту, басқару
құрамында жаңа буынның үлесін көбейту;
3. Телеаудиторияның сұранысын тек коммерциялық зерттеу агенттіктері арқылы
анықтамай, жан-жақты қарастыру;
4. Тележобалардың іріктелу, қабылдану аясын кеңейту (бірнеше басшыға ғана
тәуелдеп қоймау);
5. Отандық өнімге басым назар аудару, айрықша мәртебе беру;
6. Мемлекеттік тілдегі хабар таратудың заңдық жауапкершілігін күшейту;
Телеаудиторияның сұранысын бүгінде тек бір ғана Геллап Медиа халықаралық
компаниясының көрсеткішіне сәйкес сараптап отырғанымызды және оның шынайы
сұранысқа көп жағдайда сәйкес келмейтіндігін айтайық. Әсіресе, қазақтілді
арналар үшін! Геллап Медианың көрсеткіші бойынша орыстілді арналардың
(КТК, НТК, 31 канал) алдыңғы үш орыннан тапжылмай келе жатқанына
талай жыл болды. Бір ғана Алматы қаласы бойынша 2000-ға жуық респондентпен
(оның 30 пайызы қазақтілділер) жүргізген әлеуметтік зерттеу қалай да
негізгі көрсеткіш бола алмайды. Мәселен, аталған компанияның көрсетуінше,
көшбасында Еуразия арнасы, аптаның, айдың үздік 10 жобасы да сол
Еуразияға тиесілі, отандық арналардан КТК, НТК, 31 канал кезектесіп
алдыңғы үш орынды алмастырып келе жатқанына талай жылдың жүзі болды. Ал
бүкіл Қазақстан, тіпті шетелдегі қазақтар көріп отырған Қазақстан мен
Хабар келесі орындарды місе тұтуда. Мемлекет қаржы төлеп отырған сондай-
ақ, жекеменшік болса да, біздің мемлекеттің заңы аясында және оның
территориясында қызмет етіп отырған арналардың эфирінен қандай өнім шығуы
керектігін мұндай сыңаржақ көрсеткіштермен қалай өлшеуге болады?
Отандық арналарда ең бір ескерілмей отырған жайт, біздің елде жеке-жеке
танымдық бағыттағы арналардың жоқтығына байланысты өнімдер барлық
аудиторияны тең қамтамасыз ету, оның эфирдегі уақытына дейін тең бағытталуы
өз дәрежесінде қарастырылмай келеді. Бұл сөзімізге мысал ретінде, әдеби
танымдық, тарихи танымдық, ғылыми ағартушылық, ұлттық музыканы насихаттау
жанрындағы жобалардың отандық арналарымызда аздығын, тіпті кейінде мүлде
жоқтығын, болса да, эфирдегі берілетін уақытынан өгей шешенің пейілін
байқауға болады.
Ал бүгінгі күнде ток-шоу жанрындағы жобалардың көптігі сондай, жеңіл
өнімдердің көрермендерінің құқығы асыра қолдауға ие болып алды. Бүгінгі
телеаудиторияның дені жеңілтек немесе жасөспірім, бала-шағаға айналып
кетпеген болар. Бұқаралық сипаттағы жобалардың болуы заңды. Бірақ бұл
қазіргі уақытта элиталық көрермен үшін әлемдік арналар базарында жүріп
жатқан саудаға біздің тағы да немқұрайдылық танытып отырғанымызды
көрсетеді. Шын мәнінде, қоғамның бүгінгідей қарбалас әрі дүбара кезеңінде
көрермен үшін, әсіресе, жастар үшін ток - шоудан гөрі ағартушылық мазмұны
жоғары телеөнімдер көбірек маңызға ие. Бұл біздің жастарды өркениет
ғасырына сай қалыптастыру, демократиялық елдердегідей санасы озық болашақ
ұрпақты дайындауда ақпарат құралдарының үлкен жауапкершілігін жеткілікті
сезіне алмағандығымызды көрсетеді. Бұл тұрғыда мемлекеттік және жекеменшік
арналармен салыстырғанда, қоғамдық арнаның атқарар қоғамдық саяси-
әлеуметтік ағартушылық міндеті зор. Өткен жылдың соңында Мемлекеттік хатшы
уәде еткен тәулік бойы мемлекеттік тілде хабар тарататын үш телеарнаның
біреуі қоғамдық арнаның стратегиясына сәйкес қолға алынса, оның еш қиындығы
жоқ. Қалған екі арнаны таза мемлекеттік тілде тарата алсақ, оған да тәуба.
Биылдан бастап ЕҚЫҰ-на төрағалық ету мәртебесіне ие болған Қазақстанда
бірде-бір қоғамдық арнаның болмауы демократиямыздың әлем алдындағы
абыройына сын. Егер аудиторияның жан-жақты қамтылу мәселесіне қатысты
демографиялық зерттеуді кеңінен жүргізер болсақ, әжептәуір қателіктер
байқар едік. Қызыл империяның боданынан құтылған елдердің ішінде әлі күнге
дейін ресейлік ақпараттың емін-еркін енуіне мейлінше жағдай жасап отырған
қазақстандық жеке меншік арналардың көбісінің акциясын шетелдіктердің
қолына беріп қойдық. Яғни, олардан отандық өнім күтуге заңды құзыретіміз
аз. Тәуелсіздік алған кезеңнен кейінгі өтпелі шақта ТМД аумағындағы
мемлекеттер ақпарат арқылы ұлттық мүддеге жұмыс істеуімен ерекшеленуге тиіс
болса, бұл тұрғыда да біз орыс тілінің мәртебесін үстем ете түсу үшін БАҚ
арқылы жасалып жатқан саяси шаралардың қарқынды жүргізілуіне жол ашып беріп
келеміз. Мемлекеттік тілдің үлес салмағы бойынша заңды көзімізді бақырайтып
қойып бұзып келе жатқан жеке меншік арналар тудырған машақатты жөнге салуға
қанша пәрменденсек те, олардың айылын жидыра алмадық. Астана, КТК
секілді арналардың хабар тарату уақытының 20%-ы ғана мемлекеттік тілде
таралса, 80% түгелдей орыс тілінде тарайды. Бұл алшақтықты жою үшін
Мәдениет және Ақпарат министрлігі бірнеше қайтара заң жаңалады. Сонда да,
құқы тапталып отырған қазақ көрермені. Мәселен, телевизияның прайм-тайм
уақытында Қазақстанда тұратын мыңдаған қаракөздің өз тілінде ақпарат алуы
үшін тек бірді-екілі арнаға ғана жаутаңдап отыруы қандай аянышты көрініс.
Әлемдік сапалы телеөнім шығару үшін жобаның баршаға түсінікті тілде болуы
шарт емес, сананы сілкитін, мың түрлі сұрақтарыңа жауап таба алатын
тегеурінді жобалар өз тіліңде, өз діліңде сөйлеуге, әуелі қазақ
көрерменінің көңілін табуға міндетті. Ал өз сұранысымызды қамтамасыз ету
тек өзімізге байланысты. Бүгінгі тележурналистиканың даму деңгейінен әр
толқын ауысқан сайын өзіндік қуатты, жаңашыл екпінмен буын алмастырып
жататын жаңашылдықтың үні күннен-күнге көмескі тартып бара жатқанын
байқаймыз. Өткен-кеткенді қайталау, жаттанды стандарттардан ұзап шыға
алмауымыз - интеллектуалдық деңгейі жоғары кәсіби мамандарға зәру болып
отырғанымызды көрсетеді. Стандарттан шықпай, жаңашылдығы, өзіндік идеясы
болмай, ешқандай сенсация тудыратын жоба болуы мүмкін емес.Интеллектісі
мықты журналистерге сұраныс болмауы, рухани, тарихи, ұлттық маңызы зор
іргелі жобалардың үстел тартпасынан аса алмай сарғайып жатуы осы сөзімізге
дәлел. Барды пайдалана алмай, жоқтан жонып әуреге түсу бүгінгі барлық
отандық арналарымыздың басындағы ортақ олқылық. Бұл біздің өз арамызда
бәсекелестік тудыруда да қарқынсыз отырғанымызды көрсетеді.
Қазіргі жағдайда отандық телеарналардың рейтингін ұстап отырған
негізінен шетелдік телехикаялар. Яғни шетелдік телеөнімдер. Шетелдік
телехикаяны сатып алуға әр телеарнаның жылдық бюджетінен жұмсалатын
миллиондаған қаржыны ескерсек, отандық арналар айтарлықтай ештеңе ұтып
отырмағанын мойындайық. Қазіргі теленарықтың құнын және талабын озық
меңгергендер өз өнімдерін тікелей де, жанамалай да сатып, мейлінше табыс
табу жағын бірінші орынға қою керек. Дәл қазіргі уақыттағы біз ең мұқтаж
болып отырған телеөнім өзіндік рухани, кәсіби қауқарсыздығымызды емес,
ешкімнен кем түспейтін қауқарымыз да, қабілетіміз де бар екендігін
дәлелдеуді талап етеді. Сондықтан да бір уақыт миллиондаған көрермен
аудиториясының шынайы сұранысын білу үшін анда-санда болса да, жеке
өлшемнің шеңберінен шығып басқа төбеден көз жүгіртіп қайтсақ артықтық етпес
еді. Қоғамға айрықша ықпалы бар ақпарат болып танылатын телеарнаның
қаптаған жобаларының ішінде уақыттың толағай ойын сараптап, қазақтың
зиялылық деңгейі көрінетін, салмақты аудиторияның сұранысына сай іргелі
жобаның болмауы бүгінгі отандық арналардың ешқандай ақталуға келмейтін
қателігі! Сонымен қоса, отандық арналарда рухани-ағартушылық жанрдағы
жобаларды шетқақпайлауды, жоқтың жанында бар етіп көрсетуді тоқтататын
уақыт жетті. Әлемдік деңгейдегі Абайдың, Бес Арыстың, үш Мұхтардың тағы
басқалардың қазақ экранынан өз көрерменімен сөйлесуге де, жол сілтеуге де
хақысы бар, көрермен де солармен бірге оңы мен солын барлап отыруға
толығымен хақылы әрі зәру. Бүгінде бүкіл мемлекеттік арналарымыздың ішінде
әдеби ортаға арналған бір ғана (Ақындар аллеясы, Еларна) 10 минуттық
жоба бар. Сөйте тұра, сол шағын ғана хабарды көретін аудитория зиялы қауым
өкілдері. Әрине, хабардың мазмұны үшін. Демек, өзіндік позициясы мығым
отандық жобаларды жарқыратып шығару үшін жауапкершіліктің аясын кеңейту
керек. Яғни жоба таңдау тек сол арнаның төңірегіндегілерге ғана
тапсырылмай, Мәдениет және Ақпарат министрлігі де өз тарапынан байқау
жариялап, озып шыққан жобаларды эфирге шығару мәселесін отандық арналарды
дамыту тұжырымдамасына енгізсе және оның заңдық күші болса ғана сапалы
жобалардың эфирге шығу аясы кеңиді.
Телеаудиторияның салмақты бөлігі авторлық идеясы мен редакторлық мәтіні
өзінше кестеленетін, мазмұнды тележобаларды көргісі келетіндігін ескерсек,
бұл мәселеде қарашаңырақ Қазақстан Ұлттық арна өзге арналарға аға болуы
шарт. Яғни бірінші деген мәртебеге лайықты болуы тиіс. Барлық
мемлекеттердің отандық арналардың тізгінін ұстап отырған негізгі арнасы
бар. Бірақ ұлттық мүдде, ұлттық мазмұндағы жоба, отандық музыка өнерін
насихаттау мәселесі тек Ұлттық деген статусы бар бір ғана арнаның міндеті
емес. Қазіргі күнде ұлттық мазмұндағы концерттерді де тек осы арнадан ғана
көруге мәжбүрміз. Президенттің биылғы Жолдауында Қазақстанның
территориясынан таралып отырған барлық арналардың қазақтың мәселесін
қозғауда ешқандай белсенділік танытпай отырғанын ашумен айтуы жаңсақтық
емес болар?
Сонымен, Мәдениет және Ақпарат министрлігі отандық телеарналарды
дамытудың болашақ 10 жылдық стратегиялық тұжырымдамасында мемлекеттің
электрондық БАҚ саясатына деген бұрынғы тұжырымын қайта сүзгіден өткізіп,
тегеурінді өзгертулер енгізуі керек. Ол өзгерістер: Қазақстанды ел еткен
көшбасшы ұлт - қазақтың мүддесіне сәйкес сипат алып, қоғамдық арна
талаптарын сіңіру, кадрлық саясаттың әлемдік стандарт талабына сай жүруін
көздеуі тиіс. Бұл көрермен халықтың талабы. Ал телевизия үшін көрерменнің
шынайы сүйіспеншілігінен асқан жетістік жоқ. Журналистер үшін оларға
қойылатын шығармашылық талаптың мықты болғаны керек. Отандық арнаны дамыту
өз қолымызда, тек өз қадірімізге өзіміз жете білсек.
Ақсұңқар АҚЫНБАБАҚЫЗЫ,
Бізге тек қана қазақ тілінде сөйлейтін телеарна керек [
p
i
c
]
19.11.09.
Жуырда Үкімет мәжілісінде ақпараттық қауіпсіздік мәселесі қаралып,
нарығымыздағы ресейлік БАҚ-тың басымдығы ашық мойындалды, бәсекелестік
жағдайында отандық баспасөз бен телерадионың шығармашылық қарымын
жақсарту жайы сөз болды. Қандай нақты шаралар қолданылатыны әзірге
белгісіз, бірақ сең қозғалды, тоңға сызат түсті. Қазақ зиялыларының
жанайқайы билікке жетті деп бір түйіп қоялық.
Осыдан туындайтын бір нақты шара туралы ой қозғаудың реті келіп тұр. Ол
- қазақ телевизиясының бүгінгі жағдайына қатысты, бізге 100 пайыз, тек
қана қазақ тілінде сөйлейтін арнайы арна қажет.
Қазақстандық телевизияның шын мәнінде, бәсекеге қабілеттігі төмен, оны
рейтингтік көрсеткіштері айғақтап береді. Көңілдегісін экраннан таппаған
көрермен басқа арналарды іздейді, кабель, жерсерік, болмаса интернет
желісін таңдайды. Оның үстіне қазақстандық қай каналды ашып қалсаң да
ресейлік телебағдарламалар сол күйі көшіп жүреді. Қай елдің ғана
телесериалдары көрсетілмейді, арзан сериал эфир уақытын толтыратын
сияқты.
Менің жаныма қатты бататыны, ел телеарналарында қазақы иістің жоқтығы,
ұлттық бояудың солғындығы. Айталық, Еуропадан турист Алматыға келді.
Әуежай, такси, көшелер, қонақүй... Қонақты селт еткізер не бар?
Мейрамханалар да еуропалық стандартты артық санайды. Содан ұлттық бояу
іздеп, теледидарды қосады. Сол үйреншікті батыстық каналдары, одан
қалса, орыс теледидары түгел, ал қазақ тілінде хабар тапсаң үлкен олжа.
Туристің ойында өз тілі, ұлттық болмысын қастер тұтпайтын қандай ел
деген сезім ұшқын берсе, таңғалмаймын.
Қазақстанда телеарналар баршылық, бірақ бәрі батыстық, орыстық қалыптан
шыққандай: жарқ-жұрқ шапкалар, алқын-жұлқын титрлар, еуропалық киім,
батыстық сөйлеу мәнері, тағысын тағылар. Мысалы, Қазақстан, Хабар
телеарналарының жаңалықтар топтамасын алайық. Беттеу тәсілі, ақпараттық
сипаты, сөз ырғағы, кадр өзгермелілігі ұқсас, бір қалыптан шыққандай.
Мақтаймыз деп, әсіре бояп жіберетін тұстары көп, құдды өзара жарысатын
сияқты. КТК, 31, СТВ және басқалар да сол сарындас, айрықша ерекшелігі
байқалмайды.
Каналдардың безендіру стилі де ұқсас: хай-тек. Компьютерлік пішіндеу мен
безендіру дұрыс-ақ болар, дегенмен ұлттық рең беріп, шығыстық
талғампаздықты танытқан да артық болмас еді.
Мұның бәрі, форматтан келіп туындайды. Әр канал отбасылық, әрі
қоғамдық-саяси болуға, жалпы, көпшілікке жұмыс істеуге тырысады. Рейтинг
үшін солай тиімді болар. Ал нарық заңдылығы бойынша бәсекелестік ортада
табысты болу үшін, нарық бөлшектенуі, сегменттелуі тиіс. Яғни әр канал
өз телеаудиториясын тауып, соның қажеттілігін өтейтін бағдарламалар
саясатын жүргізеді. Әсіресе, елдегi белгiлi каналдардың өзіндік бағыты,
аудиториясы қалыптасуы тиіс.
Менің жеке байқауымша, соңғы жылдары бірінші арнамыз деп насихаттайтын
Қазақстан ұлттық телеарнасында қазақтілді телебағдарламалардың үлес
салмағы кеміді, ұлттық бояуы қанық бағдарламалар азайды. Есесіне,
қостілді бағдарламалар, субтитрлі аудармалар көбейді. Оның логотипіндегі
сыңармүйіз өрнек ұлттық рең бола алмайды, дизайн емес. Антидизайн!
Өйткені жаратылысты терең түсінсе, қазақтай-ақ болсын! Болмыс күн мен
түн, ақ пен қара болып ажыратылады, ер мен әйел жарасқанда ғана ұрпақ
жалғасады, қуаныш пен қайғы қатар жүреді. Жаратылыс әлімсақтан біртұтас,
екі бөлшектің бірлігінен тұрады - дейді Дала даналығы.
Аралас тілді бағдарламаларға мүлде тыйым салу керек! Олар кезіндегі
аралас мектептер сияқты, ұлттық даралығымызды жоюға бағытталған жымысқы
саясаттың жалғасы. Экран арқылы біз көрерменге шұбар тілмен де өмір
сүруге болады деген дабыл береміз, ұлттық иммунитетті әлсіретеміз,
жалған үлгі көрсетеміз.
Субтитрді қазақшалап қойып, қазақ тіліндегі бағдарламалардың үлесін
арттырдық деу нағыз ақымақшылық, дұрысы, соны қадағалайтын біздің
шенеуніктерімізді ақымақ санау. Қарапайым көрерменге оның түкке де
керегі жоқ. Оның үстіне физиологиялық заңдылық бойынша, адам бір
мезгілде 5-7 нәрседен артықты ажыратып үлгермейді. Сонда бейшара
көрермен сіздің бейнеқатарыңызды көре ме, сөзіңізді ұға ма, жоқ,
субтитрлеріңізді оқуға міндетті ме?!
Бүгінгі телевизия - ақпараттық қана емес, психологиялық та құбылыс. Ол
адамның қабылдауына, ақпаратты қорытып, эмоция білдіруіне негізделген.
Міне, біздің көп кемшіліктеріміз осы факторды ескермегендіктен
туындайды. Рейтинг қуып, соңғы кездері, ойын-сауықтық бағдарламаларды
көбейтіп жібердік. Станислав Лем сияқты үлкен фантаст жазушының өзі
телевизия өркениеттің жауы деген сипатта баға беруде. Экран
қатыгездік, менмендік, тән жалаңаштығы, моральды принциптердің
бұлыңғырлануы сияқты келеңсіздіктерге жол ашқаны мойындалған ақиқат.
Бізде ерекше танымал кейбір түрік сериалдарының өзін алайық. Мен
соларды, дінбұзар, моральды-психологиялық философиясы әлсіз фильмдер деп
есептеймін. Аузынан Алла сөзін тастамай жүріп, қару атып, адамдарды
аяусыз қырып салады немесе бір әйелге бүкіл еркек ғашық болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz